Мектепте оқушылардың білім сапасын мониторингілеудің ғылыми әдістемелік мәселелері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І тарау. Оқыту жүйесінде білімді есепке алу, бақылау және бағалаудың
маңызы, қызметі.
І.1. Білімді бақылау және бағалаудың түрлері мен формалары.
І.2. Қазіргі кезде оқыту жүйесіндегі білімді тексеру, бақылау және
бағалаудың жаңа технологиялары.
ІІ тарау. Мектепте оқушылардың білім сапасын мониторингілеудің ғылыми
әдістемелік мәселелері.
ІІ.1. Оқу процесінің нәтижелерін бағалауда сабақтың орны. Баға, бағалау-
бақылаудың құрамдас бөлігі.
ІІ.2. Бағалауда ынталандыру әдістері, өзін-өзі бағалау және оның ықпалы.
ІІ.3. Оқушылардың білім сапасын мониторингтік зерттеу, нәтижелерді
салыстыру.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Зерттеу мақсаты
Педагогикалық бағалаудың психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Педагогикалық бағалаудың мақсаты, жолдары және даму ерекшеліктері
туралы ғылыми теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Педагогикалық бағалаудың жеке тұлғаның қалыптасуында психикалық
дамуында алатын орны.
3. Педагогикалық бағалаудың психологиялық ерекешеліктерін анықтау үшін
тестерді, сауалнамаларды, жаттығуларды қолдану.
Зерттеу объектісі: педагогикалық бағалаудың психологиялық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: педагогикалық бағалауға әсер ететін жағдайлар.
Ғылыми болжам: оқыту, тәрбиелеу, әрекеттестік жасалуындағы жеке
тұлғаның дамуына, өзін-өзі жетілдіруіне мүмкіндіктер жасалып
педагогикалық, психологиялық дамыту жолдары анықталса, педагогикалық
бағалаудың психологиясын ескере отырып толыққанды тұлғаны қалыптастыруға
болады.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми әдебиеттерге шолу, жасау, сауалнамалар, тестер, мониторинг.
Кіріспе
Қазіргі таңда психология ғылымының өзекті де, өткір мәселелерінің
бірі оқушылардың білім сапасын арттыру, оқыту мәселесін жақсарту болып
отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына және сол білімді бақылау
жүйесі жайлы құжат Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп
реформасының негізгі бағғытарында бұл мәселеге жоғары мән беріледі.
Құжатта былай делінген: Оқушылар білімін бағалауда қандайда болмасын жалаң
бүркемелеушілікке жол берілмеуін міндетті түрде қадағалау қажет. Бұл
талаптардың жүзеге асыуы осы таңдағы оқушылардың білімін бақылау жүйесіне
жоғары сын қоя отырып, жан-жақты талдау жүргізуді қажет етеді. Қазіргі
қалыптасқан білімді бақылау-тексеру жүйесіне қанағаттанбау (білім
көрсеткіштері және оны тексеру тәсілімен қоса) мәселелері дидактикалық
материалдар бетінде жиі ескеріліп, әрі айтылып жүр.
Осы күндегі білім бағасы жүйесінің бірден-бір кемшіліктерінің бірі
ғалымдар пікірінше, айрықшаланған көрсеткіштердің көптігі, көпжақтылығы
және кереғарлығы. Бұл көрсеткіштердің осындай қыры білім бағасының
мазмұндық сипатының жоймауына, әрі осы мазмұнға сәйкес бағаға практикалық
тұрғыда бағдарлануға қиындық туғызады. Сондықтан да, білім сапасының
теориялық негізделген принциптерін жасау мәселесі және соған сай
психологиялық тұрғыда оқушылардың білімін тексеру тәсілдері қазіргі таңда
ерекше қиын әрі күрделі болып отыр. Тәжірбиелі әдістер мен оқушылардың
білім сапасын бағалау критерийлерінің соған сәйкес оқыту, меңгеру
теориясымен органикалық байланысын талап ету мәселесі-педагогикалық
психологияда диагностиканың негізін құраушы принцип болып табылады. Білім
сапасының психологиялық диагностиканың бұл шектеулі оқу әрекетінің процесі
дамыған, толыққанды сипаттағы оқытудың теориясына сүйенген жағдайда ғана
жойылды.
Оқушылардың білім сапасына қазіргі таңда қойылар талаптың өсуі
білімді игеру көрсеткіштері құрылымының өзгерісінде көрініс табуда, әрі осы
мәселенің дидактиктер мен педагогтар зерттеулерінде көп қарастырылуы да
септігін тигізіп отыр.
Мотивация – психология ғылымындағы өте бір күрделі ұғым болып
табылдаы.
С.Л. Рубинштейннің айтуынша іс-әрекеттің өзінде бағытталуына орай
мақсаты нақты көрінеді және әрекет орындалуына қарай мотивтері белгілі
болып отырады. Әрекет мотивтері өте күрделі, олар түрлі қажеттіліктер мен
қызығушылықтар негізінде өрбіп дамиды. Адамзатқа мотивтер арқылы қоғамның
жері көп жағдайларда бағалау әрекеті көмегімен беріліп, жүзеге осып
отырады.
Оқу мотивтерінің даму мәселесі үнемі психолог-ғалымдарды қатты
толғандырып келген жәит. А.Н. Леонтьев, М.И. Божович, Н.Г. Морозова, Л.С.
Славиналар өз еңбектерінде оқу мотивтерінің дамуы туралы зерттеді. Мектеп
оқушылары үшін мотив жәй ғана оқу, үшінші, төртінші сынып оқушылары үшін
бағаның рөлі жоғарылайды. Алтыншы, жетіншісі сыныптарда оқушылар үшін басты
мотив-болашаққа дайындық болады. Яғни баланың оқу және тәрбие саласындағы
жетістігі тікелей мотивацияға байланысты. Қажеті мотивацияның бала бойында
болмауы оқу әрекетіне бейімделмейді. Сонымен қатар әлеуметтік тұрғыда да аз
белсенділік көрсетеді. Педагогикалық бағалау ерекше ынталандыру болып
келгендігінен оқу және тәрбие әрекетіндегі табысты анықтайтын қызмет
негізі. Педагогикалық бағалаудың бірнеше түрлері болады. Оларды пәндік және
арнайы, материалдық және моральдық, нәтижелі және процестік, сондық және
сапалық топтарға бөлуге болады.
Сонымен бірге педагогикалық бағалау түрлерімен қоса балалардың оқу
және тәрбие жетістіктеріне орай ынталандырудың әдіс-тәсілдері бөлініп
ерекшеленеді. Педагогикалық тұрғыда ең тиімді бағалау болып баланың
өздігінен жетілуіне тырысуы, іскерлік және дағдыны, білім алу жолдарын таба
білуі, өзінің бойына сапалы жақсы құныдылықтарды дағдыландыруы жатады.
Педагогикалық бағалауда балалардың әртүрлі жас кезеңдерінің қолайлы
шарттары мен тәсілдері бар.
Психологиялық-педагогикалық теория және тәжірбиеде баға ұғымы көбіне
бағалау деген ұғыммен түсіндіріледі.
Бағалаудың оқу процесінде орындайтын үш қызметі талданады, оның
негізгісі – дамытушылық қызметі, функциясы.
Дамытушы бағалау ісі оқытуда қажетті психологиялық жағдайдың бірі
болып табылады. Білім, білік және дағдыны бақылау және бағалау қызметтері
қарастырылады. Білімді, дағдыны, іскерлікті тексеруде оның формасы, түрі
ажыратылады. Бақылаудың психологиялық, педагогикалық мәні-оқушыларға дер
кезінде көмек көрсету, олардың шығармашылық күшіне, қабілетіне сенім
білдіру, оқушылардың оқу тапсырмасын нәтижелі етіп орындау үшін ынталандыру
және іске жұмылдыру. Білімде, іскерлікті, дағдыны тексеру және бағалау
танымдық іс-әрекет көздерінің бірі. Баға қою арқылы бала жанына үрей
туғызудан гөрі қайта талаптандыруға ұмтылу керек.
Оқыту динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру-өмір
талабы. Білім беру саласында оқу таным әрекетінің сапасын, дәрежесін есепке
алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижесін арттыруда
қызметі ерекше. Сөйтіп оның технологиясың әркезде өмір талабына сай
жетілдіріп отыру өзекті мәселелердің бірі. Оқушылардың білімі мен
біліктілігінің деңгейін анықтау үшін білімді тексерумен бағалау мақсатында
әр модуль, әр тақырып соңында тестік жүйені қолдану-ұстаз еңбегінің біршама
жеңілденіп, уақытты ұтымды пайдалануына ыңғайлы. Оқушы білімін бағалауда
оқушының психо-педагогикалық және жас-ерекшеліктерімен санаса отырып,
әсіресе, әр оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдап, білім деңгейін бақылаудың
бірден-бір тиімді әдіс тест болып отыр.
Оқу барысында оқушылардың даму динамикасын және мектептің өзін-өзі
бағалау жолымен дамуын қадағалайтын білім сапасын мониторингілеу жүйесін
жасау қажеттігі туындап отыр. Мониторинг – бағалау мен білім сапасын
бақылау механизмі.
Сабақтың шынайы құндылығы – оның нәтижесі, оқушылардың материалды
меңгеруінің дәрежесі.
Өзін-өзі бағалау кіші жастағы оқушының өзінің табыстары мен
сәттіліктерін оқу мақсатына қарай жылжудың сипатын бағалауға мүмкіндік
береді.
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, адамның оқыту және тәрбиелеу
үрдісіндегі өзін-өзі бағалауын елемей тастауға болмайды. Оны елемеу мынадай
теріс құбылыстарына алып барады.
1. Психикалық дамудың тежелуі
2. Оқытудағы психологиялық және мағыналық кедергілер.
3. Жаман мінездің қалыптасуы.
Жалпы алғанда бағалауды тек балдық жүйеде ғана емес. Мадақтау сөздерін
пайдаланғанда оқушылардың белсенділіктері артады.
І тарау. Оқыту жүйесінде білімді есепке алу, бақылау және
бағалаудың маңызы, қызметі
І.1. Білімді бақылау және бағалаудың түрлері мен формалары
Орта ғасырда Германия мектептерінде алғаш рет үш баллды бағалау жүйесі
пайда болған. Әр балл сынып оқушыларының үлгерімін, басқа оқушылардың
үлгерімімен алатын орнымен, дәрежесін білдірген. 1-ші-өте жақсы, 2-ші
орташа, 3-ші нашар. Кейін орташа дәрежені иеленген оқушыларды сыныптарға
бөлген. Ресейден бес баллдық шкаланы алып пайдаланған. Осыдан барып баллға
басқаша мән бере бастаған. Баллдың көмегімен оқушылардың дүниетанымын
бағалауға тырысқан. Мұндай көзқарас негізінде Базедовтың 12 баллдық бағалау
жүйесі орнайды. Базедов Иоганн-Бернгард 1724-1790 неміс педагогы,
филонтропизимнің педагогикалық ағымының негізін салған. 1774 жылы Дессау
қаласында тәрбиелеу мектебін ашқан. Бұл мекемеде тәрбиеленушілерді мадақтау
үшін өзіндік ерекше бір мадақтау жүйесін қолданған. Мақтау негізінде
арнаулы тақта болған. Осы тақтаға оқушылардың аты жөні жазылған. Аты-
жөндерінің жанына нүктелер қойған. Осы нүктелердің санына қарай
тәрбиеленушілерге жеңілдіктер мен жетістіктерді тағайындаған. Жинақталған
нүктелер санына қарай тәрбиеленушілерді қандайда бір үздік белгімен немесе
тәттілермен марапаттаған. Нүктелердің саны он екіге шектелген. Кейінірек
нүктелерді жеке жауаптарға және оның сапасы мен дұрыстығына қарай қойылған.
Мектеп тәжірбиесіне енген әртүрлі елдердің бағалары әлеуметтік
маңыздылығына ие болған. Оқытудың бағалау жүйесінің кемшілігі XIX ғасырда
орта кезінде байқалған. Баллдық бағалау жүйесіне көптеген педагогтар қарсы
болған. Себебі олардың ойынша балл сан арқылы баланың адамгершілік
сапалары мен баланың еңбек жағдайы бағаланбайды деп санаған. Педагог тек
қана әр оқушының білім деңгейін, дағды мен іскерлігін ғана анықтап қоймай,
сонымен қатар әр оқушыға және олардың ата-аналарына оқытудың жетістіктерін
оқуға үлгермеушілік жағдайларын түсіндіре отырып меңгерту. Осының негізінде
үлгермеушіліктің себебін анықтап беру міндеті жүктелген.
1917 жылы Ресейде бағасыз оқыту идеясы әрі қарай өз дамуын
жалғастырды.
Баланың оқу және тәрбие саласындағы жетістігі тікелей мотивацияға
байланысты. Барлық жинақталған білімді меңгерудегі ынталандырудың әсері,
дағды мен әдеттерді қалыптастыруы, өзінің белгілі жеке сапалы қасиеттерін
жетілдіруіне байланысты.
Барлық қабілеттер баланың жетістікке жетуіне кепілді бола алмайды.
Қажетті мотивацияның баланың бойында болмауы оқу әрекетіне бейімделмейді
және сонымен қатар әлеуметтік тұрғыда да аз белсенділік көрсетеді.
Мотивацияның тапшылығы болған жағдайда бар мүмкіндіктері қабілетке
айналмайды, интеллектуальді және жеке қабілеттері өте бояу дамиды. Қолайлы
жағдайдың болмауы да әсер етеді. Қорытынды нәтижесінде баланың жеке дамуы
қалыптасып, жаңа біліммен, әдеттерді қажеттілік ретінде сезіп, өзін-өзі
жетілдіруге және дербес дамуын жетілдіруге тырысады.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде маңызды қорлардың болғанымен, бірақ
тәжірибиеде мотивацияның жеткіліксіздігінен барлығы қолданылмайды.
Мұндай жағдайлардың себептері әртүрлі. Біріншіден, барлық мотивтердің
белгісіздігі, балалардың әртүрлі жасы, әртүрлі индивидуальді ерекшеліктері
оқуда қалыптасады. Жеке, сапалы, жаңа қарым-қатынастар, білім, дағды және
әдеттер қызығушылықтың негізінде байқалады. Екіншіден, біздер өсіп жетіліп
және педагог қызметін атқарғаннан кейін барып алғаш рет балалардың оқу
мотивтері жөнінде ойлана бастаймыз, бала бақшадан шыққанымыздан соң барып
балалардың тәртібі жөніндегі мотивтер, түпнұсқалар мен болжамдар туралы
ойланамыз. Біздің берген болжамдарымыз бен ойларымыз дұрыс шығуына кепілдік
бере алмаймыз. Біз негізінде балалардың бойында жоқ нәрсені бар деуіміз
мүмкін және оларға ненің маңызды екеніне мән бермеуіміз де мүмкін, оқыту
және тәрбиелеуде дәлеліміз дұрыс болуы да мүмкін. Үшіншіден, балалар
арасында әртүрлі индивидуальді айырмашылықтар болады, бір балаға бір
нәрсенің оған маңызды болуы, келесі балаға мүлдем қызықсыз болуы да мүмкін.
