Білім жүйесін басқарудың қоғамдық-мемлекеттік сипаты. Педагогикалық-психологиялық эксперимент құру
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
------------ 3-5
І : Білім жүйесін басқарудың қоғамдық-мемлекеттік сипаты
1.1 Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік менеджмент---- 6-
10
1.2 Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру
және ізгілендіру------------------------ -----------------------------------
---------- 11-13
1.3 Педагогикалық жуйені басқарудағы ақпараттардың объективтілігі және
толықтылығы------------------------ ----------------------------------- ------
---------14-15
1.4 Мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны---------------------16-
20
1.5 Мектепті басқарудың негізгі функциялары------------------------ -------
21-44
1.6 Мектеп басқарушысының педагогикалық қарым-қатынас
стильдері-------------------------- ----------------------------------- -----
-------------45-47
II: Педагогикалық-психологиялық эксперимент құру
2.1. Мектепшілік басқаруындағы пайда болатын мәселелерді анықтау--48-53
2.2. Оқушылардың әрекеттері мен қылықтарына тиімді кері байланыс
және тиімді бағалау тәсілдері-------------------------- --------------------
-------54-57
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
--------58-60
Қолданған әдебиеттер тізімі----------------------------- --------------------
-----61-62
Қосымша---------------------------- ----------------------------------- ------
--------- 63-89
Кіріспе
Өзектілігі: Басқару адамдармен жұмыс істегендіктен үлкен ақыл күш жігерін
талап етеді. Ұйым іс-әрекетің басқару жұмыстың максималды нәтижесіне жетуге
деген ұмтылысты білдіреді. Басқарушының жұмысының мақсаты адамдардың жеке
мақсатына жеткізу болады
Басқару іс-әрекеті жақсы жүзеге асу үшін бір қатар талаптарды орындау
қажет:
1.Басқару субъекті мен объектісі бір біріне сәйкес болуы қажет. Егерде
олар жұмыс процесінде бірін бірі түсіндесе өз мүмкіншіліктерін жүзеге асыра
алмайтын болады. Егерде басқарушы, жетекші мен қарамағындағылар
психологиялық сыйыспайтын болып келсе, онда олардың арасында конфликт
туындайды да жұмыс нәтижесіне жаман әсер тигізеді.
2. Басқару субъектісі және объектісі дербесті болып келуі керек. Басқару
субъектісі объектінің барлық қызығушылығын қамти алмайды. Яғни басқару
объектісі адамдар болғандықтан, олардың ситуацияға деген өз көзқарастары,
ойлары, ынталары болады өз мүмкіндіктерін практикада жүзеге асыруға
тарасады. Мұндай мүмкіншілік болмаған жағдайда адамдар өз белсенділігін
бұқтырады немесе өз пікіріне жетуге тырысады.
3. Басқару субъектісі мен объектісі айқын өзара әрекетестікке көздейтін
болуы керек; бірі – қажетті бұйрық беруге, келесісі – оны уақытында
орындауға. Субъектінің басқаруға мүмкіндігі беріліп тұрған бұйрықты
орындауға объектінің дайындылығына байланысты. Басқару іс-әрекетінің өз
мақсаттарына жету деңгейі тікелей басқару мақсатына жету деңгейіне
байланысты келеді. Және бұл субъект пен объект мүдде қатынасымен байланысты
болмаған жағдайда тұтас басқару проблемасын туындатады.
Сонымен, басқару адам әрекет қайда болмасын қостап қолтықтасып
жүреді. Және адамның қандай да болмасын іс-әрекеті басқаруды талап етеді.
Тек басқарудың арқасында іс -әрекет мүмкін болады.
Сөйтіп кез келген әрекет, соның ішінде басқару әрекеті де
ұйымдастырушы мен басшылық жасаудың барлық функцияларын іске асыруда
басшылыққа алатын бірқатар қағидаларды сақтауға негізделеді. Ол қағидалар
мақсат қою және жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау және т.б.
топтастырылады. Ал басқару қағидалары басқару заңдылығының бейнелену және
нақты іске асуын танытады. Мектепішілік менеджменттің негізгі заңдылығы
талдағыштық, мақсатқа сәйкестік, ізгілік, басқарудағы демократиялық және
мектеп түрлі басқару қызметіне дейін болуы сияқты компоненттерді қамтиды.
Осы заңдылықттардан мектеп директорының, менеджердің оқу жүйесін
басқарудағы басшылыққа алатын негізгі қағидалары туындайды. Сонымен негізгі
қағидаларға мыналар жатады: педагогикалық жүйені демократизациялау және
ізгілеу; орталықтандыру және орталықсыздандырудың парасатты үйлесімі; жеке
билік пен алқалы биліктің бірлігі; педагогикалық жүйені басқару
ақпараттарының объективтілігі және толықтылығы.
Қабылданған шешімдерді іске асыруда оған қажетті жүйені іске қосу,
оның түрлі компоненттерінің өзара тиімді әрекеттесуін қамтамасыз ету үшін
ұйымдастыру кезеңі қажет. Ұйымдастыру ұғымы бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, өткізілген сабақтың сыныптан тыс жұмыстың сапасын, тұтас оқу-
тәрбие процесінің немесе оның бір бөлігінің жағдайына берілген баға ретінде
қолданылады. Екіншіден, ұйымдастыру ұғымы мектеп басшыларының,
мұғалімдердің, оқушылардың өзін-өзі басқару органдарының белгіленген
жоспарды іске асыруға, алға қойған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған,
жалпы тұтас педагогикалық процесті басқаруды ұйымдастыру мағынасында
қолданылады.
Адамның ұйымдастырушылық қызметі өзінің табиғатынан нақты жағдайда
психологиялық-педагогикалық білімдерді шұғыл қолдана алуға негізделген
практикалық қызмет. Әріптестермен, оқушылармен тұрақты түрде өзара
байланыста болу ұйымдастырушылдық қызметке біршама танымалдық бағдар
береді. Ұйымдастыру қызметін жетілдіруді жоспарлауда мектеп басшысы
тұлғааралық қатынастарды ұйымдастыру, мектеп менеджерлерін дайындау жүйесі
сияқты мектепішілік менеджмет идеяларын қолдану мүмкін.
Ұйымдастыру қызметі қабылданған шешімдерді іске асыруға бағытталады.
Ал оны нақты — мұғалімдер, балалар, ата-аналар, жұртшылдық өкілдер
атқарады.
Сонымен менің диплом жұмысымның тақырыбы анықталып шықты: Мектептегі
басқару ерекшелігі деп.
Зерттеу пәні: Басқару , яғни жетекшілік ерекшілігі
Зерттеу объектісі: Мектептің педагогикалық құрамы (директор, оқу-іс
меңгерушісі, жетекшілік атқаратын мұғалімдер)
Зерттеу мақсаты: Басқару және жеке басты қасиеттерді, ұжымда ахуал құру
қасиеттерін қарастыру.