Ең соңында төртіншіден, мотивацияның өзі, жинақталған мотивтің өзі де кейде
бір жағдайға орай өзгермелі болады. Бұл себепке орай оқыту және тәрбиелеу
негізінде жағдайдың бірі қызықты болып келесі біреуіне қолайсыз болады.
Оқыту мен тәрбиелеудің ең басты міндеті осы негізгі айтылған төрт
мотивацияның өзгеру себебіне байланысты. Мотивацияның төмендеуіне жол
бермей тәжірбие жүзінде тиімді шартты қолдана білуге үйрену.
Балаларды оқыту және тәрбиелеу кезінде қандайда бір шартты немесе
қызығуды қарастырсақта сайып келгенде мадақтау мен жазалау жүйесіне
негізделеді. Мадақтау психологиялық ерекшеліктің ұнамды қасиетінің дамуына
ынталандырса, ал, жазалау теріс қылықтың шығуына кедергі болады. Егер
тәжірбие жүзінде тек қана мадақтау қолданылып, жазалау қолданылмаса, онда
баланың бойында сапалы, ұнамды қасиеттермен қатар, теріс қылықтар дамиды.
Егер де керісінше оқу-тәрбие процесінде тек жазалау ғана қолданылса мұндай
жағдай балалардың теріс қасиеттерінің шығуына жол бермеуі де мүмкін.
Сонымен бірге ұнамды, сапалы қасиеттердің дамуына кедергі келтіреді.
Мадақтау мен жазалауды бір-бірімен байланыстыра білсе ең қолайлы
мотивацияны қамтамасыз етіп, ұнамды қасиеттердің дамуына жағдай тудырады,
ал, бір жағынан теріс қылықтардың тууына кедергі жасайды. Ұстаз шәкәрттің
теріс істері мен қылықтарын дер кезенде көре біліп, ретті жерінде оған
түрлі жазалау шараларын да қолданып отырғаны дұрыс. Жазалаудағы негізгі
мақсаты- теріс жолға түскен баланы қайтадан жақсы қасиеттерге бой ұсындыру.
Мұның мәні де осында. Жазалауды да мадақтау сияқты аса ептілік, ерекше
байсалдылықпен пайдалану қажет. Тіпте төменгі сынып оқушыларының да
өздерінің тәртіпсіз істерінен ұялатын, жапа шегіп, қапаланатын кездері
болады. Адамның кінәсі үшін әділ жазалау кісіні қатты ойландырып, бұл оның
мінез-құлқын түзете бастауға себепші болады.
Шәкірт нақты кінәсіне сәйкес жазаланғанда ғана босқа зәбірленбей,
қолайлы көңіл-күйін басынан кешіреді. Егер ол теріс жазғырылса бұл оның
тәрбиесіне кері әсерін тигізеді. Егер мұндай жағдай қайталана берсе ол,
әділеттік, шындық деген ұғымға жөнді мән бермейтін, тіпті пысқырып та
қарамайтын болады. Орынсыз жаза оны ашушаң, ызақор, кекшіл, қасарыспа, не
қорқақ, жігерсіз, әр нәрсеге селсоқ қарайтын күйге түсіруі де мүмкін. Кейде
оқушының көре-тұра оны жазаламаудың да кесір - кесапаты аз болмайды. Шәкірт
оқыс қылықтарды әдейі жасамай, оны балалығымен, білместік,
аңғарымсыздығынан да жасайды. Ал, енді бір оқушы мұны орынсыз батылдығы мен
сотқарлығына, қасарыспалығына қарай істейді. Мәселен, бала терезенің
желдеткішін ашамын деп оның әйнегін сындырып алса, екінші бала оны
жолдасымен алысып жүріп сындырады. бұл жерде осы екі балаға бірдей шара
қолдануға болмайтыны белгілі. Өйткені, екеуінің кінәсі екі түрлі, сондықтан
екеуіне екі түрлі жаза ойлап табу қажет.
Шара қолдану мәселенің түпкі себебін іздеудің басталуы қажет. Өйткені,
әр уақытта да себепсіз ештеңе болмайды. Сондай-ақ, адамның теріс қылықтарын
айыптап тиісті жаза қолданып отыру белгілі талаптарға сәйкес жүргізілуі
тиіс. Бұлардың кейбірі мына төмендегілер:
біріншіден, жазалау әр уақытта әділ, адамның кінәсіне лайықталып
берілуі қажет.
екіншіден, жаза әр уақытта оқушы санасында із қалдырып, оны жақсы жолға
итермелейтіндей етіп берілетін болсын.
үшіншіден, жаза жеңіл түрден ауырға қарай, әр бұзақылықтың өзіндік
ерекшелігіне қарай қолданылуы қажет.
төртіншіден, шәкірттің теріс қылығының ақ-қарасы нақты тексеріліп, оның
бұрыннан белгілі ерекшеліктері (білімі, қабілеті, жалпы мінез- құлқы, т.б).
ескертіліп отырылсын.
бесіншіден, мұғалім бұл шараны аса байсалдылықпен, оның жеке басын
тәлкек етпейтін (ондай жағдайлар да кездесіп отырады) формалар
ұйымдастырылғаны абзал.
Баланың психологиялық дамуына мадақтау, жазалауда ынталандырудың рөлі
барлық жағдайда бірдей қажет: мадақтау оң қасиеттердің дамуына әкелсе, ал,
жазалау теріс қасиеттерді түзетуде, коррекциялау да қажет. Оқыту және
тәрбиелеудің міндетіне қарай тәжірбие жүзінде екеуі де бір - бірімен
өзгеріп отыру керек. Егер оқу - тәрбие жұмысында жігер күш жұмсау қажет
болса, белгілі құрылымға сапалы жеке ұнамды қасиеттер көрінсе, жаңа білім,
дағды, икемді қалыптырса онда мадақтау көрсетіп, жазалауды қолданбау керек.
Шәкірт тәрбиесінде кісінің қол жеткен табыстарын уақытында көре біліп, оны
ретімен мадақтап орындаудың да маңызы зор. Мұның ең қарапайым түрі
мақұлдау. Егер шәкірттің іс - әрекеті әркез мақұлданып отырса, ол еңбек
етуге онан сайын ынталана түседі. Мәселен, "Бәрекелді", "Дұрыс", "Жақсы",
"Тамаша", "Мынауыңнан нәтиже шығады", т.б. осы секілді сөздер оның жігеріне
жігер қосып, үлкен демеу болады. Оқушының әрбір ісіне әділ баға беріп отыру
ұстаздың беделін онан сайын арттыра түседі. Егер, керісінше, жағымсыз
қасиеттерді оны түзеу міндетімен байланысып, егер бала өзін-өзі түзетпесе
және өзінің теріс қылығын сезінбесе, сонымен қатар келіспеушілік тудырса
онда жазалауды қолдану ең тиімді шешім болып табылады. Бірақта өзін төмен
бағалау, баланың өзіне-өзі сенімсіздігі кезінде мадақтауды ынталандыру
жүйесінде тиімді қолдана білу керек. Өзін жоғары бағалаушылық кезінде өзін-
өзі сенімді болған жағдайда керісінше жазалауды қолдану керек.
Сонымен мақтау әдісі әдептілік пен нақты мөлшерді сақтауды талап етеді.
Ең алдымен мадақтаудың психологиялық тарапы маңызды келеді. Мадақтау әдісі
мына жағдайда нәтиже береді:
1) Балалардың мадақтау алуға іштей сенімді талпыныстары болуы.
2) Мақтау арқылы тәрбиелеушіні ұжымның қалған мүшелеріне қарсы қоймау.
3) Мадақтаудың қылық- ісіне сай болуы.
4) Мадақтау арқылы оқушыға жекелей шешім табуды үйрету.
5) Мадақтаудың шыңдыққа негізделуі.
Осылайша тәрбиеленушінің іс-әрекетіне қойылған жақсы бағаны мақтау
деуге болады.
Жазалау - қате қылықты ескертіп тежеу, өз ар-ұяты алдында, басқа
адамдар алдында кінәсін түсінуге әсерін тигізетін педагогикалық әдіс.
Жазалау - тәртіп пен іс - әрекетке қарсы келетін қылықтарға сөгіс айту,
теріс бағалау дей келіп, жазалаудың мынадай түрлеріне тоқталайық.
1. Қосымша тапсырма беру;
2. Белгілі бір құқынан айыру немесе уақытша рұқсат етпеу;
3. Моральдық кемшілігін таныту.
Педагогикалық талаптар ішінде жазалау әдісінің нәтижелі болуына негіз
қалайтын шараттар:
1) Жазаның ұжым тарапынан туындауы;
2) Жазаның нақты болуы;
3) Жазаның міндетті түрде орындалуы;
4) Оқушының не үшін жазаланғанын түсінуі;
5) Тәрбиелеушінің жеке тұлғасын масқаралаудан аулақ болу;
6) Жазалау мақсатының тек ұнамды қасиеттерді баулуға бағытталуы;
7) Жазаның қате қылықтары толық түсіну негізінде орындалуы;
8) Жазаның өш алу құралы болмауы;
9) Жазалаудың жеке оқушыға бағытталуы;
10) Балалардың дара псхологиясын біліп барып жазалау.
Баланың өз бетімен дамуына және жас деңгейінің өзгеруіне орай осы екі
ара қатынаста бала наразылық білдіреді. Егер мұндай наразылық тудыру шектен
тыс көп болған жағдайда баланың өз еркімен жіберген қателіктері болып
бақылауға алынып тұрғанымен өз міні болса жазалауды қатаң түрде қолдану
қажет. Көбіне наразылық тудыру баланың өз бетінше дамуына жеткіншек шақта
байқалады. Себебі бұл кезде осы балаларға деген талаптар күшейеді, әрі
шектен тыс қатал талаптар қойылады осының әсерінен олардың бойында
наразылық тудыру, келіспеушіліктер дами береді.
Баға- педагогикалық ынталандыру болып келеді. Мадақтау мен жазалау бір-
бірімен тығыз байланысты қасиеттер. Жақсы баға мадақтау болса, ал, төмен
баға - жазалау болып келеді. Негізінен бағаның маңызы ынталандырудың
маңызы әркезде ынталандырудың күші болып саналмайды. Бағаның ылғи жоғары
болуы ынталандырудың күшін жояды. Мысалы: ең жақсы ынталандыру болып және
табысқа жету көрсеткіші болып "4" бағасы саналады, ал, "5", "3", "2" немесе
"1" бағалары табыс көзі болып есептелмейді. Осылайша бестік бағасын алған
оқушы әрі қарай оқуда жетістікке жету деңгейін жоғалтады. Себебі, "5"
балдық жүйе бойынша 5 болғандықтан одан жоғары баға алу мүмкіндігі
жоқтығын сезген оқушы оқуға деген қызығушылығы мен табысқа жету деңгейі
төмендейді. Ал, егер оқушы "4" бағасын алса, онда оның бойында ең жоғары
бағаны алып одан әрі қарай табысқа жетуіне мүмкіндік барына көзі жетеді.
Мысалы, оқушы білімін ең төменгі "1" бағасымен бағаласа оқушының оқу
үлгерімі төмендеп нәтижеге тырысу деңгейі жоғалады. Себебі, бұл бағаны
жойып "5" бағасын өте қиынға соғады. Әдетте мұғалімдер "қанағаттанарлық"
деңгейінде оқыған оқушыға жоғары баға қоймайды. Үштік бағасы оқушының үздік
оқуына, оқу үлгерімін жақсартуға өте қолайлы. Оқушының белгілі бір пәннен
бес балдық жүйенің ең жоғарғы немесе ең төменгі бағамен білімі бағаланып
отырса ең тиімді жағдай болып есептеледі. Егер оқушы негізінен "3" немесе
"4" бағасымен бағаланса, онда оған ынталандыру күші болып "4" және "3"
бағалары саналады да "4" пен "5" алуға тырысады. "2" және "3" бағалары
баланың көңіл күйін түсіріп, жағымсыз күй тудырып ол бағаларды түзетуге
деген ықыласы болмай, немқұрайлылық тудырады.
Әркез ұнамды теріс ынталандыруларды жиі қолдану немесе балаларды
ынталандыру рөлінің маңыздылығын жоққа шығарады. Мысалы: мадақтаулар мен ең
жоғары бағаны шектен тыс жиі қолдану балаға ешқандай талпыныс пен күш
бермейді де алдынғыдай әсер тудырмағандықтан өз маңызы мен мәнін жоғалтады.
Бір жағынан ылғи ең төмен баға алған оқушы эмоциялық күйзеліске
ұшырамайды. Себебі бұрынғыдай әсер етпейді. Уақыт ете келе оң және теріс
ынталандыруды өзгертуге тура келеді. Олардың сақталуы мен дұрыс мән беруіне
тірек боларлықтай түрлендіру.
Оқытушыларды оқыту және тәрбиелеу кезінде ынталандырудың кешенді
мінезін іс-әрекетте қолдану қажет. Әртүрлі әсер еткіш жүйелерді енгізу,
бірақ барлығын бір сәтте қолдану шарт емес. Бірақ қайсібірі оқушыға дәл сол
кезде қажет болып тұрған жағдайда қолдануға болады.
Кешенді ынталандыру бір мезетте әртүрлі ынталандыруды қолдануды
білдіреді. Олар: органикалық, материалдық және моралді, дербес және
әлеуметтік психологиялық.
Органикалық ынталандыру баланың қажеттілігіне байланысты. Мысалы:
дәмді, тәттілерді қажетсінуі т.б.
Материалдық ынталандыру балаға қандайда бір жағдайда бір нәрсені
қажетсінуі, қалауы, тартымды болып көрінуі кезінде пайда болады.
Моралды ынталандыру баланың сезіміне қатысты рухани қажеттілігінің
қанағаттануына тәуелді. Өзінің жауапкершілігін сезініп рақаттануа басқа
адамдарға көмек бере алуы, жоғары адамгершілік қасиеттерді қолдана алу
құндылықтары жатады.
Әлеуметтік-психологиялық ынталандыру адамдардың адами қарым-қатынастар
жүйесіне қатысты мотивтерді құрайды.
Оларға: адамға дұрыс көңіл бөле білушілік, оған деген сыйласымды
көзқарас, оны беделді әрі маңызды рөлдерге қоя білушілік жатады.
Жеке дара ынталандыру өзінше жекешіліктен құралады, адамның өзіне тән
ерекшелігі өзіне өте маңыздылығы бар жәйттер жатады.
Оқу және тәрбиелеу кезінде кешенді мотивацияларды іздестіріп әрі әр
баланың әрекеті негізінде ынталандыруды түрлендіру. Оларға жататындар:
органикалық, материалдық, моральдық, жеке дара әлеуметтік-психологиялық
және басқа да мүмкін болатын ынталандырулар, білім алуына әсер етуші, дағды
мен біліктілігінің қалыптасуына, әрі өзіне қатысты қасиеттерді
қалыптастыруы жатады.