Зерттеу міндеттері: Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік
менеджмент түсінігін беру; педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру
және ізгілендіру; мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны; мектепті
басқарудың негізгі функциялары; мектеп басқарушысының педагогикалық қарым-
қатынас стильдерін зерттеу.
Ғылыми болжам: Іс- әрекеттің табысты және нәтижелі болуы үшін басқарушыда
(мектеп директоры, оқу-іс меңгерушісі мейлі сынып жетекшілері) қосбасшылық
қасиеттерге ие болулары міндет.
І : Білім жүйесін басқарудың қоғамдық-мемлекеттік сипаты
1.1 Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік менеджмент
Педагогика ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару
ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге
деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және
өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі
әлеуметтік жүйе үшін де қажет.
Жалпы басқару дегенді - шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген
мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған
шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қорытындысын шығару
әрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық,
әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан,
облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп білеміз. Бұл жерде
білім жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министрлігі, облыстық білім
департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал орта мектеп күрделі
қозғалыстағы әлеуметтік жүйе ретіндегі мектепішілік басқарудың нысаны
болады. Біз мектепті басқару немесе оның компоненттері туралы айтқаңда
олардың жалпы жүйе - орта мектепті басқарудың бөліктері ретінде
қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық, сынып сабақ жүйесі, мектеп
тәрбие жұмысының жүйесі, оқушыларға эстетикалық тәрбие, кәсіптік бағдар
беру жүйесі және т.б.
Мектепішілік басқару дегеніміз, бірт9тас педагогикалық процеске
қатыстылардың барынша жоғары нәтижеге жетуді көздеген мақсатты, сапалы
өзара әрекеттесуі. Біртұтас педагогикалық процеске қатысушылардың өзара
әрекеті мынадай бірізді, өзара байланысты әрекеттер мен қызметтердің
тізбегінен тұрады, олар: педагогикалық талдау, мақсат қою және жоспарлау,
ұйымдастыру, бақылау, реттеу және түзету.
Мектепішілік басқарудың дәстүрлі ұғымдарын жаңа ұғымдар алмастыруда.
Мысалы, ықпал ету ұғымының орнына өзара әрекеттесу, ынтымақтасу,
рефлексивті басқару ұғымдары қолданылуда.
Сол сияқты мектепті басқару теориясы мектепішілік менеджмент теориясымен
толығуда. Менеджмент теориясы басшы қызметінің озара құрметке,
қарамағындағы қызметкерлерге сенім білдіруді, олардың табысты еңбек етуіне
қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Менеджменттің осы қыры мектепшілік
басқару теориясын одан ары байыта түскен.
А) Мемлекеттік басқарудың негізгі белгілері
Қазіргі заманның білім жүйесінің басты ерекшеліктерінің бірі -
мемлекеттік басқарудан мемлекеттік-қоғамдық басқаруға өту. Білім беруді
мемлекеттік-қоғамдық басқарудың негізгі идеясы - білім проблемаларын шешуде
мемлекет пен жұртшылықтың күш-қуатын біріктіру, мұғалімдер, оқушылар мен
ата-аналарға оқу процесінің мазмұны мен түрін ұйымдастыру әдістерін жәнс
білім беру мекемелерін тандауға барынша кең құқық пен еркіндік беру.
Білім беру жүйесінің мемлекеттік сипаты елде Білім туралы заң
негізінде бірыңгай мемлекеттік саясат жүргізілуімен ерекшеленеді. Заң
аясында Қазақстан Республикасының білім саласына басымдық берілген, яғни
еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, халықаралық салаларындағы
жетістіктері білім саласындағы жетістіктерімен байланыстырылады. Білім
саласының басымдылығы білім жүйесінің материалдық, қаржылық мәселелерін
бірінші кезекте шешуді талап етеді.
Сонымен бірге білім беруді басқарудың мемлекеттік сипаты Білім
туралы заңда белгіленген мемлекеттік саясат принциптерін мынадай
бағыттарымен де айқындайды:
- білім берудің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам
өмірі мен денсаулығын, жеке тұлға бостандығының басымдылығы. Азаматтық пен
Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
-республикадағы мәдени және білім беру кеңістігінің біртұтастығы, аз
ұлттардың білім беру жүйесінің қорғалуы;
- білімнің жалпыға бірдейлігі, білім беру жүйесінің дайындығы, даму
деңгейі мен ерекшеліктеріне бейімделгіштігі;
- білім жүйесінің еркіңдігі мен көптүрлілігі;
- білім беруді басқарудың демократиялық, мемлекеттік қоғамдық сипаты. Білім
беру мекемелерінің дербестігі.
Білім беруді басқарудың жергілікті органдары мемлекеттік саясатын
мемлекеттік білім стандартарын сақтау арқылы іске асырады. Білім стандарты
оқу бағдарламасының міндеті минимумы мен оқушылар жүктеме-сінің максимум
көлемін және бітірушілерге қойылатын талап деңгейін қамтиды. Білім беруді
басқару органдарының міндеті білім алуды формальді түрде қамтамасыз етумен
шектелмейді, ол сонымен бірге жеке тұлғаның өзін-өзі айқындалуына қолайлы
жағдай туғызады.
Білім беру саласында мемлекеттік саясатты дәйекті іске асыру үшін
білім беруді басқарудың мемлекеттік оргаңдары құрылады. Олар республикалық,
облыстық, қалалық және аудаңдық басқару мекемелері.
Мемлекеттік басқару органдары - білім және ғылым министрлігі, облыстық
білім департаменттері өздерінің компетенциясы шеңберінде білім берудің
мақсат бағдарламаларын жасайды және іске асырады; мемлекеттік білім
стандарттарын жасап, білім туралы құжаттардың баламаларын (постификация)
айқындайды; білім мекемелерін қаржыландырады және т.б. көптеген мәселелерді
шешеді.
Қазіргі жағдайда білім беруді басқару жүйесін орталықсыздандыру
(дезентрализация) процесі жүреді. Оның мәні жоғарғы басқару органдарының
бірқатар функциясын жергілікті органдарға беру. Бұл жерде республикалық
оргаңцар стратегиялық бағыттарды талдап жасаумен айналысса, жергілікті
органдар нақты қаржылық, кадрлық, материалдық және ұйымдастырушылық
мәселелермен айналысуы тиіс.
ә) Қоғамдық басқарудың негізгі белгілері
Мемлекеттік басқару органдарымен қатар қоғамдық басқару органдары да
құрылады. Оның құрамына мұғалімдер мен оқушылар ұжымы, ата-аналар мен
жұртшылық өкілдері енеді. Олардың басқаруға қатысатындары мектеп ұжымында
ғылыми ізденіс атмосферасын және қолайлы психологиялық климат
қалыптастыруға алғы-шарт қалайды. Білім беруді басқарудың қоғамдық
сипатының нақты көрінісі - мектеп кеңесі сияқты ұжымдық басқару
органдарының қызметінен танылады. Кеңес жұмысының мазмұны мен қызметі
мемлекеттік нормативтік құжаттарымен айқындалады.
Мектептің ең жоғарғы басқару органы жылда бір рет өткізілетін
конференция болып есептеледі. Оның өкілеттігі өте кең; жалпы мектептік
конференция мектеп кеңесін, оның төрағасын сайлайды, олардың қызметінің
мерзімін белгілейді. Әрбір оқу орны конференцияда оқу орнының жарғысын
қабылдап, нақты жағдайға қарай оқу орнының дамуын, оның міндеттері мен
мақсаттарын белгілейді. Сондықтан да бір мектептің Жарғысы екінші
мектептікінен өзгеше болуы мүмкін. Мектеп кеңесі алқалы орган болғандықтан
дамудың негізгі бағыттарын, оқу-тәрбие процесінің сапасын көтеру шараларын
белгілейді. Сонымен бірге мектеп кеңесі оқу орнының жұмыс бағыттары бойынша
тұрақты комиссия, штаб құрып, олардың құқықтары мен міндеттерін өкілеттік
шегін белгілейді. Ал, конференцияға шешуші дауыспен орталау және жоғары
сынып оқушылары, мұғалімдер, оқу
орнының басқа да қызметкерлері, ата-аналар, жұртшылық өкілдері сайланады.
Конференциялар аралығыңда жоғары басты органның рөлі мектеп кеңесіне
беріледі.
Мектеп кеңесінің қызметі мынадай негізгі бағыттарда іске асады:
-конференция шешімдерін іске асыруды ұйымдастырады; - мемлекеттік және
қоғамдық оргаңдар оқушылардың мүддесіне қатысты мәселе қарастырғанда ата-
аналармен бірге оқушылардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді;
- бірінші сыныпқа оқушылар қабылданғанда олардың жасын, оқу түрін
белгілейді.
- бюджет шығындардың есебін талқылайды, оқу орнының жеке қорын
қалыптастырады, оқу орнының бюджеттік және бюджеттен тыс қаржысын
жұмсауының негізгі бағыттарын айқындайды;
- Мектеп директорының, оның орынбасарларының, жекелеген мұғалімдердің
есептерін тыңдайды;
- Мектеп әкімшілігі және жұртшылық өкілдерімен бірігіп ата-аналарға
педагогикалық білім беруге жағдай туғызады.
Жұртшылық немесе ата-аналар өкілдерінің бірі басаратын мектеп кеңесі
мектеп әкімшілігі және қоғамдық ұйымдармен тығыз бірлікте жұмыс жүргізеді.
Кеңестің шешімі ата-аналарға хабарланады. Әрине, кеңес шешімі оған
қатысқандардың үштен екісі қоштап дауыс бергенде заңдық күші бар деп
есептеледі.
Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының арта түсуі білім жүйесін
мемлекетсіздендіру және білім мекемелерін диверсификациялаудан көрінеді.
Мемлекетсіздендірудің мәні мемлекеттік білім беру жүйесімен бірге
мемлекеттік емес білім мекемелерінің де құрылуын аңғартады. Олар
мемлекеттік ақпарат құралына енбейді, мұғалімдер мен тәрбиешілер, оқушылар
мен ата-аналар өздерінің жеке мүдделері, аймақтық, ұлттық, кәсіптік, діни
бірлестіктің, топтың мүддесіне жұмыс жасайды. Ал диверсификация (латын
тілінен алғанда -көптүрлілік, дамудың жан-жақтылығы) бір мезгілде білім
беру мекемелерінің бірнеше типінің қатар дамуы. Мысалы, гимназия, лицей,
колледж, жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын, мемлекеттік емес білім
беру мекемесінің бірқатар ерекшеліктері болады. Ондай мекемені басқару
тікелей оның құрылтайшысы немесе сол құрылтайшы тағайындаған қамқоршылар
кеңесі іске асырады. Мемлекеттік емес білім мекемелерінің қамқоршылар
кеңесінің өкілеттілігі, басқару құрылымы, мекеменің басшысын сайлау,
тағайындау тәртібін айқындайтын ез жарғысы болады.
1.2 Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру және ізгілендіру
Мектепшілік басқару ең алдымен басшылардың, мұғалімдер, оқушылар мен
ата-аналардың бастамашылығы мен өздігінен жұмыс жасай алуын дамытуға
бағытталады.
Бұл жағдай тек қана шешім қабылдау мен талқылаудың бүклесіз, ашық
жүргізгенде ғана мүмкін. Мектеп басшыларын сайлау, педагогикалық кадрларды
байқау және контракт негізінде қабылдаудың жүйесі — мектептегі
демократияның бастауы. Сол сияқты мектепті басқарудағы жариялылық
ақпараттың ашықтығы және түсініктілігіне негізделелді. Мектептің алдында
тұрған міндетті, оның қиындығын жете сезінген әрбір мұғалім оған бей-жай
қарамайды. Мектеп әкімшілігінің, мектеп кеңесінің тұрақты түрде есеп беріп
отыруы оны талқылауға және шешім қабылдауға мұғалімдер мен оқушыларды
қатыстыруы мектеп өмірінде демократияның орнығуына негіз қалайды.
Басқарудың жүйелілігі мен тұтастыгы
Педагогикалық процесті басқару жүйесінің табиғатын түсіну, басқаруға
қолайлы алғышарт жасайды. Мектептегі басқаруды жүйелілік ыңғайының бірінші
белгісі — мектепті жүйе ретінде танып, оның негізгі белгілерінен құралатын
осы жүйенің тұтастығын кере білу. Екінші белгі мектептің құрылымы болып
табылады. Жүйенің құрылымы қалай болса мектептің байланыстары мен
қатынастарының дамуы соған тікелей байланысты болмақ. Жүйенің үшінші
компоненті оның өзіндік ерекшеліктері мен сипаттарынан туындайды. Дегенмен
олардың өзара әрекеттесуі арқылы жүйенің жаңа сапасы қалыптасады.
Компоненттердің тұрақты түрде өзара жақындауға ұмтылуы жүйенің тұтастығын
айқындайды. Мектепті басқаруда жүйенің төртінші ерекшелігі — оның қоршаған
ортамен тығыз және өзгеше байланыстылығын естен шығармаған жөн. Мектеп пен
қоршаған ортаның әрекеттесуі екі формада көрінеді. Бірінші жағдайда мектеп
өз әрекетін сыртқы ортаға бейімдесе, екінші жағдайда мектеп өз мақсаттарына
жету үшін ортаны өзіне бағындырады.
Мектепті басқарудағы жүйелілік пен тұстастық мектептің басшысы мен
ұжымының басқару қызметтерінің өзара байланысы мен өзара әрекеттесуін де
қарастырады. Бұл қағиданы іске асыруда біржақтылыққа жол бермеуге болмайды.