Әртүрлі ынталандырудың адамның тәртібі мен жағдайына және
дербестілігіне тәуелді. Ситуациялық жағдайларда адам басқа және осы
ынталандыруларды қандайда бір ситуацияның негізіне орай маңызды бір себеп
бойынша қабылдайды. Бір ғана ынталандырумен ғана шектеліп қойса, мысалы:
жоғары және төменгі баға адамға маңызды немесе маңыздылығы болмаса табысқа
жетуіне әртүрлі әсер етеді. Егерде ең жоғары баға адамның өміріндегі бір
жағдайға себепші болса онда бұл ынталандыру табысқа жетудің бірден - бір
жолы болып есептеледі. Ал, егерде ынталандыру негізгі баланың өміріндегі
әрекетіне ешбір маңызы болмаса ендеше баға баланың әрекетіне ынталандыру
негізі болып саналмайды. Бір ғана баға әр түрлі жағдайларға қарай
қабылдануы мүмкін. Егер адам сәтсіздікке ұшыраса немесе табыс немесе
бұрынғы алған баға қайталанып отырса бала әртүрлі қабылдайды. Қайталанған
ситуациядан ситуацияға орай бағалау әрекетіне ұмтылысы нашар болады.
Сәтсіздіктен кейінгі табысқа жету, сонымен қатар сәтсіздік, табысқа
жеткеннен кейінгі сәтсіздік осы кездерде индивидтің мінез-құлқы барынша
өзгерді.
Жеке адамның ынталандыруды қабылдауы сол кездегі адамның қал жағдайына
байланысты жанама түрде әсер етуі адамның дара ерекшелігіне тәуелді әсер
етеді.
Еш нәрсеге мәнісі жоқ ынталандырудан гөрі адамға қанағаттану күйін
қамтамасыз етуші ынталандырулар адамның актуальді қажеттігіне өте маңызды
әрі өте күшті әсер береді.
Адамның сабырлы күй кезінде эмоциональды қозу кезінде адамның
ынталандырудың маңызын басқаша қабылдайды.
Жағдай және жанама түрдегі ынталандырудың әсерін нақты әрі терең ұғыну
қажеттілігіне орай құндылықты, мәнді (валентті) және табысты мүмкіндік
немесе сәтсіздік ұғымдары енгізіледі. Ынталандырудың әсер етуі адамның
мінез-құлқына байланысты.
Валенттілік немесе құндылық адамның қажеттілігіне қанағаттану негізінде
ынталануға ие болу мағынасына жатады. Бұл мағына ауқымды болған сайын,
үлкен валенттілікке лайықты ынталандыру болып келеді. Әрі қажеттілік әр
түрлі тәсілдер арқылы қанағаттануы мүмкін, әрі солардың ішіндегісінің ең
лайықтысы қажеттіліктің ең жоғары валенттілігіне ие болады. "Табыс
мүмкіндігі немесе сәтсіздік" ұғымы жағдайдың қандайда бір дәржеде құралуына
бұл жағдай адамның керегін қанағаттандыруға алып келетін ұғымды білдіреді.
Бұл дәреже ең жоғары болса ендеше табысқа жету мүмкіндігінде сонша немесе
сәтсіздік қарама-қарсы жағдайға тиіс. Валенттілік және табысқа жету
мүмкіндігі адамның қабылдау жолдарына күші бар ынталандырулар сол жағдайға
байланысты нақты жүзеге асатындай пайда болады.
Қарастырылған ұғым тікелей педагогикалық бағалауға қатысты ерекше
ынталандыру түрі болып келеді.
Жеке дара мінез - құлық мотивация қажеттіліктің пайда болуына орай
ойдың және өнегелі дамудың өзгеше бір әрекеттің негізінде оқыту мен
тәрбиелеуде педагогикалық бағалау сан алуан қызметтің қажеттілігін кез
келген ынталандыру негізінде жүзеге асырып сол рөлді атқарады. Демек
педагогикалық бағалауға жоғарыдағы қарастырылған барлық ұғымдар мен
пікірлерге қатысты. Педагогикалық бағалау ерекше ынталандыру болып келеді.
Оқу және тәрбиелеу әрекетіндегі табысты анықтайтын қызмет негізі. Бұл
бағалаулар баланың барынша толық дәлелін қамтамасыз етуі керек. Әсіресе
келесі әр түрлі әрекет негізіндегі есепке алынған төрт жағдайлар: қажетті
білім және жеткілікті сан алуан ынталандырулар, баланың оқу және тәрбие
барысында табысқа жетуіне әсер етуші түрлеріне орай балалардың әр түрлі
жасына қарай білімнің тұпнұсқасына ат салысу себептері оқу және тәрбие
мотивтерінде дербес ерекше білімдері, білім жағдайларына байланысты әсер
етуші факторлар баланың белгілі, сапалы дербес іскерліктерінің
қалыптасуына, ақпараттарды меңгеру мотивациясына әсер етеді.
Педагогикалық бағалау кезінде қарастырылған мадақтау мен жазалаулар
біркелкі болу керек. Бір жағынан олар ынталандыру жүйесін құру қажет.
Белсенді жағымды қасиеттердің дамуына және баланың ерекшеліктерін ескере
отырып ұтымды ынталандыру жиынтығын енгізу. Жеке сапалық жағымыз
кедергілердің туындауынан және сол балалардың бойындағы мінез-құлықтың
теріс формаларының алдын алу. Баланың жеке дара ерекшелігіне байланысты,
бала жасы және басқа да факторлардың өзгешелігіне орай мадақтау мен
жазалауды пайдалану барысында өзгертіп отыру керек. Оқу және тәрбиелеу
кезінде баланың сәтсіздігі мен жетістігін бағалауда, бағалау түрлері мен
тәсілдерін жүйелі түрде түрлендіріп отыруға тиіспіз. Себебі реакциялардың
өшуі мен дағдылардың дамуы, шығуына байланысты келтірілген ынталандыруларды
түрлендіру өте маңызды. Бұндай ынталандыруларға тиісті қосымша валенттілік
беру, ал егер де қандай да бір жағдайларда олар кездескен сәтте, табысқа
жетудің жеткілікті жоғары мүмкіндіктерін қамтамасыздандыру қажет.
Педагогикалық бағалаудың бірнеше түрлері болады. Оларды пәндік және
арнайы, материалдық және моральдық, нәтижелі және процестік, сандық және
сапалық деп топтарға бөлуге болады. Пәндік бағалау баланың жеке басына
тиісті емес, не істеді? не істейтіндігіне, нені алдына мақсат тұтқандығына,
қандай істерді тындырғанына қатысты. Тап осы жағдайда педагогикалық
бағалауға әрекеттің неден бір нәтижесі, мазмұны, пәні, процесі жатады. Ал,
керісінше, субъектінің еш қатысы болмайды. Арнайы педагогикалық бағалау
керісінше, субъектінің әрекетіне қатысты, ал атрибутка (құбылыстың өзінен
бөлінбес қасиетіне) еш қатысы болмайды.
Адамның іскерлігі, тырмысуы, зейін қойғыштығы, ынтасы т.б. адамның
әрекет кезінде даралығы, сапалық қасиеттері көрініп байқалады. Пәнділік
бағалау жағдайында бала жеке басының жоғары сатыға көтерілуіне ынталанады.
Субъективті жағдайда баланың не істейтіндігі бағалау арқылы қандай
қасиеттердің басылымдары осы жерде көрінетіндігі байқалады.
Материалдық педагогикалық бағалау да баланың оқу және тәрбие
жұмыстарында табысқа жетудің әртүрлі материалдық ынталандыру тәсілдері
жүргізіледі. Материалдық ынталандыру негізіне ақша жатуы мүмкін және балаға
өте қызықты, тартымды болып көрінген заттар және т.б. балалардың
материалдық қажеттерін қамтамасыздандыруына қызмет етеді.
Моральдық педагогикалық бағалау мақтау немесе ұялтуды құрайды. Баланың
сәйкес ережелерді қабылдап, сипатталған әрекетке деген баланың
көзқарастарынан туындайды.
Нәтижелі педагогикалық бағалауға әрекеттің соңғы нәтижесіне, ерекше
белгісі бар әрекеттерді, басқа да әрекеттерді ескермеу немесе бір нәрсеге
ерекше көңіл аударуға қатысты болып келеді. Бұл жағдайда істің ақыры,
соңындағы нәтижесінің қалай шығуына байланысты бағаланады. Ал, бұл күйге
қалайша жеткендігі есепке алынбайды.
Процессуалді педагогикалық бағалау керісінше, процеске қатысты болса,
ал, соңғы әрекет нәтижесіне ешбір қатысы жоқ. Алынған жиынға қалай
жеткендігіне, талаптау негізіне, бағытталған лайықты нәтиженің
жетістіктеріне назар аударылады.
Сандық педагогикалық бағалау орындалған жұмыстың көлемімен ара қатысты
болады. Мысалы: орындалған жаттығулар мен шығарылған есептердің саны және
т.б. Сапалық педагогикалық бағалауға орындалған жұмыстың сапасы, нақтылығы,
ұқыптылығы, мұқияттылығы және т.б. ұқсас көрсеткіштер мен оны мүлтіксіз
меңгеруіне байланысты.
Сонымен бірге педагогикалық бағалау түрлерімен қоса балалардың оқу және
тәрбие жетістіктеріне орай ынталандырудың әдіс-тәсілдері бөлініп
ерекшеленеді. Ең бастыларына ілтипат я болмаса зейін қойғыштық, мақұлдау,
мойындау, баға, қолдау, марапаттау, әлеуметтік рөлін жақсарту, адамның
қадірі немесе мәртебесі жатады. Жоғарыда аталған ынталандырудың тәсілдерін
қарастырайық.
Адамға жақсылық істеу ілтипаттығы әрқашанда ұтымды мадақтау әрекетінің
формасы. Адам өзіне деген көңіл аударуды қажет етеді. Егер қоршаған адамдар
арасында оған деген ерекше бір көңіл бөлуді, аударуды байқаса ол өзін өте
жақсы, жағымды көңіл-күйде сезінеді. Әсіресе адамға өте таңымды болып оны
қоршаған адамдардың немесе жанындағы адамдардың дұрыс көңіл аудара білуі
жатады. Бұндай көңіл аудару негізінде қоршаған адамдардың арасынан өзін
бөліп алып, ерекшелендіріп оны құрмет тұтқандығын білдіреді. Керісінше,
егер адамға қажет кезінде көңіл бөлмесе оны ешкім елемесе онда сол адамның
бойыңда жағымсыз сезім туады. Педагог оқушылармен аса ерекше жақсы
ілтипатты қарым-қатынас жасап оқушыға адал, шынымен оның көңіліне
қызығушылық білдірсе, осылайша оны қоршаған адамдарға дұрыс көңіл аударта
білуге қызықтырса осының негізінде дұрыс, шын мақтауды қолдана білсе өте
жақсы болар еді. Балалар өз кезегінде мұғалімдер мен тәрбиешілердің көңіл
бөлгендігін бағалайды және әр кезде түрлі тәсілдерді қолданып еш нәрсеге
қарамастан жоғары көңіл аудару объектісі болуға тырысады. Кейбір кездерде
балалар өзіне назар аударту үшін әдеттен тыс қылықтар жасап, көңіл аударту
үшін өз алдарына мақсат қойып соны іс жүзінде қолдануға тырысады.
Педагогикалық ынталандырудың қарапайым және қолайлы тәсілдерін әрқашанда
басқаша байланыстыру қажет. Оларды қарастыра кетсек көңіл аудару, зейін
және мақұлдау, қолдаумен қосарланып жүреді де өз кезегінде ынталандыру
рөлін нығайтады.
Қолдау баланың не істегені, немесе ниеттенуіне орай жағымды бағалау
кезінде алға шығады. Қолдауды айтқан кезде адамның әрекетін және қылықтарын
ауызша немесе ауызша емес жөнді бағалау түрін айтады Ауызша бағалау ауызша
айтуды, лайықты бағалау пікірін құрайды, ал ауызша емес бағалау ым, мимика
және пантомимиканы құрайды, бағалау рөліне ұқсас орындалады. Әркез ауызша
және ауызша емес тәсілдерді айту кезінде қолдау бір-бірімен тығыз
байланысты.
Мойындау бағаланушының құндылықтарын жоғары бағалаумен ерекшеленіп
беріледі. Көңіл аударудан айырмашылығы пәндік бағалауға қарағанда ерекше
көңіл аударылмайды. Нақты нені жете түсінуіне байланысты емес, мойындау
бағаланушының не үшін нақты бағалайтындығын ұғындырады. Сонымен қатар
мойындау бағаланушының басқалардан айырмашылығын сонымен бірге кім оны
сипаттағына қарай құндылықтарының бағалауын бөліп шығарады.
Бағалау бағаланушы адамның белгілі қасиеттерін сапалы бағалау мен
қатар нақты даму дәрежесін білдіреді. Сонымен бірге сандық және сапалы
бағалаудың әрекеттің немесе іскерлік нәтижесін анықтайды. Мысалы үшін
оларға мектептегі бағалар жатады. Олар баланың абсолютті баллы мен
салыстырмалы табысын сипаттайды. Абсолютті мағынасы оқушының білім
сапасының немесе тәртібінің көрсеткішін баға куәләндіріп растайды, ал,
салыстырмалы бағаны қолдану арқылы басқа балалардың көрсеткіштерін
салыстыру мүмкін болады.
Қолдау ынталандыру тәсілінің бірі мұғалім баланың нақты әрекетін
мақұлдау кезінде көрінеді, әрекетті қайталап немесе табысты аяқтауға
ынталандырады. Қолдау баланы адамгершілік жағынан қуаттандыру немесе көмек
беру т.б. мүмкін болған кезде ұсынылады. Мұндай практикалық істерді
үлкендердің орындауы баланың әрекетін жандандыруна мүмкіндік туғызады.
Қолдау ынталандыру құралы болып қоршаған ортасынан айналадағылардан көмек
күткен жағдайда жиірек көрінеді.
Мадақтау баланың әрекетін бағалау немесе материалдық жағынан қолдау
тәсілі болып ұғынылып тұсіндіріледі. Мадақтау адамға нақты нәтижесінің
көрсеткіші негізінде жігерленуіне лайық мадақтау ынтыландыру әрекеті болып
есептеледі. Егер мадақтаудың сипатында бір жағдайлар ескерілмесе онда
ынталандыру рөлі төменедейді.
Келесі мадақтау тәсілі - әлеуметтік рөлді нығайту, бедел және мәртебе
-әлеуметтік-технологиялық ынталандыру оқушылар мен тәрбиеленушілердің
әрекетін ынталандыру құралы болып есептеледі. Қасындағы маңызды адамдардың
көзінше баланың беделін көтеруге байланысты. Балалардың өмірде орындайтын
рөлдері олар үшін ұтымды әрі сан алуан құндылықтарға не мысалы, балалар
арасында әдетте көзбасшы рөлі жоғары бағаланады ал, қоғамдық топтардан тыс
аласталған адам рөлін ешкімде жақсы көрмейді әрі сыйлаймайды ең аз дегенде
ешкімге ұнамайды сол рөлден бас тартады.
Балаға құрбыларының және үлкендердің арасында оған ең маңызды рөлді
бөліп бергендігі ынталандыру әрекетінің құрамы болып саналады. Әсіресе мына
жасқа жас кезеңінде жас өспірімдік шақта бала өз бетінше тәуелсіз болуға,
есеюге талаптанады.
Беделдің негізінде сыйлау мойындау дәрежелерін түсініп бала оған
маңызды деген адамдардың арасында қолданады. Психологиялық педагогикалық
тәсілдердің көмегімен жасанды тұрде баланың беделін көтеру немесе
төмендетуге соның негізінде мадақтау немесе жазалануға болады. Бедел деп
баланың шын растайтын жағдайы тұлғаралық қарым-қатынастын жүйесін айтады.
Әлеуметтік бедел мысалы ол жоғарыдағы айтылған тәсілдердің көмегімен
өзгертілуі мүмкін. Қалған барлық ынталандыру тәсілдері тәртіпке, қылығына,
ниетіне, әрекетіне, тәртібінің үлгісі, манерасына баланың әрекетінің
нәтижесін бағалауда ұсынылады. Дәстүрлі мектеп бағасына осы тәсілдер
енгізілген, сонымен қатар балаларды жан-жақты және бағалы мотивация
негізінде оқыту және тәрбиелеу негізінде қамтамасыз ету жеткіліксіз.
“Педагогикалық бағалау” ұғымы өз кезегінде көлемімен және мазмұнына орай
қарапайым жай “бағалау немесе” “немесе бағадан” едәуір кең ұғым.
Сондықтанда практикада осы соңғы екі ынталандыру тәсілдерімен ғана
шектелмеген дұрыс.
Педагогикалық бағалаудың тиімділігі негізінде балаларды оқыту және
тәрбиелеу ынталандыру рөлі негізінде түсіндірледі.
Педагогикалық тұрғыда ең тиімді баға болып баланың өздігінен жетілуге
тырысуы жатады. Іскерлік пен білім алу жолдарын таба білу жолдарын
қарастыра алуы.
Өзінің бойына сапалы жақсы құндылықтарды дағдыландыруы әлеуеметтік
жағдайларға тиімді мәдениетті тәртіп формаларын игерулері жатады.
Баланың ойы және жеке мінез – құлқының дамуы ішкі және сыртқы мотивация
негізінде болуы мүмкін. Оқу және тәрбиелеу іс - әрекетіндегі сыртқы
мотивация ұғымына оның сыртқы белсенділігін көтеруге талаптандырып
бастайды. Мұндай ынталандырулар баланы қоршаған ортасынан шығады және оны
белгілі бір образды ұстанып жүруіне мәжбүр етеді.
Егер мұндай ынталандыру іс - әрекеті жойылса, оқуға деген ынтасы,
белсенділігі төмендейді. Оқу және тәрбиелеу мақсаттарын да мүлдем төмендеп
немесе жоққа шығады. Ішкі ынталандырудың сыртқыдан айырмашылығы өз -
өзінен мұндай белсенділік тудырып, бағыттап әрі қолдайды. Мұндай
ынталандыруды сыртқы мінез – құлықтың туындауынан ажырата білуді түрткілер
дейді.
Түрткі дегеніміз бұл сыртқы кездейсоқ жағдайлардың өзіне ғана меншікті
және тәуелді болуы ішкі белсенділік көзі жеткілікті болып қай жерде
болмасын адам өзін белгілі бір образда ұстап жүре алуы керек.
Ішкі мотивация оқу және тәрбиелеу іс - әрекетінде оның ішкі
стимуляциясынан гөрі өте күшті бағалы болып саналады. Сондықтан
педагогикалық бағалаудың ең тиімдірегі деп баланы оқыту және тәрбиелеу
кезінде ішкі мотивацияны көтермелеп жарыққа шығаруды айтамыз.
Ең жақсысы болып психология және педагогикалық жағдай саналады. Ішкі
мотивацияны тудырып сонымен бірге оған сәйкес сыртқы стимуляцияны қолдайды
т.б. Өздігінен жетілуіне қолайлы психологиялық сыртқы жағдайларды нығайту
керек.
Тиімді педагогикалық бағалау дербес және әлеуметтік ерекше мінез
ұғымын береді. Дербез мінез педагогикалық бағалау тиімділігі баланың дербес
ерекшеліктерімен ең маңызды қажеттілігіне тәуелді жағдайларда көрінеді.
Баланың ықыласына орай лайықты болып келген педагогикалық бағалау өте
ұтымды, әсерлі болады. Егер мысалы бұл ықылас нақты бір адамның
мақұлдауымен алынып құралса онда бірінші кезекте педагогикалық бағалау
бағыт көрсетеді.
Практика жүзінде бағалаудың дербестігін анықтау үшін міндетті түрде
баланың қажеттілігіне қызығу жүйесін жақсы білу міндетті. Жағдаятық
иерархиясын уақытқа қарай динамикалық өзгеруін жақсы білу керек. Баланың
қызығуы мен қажеттілігіне қарай ынталандыру жүйесіне бейімдеу керек.
Педагогикалық бағалаудың әлеуметтік ерекше сипатын айтқан кезде екі түрлі
жағдайды ескереді. Біріншіден сан алуан мәдениет жағдайларының оқыту және
тәрбиелеу жүйесінде әртүрлі педагогикалық бағалаудың ең жоғары бағалауы
беріледі. Мысалы қазіргі кезде Солтүстік Америка мен Батыс Европалықтарда
материалдық ынталандырулар ең әсерлі мәнді болса, Азия мәдениеті бойынша
исламдық бағытта яғни, моральды – діни ынталандыруларды қаласа, басқа
мемлекеттерде мысалы Японияда әлеуметтік – психилогиялық ынталандырулар
(дәстүрлі материалдардан басқа да) маңызды болып есептеледі. Бұлар
балалардың оқу және тәрбиелеу түрткілерін дамытуына қатысты. Екіншіден,
әлеуметтік - өзгеше педагогикалық бағалаудың сипаты өзінің тиімділігіне
қарай әлеуметтік жағдаяттың маңызына орай әртүрлі бағалануымен көрінеді.
Сан алуан педагогикалық бағалаулар әртүрлі жағдайларға қарай ұқсас емес
валенттілікке ие (құндылықтар, балаға маңызды, және әртүрлі мүмкіндік
дәрежелеріне актуальді қажеттіліктердің қамтамасыздандыруына әкеледі.
Педагогикалық бағалау қазіргі таңдағы жағдаятқа байланысты. Көбіне
валенттілік негізінде табысқа жетудың ең жоғары мүмкіндігін
қамтамасыздандырып, бұл жағдаятта ең тиімді болып көрінеді.)
Арнайы және мәнді педагогикалық бағалау күндердің күнінде
өзгеретіндігін ескеруіміз керек. Бұл мынадай екі себепке байланысты
болады. Ең бастысы жағдаяттан орай адами иерархиялық қажеттіліктің
қанағаттануынан өзгереді. Сонымен бірге жасына жас қосылған сайын баланың
тұлғалық дербес өзгерістері туындайды. Сөйтіп бұрын мәнді маңызды болған
бағалар өзінің ынталандыру рөлін жоғалтады да оның орнына басқа баланың
жасымен қызығуына лайықты ынталандырулар енеді.
Қорыта келе жеке дара маңызды айырмашылықтар негізінде балалар арасында
бір баланың ісіне қарай ынталандыру болып саналса, ал келесі балаға бұлай
есептелмейді.
Айтылғандар келесі арнайы мәнді педагогикалық бағалаудың жоғары
тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
1. Баланың қажеттіліктері мен жеке дара қызығуларын есепке алып жүйелі
түрде зерттеу.
2. Қажеттілік пен қызығудың өзектілігі педагогтың лайықты берілген
бұйрығына сәйкес болуы керек.
3. Педагогикалық бағалаудың сипатын баланың әдеттенуінің алдын алу
мақсатында түрлендіру.
4. Педагогикалық бағалауды қолданғанда, баланың кімді сыйлап және кімге
сенім артуына орай, әрі кімнің қасында баланың ең маңызды қызығуны
қамтамасыз ете алатын тәсілдер мен құралдардың жиынтығы болуы шарт.
Әсіресе әлеуметтік психологиялық ынталандыру рөлін көтеруге ерекше
көңіл аудару керек, белгілі бір балалық шақта оқыту мен тәрбиелеу
мотивациясы әрекетінде шешімді әрі мәнді болуы мүмкін. Бірінші ретте бұл
референтті меңгеруімен баланың тұлға болып қалыптасуына қатысты. Мектеп
оқушысының оқу білімге деген ынтасын, ықыласын, қызығуын өздігінен жетілу
жолдарының бірі, референттік топ арқылы нығайту. Әркезде референттік топ
мүшелерінің қызығулы болып өз қажеттіліктері саналады, референттік топтың
қызығуы өзгерсе артынша индивидтік қажеттілігі өзгереді.
Әлеуметтік психологиялық ынталандырудың маңыздылының оқу іс -
әрекетінде мотивациясын жоғары бағалау факторларын баланың өмірге деген
мәнді сапалық тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Білім мен іскерлігін әрі табысқа жету кезіндегі қажеттіліктердің
дамуын, жоғары деңгейде талаптану мен ең төменгі үрейлілікті нығайту.
Келтірілген тұлғалық сапалар өзінен- өзі баланың бойында құрбыларының
арасында ылғи да бірінші әрі тең болу құштарлығын ояту, ал бұл үшін
міндетті түрде терең әрі мықты білім іскерлік пен дағдыны дамытып ерік
жігерінде табандылық көрсете білуге бұлай болмаған жағдайда бәсекеге
қарсы тұру қиын ға соғады.
Педагогикалық бағалаудың тиімділігі мен әрі таңдалынуы бала жасына
байланысты. Баланың жеке дара ерекшілігі сан алуан ынталандыруға
алғырлығын анықтайды
Әрі оқу – танымдық және тұлғаның даму әрекетінің мотивациясын
нақтылайды. Баланың интеллектуальді даму деңгейіне жету танымдық қызығуына
әсер етеді. Ал тұлғалық дамуы негізінде өз бойында арнайы сапалық
қасиеттердің болуына тырысады.
Негізгі жас кезеңдердің өзгеру беталыстына педагогикалық бағалаудың
маңыздылары келесі кезекте көрсетіледі.
Жас кезеңге қарай біріншіден жаңа білімді дағды, іскірліктері меңгеру
керектігін түсінеді. Екіншіден, жылдан жылға қарай нақты сапалық дербес
қасиеттерді игеру керектігінің мәні жоғарылайды. Үшіншіден есею кезеңіне
қарай, әсіресе мектептегі жылдарында әлеуметтік – психологиялық
ынталандыру рөлі жоғарылайды. Келесі төртіншіден бірте – бірте сыртқы
ынталандыру ішкіні есепке ала отыра бағыттардан өту беталысын белгілейді.
Педагогикалық бағалаудың балалардың әртүрлі жас кезеңдеріне қолайлы
шарттар мен тәсілдерін қарастырайық.
Нәрестілік және ерте сәбилік шақта және ауызша сөйлеуді игергенде оны
түсініп әрі қолдана бастайды. Педагогикалықбағалаудың біршама әрекет
формасы болып эмоциональді экспрессивті болып саналады. Ым, пантомимика
және мимика арқылы беріледі.
Балаға реакциялардың көмегі арқылы жағымды эмоцияларды туғызу,
үлкендердің қай мінез-құлықты мақұлдайтының түсіндіріп ескертеді.
Реакциялардың жәрдемімен балалардың бойында жағымсыз эмоциялардың туындауы
кезінде үлкендер баланың осы әрекетті қолдануны көргенде оны олар
мақұлдамайтындығы жөнінде ақпарат береді. Мысалы бір жарым жастағы балаға
ол осы кезде тілді түсіну дәрежесіне ие болады. Ендеше бағалаушы сөздер
“жақсы,” “нашар,” “мүмкін”, “мүмкін емес” деген сөздерді қолдансақ тура
бағалау әрекетті мүмкін болады. Бұл жерде эмоционалді-экспрессивті
реакцияларға үлкендердің негізіне балалардың тәртібіне ауызша бағалау
толықтырылып анықталады. Нәтижесінде бала нақты бағаны дефференциялауға
күрделі затты жай бөлшектерге бөлуге, мүмкіндік алады. Оларды нақты
әрекетпен әрі тәртіп формаларына сәйкес қолдана алады. Педагогикалық
бағалау негізінде шамадан тыс қиын тәртіп формаларын шығарып алып басқаны
жойып басқаны нығайтуға мүмкіндік табылады. Балалардың қарым-қатынасы
төменгі, мектепке дейінгі шақта әлеуметтік –психологиялық факторлары
толықтырылуы мүмкін. Себебі бұл жастағы балаларда өзін-өзі бағалау,
талаптану деңгейі, табысқа жету мотивациялары, топтық іс-әрекет формалары
туындайды. Әсерлі ынталандыру болып, басқа балалармен жарысқа түскенде
жеңіп алуға тырысады. Көпшіліктің мойындауын, қолдауын алу, өзіне көңіл
аудару сияқты ынталандырулар әсерлі болып келеді.
Барлық осы табыстармен оқыту және тәрбиелеу кезінде осы жас шамасындағы
балалармен айналысқан педагогтар қолднана алады. Сонымен қатар эмоционалді
және бағалау ынталандыруларын балалрдың ерте сәбилік жастағылармен жұмыс
істеу барысында қолданғандығын естен шығармау керекпіз.
Бұл жаста олар өздерінің жағымды мағыналарын сақтайды, әрі әлеуметтік-
психологиямыз бағалау әсерінен шектен шығады.
Жоғарғы мектепке дейінгі кезде ынталандыру тәсілдеріне жас кезеңдеріне
қарай қолданылғандарға педагогикалық басқару қосылады. Тәртіп ережлерін
сақтауымен қатар әрі білім, іскерлік және дағдырларын демонстрациялап
көрсетумен байланысты. Қолайлы мүмкіндіктерді үлкен мектепке дейінгі
жастағыларға сюжетті рөлді ойындарды ережелерін элементарлі, саналы түрде
оқуына мүмкіндік беру.
Баларға мақтауды әсер еткізіп сезіне білулері олардың мектепке
дайындаудың бірден-бір кепілі әрі психологиялық нышаны бола алады. Бірақта
бұл жаста әр түрлі педагогикалық бағалаудың балалар үшін бірі артық, бірі
кем дейтіні болмайды. Бұл кезде балаларды бірдей бағалау керек. Мектепке
дейінгі эмоционалді-экспрессивті, үлкендер жағынан қолдау немесе
қолдамаушылық болса олардың қойған бағаларына мысалы үшін “жақсы” және
“нашар” деп ұсынылған категорияларға әлеуметтік-психологиялық
ынталандыруларға білімдері, дағды мен іскерліктерін демонстрациялауға
қатысты мадақтауларда бірдей деңгейде қабылдайды. Біреуді әдейі жоғары
бағалау педагогикалық ынталандырудың ешбір түрінде байқалмайды.