Осы қағида арқылы басқару қызметінің бірізділігін, қисыңдылығын, өзара
пайдалылығын, оның барлық қызметінің де бірдей маңыздылығын аңғарамыз.
Орталықтаңдыру мен орталықсыздандырудың парасатты үйлесуі
Мектеп және педагогика тарихы шамадан тыс орталықтандырудың әкімшілік
басқаруды күшейтуге әкеліп соғатындындығына талай рет көз жеткізді.
Басқаруды орталықтандыру төменгі буындағы жетекшілердің, мұғалімдер мен
оқушылардың бастамалығын шектеп, оларды өздерінің қатысуынсыз қабылдаған
шешімдерді жай ғана орындаушыларға айналдырады. Біржақты орталыктаңдыру
жағдайында басқару қызметінің қосарлануы, уақыт шығыны басшы мен
орындаушылардың жұмыс бастылығы сөзсіз орындаушылардың жүмыс бастылығы орын
алады.
Соған сәйкес орталықсыздандыруға шамадан тыс мән беру педагогикалық
жүйе қызметінің тиімділігін төмендетеді. Орталықтандыруды
орталықсыздандыруға пайдасына жығып беру тұтастай басқару мен әкімшіліктің
рөлін төмендетіп, басқарудың халдамалық және қадағалаушылық қызметін жояды.
Мектеп тәжірибесі көрсетіп отырғандай демократиялық ойындар жөне
орталықсыздандыруға әсуестенушілік ұжымының қызметі мен өміріне елеулі
нұқсан келтіріп, педагогикалық ұжымда түсініспеушілік пен жанжалға негіз
болып, әкімшілік пен қоғамдық басқару орындарының бір-біріне қарсы тұруына
жол берді.
Сондықтан да мектепшілік басқаруды қамтамасыз етуде орталықтандыру мен
орталықсыздандыруды үйлестіру әкімшілік және қоғамдық органдар басшыларына
бүкіл мектеп ұйымының мүддесін ескеріп, көсіптік деңгейде шешім қабылдауға
мүмкіндік беріп, педагогикалық жүйенің барлық құрылымдық бөлімдердің
қызметін жоғары деңгейге көтеруге жағдай туғызады.
Жеке билік пен басқарудың біртұтастығы
Бұл қағиданы іске асыру педагогикалық жүйені басқаруда
субъективтілікке, билеп-төстеушілікке жол бермеуге бағытталады. Басқару
қызметінде өріптестердің тәжірибесі мен біліміне сүйеніп, оларды таңдамалар
жасау мен шешім қабылдауға қатыстыру, әр түрлі көзқарас-тарды салыстыра
отырып оңтайлы шешім қабылдаудың маңызы зор. Оның үстіне алқалық шешім
ұжымның әрбір мүшесінің тапсырылған міндетке жеке жауапкершілігін жоққа
шығармайды.
Басқарудағы жеке билік тәртіпті қамтамасыз етіп, педагогикалық
процеске қатысушылардың өкілеттілігін айыптауды және оны қатаң сақтауды
қамтамасыз етеді. Егер алқалы билік қабылданған шешімді іске асыру
кезеңіңде белгілі бір шешім қабылдаса, бұл өте маңызды.
Педагогикалық жүйе басшысының жеке билігін билеп төстеуді, беделді
алға салу емес, ол терең педагогикалық бітім мен тұлғаның және әлеуметтік
психологияны жете меңгеру, оқушы, мұғалім, ата-ананың дербес-психологиялық
ерекшеліктерін жіті есепке алуға негізделеді. Басқарудағы жеке мен алқалы
билік біртұтастығының көрінісі. Жеке билік шешімді орындауда жеделдігімен
ерекшеленсе, алқалы билік біршама бәсеңдігімен ерекшеленеді. Сондықтан да
тактикалық әрекеттерді айқындағанда жеке билікке, ал стратегияны талдап
жасағанда алқалы билікке арқа сүйенген дұрыс болмақ. Бұл принцип оқу-тәрбие
процесін басқаруда қоғамдық негізде жұмыс істейтін түрлі комиссиялар мен
кеңестердің қызметінен көрініс табады. Әсіресс ұжымдық ізденіс пен
қабылданған шешімге жеке жауапкершілік қажет болатын съезд, слет,
конференциялардың жұмысы осы қағиданы қатаң басшылыққа алады. Білім беруді
басқарудың мемлекеттік-қоғамдық сипаты орталықта және жергілікті жерлерде
бұл қағиданың
күнделікті практикада орнығуына қолайлы жағдай туғызады.
1.3 Педагогикалық жүйені басқарудагы ақпараттардың объективтілігі және
толықтылыгы
Педагогикалық жүйені басқару тиімділігі едәуір дәрежеде қажетті және
толық ақпараттың болуына байланысты. Ақпараттың объективтілігі және
толықтығы ақпараты талдау және өңдеудегі асығыстыққа, дерексіздікке қарсы
қойылады. Әлеуметтік педагогикалық әдебиетте ақпарат педагог пен
тәрбиеленушінің арасындағы байланыс құралы ретінде, кейде жүйе мен қоршаған
орта туралы мағлұматтар жиынтығы ретінде қарастырылады.
Басқаруда ақпаратты пайдаланудың қиындығы оның тым көптігінен немесе
тым аздығынан туындайды. Мектепішілік басқаруда ақпаратты біржақты
қарастыруға болмайды. Ақпараттың аздығы да, көптігі де шешім қабылдауға,
оны іске асыруды реттеуге кедергі жасайды. Әдетте педагогикалық жүйедегі
ақпараттың жетістіктері тәрбиелік қызмет саласынан байқалады. Ал оқу тәрбие
процесінде тұлға дамудың бағыттары, оның оқу және оқудан тыс әрекеті,
мінезі мен даму ерекшеліктері туралы да ақпараттар жетіспей жатады.
Мектепішілік ақпаратпен айналысқан адам оны жинау, өңдеу, сақтау және
қолданудың әдістерін жете білуі тиіс. Мектеп басшысы, менеджер өз қызметіне
бақылау, анкета жүргізу, тестілеу, нұсқаулық және әдістемелік
материалдармен жүмыс жасау жиі қолданылады. Техникалық құралдарды және
компьютерлендірудің нәтижесінде материал жинау, оны өңдеудің мерзімі едәуір
қысқарды. Қазіргі мектеп басшысының міндеті — мектепішілік ақпараттық
басқару технологиясын жасап, еңгізу. Ол технологиияны басшымен бірге
мұғалімдер де пайдалана алуы тиіс.
Педагогикалық жүйені басқаруда кез келген ақпарат маңызды, әсіресе
жүйенің оңтайлы жұмыс жүргізу үшін қажетті басқару ақпаратының маңызы
ерекше. Түрлі белігілеріне қарап басқару ақпаратын былай топтастыруға
болады: уақыты бойынша — күнделікті, айлық, тоқсаңдық, жылдық; басқару
қызметіне қарай — талдамалық, баға беруші, конструктивті, ұйымдық; жиналған
мәлімет көзіне қарай - мектепішілік, ведомстволық, ведомстводан тыс;
мақсатты пайдалануы бойынша - директивалық, таныстырушылық, кепілдемелік
және т.б.