Төменгі мектеп жасындағыларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. Оқыту жүйесінде білімді есепке алу, бақылау және бағалаудың
маңызы, қызметі.
І.1. Білімді бақылау және бағалаудың түрлері мен формалары.
І.2. Қазіргі кезде оқыту жүйесіндегі білімді тексеру, бақылау және
бағалаудың жаңа технологиялары.
ІІ тарау. Мектепте оқушылардың білім сапасын мониторингілеудің ғылыми
әдістемелік мәселелері.
ІІ.1. Оқу процесінің нәтижелерін бағалауда сабақтың орны. Баға, бағалау-
бақылаудың құрамдас бөлігі.
ІІ.2. Бағалауда ынталандыру әдістері, өзін-өзі бағалау және оның ықпалы.
ІІ.3. Оқушылардың білім сапасын мониторингтік зерттеу, нәтижелерді
салыстыру.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Зерттеу мақсаты
Педагогикалық бағалаудың психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Педагогикалық бағалаудың мақсаты, жолдары және даму ерекшеліктері
туралы ғылыми теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2. Педагогикалық бағалаудың жеке тұлғаның қалыптасуында психикалық
дамуында алатын орны.
3. Педагогикалық бағалаудың психологиялық ерекешеліктерін анықтау үшін
тестерді, сауалнамаларды, жаттығуларды қолдану.
Зерттеу объектісі: педагогикалық бағалаудың психологиялық
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: педагогикалық бағалауға әсер ететін жағдайлар.
Ғылыми болжам: оқыту, тәрбиелеу, әрекеттестік жасалуындағы жеке
тұлғаның дамуына, өзін-өзі жетілдіруіне мүмкіндіктер жасалып
педагогикалық, психологиялық дамыту жолдары анықталса, педагогикалық
бағалаудың психологиясын ескере отырып толыққанды тұлғаны қалыптастыруға
болады.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми әдебиеттерге шолу, жасау, сауалнамалар, тестер, мониторинг.
Кіріспе
Қазіргі таңда психология ғылымының өзекті де, өткір мәселелерінің
бірі оқушылардың білім сапасын арттыру, оқыту мәселесін жақсарту болып
отыр. Соған байланысты оқушылардың білім бағасына және сол білімді бақылау
жүйесі жайлы құжат Жалпы білім және кәсіптік бағдар беретін мектеп
реформасының негізгі бағғытарында бұл мәселеге жоғары мән беріледі.
Құжатта былай делінген: Оқушылар білімін бағалауда қандайда болмасын жалаң
бүркемелеушілікке жол берілмеуін міндетті түрде қадағалау қажет. Бұл
талаптардың жүзеге асыуы осы таңдағы оқушылардың білімін бақылау жүйесіне
жоғары сын қоя отырып, жан-жақты талдау жүргізуді қажет етеді. Қазіргі
қалыптасқан білімді бақылау-тексеру жүйесіне қанағаттанбау (білім
көрсеткіштері және оны тексеру тәсілімен қоса) мәселелері дидактикалық
материалдар бетінде жиі ескеріліп, әрі айтылып жүр.
Осы күндегі білім бағасы жүйесінің бірден-бір кемшіліктерінің бірі
ғалымдар пікірінше, айрықшаланған көрсеткіштердің көптігі, көпжақтылығы
және кереғарлығы. Бұл көрсеткіштердің осындай қыры білім бағасының
мазмұндық сипатының жоймауына, әрі осы мазмұнға сәйкес бағаға практикалық
тұрғыда бағдарлануға қиындық туғызады. Сондықтан да, білім сапасының
теориялық негізделген принциптерін жасау мәселесі және соған сай
психологиялық тұрғыда оқушылардың білімін тексеру тәсілдері қазіргі таңда
ерекше қиын әрі күрделі болып отыр. Тәжірбиелі әдістер мен оқушылардың
білім сапасын бағалау критерийлерінің соған сәйкес оқыту, меңгеру
теориясымен органикалық байланысын талап ету мәселесі-педагогикалық
психологияда диагностиканың негізін құраушы принцип болып табылады. Білім
сапасының психологиялық диагностиканың бұл шектеулі оқу әрекетінің процесі
дамыған, толыққанды сипаттағы оқытудың теориясына сүйенген жағдайда ғана
жойылды.
Оқушылардың білім сапасына қазіргі таңда қойылар талаптың өсуі
білімді игеру көрсеткіштері құрылымының өзгерісінде көрініс табуда, әрі осы
мәселенің дидактиктер мен педагогтар зерттеулерінде көп қарастырылуы да
септігін тигізіп отыр.
Мотивация – психология ғылымындағы өте бір күрделі ұғым болып
табылдаы.
С.Л. Рубинштейннің айтуынша іс-әрекеттің өзінде бағытталуына орай
мақсаты нақты көрінеді және әрекет орындалуына қарай мотивтері белгілі
болып отырады. Әрекет мотивтері өте күрделі, олар түрлі қажеттіліктер мен
қызығушылықтар негізінде өрбіп дамиды. Адамзатқа мотивтер арқылы қоғамның
жері көп жағдайларда бағалау әрекеті көмегімен беріліп, жүзеге осып
отырады.
Оқу мотивтерінің даму мәселесі үнемі психолог-ғалымдарды қатты
толғандырып келген жәит. А.Н. Леонтьев, М.И. Божович, Н.Г. Морозова, Л.С.
Славиналар өз еңбектерінде оқу мотивтерінің дамуы туралы зерттеді. Мектеп
оқушылары үшін мотив жәй ғана оқу, үшінші, төртінші сынып оқушылары үшін
бағаның рөлі жоғарылайды. Алтыншы, жетіншісі сыныптарда оқушылар үшін басты
мотив-болашаққа дайындық болады. Яғни баланың оқу және тәрбие саласындағы
жетістігі тікелей мотивацияға байланысты. Қажеті мотивацияның бала бойында
болмауы оқу әрекетіне бейімделмейді. Сонымен қатар әлеуметтік тұрғыда да аз
белсенділік көрсетеді. Педагогикалық бағалау ерекше ынталандыру болып
келгендігінен оқу және тәрбие әрекетіндегі табысты анықтайтын қызмет
негізі. Педагогикалық бағалаудың бірнеше түрлері болады. Оларды пәндік және
арнайы, материалдық және моральдық, нәтижелі және процестік, сондық және
сапалық топтарға бөлуге болады.
Сонымен бірге педагогикалық бағалау түрлерімен қоса балалардың оқу
және тәрбие жетістіктеріне орай ынталандырудың әдіс-тәсілдері бөлініп
ерекшеленеді. Педагогикалық тұрғыда ең тиімді бағалау болып баланың
өздігінен жетілуіне тырысуы, іскерлік және дағдыны, білім алу жолдарын таба
білуі, өзінің бойына сапалы жақсы құныдылықтарды дағдыландыруы жатады.
Педагогикалық бағалауда балалардың әртүрлі жас кезеңдерінің қолайлы
шарттары мен тәсілдері бар.
Психологиялық-педагогикалық теория және тәжірбиеде баға ұғымы көбіне
бағалау деген ұғыммен түсіндіріледі.
Бағалаудың оқу процесінде орындайтын үш қызметі талданады, оның
негізгісі – дамытушылық қызметі, функциясы.
Дамытушы бағалау ісі оқытуда қажетті психологиялық жағдайдың бірі
болып табылады. Білім, білік және дағдыны бақылау және бағалау қызметтері
қарастырылады. Білімді, дағдыны, іскерлікті тексеруде оның формасы, түрі
ажыратылады. Бақылаудың психологиялық, педагогикалық мәні-оқушыларға дер
кезінде көмек көрсету, олардың шығармашылық күшіне, қабілетіне сенім
білдіру, оқушылардың оқу тапсырмасын нәтижелі етіп орындау үшін ынталандыру
және іске жұмылдыру. Білімде, іскерлікті, дағдыны тексеру және бағалау
танымдық іс-әрекет көздерінің бірі. Баға қою арқылы бала жанына үрей
туғызудан гөрі қайта талаптандыруға ұмтылу керек.
Оқыту динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру-өмір
талабы. Білім беру саласында оқу таным әрекетінің сапасын, дәрежесін есепке
алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижесін арттыруда
қызметі ерекше. Сөйтіп оның технологиясың әркезде өмір талабына сай
жетілдіріп отыру өзекті мәселелердің бірі. Оқушылардың білімі мен
біліктілігінің деңгейін анықтау үшін білімді тексерумен бағалау мақсатында
әр модуль, әр тақырып соңында тестік жүйені қолдану-ұстаз еңбегінің біршама
жеңілденіп, уақытты ұтымды пайдалануына ыңғайлы. Оқушы білімін бағалауда
оқушының психо-педагогикалық және жас-ерекшеліктерімен санаса отырып,
әсіресе, әр оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдап, білім деңгейін бақылаудың
бірден-бір тиімді әдіс тест болып отыр.
Оқу барысында оқушылардың даму динамикасын және мектептің өзін-өзі
бағалау жолымен дамуын қадағалайтын білім сапасын мониторингілеу жүйесін
жасау қажеттігі туындап отыр. Мониторинг – бағалау мен білім сапасын
бақылау механизмі.
Сабақтың шынайы құндылығы – оның нәтижесі, оқушылардың материалды
меңгеруінің дәрежесі.
Өзін-өзі бағалау кіші жастағы оқушының өзінің табыстары мен
сәттіліктерін оқу мақсатына қарай жылжудың сипатын бағалауға мүмкіндік
береді.
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, адамның оқыту және тәрбиелеу
үрдісіндегі өзін-өзі бағалауын елемей тастауға болмайды. Оны елемеу мынадай
теріс құбылыстарына алып барады.
1. Психикалық дамудың тежелуі
2. Оқытудағы психологиялық және мағыналық кедергілер.
3. Жаман мінездің қалыптасуы.
Жалпы алғанда бағалауды тек балдық жүйеде ғана емес. Мадақтау сөздерін
пайдаланғанда оқушылардың белсенділіктері артады.
І тарау. Оқыту жүйесінде білімді есепке алу, бақылау және
бағалаудың маңызы, қызметі
І.1. Білімді бақылау және бағалаудың түрлері мен формалары
Орта ғасырда Германия мектептерінде алғаш рет үш баллды бағалау жүйесі
пайда болған. Әр балл сынып оқушыларының үлгерімін, басқа оқушылардың
үлгерімімен алатын орнымен, дәрежесін білдірген. 1-ші-өте жақсы, 2-ші
орташа, 3-ші нашар. Кейін орташа дәрежені иеленген оқушыларды сыныптарға
бөлген. Ресейден бес баллдық шкаланы алып пайдаланған. Осыдан барып баллға
басқаша мән бере бастаған. Баллдың көмегімен оқушылардың дүниетанымын
бағалауға тырысқан. Мұндай көзқарас негізінде Базедовтың 12 баллдық бағалау
жүйесі орнайды. Базедов Иоганн-Бернгард 1724-1790 неміс педагогы,
филонтропизимнің педагогикалық ағымының негізін салған. 1774 жылы Дессау
қаласында тәрбиелеу мектебін ашқан. Бұл мекемеде тәрбиеленушілерді мадақтау
үшін өзіндік ерекше бір мадақтау жүйесін қолданған. Мақтау негізінде
арнаулы тақта болған. Осы тақтаға оқушылардың аты жөні жазылған. Аты-
жөндерінің жанына нүктелер қойған. Осы нүктелердің санына қарай
тәрбиеленушілерге жеңілдіктер мен жетістіктерді тағайындаған. Жинақталған
нүктелер санына қарай тәрбиеленушілерді қандайда бір үздік белгімен немесе
тәттілермен марапаттаған. Нүктелердің саны он екіге шектелген. Кейінірек
нүктелерді жеке жауаптарға және оның сапасы мен дұрыстығына қарай қойылған.
Мектеп тәжірбиесіне енген әртүрлі елдердің бағалары әлеуметтік
маңыздылығына ие болған. Оқытудың бағалау жүйесінің кемшілігі XIX ғасырда
орта кезінде байқалған. Баллдық бағалау жүйесіне көптеген педагогтар қарсы
болған. Себебі олардың ойынша балл сан арқылы баланың адамгершілік
сапалары мен баланың еңбек жағдайы бағаланбайды деп санаған. Педагог тек
қана әр оқушының білім деңгейін, дағды мен іскерлігін ғана анықтап қоймай,
сонымен қатар әр оқушыға және олардың ата-аналарына оқытудың жетістіктерін
оқуға үлгермеушілік жағдайларын түсіндіре отырып меңгерту. Осының негізінде
үлгермеушіліктің себебін анықтап беру міндеті жүктелген.
1917 жылы Ресейде бағасыз оқыту идеясы әрі қарай өз дамуын
жалғастырды.
Баланың оқу және тәрбие саласындағы жетістігі тікелей мотивацияға
байланысты. Барлық жинақталған білімді меңгерудегі ынталандырудың әсері,
дағды мен әдеттерді қалыптастыруы, өзінің белгілі жеке сапалы қасиеттерін
жетілдіруіне байланысты.
Барлық қабілеттер баланың жетістікке жетуіне кепілді бола алмайды.
Қажетті мотивацияның баланың бойында болмауы оқу әрекетіне бейімделмейді
және сонымен қатар әлеуметтік тұрғыда да аз белсенділік көрсетеді.
Мотивацияның тапшылығы болған жағдайда бар мүмкіндіктері қабілетке
айналмайды, интеллектуальді және жеке қабілеттері өте бояу дамиды. Қолайлы
жағдайдың болмауы да әсер етеді. Қорытынды нәтижесінде баланың жеке дамуы
қалыптасып, жаңа біліммен, әдеттерді қажеттілік ретінде сезіп, өзін-өзі
жетілдіруге және дербес дамуын жетілдіруге тырысады.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде маңызды қорлардың болғанымен, бірақ
тәжірибиеде мотивацияның жеткіліксіздігінен барлығы қолданылмайды.
Мұндай жағдайлардың себептері әртүрлі. Біріншіден, барлық мотивтердің
белгісіздігі, балалардың әртүрлі жасы, әртүрлі индивидуальді ерекшеліктері
оқуда қалыптасады. Жеке, сапалы, жаңа қарым-қатынастар, білім, дағды және
әдеттер қызығушылықтың негізінде байқалады. Екіншіден, біздер өсіп жетіліп
және педагог қызметін атқарғаннан кейін барып алғаш рет балалардың оқу
мотивтері жөнінде ойлана бастаймыз, бала бақшадан шыққанымыздан соң барып
балалардың тәртібі жөніндегі мотивтер, түпнұсқалар мен болжамдар туралы
ойланамыз. Біздің берген болжамдарымыз бен ойларымыз дұрыс шығуына кепілдік
бере алмаймыз. Біз негізінде балалардың бойында жоқ нәрсені бар деуіміз
мүмкін және оларға ненің маңызды екеніне мән бермеуіміз де мүмкін, оқыту
және тәрбиелеуде дәлеліміз дұрыс болуы да мүмкін. Үшіншіден, балалар
арасында әртүрлі индивидуальді айырмашылықтар болады, бір балаға бір
нәрсенің оған маңызды болуы, келесі балаға мүлдем қызықсыз болуы да мүмкін.
Ең соңында төртіншіден, мотивацияның өзі, жинақталған мотивтің өзі де кейде
бір жағдайға орай өзгермелі болады. Бұл себепке орай оқыту және тәрбиелеу
негізінде жағдайдың бірі қызықты болып келесі біреуіне қолайсыз болады.
Оқыту мен тәрбиелеудің ең басты міндеті осы негізгі айтылған төрт
мотивацияның өзгеру себебіне байланысты. Мотивацияның төмендеуіне жол
бермей тәжірбие жүзінде тиімді шартты қолдана білуге үйрену.
Балаларды оқыту және тәрбиелеу кезінде қандайда бір шартты немесе
қызығуды қарастырсақта сайып келгенде мадақтау мен жазалау жүйесіне
негізделеді. Мадақтау психологиялық ерекшеліктің ұнамды қасиетінің дамуына
ынталандырса, ал, жазалау теріс қылықтың шығуына кедергі болады. Егер
тәжірбие жүзінде тек қана мадақтау қолданылып, жазалау қолданылмаса, онда
баланың бойында сапалы, ұнамды қасиеттермен қатар, теріс қылықтар дамиды.
Егер де керісінше оқу-тәрбие процесінде тек жазалау ғана қолданылса мұндай
жағдай балалардың теріс қасиеттерінің шығуына жол бермеуі де мүмкін.
Сонымен бірге ұнамды, сапалы қасиеттердің дамуына кедергі келтіреді.
Мадақтау мен жазалауды бір-бірімен байланыстыра білсе ең қолайлы
мотивацияны қамтамасыз етіп, ұнамды қасиеттердің дамуына жағдай тудырады,
ал, бір жағынан теріс қылықтардың тууына кедергі жасайды. Ұстаз шәкәрттің
теріс істері мен қылықтарын дер кезенде көре біліп, ретті жерінде оған
түрлі жазалау шараларын да қолданып отырғаны дұрыс. Жазалаудағы негізгі
мақсаты- теріс жолға түскен баланы қайтадан жақсы қасиеттерге бой ұсындыру.
Мұның мәні де осында. Жазалауды да мадақтау сияқты аса ептілік, ерекше
байсалдылықпен пайдалану қажет. Тіпте төменгі сынып оқушыларының да
өздерінің тәртіпсіз істерінен ұялатын, жапа шегіп, қапаланатын кездері
болады. Адамның кінәсі үшін әділ жазалау кісіні қатты ойландырып, бұл оның
мінез-құлқын түзете бастауға себепші болады.
Шәкірт нақты кінәсіне сәйкес жазаланғанда ғана босқа зәбірленбей,
қолайлы көңіл-күйін басынан кешіреді. Егер ол теріс жазғырылса бұл оның
тәрбиесіне кері әсерін тигізеді. Егер мұндай жағдай қайталана берсе ол,
әділеттік, шындық деген ұғымға жөнді мән бермейтін, тіпті пысқырып та
қарамайтын болады. Орынсыз жаза оны ашушаң, ызақор, кекшіл, қасарыспа, не
қорқақ, жігерсіз, әр нәрсеге селсоқ қарайтын күйге түсіруі де мүмкін. Кейде
оқушының көре-тұра оны жазаламаудың да кесір - кесапаты аз болмайды. Шәкірт
оқыс қылықтарды әдейі жасамай, оны балалығымен, білместік,
аңғарымсыздығынан да жасайды. Ал, енді бір оқушы мұны орынсыз батылдығы мен
сотқарлығына, қасарыспалығына қарай істейді. Мәселен, бала терезенің
желдеткішін ашамын деп оның әйнегін сындырып алса, екінші бала оны
жолдасымен алысып жүріп сындырады. бұл жерде осы екі балаға бірдей шара
қолдануға болмайтыны белгілі. Өйткені, екеуінің кінәсі екі түрлі, сондықтан
екеуіне екі түрлі жаза ойлап табу қажет.
Шара қолдану мәселенің түпкі себебін іздеудің басталуы қажет. Өйткені,
әр уақытта да себепсіз ештеңе болмайды. Сондай-ақ, адамның теріс қылықтарын
айыптап тиісті жаза қолданып отыру белгілі талаптарға сәйкес жүргізілуі
тиіс. Бұлардың кейбірі мына төмендегілер:
біріншіден, жазалау әр уақытта әділ, адамның кінәсіне лайықталып
берілуі қажет.
екіншіден, жаза әр уақытта оқушы санасында із қалдырып, оны жақсы жолға
итермелейтіндей етіп берілетін болсын.
үшіншіден, жаза жеңіл түрден ауырға қарай, әр бұзақылықтың өзіндік
ерекшелігіне қарай қолданылуы қажет.
төртіншіден, шәкірттің теріс қылығының ақ-қарасы нақты тексеріліп, оның
бұрыннан белгілі ерекшеліктері (білімі, қабілеті, жалпы мінез- құлқы, т.б).
ескертіліп отырылсын.
бесіншіден, мұғалім бұл шараны аса байсалдылықпен, оның жеке басын
тәлкек етпейтін (ондай жағдайлар да кездесіп отырады) формалар
ұйымдастырылғаны абзал.
Баланың психологиялық дамуына мадақтау, жазалауда ынталандырудың рөлі
барлық жағдайда бірдей қажет: мадақтау оң қасиеттердің дамуына әкелсе, ал,
жазалау теріс қасиеттерді түзетуде, коррекциялау да қажет. Оқыту және
тәрбиелеудің міндетіне қарай тәжірбие жүзінде екеуі де бір - бірімен
өзгеріп отыру керек. Егер оқу - тәрбие жұмысында жігер күш жұмсау қажет
болса, белгілі құрылымға сапалы жеке ұнамды қасиеттер көрінсе, жаңа білім,
дағды, икемді қалыптырса онда мадақтау көрсетіп, жазалауды қолданбау керек.
Шәкірт тәрбиесінде кісінің қол жеткен табыстарын уақытында көре біліп, оны
ретімен мадақтап орындаудың да маңызы зор. Мұның ең қарапайым түрі
мақұлдау. Егер шәкірттің іс - әрекеті әркез мақұлданып отырса, ол еңбек
етуге онан сайын ынталана түседі. Мәселен, "Бәрекелді", "Дұрыс", "Жақсы",
"Тамаша", "Мынауыңнан нәтиже шығады", т.б. осы секілді сөздер оның жігеріне
жігер қосып, үлкен демеу болады. Оқушының әрбір ісіне әділ баға беріп отыру
ұстаздың беделін онан сайын арттыра түседі. Егер, керісінше, жағымсыз
қасиеттерді оны түзеу міндетімен байланысып, егер бала өзін-өзі түзетпесе
және өзінің теріс қылығын сезінбесе, сонымен қатар келіспеушілік тудырса
онда жазалауды қолдану ең тиімді шешім болып табылады. Бірақта өзін төмен
бағалау, баланың өзіне-өзі сенімсіздігі кезінде мадақтауды ынталандыру
жүйесінде тиімді қолдана білу керек. Өзін жоғары бағалаушылық кезінде өзін-
өзі сенімді болған жағдайда керісінше жазалауды қолдану керек.
Сонымен мақтау әдісі әдептілік пен нақты мөлшерді сақтауды талап етеді.
Ең алдымен мадақтаудың психологиялық тарапы маңызды келеді. Мадақтау әдісі
мына жағдайда нәтиже береді:
1) Балалардың мадақтау алуға іштей сенімді талпыныстары болуы.
2) Мақтау арқылы тәрбиелеушіні ұжымның қалған мүшелеріне қарсы қоймау.
3) Мадақтаудың қылық- ісіне сай болуы.
4) Мадақтау арқылы оқушыға жекелей шешім табуды үйрету.
5) Мадақтаудың шыңдыққа негізделуі.
Осылайша тәрбиеленушінің іс-әрекетіне қойылған жақсы бағаны мақтау
деуге болады.
Жазалау - қате қылықты ескертіп тежеу, өз ар-ұяты алдында, басқа
адамдар алдында кінәсін түсінуге әсерін тигізетін педагогикалық әдіс.
Жазалау - тәртіп пен іс - әрекетке қарсы келетін қылықтарға сөгіс айту,
теріс бағалау дей келіп, жазалаудың мынадай түрлеріне тоқталайық.
1. Қосымша тапсырма беру;
2. Белгілі бір құқынан айыру немесе уақытша рұқсат етпеу;
3. Моральдық кемшілігін таныту.
Педагогикалық талаптар ішінде жазалау әдісінің нәтижелі болуына негіз
қалайтын шараттар:
1) Жазаның ұжым тарапынан туындауы;
2) Жазаның нақты болуы;
3) Жазаның міндетті түрде орындалуы;
4) Оқушының не үшін жазаланғанын түсінуі;
5) Тәрбиелеушінің жеке тұлғасын масқаралаудан аулақ болу;
6) Жазалау мақсатының тек ұнамды қасиеттерді баулуға бағытталуы;
7) Жазаның қате қылықтары толық түсіну негізінде орындалуы;
8) Жазаның өш алу құралы болмауы;
9) Жазалаудың жеке оқушыға бағытталуы;
10) Балалардың дара псхологиясын біліп барып жазалау.
Баланың өз бетімен дамуына және жас деңгейінің өзгеруіне орай осы екі
ара қатынаста бала наразылық білдіреді. Егер мұндай наразылық тудыру шектен
тыс көп болған жағдайда баланың өз еркімен жіберген қателіктері болып
бақылауға алынып тұрғанымен өз міні болса жазалауды қатаң түрде қолдану
қажет. Көбіне наразылық тудыру баланың өз бетінше дамуына жеткіншек шақта
байқалады. Себебі бұл кезде осы балаларға деген талаптар күшейеді, әрі
шектен тыс қатал талаптар қойылады осының әсерінен олардың бойында
наразылық тудыру, келіспеушіліктер дами береді.
Баға- педагогикалық ынталандыру болып келеді. Мадақтау мен жазалау бір-
бірімен тығыз байланысты қасиеттер. Жақсы баға мадақтау болса, ал, төмен
баға - жазалау болып келеді. Негізінен бағаның маңызы ынталандырудың
маңызы әркезде ынталандырудың күші болып саналмайды. Бағаның ылғи жоғары
болуы ынталандырудың күшін жояды. Мысалы: ең жақсы ынталандыру болып және
табысқа жету көрсеткіші болып "4" бағасы саналады, ал, "5", "3", "2" немесе
"1" бағалары табыс көзі болып есептелмейді. Осылайша бестік бағасын алған
оқушы әрі қарай оқуда жетістікке жету деңгейін жоғалтады. Себебі, "5"
балдық жүйе бойынша 5 болғандықтан одан жоғары баға алу мүмкіндігі
жоқтығын сезген оқушы оқуға деген қызығушылығы мен табысқа жету деңгейі
төмендейді. Ал, егер оқушы "4" бағасын алса, онда оның бойында ең жоғары
бағаны алып одан әрі қарай табысқа жетуіне мүмкіндік барына көзі жетеді.
Мысалы, оқушы білімін ең төменгі "1" бағасымен бағаласа оқушының оқу
үлгерімі төмендеп нәтижеге тырысу деңгейі жоғалады. Себебі, бұл бағаны
жойып "5" бағасын өте қиынға соғады. Әдетте мұғалімдер "қанағаттанарлық"
деңгейінде оқыған оқушыға жоғары баға қоймайды. Үштік бағасы оқушының үздік
оқуына, оқу үлгерімін жақсартуға өте қолайлы. Оқушының белгілі бір пәннен
бес балдық жүйенің ең жоғарғы немесе ең төменгі бағамен білімі бағаланып
отырса ең тиімді жағдай болып есептеледі. Егер оқушы негізінен "3" немесе
"4" бағасымен бағаланса, онда оған ынталандыру күші болып "4" және "3"
бағалары саналады да "4" пен "5" алуға тырысады. "2" және "3" бағалары
баланың көңіл күйін түсіріп, жағымсыз күй тудырып ол бағаларды түзетуге
деген ықыласы болмай, немқұрайлылық тудырады.
Әркез ұнамды теріс ынталандыруларды жиі қолдану немесе балаларды
ынталандыру рөлінің маңыздылығын жоққа шығарады. Мысалы: мадақтаулар мен ең
жоғары бағаны шектен тыс жиі қолдану балаға ешқандай талпыныс пен күш
бермейді де алдынғыдай әсер тудырмағандықтан өз маңызы мен мәнін жоғалтады.
Бір жағынан ылғи ең төмен баға алған оқушы эмоциялық күйзеліске
ұшырамайды. Себебі бұрынғыдай әсер етпейді. Уақыт ете келе оң және теріс
ынталандыруды өзгертуге тура келеді. Олардың сақталуы мен дұрыс мән беруіне
тірек боларлықтай түрлендіру.
Оқытушыларды оқыту және тәрбиелеу кезінде ынталандырудың кешенді
мінезін іс-әрекетте қолдану қажет. Әртүрлі әсер еткіш жүйелерді енгізу,
бірақ барлығын бір сәтте қолдану шарт емес. Бірақ қайсібірі оқушыға дәл сол
кезде қажет болып тұрған жағдайда қолдануға болады.
Кешенді ынталандыру бір мезетте әртүрлі ынталандыруды қолдануды
білдіреді. Олар: органикалық, материалдық және моралді, дербес және
әлеуметтік психологиялық.
Органикалық ынталандыру баланың қажеттілігіне байланысты. Мысалы:
дәмді, тәттілерді қажетсінуі т.б.
Материалдық ынталандыру балаға қандайда бір жағдайда бір нәрсені
қажетсінуі, қалауы, тартымды болып көрінуі кезінде пайда болады.
Моралды ынталандыру баланың сезіміне қатысты рухани қажеттілігінің
қанағаттануына тәуелді. Өзінің жауапкершілігін сезініп рақаттануа басқа
адамдарға көмек бере алуы, жоғары адамгершілік қасиеттерді қолдана алу
құндылықтары жатады.
Әлеуметтік-психологиялық ынталандыру адамдардың адами қарым-қатынастар
жүйесіне қатысты мотивтерді құрайды.
Оларға: адамға дұрыс көңіл бөле білушілік, оған деген сыйласымды
көзқарас, оны беделді әрі маңызды рөлдерге қоя білушілік жатады.
Жеке дара ынталандыру өзінше жекешіліктен құралады, адамның өзіне тән
ерекшелігі өзіне өте маңыздылығы бар жәйттер жатады.
Оқу және тәрбиелеу кезінде кешенді мотивацияларды іздестіріп әрі әр
баланың әрекеті негізінде ынталандыруды түрлендіру. Оларға жататындар:
органикалық, материалдық, моральдық, жеке дара әлеуметтік-психологиялық
және басқа да мүмкін болатын ынталандырулар, білім алуына әсер етуші, дағды
мен біліктілігінің қалыптасуына, әрі өзіне қатысты қасиеттерді
қалыптастыруы жатады.