Ақпараттық банк қалыптастыру, оны шүғыл қолдану технологиясын
еңгізуде, еңбекті басқару ғылыми ұйымдастырудың деңгейін арттырады.
1.4 Мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны
Педагогикалық жүйе дербес дамитын және тұтас басқарылатын бірнеше
компоненттерден құралады. Педагогикалық жүйені басқару бір жағынан оның
тұтастығын сақтаса, екінші жағынан оның жекелеген компоненттеріне ықпал
жасауға, өзгертуге мүмкіндік береді. Осылайша педагогикалық жүйенің қызметі
қатаң белгіленген уақыт шегінде (9-11 жыл) орындалуы тиіс қоғамның
қажеттілігін орындауға бағытталады. Жүйенің мақсаты оның мазмұнын
айқындайды, ол мазмұн көп түрлі және оны іске асыру әдістері де сан алуан.
Басқа жүйелер сияқты педагогикалық жүйе де алынған нәтижелердің деңгейімен
сипатталады.
Педагогикалық құбылыстың диалектикалық табиғатын таныта отырып,
педагогикалық жүйенің компоненттері, оның оңтайлы қызмет етуіне қажетті
және жеткілікті болуы тиіс. Осы негіздс мектеп жүйе құраушы фактор-лардың
жиынтығы болып табылады. Жүйені құраушы фактор мақсат пен нәтиже
факторларынан көрінеді. Қызмет ету шарттары - әлеуметтік-педагогикалық және
уақытша шарттарды; Құрылымдық компоненттер — басқарушы (педагогикалық ұжым)
және басқарылушы (оқушылар ұжымы) жүйені, педагогикалық әрекеттің мазмүны,
қүралы, формалары мен әдістерінен түзіледі; Қызметтік компоненттер —
педагогикалық талдау, мақсат қою және жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау,
қадағалау және түзетуді құрайды.
Мектепті педагогикалық жүйені басқару нысаны ретінде қарастыру, білім
беруді басқару, қызмет басқаруды басшылар, мұғалімдер мен оқушылардың
бірдей дәрежеде мақсат қойып, нәтижеге қол жеткізуге ұмтылуын,
педагогикалық және оқушылар ұжымын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды,
оқу-тәрбие жұмыстарының түрлі құралдары мен әдістерін таңдап, пайдалануды
білдіреді. Бұңдай жағдай педагогикалық жүйенің мақсаттылығын сақтауға және
оны құрайтын компоненттерді жақсартуға оң ықпал жасайды.
Педагогикалық жүйенің жүйе құраушы факторлары
Жүйе құраушы маңызды факторлардың бірі, педагогикалық жүйенің
қызметінің бастау көзі - оқушы тұлғасының үйлесімді дамуы, оның өзін-өзі
айқындауына бағытталған мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен әрекетінің
мақсаты болып табылады. Мектептің мақсаты — тұлға қасиетінің ақыл-ой,
адамгершілік, эстетикалық еңбек, экологиялық, құқықтық және басқа да
базаның мәдениетін қалыптастыру. Жалпы мақсаттар оқу тәрбие процесінің
жекелеген бағыттары бойынша нақтыланады. Басқарудың тиімділігін арттырудың
ең басты белгісі мектеп басшылығының, мұғалімдердің, оқушылардың өзін-өзі
басқару органдарының жекелеген мақсаттарды белгілей алуы және белгілі бір
уақыт кезеңінде оны жалпы мақсатпен үйлестіріп, реттеп отыру.
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық және
уақыттық шарттары
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық шарттары
деп оның ахуалы мен дамуының тұрақты жағдайын айтамыз. Мектепті басқарудың
шарттары жалпы және арнайы деп екі топқа бөлінеді. Жалпы шарттарға
әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық, географиялық шарттарды жатқызуға
болады. Ал арнайы шарттар — оқушылардың әлеуметтік-демографиялық құрамы;
мектептің орналасқан жері (қалалық, аудандық); мектептің материалдық
мүмкіндігі; қоршаған ортаның тәрбислік мүмкіндігі сияқты компоненттерден
қүралады.
Педагогикалық процестің тиімділігінің маңызды көрсеткіші педагогикалық
және оқушылар ұжымдарындағы моральдық психологиялық ахуалдың сипаты,
оқушылар ата-аналарының педагогикалық деңгейі болмақ.
Педагогикалық жүйенің уақыттық сипаты балалардың дербес-психологиялық дамуы
және жас ерекшелігіне сәйкес өзара тығыз байланысты үш кезеңнен тұрады. Ол
жалпы ұзақтығы он бір жылды құрайтын жалпы білім беретін мектептің үш
сатысын (бастауыш — І-ІУ; негізгі орта — У-ІХ; жоғары — Х-ХІ сыныптар)
құрайды. Жалпы білім берудің әр сатысы өзіндік міндеттерді шешуге
бағытталғанмен, ол бала тұлғасын дамыту - деп аталатын ортақ міндетке
жұмылдырылады. Оқытудың бір сатысынан екінші сатысына оту дербестігі
тұлғалық дамуда елеулі секіріс болып табылады. Жүйе құраушы факторлар,
әлеуметтік — педагогикалық және уақыттық шарттар құрылымдық бақылау мен
фнукциялық компоненттердің ерекшеліктерін аиқындайды.
Педагогикалық жуйенің кұрылымдық компоненттері
Кез келген әлеуметтік жүйеде басқарудың жеке немесе ұжымдық субьектісі
шешуші рол атқарады. Мектептің педагогикалық жүйесінің құрылымдық
компонентері айқындалатын нағыз педагогикалық ұжым және оның басшысын
немесе жүйені басқарушының әрекеті болмақ. Практикалық істерді талдау және
арнайы зерттеулер педагогикалық ұжымның алға қойған мақсатына өз
функцияларын кеңейту арқылы ғана емес, сонымен бірге ол функциялардың
мүмкіндігін сарқа пайдаланып, оларды үйлестіру арқылы жетуге болатындығын
көрсетеді. Осыдан келіп басқару жүйесінің деңгейі проблемасы туындайды.
Кептеген мектептердің басқару жүйесінің құрылымы басқарудың төрт деңгейінен
түрады. Бірінші деңгей - ұжым сайлаған немесе мемлекеттік орган
тағайыңдаған мектеп директоры: мектеп кеңесі, оқушылар комитеті, қоғамдық
бірлестік басшылары.
Екінші деңгей - мектеп директорының орынбасарлары, мектеп психологиясы,
әлеуметтік педагог, аға тәлімгер, мектеп директорының әкімшілік-шаруашылық
істері бойынша көмекшісі, сонымен бірге өзін-өзі басқарушы бірлестіктер мен
органдар.
Үшінші деңгей-окушыяар мен ата-аналарға, балалар бірлестіктері, сабақтан
тыс үйірмелерге қатысты басқару қызметін атқаратын мұғалімдер, тәрбиешілер,
сынып жетекшілері.
Төртінші деңгей - сыныптық жене жалиы мемлекеттік оқушылардың өзін-өзі
басқару жүйесіне басшылық жасайтын оқушылар. Бұл деңгей мұғалім мен оқушы
қарым-қатынасының сипатын айқындайды. Оқушы ол қарым-қатынастың обьектісі
болумен бірге өз дамуының субьектісі де болады. Бұл келтірілген өзара қарым-
қатынастар тізбегінен аңғаратынымыз, әрбір төменгі деңгейдегі басқару
обьектісі бір мезгілде өзінен жоғары деңгейдегі басқарудың обьектісі
болады. Басқару жүйесінде оқушылар ұжымы негізгі орын алады, оны да жалпы
мемлекеттік ұжым және сыныптық ұжым деп басқарудың екі деңгейіне
топтастыруға болады. Ал келбеу бағыттағы басқару жүйесі оқушылардың
қоғамдық ұйымдары, спорт секциялары, шығармашылық бірлестіктер, үйірмелер
деп жіктеледі. Басқару жүйесі оқушылар қатысатын іс-әрекеттің біртүтастығын
(оқу, ізденушілік, спорт, көрксм-эстетикалық, қоғамдық пайдалы еңбек)
танытады. Тұтас педагокикалық процестің құрылымдық компоненті ретінде
мазмұн білім беретін мекеменің (мектеп, лицей т.б) алдына қойған мақсатымен
айқындалады. Ал педагогикалық жөне оқушылар ұжымының оқу-тәрбис процесі
мазмұнының езгеруі мемлекеттік білім стандарттары негізінде реттеледі.
Қазіргі қоғамға тән білім беру процесін ізгілендіру, дербестендіру
және дифференциялау, мәдениеттанушылық сипат беру бағыттарын іске асыру
балалар мен жасөспірімдерді оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен түрлерін
пайдаланудың ерекшеліктерін айқындайды. Бұл бағытта ұжымдық және топтық
жұмыс түрлерімен бірге дербес жұмыс түрлеріне де баса мән беріледі.
Педагогикалық әрекеттегі басқару жүйесінің басқарылушыға ықпал жасау
әдістері де айқын болуы тиіс. Оның тиімділігі - қолданған әдістің нақты
педагогикалық жағдайға сәйкестілігіне байланысты.
Тұтас педагогикалық процестің ұйымдастыру әдістері жүйенің ұйымдық,
функционаддық және ақпараттық бірлігін тоқтатуы тиіс. Сондықтан мұғалім
сендіру, жаттығу, бақылау және өзін-өзі бақылау, ынталандыру сияқты
тәсілдермен бірге ақпарат жинау және оны талдау, дербес дамудың
диагностикасын жасау, түзету және т.б. сияқты әдістерді де игеруі тиіс.
Сонымен, аталған жүйе құраушы факторлар педагогикалық процесті
ұйымдастырудың ішкі құрылымының өте күрделі екендігін танытады. Сонымен
бірге әрбір компонентті алға -қойған мақсатқа, қалыптасқан нақты жағдайға
байланысты дер кезінде реттеп отыруды қажет етеді.
Аталған компоненттер өз бетінше өмір сүрмейді, олар мұғалім әрекетімен
тығыз байланысты болады да педагогикалық жүйенің функционалдық
компоненттерін құрайды. Функциялық компоненттердің негізіне педагог
әркетінің процесінде туындаған тұрақты базалық құрылымдық компоненттер
түзеді. Ал функциялық компоненттер педагогикалық процестің қозғалысын,
өзгерісін танытып, оның даму қисынын айқындайды.
1.5 Мектепті басқарудың негізгі функциялары
. Мектеп басшысының басқару мәдениеті
Басқару мәдениетінің негізгі компоненттері. Білім саласында еңбек
ететін адамдардың басқару мәдениеті, олардың кәсіптік-педагогикалық
мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Дәстүрлі ұғымда кәсіптік-
педагогикалық мәдениет негізінен педагогикалық қызметтің нормалары,
ережелері, педагогикалық техника және шеберлікпен байланыстырылады. Ал,
соңғы жылдардағы психологиялық-педагогикалық зерттеулер педагогикалық
мәдениет категорияларына педагогикалық құндылықтар, педагогикалық
технология және педагогикалық шығармашылықты да қосатын болды.
Мектеп басшысының басқару мәдениеті, оның тұлға ретінде мектеп
басқарудың технологиясы мен құндылықтарын жасау, игеру және оны алға
жылжытуға бағытталған жұмыстарда өзінің шығармашылық күш-қуатын танытуы.
Бұндай жағдайда басқару мәдениетінің компоненттері — аксиологиялық,
технологиялық және тұлғалық-шығармашылық болып табылады.
Мектеп басшысы басқару мәдениетінің аксиологиялық компоненттері. Қазіргі
заманғы мектепті басқарудың маңызы мен мәні болып табылатын басқару-
педагогикалық құндылықтардың жиынтығын құрайды. Мектеп басшысы басқару
қызметінің процесіңде басқарудың жаңа теориясы мен концепциясын игеріп,
ептілік пен дағдыларды меңгереді. Ал практикалық қызмет барысында олардың
қаншалықты маңыздылығына баға беріледі. Қазіргі кезде басқару тиімділігін
артыруда білім, идея, концепция сияқты басқаруға қатысты педагогикалық
құндылықтар үлкен маңызға ие болуда.
Педагогикалық жүйені басқарудың құндылықтары сан алуан. Олар: әртүрлі
деңгейдегі тұтас педагогикалық процесті басқарудың мәні мен маңызын ашатын
құндылық-мақсаттар; білім жүйесін басқару мақсаты, мектепті басқару
мақсаты, педагогикалық үжымды, оқушылар үжымын басқару мақсаты, тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі дамытуын басқару мақсаты және бағалау құндылық-
мағлұматтарға басқару қызметіне реттеушілік сипат береді; құндылық-білімдер
басқару саласындағы мектептің білімінің мәні мен маңызын ашады; басқарудың
әдістемелік негізін, мектепішілік менеджментті білу, ауыл және қала
мектептері мұғалімдерімен жұмыстың ерекшеліктерін білу, педагогикалық
процестерді басқару тиімділігін критерийлерін және т.б.
Құндылық-қатынастар педагогикалық процеске қатысушылар арасыңда өзара
байланыстың, кәсіптік қызметке, өзіне деген қатынастың, педагогикалық және
оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың мәнін ашады;
Құндылық-сапалар басқарудың субъективтігі ретінде басқарушы-
менеджердің дербестік, тұлғалық, арасушылық қасиеттерінің көптүрлігінің
мәнін ашады. Ол сапалар бастықтың оз қызметін болжамдап, оның салдарын
аддын-ала көре білу қабілеті, өз әрекеті мен мақсатын өзгелердің
әрекетімен, мақсатымен салыстыра білу қабілеті, ынтымақтасу және бірлесе
басқару қабілетінен және т.б. көрінеді.
Мектеп директорының басқару мәдениетінің технологиялық компоненті
педагогикалық процесті басқарудың әдістері мен тәсілдерін біріктіреді.
Мектепішілік басқару технологиясы арнайы педагогикалық міндеттерді шешу
басшы-менеджердің педагогикалық талдау және жоспар-ластыру, педагогикалық
процесті бақылау және реттеуді атқара алатын іскерлігіне байлаңысты. Мектеп
директорының басқару мәдениетінің деңгейі аталған міндеттерді шешудің әдіс,
тәсілдерін қаншалықты меңгере алуына тікелей байланысты.
Мектеп директорының басқару мәдениетінің тұлғалық-шығармашылық
компоненті педагогикалық жүйені басқаруды шығармашылық акт ретінде
қарастыру арқылы ашылады. Мектеп басшысының басқару қызметі өзінің
табиғатында шығармашылық болып табылады. Басқарудың құңдылықтары мен
технологиясын меңгере отырып басшы-менеджер тұлғалық ерекшеліктері мен
басқару объектісінің ерекшеліктеріне сай, ол құңдылық-тарды өзінше қайта
құрып, талдап түсіңдіруге ұмтылады. Осылайша, педагогикалық жүйені басқару
тұлғалық қабілеттерді іске асыратын және жұмсайтын сала болып табылады.
Басқару қызметіңде мектеп директоры тұлға, басшы, ұйымдастырушы және
тәрбиеші ретіңде өзін-өзі танытады.
Білім беру мекемесі басшыларының фунщиялық міндеттері
Оқу орнын басқаруды директор және оның орынбасарлары іске асырады, ал
олардың функциялық міндеттерін, тағайындау немесе сайлау тәртібін жалпы
білім беретін мектеп жарғысы анықтайды. Оқу-тәрбие процесін басқаруды ең
алдымен педагогикалық стажы үш жылдан кем емес, өзін мұғалімдік қызметте
көрсете алған және қажетті ұйымдастырушылық қабілеті бар мектеп директоры
атқарады.
Мектеп директорының функциялық міндеттері Жалпы білім беретін
мемлекеттік оқу орындары туралы уақытша ережесінен және соның негізіндс
жасалатын әрбір жалпы білім беретін оқу орнының өз жарғысымен айқындалады.
Жалпы білім беретін оқу орнының директоры мынадай функциялық
міндеттерді атқарады:
Мемлекет және қоғам алдында балалар құқын қорғау талаптарының
орындалуына жауапты, оқу-тәрбие процесін жоспарластырады және
ұйымдастырады, оны орындалу барысын жоне нәтижесін қадағалайды, оқу орнының
тиімді және сапалы жұмыс істеуіне жауап береді;
мемлекеттік жоне қоғамдық органдар алдында мектептің мүддесін
танытады;
мектептен тыс және сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті
жағдай туғызады;
мектеп директорының орынбасарын таңдайды, олардың функциялық
міңдеттерін белгілейді;
педұжымның, ата-аналардың және оқушылардың пікірін ескере отырып оқу
орнының педагог кадрларын орналастырады, соның жетекшілерін тағайындайды;
оқу орнының педагог, әкімшілік, оқу-тәрбие және қызмет көрсетуші
кадрларын жұмысқа қабылдайды және босатады;
белгіленген тәртіп бойынша оқу орнына бөлінген бюджет қаржысының
ұтымды жұмсалуын ұйымдастырады; оқу орны Кеңесінің келісімімен
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің жалақысына үстеме қосады;.
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің педагогикалық эксперимент
жасауына, оқу мен тәрбиенің өзінің әдістерін практикада қолдануына қолайлы
жағдай жасайды; өзінің қызметі бойынша білім басқармасы органының алдыңда
жауап береді.
Мектеп директорының бұл функциялық міндеттері мектептің типіне,
орналасқан жеріне, мүғалімдер мен оқушылар құрамының ерекшеліктеріне, ата-
аналар мен қоғамдық өкілдердің арасында қалыптасқан жұмыс жүйесінің
ерекшеліктеріне байланысты, мектеп жарғысына одан әрі толықтыру енгізуі
мүмкін. Оқушылардың өзін-өзі басқаруы, кәсіптік бағдар, ата-аналармен жұмыс
сияқты мәселелер мектеп директорының басты назарында болуы тиіс. Өз
компетенциясының негізінде мектеп директоры оқу орнының атынан мүлкін
пайдалану жөнінде келісім-шарт түзіп, басқа да әрекеттерді іске асыра
алады.
Мектептегі жекелеген жұмыс бағыттары директордың орынбасарына
жүктеледі. Олар оқу-тәрбие ісі жөніңдегі орынбасар, сыныптан тыс және
мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырушы, ғылыми-зерттеу жұмыстар жөніндегі
орынбасар, мамандыққа бейімделген сыныптар немесе жекелеген пәнді
тереңцетіп оқитын сыныптар жөніндегі орынбасар және мектеп директорының
шаруашылық белімі бойынша орынбасары немесе көмекшісі.
Мектеп директорының оқу-тәрбие жұмыстары жөніндегі орынбасары
педагогикалық процесті ұйымдастыруға, білім беру бағдарламалары мен
мемлекеттік білім стаңдарттарының орыңдалуына жауапты; оқушылардың білім
саласы мен тәртібі бақылауды іске асырады; оқушылар мен мұғалімдер жұмысын
реттеп, сабақ кестесін түзеді; мектептің әдістемелік жұмыстарына басшылық
жасап, педагогикальгқ мәдениетін котеруді ынталандырады. Кейбір мектептерде
мектеп директорының оқу-тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлары бірнешеу болса
мектеп жарғысы бойынша олардың әрқайсысының функциялық міндеттері дербес
белгіленеді.
Сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушының
(мектеп директорының орынбасары құқында) міндеттерінің аясына балалар
шығармашылығының сарайлары, жас натуралистср, жас техниктср станциялары,
балалар бірлестіктері мен клубтары сияқты қосымша білім беретін
мекемелермен байланыс орнату; сынып жетекшісінің жұмыс мазмұнын жақсарту,
оларға әдістемелік көмек көрсету, оқушылардың тұрғылықты мекені бойынша
жұмыс жүргізу БҰҰ Конвенциясының талаптарына сай балалардың қоғамдық
ұйымдарына қолдау көрсету сияқты өзекті мәселелер жатады.