Әртүрлі ынталандырудың адамның тәртібі мен жағдайына және
дербестілігіне тәуелді. Ситуациялық жағдайларда адам басқа және осы
ынталандыруларды қандайда бір ситуацияның негізіне орай маңызды бір себеп
бойынша қабылдайды. Бір ғана ынталандырумен ғана шектеліп қойса, мысалы:
жоғары және төменгі баға адамға маңызды немесе маңыздылығы болмаса табысқа
жетуіне әртүрлі әсер етеді. Егерде ең жоғары баға адамның өміріндегі бір
жағдайға себепші болса онда бұл ынталандыру табысқа жетудің бірден - бір
жолы болып есептеледі. Ал, егерде ынталандыру негізгі баланың өміріндегі
әрекетіне ешбір маңызы болмаса ендеше баға баланың әрекетіне ынталандыру
негізі болып саналмайды. Бір ғана баға әр түрлі жағдайларға қарай
қабылдануы мүмкін. Егер адам сәтсіздікке ұшыраса немесе табыс немесе
бұрынғы алған баға қайталанып отырса бала әртүрлі қабылдайды. Қайталанған
ситуациядан ситуацияға орай бағалау әрекетіне ұмтылысы нашар болады.
Сәтсіздіктен кейінгі табысқа жету, сонымен қатар сәтсіздік, табысқа
жеткеннен кейінгі сәтсіздік осы кездерде индивидтің мінез-құлқы барынша
өзгерді.
Жеке адамның ынталандыруды қабылдауы сол кездегі адамның қал жағдайына
байланысты жанама түрде әсер етуі адамның дара ерекшелігіне тәуелді әсер
етеді.
Еш нәрсеге мәнісі жоқ ынталандырудан гөрі адамға қанағаттану күйін
қамтамасыз етуші ынталандырулар адамның актуальді қажеттігіне өте маңызды
әрі өте күшті әсер береді.
Адамның сабырлы күй кезінде эмоциональды қозу кезінде адамның
ынталандырудың маңызын басқаша қабылдайды.
Жағдай және жанама түрдегі ынталандырудың әсерін нақты әрі терең ұғыну
қажеттілігіне орай құндылықты, мәнді (валентті) және табысты мүмкіндік
немесе сәтсіздік ұғымдары енгізіледі. Ынталандырудың әсер етуі адамның
мінез-құлқына байланысты.
Валенттілік немесе құндылық адамның қажеттілігіне қанағаттану негізінде
ынталануға ие болу мағынасына жатады. Бұл мағына ауқымды болған сайын,
үлкен валенттілікке лайықты ынталандыру болып келеді. Әрі қажеттілік әр
түрлі тәсілдер арқылы қанағаттануы мүмкін, әрі солардың ішіндегісінің ең
лайықтысы қажеттіліктің ең жоғары валенттілігіне ие болады. "Табыс
мүмкіндігі немесе сәтсіздік" ұғымы жағдайдың қандайда бір дәржеде құралуына
бұл жағдай адамның керегін қанағаттандыруға алып келетін ұғымды білдіреді.
Бұл дәреже ең жоғары болса ендеше табысқа жету мүмкіндігінде сонша немесе
сәтсіздік қарама-қарсы жағдайға тиіс. Валенттілік және табысқа жету
мүмкіндігі адамның қабылдау жолдарына күші бар ынталандырулар сол жағдайға
байланысты нақты жүзеге асатындай пайда болады.
Қарастырылған ұғым тікелей педагогикалық бағалауға қатысты ерекше
ынталандыру түрі болып келеді.
Жеке дара мінез - құлық мотивация қажеттіліктің пайда болуына орай
ойдың және өнегелі дамудың өзгеше бір әрекеттің негізінде оқыту мен
тәрбиелеуде педагогикалық бағалау сан алуан қызметтің қажеттілігін кез
келген ынталандыру негізінде жүзеге асырып сол рөлді атқарады. Демек
педагогикалық бағалауға жоғарыдағы қарастырылған барлық ұғымдар мен
пікірлерге қатысты. Педагогикалық бағалау ерекше ынталандыру болып келеді.
Оқу және тәрбиелеу әрекетіндегі табысты анықтайтын қызмет негізі. Бұл
бағалаулар баланың барынша толық дәлелін қамтамасыз етуі керек. Әсіресе
келесі әр түрлі әрекет негізіндегі есепке алынған төрт жағдайлар: қажетті
білім және жеткілікті сан алуан ынталандырулар, баланың оқу және тәрбие
барысында табысқа жетуіне әсер етуші түрлеріне орай балалардың әр түрлі
жасына қарай білімнің тұпнұсқасына ат салысу себептері оқу және тәрбие
мотивтерінде дербес ерекше білімдері, білім жағдайларына байланысты әсер
етуші факторлар баланың белгілі, сапалы дербес іскерліктерінің
қалыптасуына, ақпараттарды меңгеру мотивациясына әсер етеді.
Педагогикалық бағалау кезінде қарастырылған мадақтау мен жазалаулар
біркелкі болу керек. Бір жағынан олар ынталандыру жүйесін құру қажет.
Белсенді жағымды қасиеттердің дамуына және баланың ерекшеліктерін ескере
отырып ұтымды ынталандыру жиынтығын енгізу. Жеке сапалық жағымыз
кедергілердің туындауынан және сол балалардың бойындағы мінез-құлықтың
теріс формаларының алдын алу. Баланың жеке дара ерекшелігіне байланысты,
бала жасы және басқа да факторлардың өзгешелігіне орай мадақтау мен
жазалауды пайдалану барысында өзгертіп отыру керек. Оқу және тәрбиелеу
кезінде баланың сәтсіздігі мен жетістігін бағалауда, бағалау түрлері мен
тәсілдерін жүйелі түрде түрлендіріп отыруға тиіспіз. Себебі реакциялардың
өшуі мен дағдылардың дамуы, шығуына байланысты келтірілген ынталандыруларды
түрлендіру өте маңызды. Бұндай ынталандыруларға тиісті қосымша валенттілік
беру, ал егер де қандай да бір жағдайларда олар кездескен сәтте, табысқа
жетудің жеткілікті жоғары мүмкіндіктерін қамтамасыздандыру қажет.
Педагогикалық бағалаудың бірнеше түрлері болады. Оларды пәндік және
арнайы, материалдық және моральдық, нәтижелі және процестік, сандық және
сапалық деп топтарға бөлуге болады. Пәндік бағалау баланың жеке басына
тиісті емес, не істеді? не істейтіндігіне, нені алдына мақсат тұтқандығына,
қандай істерді тындырғанына қатысты. Тап осы жағдайда педагогикалық
бағалауға әрекеттің неден бір нәтижесі, мазмұны, пәні, процесі жатады. Ал,
керісінше, субъектінің еш қатысы болмайды. Арнайы педагогикалық бағалау
керісінше, субъектінің әрекетіне қатысты, ал атрибутка (құбылыстың өзінен
бөлінбес қасиетіне) еш қатысы болмайды.
Адамның іскерлігі, тырмысуы, зейін қойғыштығы, ынтасы т.б. адамның
әрекет кезінде даралығы, сапалық қасиеттері көрініп байқалады. Пәнділік
бағалау жағдайында бала жеке басының жоғары сатыға көтерілуіне ынталанады.
Субъективті жағдайда баланың не істейтіндігі бағалау арқылы қандай
қасиеттердің басылымдары осы жерде көрінетіндігі байқалады.
Материалдық педагогикалық бағалау да баланың оқу және тәрбие
жұмыстарында табысқа жетудің әртүрлі материалдық ынталандыру тәсілдері
жүргізіледі. Материалдық ынталандыру негізіне ақша жатуы мүмкін және балаға
өте қызықты, тартымды болып көрінген заттар және т.б. балалардың
материалдық қажеттерін қамтамасыздандыруына қызмет етеді.
Моральдық педагогикалық бағалау мақтау немесе ұялтуды құрайды. Баланың
сәйкес ережелерді қабылдап, сипатталған әрекетке деген баланың
көзқарастарынан туындайды.
Нәтижелі педагогикалық бағалауға әрекеттің соңғы нәтижесіне, ерекше
белгісі бар әрекеттерді, басқа да әрекеттерді ескермеу немесе бір нәрсеге
ерекше көңіл аударуға қатысты болып келеді. Бұл жағдайда істің ақыры,
соңындағы нәтижесінің қалай шығуына байланысты бағаланады. Ал, бұл күйге
қалайша жеткендігі есепке алынбайды.
Процессуалді педагогикалық бағалау керісінше, процеске қатысты болса,
ал, соңғы әрекет нәтижесіне ешбір қатысы жоқ. Алынған жиынға қалай
жеткендігіне, талаптау негізіне, бағытталған лайықты нәтиженің
жетістіктеріне назар аударылады.
Сандық педагогикалық бағалау орындалған жұмыстың көлемімен ара қатысты
болады. Мысалы: орындалған жаттығулар мен шығарылған есептердің саны және
т.б. Сапалық педагогикалық бағалауға орындалған жұмыстың сапасы, нақтылығы,
ұқыптылығы, мұқияттылығы және т.б. ұқсас көрсеткіштер мен оны мүлтіксіз
меңгеруіне байланысты.
Сонымен бірге педагогикалық бағалау түрлерімен қоса балалардың оқу және
тәрбие жетістіктеріне орай ынталандырудың әдіс-тәсілдері бөлініп
ерекшеленеді. Ең бастыларына ілтипат я болмаса зейін қойғыштық, мақұлдау,
мойындау, баға, қолдау, марапаттау, әлеуметтік рөлін жақсарту, адамның
қадірі немесе мәртебесі жатады. Жоғарыда аталған ынталандырудың тәсілдерін
қарастырайық.
Адамға жақсылық істеу ілтипаттығы әрқашанда ұтымды мадақтау әрекетінің
формасы. Адам өзіне деген көңіл аударуды қажет етеді. Егер қоршаған адамдар
арасында оған деген ерекше бір көңіл бөлуді, аударуды байқаса ол өзін өте
жақсы, жағымды көңіл-күйде сезінеді. Әсіресе адамға өте таңымды болып оны
қоршаған адамдардың немесе жанындағы адамдардың дұрыс көңіл аудара білуі
жатады. Бұндай көңіл аудару негізінде қоршаған адамдардың арасынан өзін
бөліп алып, ерекшелендіріп оны құрмет тұтқандығын білдіреді. Керісінше,
егер адамға қажет кезінде көңіл бөлмесе оны ешкім елемесе онда сол адамның
бойыңда жағымсыз сезім туады. Педагог оқушылармен аса ерекше жақсы
ілтипатты қарым-қатынас жасап оқушыға адал, шынымен оның көңіліне
қызығушылық білдірсе, осылайша оны қоршаған адамдарға дұрыс көңіл аударта
білуге қызықтырса осының негізінде дұрыс, шын мақтауды қолдана білсе өте
жақсы болар еді. Балалар өз кезегінде мұғалімдер мен тәрбиешілердің көңіл
бөлгендігін бағалайды және әр кезде түрлі тәсілдерді қолданып еш нәрсеге
қарамастан жоғары көңіл аудару объектісі болуға тырысады. Кейбір кездерде
балалар өзіне назар аударту үшін әдеттен тыс қылықтар жасап, көңіл аударту
үшін өз алдарына мақсат қойып соны іс жүзінде қолдануға тырысады.
Педагогикалық ынталандырудың қарапайым және қолайлы тәсілдерін әрқашанда
басқаша байланыстыру қажет. Оларды қарастыра кетсек көңіл аудару, зейін
және мақұлдау, қолдаумен қосарланып жүреді де өз кезегінде ынталандыру
рөлін нығайтады.
Қолдау баланың не істегені, немесе ниеттенуіне орай жағымды бағалау
кезінде алға шығады. Қолдауды айтқан кезде адамның әрекетін және қылықтарын
ауызша немесе ауызша емес жөнді бағалау түрін айтады Ауызша бағалау ауызша
айтуды, лайықты бағалау пікірін құрайды, ал ауызша емес бағалау ым, мимика
және пантомимиканы құрайды, бағалау рөліне ұқсас орындалады. Әркез ауызша
және ауызша емес тәсілдерді айту кезінде қолдау бір-бірімен тығыз
байланысты.
Мойындау бағаланушының құндылықтарын жоғары бағалаумен ерекшеленіп
беріледі. Көңіл аударудан айырмашылығы пәндік бағалауға қарағанда ерекше
көңіл аударылмайды. Нақты нені жете түсінуіне байланысты емес, мойындау
бағаланушының не үшін нақты бағалайтындығын ұғындырады. Сонымен қатар
мойындау бағаланушының басқалардан айырмашылығын сонымен бірге кім оны
сипаттағына қарай құндылықтарының бағалауын бөліп шығарады.
Бағалау бағаланушы адамның белгілі қасиеттерін сапалы бағалау мен
қатар нақты даму дәрежесін білдіреді. Сонымен бірге сандық және сапалы
бағалаудың әрекеттің немесе іскерлік нәтижесін анықтайды. Мысалы үшін
оларға мектептегі бағалар жатады. Олар баланың абсолютті баллы мен
салыстырмалы табысын сипаттайды. Абсолютті мағынасы оқушының білім
сапасының немесе тәртібінің көрсеткішін баға куәләндіріп растайды, ал,
салыстырмалы бағаны қолдану арқылы басқа балалардың көрсеткіштерін
салыстыру мүмкін болады.
Қолдау ынталандыру тәсілінің бірі мұғалім баланың нақты әрекетін
мақұлдау кезінде көрінеді, әрекетті қайталап немесе табысты аяқтауға
ынталандырады. Қолдау баланы адамгершілік жағынан қуаттандыру немесе көмек
беру т.б. мүмкін болған кезде ұсынылады. Мұндай практикалық істерді
үлкендердің орындауы баланың әрекетін жандандыруна мүмкіндік туғызады.
Қолдау ынталандыру құралы болып қоршаған ортасынан айналадағылардан көмек
күткен жағдайда жиірек көрінеді.
Мадақтау баланың әрекетін бағалау немесе материалдық жағынан қолдау
тәсілі болып ұғынылып тұсіндіріледі. Мадақтау адамға нақты нәтижесінің
көрсеткіші негізінде жігерленуіне лайық мадақтау ынтыландыру әрекеті болып
есептеледі. Егер мадақтаудың сипатында бір жағдайлар ескерілмесе онда
ынталандыру рөлі төменедейді.
Келесі мадақтау тәсілі - әлеуметтік рөлді нығайту, бедел және мәртебе
-әлеуметтік-технологиялық ынталандыру оқушылар мен тәрбиеленушілердің
әрекетін ынталандыру құралы болып есептеледі. Қасындағы маңызды адамдардың
көзінше баланың беделін көтеруге байланысты. Балалардың өмірде орындайтын
рөлдері олар үшін ұтымды әрі сан алуан құндылықтарға не мысалы, балалар
арасында әдетте көзбасшы рөлі жоғары бағаланады ал, қоғамдық топтардан тыс
аласталған адам рөлін ешкімде жақсы көрмейді әрі сыйлаймайды ең аз дегенде
ешкімге ұнамайды сол рөлден бас тартады.