Соңғы жылдары жаңа типті мектептер — гимназия, лицей және т.б. мектеп
кеңесінің шешімімен жаңа перспективалық бағыттар женінде мектеп
директорының орынбасары қызметі еңгізілуде. Мысалы, сондай жаңа қызметтің
бірі — мектеп директорының ғылыми істер жөніндегі орынбасары жоғары оқу
орындарының ғалымдары, оқытушыларымен, ғылыми орталықтармен байланыс
орнатып, оларды мектептегі педагогикалық жұмысқа тартады, мұғалімдердің
тәжирибе - эксперименттік жұмыстарына көмектеседі.
Мектеп директорының коммерция жөніндегі орынбасары: орынбасар -
үйлестіруші: демеушілермен, комиссионерлермен байланыс орнатып, бюджеттен
тыс қаржыландыруға басшылық жасайды. Кейбір ірі немесе мамандандырылған
мектептерде мектеп директорының әлеуметтік-педагогикалық сауықтыру істері
жөніндегі орынбасары қызметі енгізіліп, ол сыныптарда теңестіру,
педагогикалық түзету және бейімдеу жұмыстарын қадағалайды.
Директорды басқару қызметінің тиімділігі мектеп әкімшілігінің
аппаратында міндеттер мен қүқықтарды айқын белгілеуге тікелей байланысты.
Қажеттілікке байланысты мектеп директоры шұғыл немесе нұсқаулық кеңес,
педагогикалық кеңес мәжілістерін өткізу барысында бүкіл педагогикалық
процесті үйлестіріп отырады.
2. Мектепішілік басқарудагы педагогикалық талдау
Тұтас педагогикалық процестегі педагогикалық талдаудың рөлі. Тұтас
педагогикалық процесті басқару функцияларының бірі педагогикалық талдау
болып табылады. Педагогикалық талдау функциясын қазіргі ұғымда алғаш рет
қолданып, мектепішілік басқару теориясына енгізген Ю. А. Копержевский еді.
Педагогикалық талдау басқару циклы құрылымында ерекше орын алады: бір-
бірімен байланысқан функциялардан тұратын кез-келген басқару циклы
талдаудан басталып, талдаумен аяқталады. Басқару қызметінің жалпы
тізбегінен педагогикалық талдауды алып тастау оның күйреуіне жол береді,
өйткені жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау, реттеу функцияларына өз
кезегінде таддау жасалмаса ол логикалық қорытындыға жете алмайды.
Педагогикалық талдау педагогикалық басқару процесінде тікелей емес,
оқу-тәрбие барысында іске асырылатын болғанықтан мұғалім сабақ, тәрбиелік
туралы өткізер алдында соған тікелей қатысты болатын педаго-гикалық
жағдайдың негізгі элементтерін ескеруі және жан-жақты талдауы тиіс.
Уақытынан кеш немесе шалашарпы жүргізілген талдау мектеп директорының
мақсатын белгілеп, міндеттерді айқындау кезеңде қателікке, шашыраңқылыққа,
көбіне негізсіз шешім қабылдауға душар етеді. Педагогикалық немесе оқушылар
ұжымында шынайы жағдайды білмеу педагогикалық процесте және өзара қарым-
қатынастарда дұрыс жүйе қалыптастыруда қиындықтар тұғызады.
Педагогикалық талдаудың мектепті басқару функциясы ретіндегі негізгі
қызметі Ю. А. Копержевскийдің пікірінше педагогикалық процестің даму
тенденциялары мен жағдайын зерттеу, оның нәтижелерін объективті бағалап,
соның негізінде басқарылатын жүйелі жақсарту туралы ұсыныстар дайындау
болмақ. Бұл функция — басқару циклының құрылымыңдағы ең күрделісі, өйткені,
талдау зерттеу объектісін бөлшектеуді, оның әрқайсы-сының орны мен релін
бағалауды, жеке беліктен тұтас объектіні тани алуды, жүйе құрушы
факторлердің байланысын анықтауды қамтыды. Басқа функциялар мен, мысалы
жоспарластыру және ұйымдастыруға қарағанда сырттай тиімділігі төмен болып
корінетін педагогикалық талдау жасырын, көлеңкелі сипат алады, сондықтан ол
тұлғадан жинақтау, салыстыру, жүйелеу арқылы педагогикалық факторлер мен
құбылыстарды талдау үшін ақыл-ойды барынша ширатуды талап етеді.
Педагогикалық талдаудың түрлері мен мазмуны
Мектепішілік басқарудың теориясы мен практикасында (Ю. А.
Копержевский, Т. И. Шомова және т.б.) педагогикалық талдаудың негізгі
түрлері анықталған. Талдаудың субъектісіне (не талданады) қарай оның көп-
теген түрлері кездеседі. Солардың арасынан параметрлік, тақырыптық және
қорытынды талдау деп аталатын үш түрді бөліп атауға болады.
Параметрлік талдау оқу процесінің барысы мен нәтижесі туралы
күнделікті мәлімет жинап, ондағы кемшіліктердің себебін анықтауға
бағытталды. Параметрлік талдау барысында тұтас педагогикалық процестің
барысына өзгерістер мен түзетулер еңгізіледі. Параметрлік талдаудың мазмұны
ағымдағы сабақ үлгерімі, сыныптағы, мектептегі бір күндік, бір апталық
тәртіп, сабаққа, сыныптан тыс шараларға қатысу, мектептің санитарлық
жағдайы, сабақ кестесінің сақталуы және т.б. сияқты мәселелерді қамтиды.
Соның ішіндегі мектеп директоры мен оның орынбасарларының негізгі жұмысы
сабаққа және сыныптан тыс шараларға қатысуы. Параметрлік талдау нәтижелерін
тіркеп, жүйелеп, қорыту тақырыптың педагогикалық талдауға негіз қалайды.
Осы тұрғыдан алғанда параметрлік талдау — фактілерді атап көрсету емес,
оларды салыстыру, жинақтау, оның қалыптасу себебін анықтап, соңғы салдарын
болжау. Осындай талдау нәтижелері және соның негізінде қабылданған шешім
шұғыл түрде іске асыруды қажет етеді.
Тақырыптық талдау педагогикалық процестің барысында барынша тұрақты ағымдар
мен нөтижелерді зерттеуге бағытталады. Тақырыптық талдау мазмұны мынадай
кешенді мәселелерді қамтиды: оқытудың озық әдістерін үйлестіру, оқушылардың
білім жүйесін қалыптастыру; мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің
адамгершілік, эстетикалық, дене, ақыл-ой тәрбиесінің жүйесі; мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру; мектепте кановациялық орта
қалыптастырудағы педұжымның ролі және т.б.
Параметрлік талдау негізіне сүйене отырып, тақырыптық талдау барысында
мектеп басшылары қорытынды талдаудың мазмұны мен технологиясын негіздейді.
Қорытынды талдау уақыт, кеңістік жөне мазмүн жағынан да барынша кең
көлемді қамтиды. Ол оқу тоқсаны, жарты жылдық, оқу жылының қорытындысымен
өткізіліп, қол жеткен нәтижелер, олардың алғышарттарын оқып