Балаға құрбыларының және үлкендердің арасында оған ең маңызды рөлді
бөліп бергендігі ынталандыру әрекетінің құрамы болып саналады. Әсіресе мына
жасқа жас кезеңінде жас өспірімдік шақта бала өз бетінше тәуелсіз болуға,
есеюге талаптанады.
Беделдің негізінде сыйлау мойындау дәрежелерін түсініп бала оған
маңызды деген адамдардың арасында қолданады. Психологиялық педагогикалық
тәсілдердің көмегімен жасанды тұрде баланың беделін көтеру немесе
төмендетуге соның негізінде мадақтау немесе жазалануға болады. Бедел деп
баланың шын растайтын жағдайы тұлғаралық қарым-қатынастын жүйесін айтады.
Әлеуметтік бедел мысалы ол жоғарыдағы айтылған тәсілдердің көмегімен
өзгертілуі мүмкін. Қалған барлық ынталандыру тәсілдері тәртіпке, қылығына,
ниетіне, әрекетіне, тәртібінің үлгісі, манерасына баланың әрекетінің
нәтижесін бағалауда ұсынылады. Дәстүрлі мектеп бағасына осы тәсілдер
енгізілген, сонымен қатар балаларды жан-жақты және бағалы мотивация
негізінде оқыту және тәрбиелеу негізінде қамтамасыз ету жеткіліксіз.
“Педагогикалық бағалау” ұғымы өз кезегінде көлемімен және мазмұнына орай
қарапайым жай “бағалау немесе” “немесе бағадан” едәуір кең ұғым.
Сондықтанда практикада осы соңғы екі ынталандыру тәсілдерімен ғана
шектелмеген дұрыс.
Педагогикалық бағалаудың тиімділігі негізінде балаларды оқыту және
тәрбиелеу ынталандыру рөлі негізінде түсіндірледі.
Педагогикалық тұрғыда ең тиімді баға болып баланың өздігінен жетілуге
тырысуы жатады. Іскерлік пен білім алу жолдарын таба білу жолдарын
қарастыра алуы.
Өзінің бойына сапалы жақсы құндылықтарды дағдыландыруы әлеуеметтік
жағдайларға тиімді мәдениетті тәртіп формаларын игерулері жатады.
Баланың ойы және жеке мінез – құлқының дамуы ішкі және сыртқы мотивация
негізінде болуы мүмкін. Оқу және тәрбиелеу іс - әрекетіндегі сыртқы
мотивация ұғымына оның сыртқы белсенділігін көтеруге талаптандырып
бастайды. Мұндай ынталандырулар баланы қоршаған ортасынан шығады және оны
белгілі бір образды ұстанып жүруіне мәжбүр етеді.
Егер мұндай ынталандыру іс - әрекеті жойылса, оқуға деген ынтасы,
белсенділігі төмендейді. Оқу және тәрбиелеу мақсаттарын да мүлдем төмендеп
немесе жоққа шығады. Ішкі ынталандырудың сыртқыдан айырмашылығы өз -
өзінен мұндай белсенділік тудырып, бағыттап әрі қолдайды. Мұндай
ынталандыруды сыртқы мінез – құлықтың туындауынан ажырата білуді түрткілер
дейді.
Түрткі дегеніміз бұл сыртқы кездейсоқ жағдайлардың өзіне ғана меншікті
және тәуелді болуы ішкі белсенділік көзі жеткілікті болып қай жерде
болмасын адам өзін белгілі бір образда ұстап жүре алуы керек.
Ішкі мотивация оқу және тәрбиелеу іс - әрекетінде оның ішкі
стимуляциясынан гөрі өте күшті бағалы болып саналады. Сондықтан
педагогикалық бағалаудың ең тиімдірегі деп баланы оқыту және тәрбиелеу
кезінде ішкі мотивацияны көтермелеп жарыққа шығаруды айтамыз.
Ең жақсысы болып психология және педагогикалық жағдай саналады. Ішкі
мотивацияны тудырып сонымен бірге оған сәйкес сыртқы стимуляцияны қолдайды
т.б. Өздігінен жетілуіне қолайлы психологиялық сыртқы жағдайларды нығайту
керек.
Тиімді педагогикалық бағалау дербес және әлеуметтік ерекше мінез
ұғымын береді. Дербез мінез педагогикалық бағалау тиімділігі баланың дербес
ерекшеліктерімен ең маңызды қажеттілігіне тәуелді жағдайларда көрінеді.
Баланың ықыласына орай лайықты болып келген педагогикалық бағалау өте
ұтымды, әсерлі болады. Егер мысалы бұл ықылас нақты бір адамның
мақұлдауымен алынып құралса онда бірінші кезекте педагогикалық бағалау
бағыт көрсетеді.
Практика жүзінде бағалаудың дербестігін анықтау үшін міндетті түрде
баланың қажеттілігіне қызығу жүйесін жақсы білу міндетті. Жағдаятық
иерархиясын уақытқа қарай динамикалық өзгеруін жақсы білу керек. Баланың
қызығуы мен қажеттілігіне қарай ынталандыру жүйесіне бейімдеу керек.
Педагогикалық бағалаудың әлеуметтік ерекше сипатын айтқан кезде екі түрлі
жағдайды ескереді. Біріншіден сан алуан мәдениет жағдайларының оқыту және
тәрбиелеу жүйесінде әртүрлі педагогикалық бағалаудың ең жоғары бағалауы
беріледі. Мысалы қазіргі кезде Солтүстік Америка мен Батыс Европалықтарда
материалдық ынталандырулар ең әсерлі мәнді болса, Азия мәдениеті бойынша
исламдық бағытта яғни, моральды – діни ынталандыруларды қаласа, басқа
мемлекеттерде мысалы Японияда әлеуметтік – психилогиялық ынталандырулар
(дәстүрлі материалдардан басқа да) маңызды болып есептеледі. Бұлар
балалардың оқу және тәрбиелеу түрткілерін дамытуына қатысты. Екіншіден,
әлеуметтік - өзгеше педагогикалық бағалаудың сипаты өзінің тиімділігіне
қарай әлеуметтік жағдаяттың маңызына орай әртүрлі бағалануымен көрінеді.
Сан алуан педагогикалық бағалаулар әртүрлі жағдайларға қарай ұқсас емес
валенттілікке ие (құндылықтар, балаға маңызды, және әртүрлі мүмкіндік
дәрежелеріне актуальді қажеттіліктердің қамтамасыздандыруына әкеледі.
Педагогикалық бағалау қазіргі таңдағы жағдаятқа байланысты. Көбіне
валенттілік негізінде табысқа жетудың ең жоғары мүмкіндігін
қамтамасыздандырып, бұл жағдаятта ең тиімді болып көрінеді.)
Арнайы және мәнді педагогикалық бағалау күндердің күнінде
өзгеретіндігін ескеруіміз керек. Бұл мынадай екі себепке байланысты
болады. Ең бастысы жағдаяттан орай адами иерархиялық қажеттіліктің
қанағаттануынан өзгереді. Сонымен бірге жасына жас қосылған сайын баланың
тұлғалық дербес өзгерістері туындайды. Сөйтіп бұрын мәнді маңызды болған
бағалар өзінің ынталандыру рөлін жоғалтады да оның орнына басқа баланың
жасымен қызығуына лайықты ынталандырулар енеді.
Қорыта келе жеке дара маңызды айырмашылықтар негізінде балалар арасында
бір баланың ісіне қарай ынталандыру болып саналса, ал келесі балаға бұлай
есептелмейді.
Айтылғандар келесі арнайы мәнді педагогикалық бағалаудың жоғары
тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
1. Баланың қажеттіліктері мен жеке дара қызығуларын есепке алып жүйелі
түрде зерттеу.
2. Қажеттілік пен қызығудың өзектілігі педагогтың лайықты берілген
бұйрығына сәйкес болуы керек.
3. Педагогикалық бағалаудың сипатын баланың әдеттенуінің алдын алу
мақсатында түрлендіру.
4. Педагогикалық бағалауды қолданғанда, баланың кімді сыйлап және кімге
сенім артуына орай, әрі кімнің қасында баланың ең маңызды қызығуны
қамтамасыз ете алатын тәсілдер мен құралдардың жиынтығы болуы шарт.
Әсіресе әлеуметтік психологиялық ынталандыру рөлін көтеруге ерекше
көңіл аудару керек, белгілі бір балалық шақта оқыту мен тәрбиелеу
мотивациясы әрекетінде шешімді әрі мәнді болуы мүмкін. Бірінші ретте бұл
референтті меңгеруімен баланың тұлға болып қалыптасуына қатысты. Мектеп
оқушысының оқу білімге деген ынтасын, ықыласын, қызығуын өздігінен жетілу
жолдарының бірі, референттік топ арқылы нығайту. Әркезде референттік топ
мүшелерінің қызығулы болып өз қажеттіліктері саналады, референттік топтың
қызығуы өзгерсе артынша индивидтік қажеттілігі өзгереді.
Әлеуметтік психологиялық ынталандырудың маңыздылының оқу іс -
әрекетінде мотивациясын жоғары бағалау факторларын баланың өмірге деген
мәнді сапалық тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру.
Білім мен іскерлігін әрі табысқа жету кезіндегі қажеттіліктердің
дамуын, жоғары деңгейде талаптану мен ең төменгі үрейлілікті нығайту.
Келтірілген тұлғалық сапалар өзінен- өзі баланың бойында құрбыларының
арасында ылғи да бірінші әрі тең болу құштарлығын ояту, ал бұл үшін
міндетті түрде терең әрі мықты білім іскерлік пен дағдыны дамытып ерік
жігерінде табандылық көрсете білуге бұлай болмаған жағдайда бәсекеге
қарсы тұру қиын ға соғады.
Педагогикалық бағалаудың тиімділігі мен әрі таңдалынуы бала жасына
байланысты. Баланың жеке дара ерекшілігі сан алуан ынталандыруға
алғырлығын анықтайды
Әрі оқу – танымдық және тұлғаның даму әрекетінің мотивациясын
нақтылайды. Баланың интеллектуальді даму деңгейіне жету танымдық қызығуына
әсер етеді. Ал тұлғалық дамуы негізінде өз бойында арнайы сапалық
қасиеттердің болуына тырысады.
Негізгі жас кезеңдердің өзгеру беталыстына педагогикалық бағалаудың
маңыздылары келесі кезекте көрсетіледі.
Жас кезеңге қарай біріншіден жаңа білімді дағды, іскірліктері меңгеру
керектігін түсінеді. Екіншіден, жылдан жылға қарай нақты сапалық дербес
қасиеттерді игеру керектігінің мәні жоғарылайды. Үшіншіден есею кезеңіне
қарай, әсіресе мектептегі жылдарында әлеуметтік – психологиялық
ынталандыру рөлі жоғарылайды. Келесі төртіншіден бірте – бірте сыртқы
ынталандыру ішкіні есепке ала отыра бағыттардан өту беталысын белгілейді.
Педагогикалық бағалаудың балалардың әртүрлі жас кезеңдеріне қолайлы
шарттар мен тәсілдерін қарастырайық.
Нәрестілік және ерте сәбилік шақта және ауызша сөйлеуді игергенде оны
түсініп әрі қолдана бастайды. Педагогикалықбағалаудың біршама әрекет
формасы болып эмоциональді экспрессивті болып саналады. Ым, пантомимика
және мимика арқылы беріледі.
Балаға реакциялардың көмегі арқылы жағымды эмоцияларды туғызу,
үлкендердің қай мінез-құлықты мақұлдайтының түсіндіріп ескертеді.
Реакциялардың жәрдемімен балалардың бойында жағымсыз эмоциялардың туындауы
кезінде үлкендер баланың осы әрекетті қолдануны көргенде оны олар
мақұлдамайтындығы жөнінде ақпарат береді. Мысалы бір жарым жастағы балаға
ол осы кезде тілді түсіну дәрежесіне ие болады. Ендеше бағалаушы сөздер
“жақсы,” “нашар,” “мүмкін”, “мүмкін емес” деген сөздерді қолдансақ тура
бағалау әрекетті мүмкін болады. Бұл жерде эмоционалді-экспрессивті
реакцияларға үлкендердің негізіне балалардың тәртібіне ауызша бағалау
толықтырылып анықталады. Нәтижесінде бала нақты бағаны дефференциялауға
күрделі затты жай бөлшектерге бөлуге, мүмкіндік алады. Оларды нақты
әрекетпен әрі тәртіп формаларына сәйкес қолдана алады. Педагогикалық
бағалау негізінде шамадан тыс қиын тәртіп формаларын шығарып алып басқаны
жойып басқаны нығайтуға мүмкіндік табылады. Балалардың қарым-қатынасы
төменгі, мектепке дейінгі шақта әлеуметтік –психологиялық факторлары
толықтырылуы мүмкін. Себебі бұл жастағы балаларда өзін-өзі бағалау,
талаптану деңгейі, табысқа жету мотивациялары, топтық іс-әрекет формалары
туындайды. Әсерлі ынталандыру болып, басқа балалармен жарысқа түскенде
жеңіп алуға тырысады. Көпшіліктің мойындауын, қолдауын алу, өзіне көңіл
аудару сияқты ынталандырулар әсерлі болып келеді.
Барлық осы табыстармен оқыту және тәрбиелеу кезінде осы жас шамасындағы
балалармен айналысқан педагогтар қолднана алады. Сонымен қатар эмоционалді
және бағалау ынталандыруларын балалрдың ерте сәбилік жастағылармен жұмыс
істеу барысында қолданғандығын естен шығармау керекпіз.
Бұл жаста олар өздерінің жағымды мағыналарын сақтайды, әрі әлеуметтік-
психологиямыз бағалау әсерінен шектен шығады.
Жоғарғы мектепке дейінгі кезде ынталандыру тәсілдеріне жас кезеңдеріне
қарай қолданылғандарға педагогикалық басқару қосылады. Тәртіп ережлерін
сақтауымен қатар әрі білім, іскерлік және дағдырларын демонстрациялап
көрсетумен байланысты. Қолайлы мүмкіндіктерді үлкен мектепке дейінгі
жастағыларға сюжетті рөлді ойындарды ережелерін элементарлі, саналы түрде
оқуына мүмкіндік беру.
Баларға мақтауды әсер еткізіп сезіне білулері олардың мектепке
дайындаудың бірден-бір кепілі әрі психологиялық нышаны бола алады. Бірақта
бұл жаста әр түрлі педагогикалық бағалаудың балалар үшін бірі артық, бірі
кем дейтіні болмайды. Бұл кезде балаларды бірдей бағалау керек. Мектепке
дейінгі эмоционалді-экспрессивті, үлкендер жағынан қолдау немесе
қолдамаушылық болса олардың қойған бағаларына мысалы үшін “жақсы” және
“нашар” деп ұсынылған категорияларға әлеуметтік-психологиялық
ынталандыруларға білімдері, дағды мен іскерліктерін демонстрациялауға
қатысты мадақтауларда бірдей деңгейде қабылдайды. Біреуді әдейі жоғары
бағалау педагогикалық ынталандырудың ешбір түрінде байқалмайды.
Төменгі мектеп жасындағыларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz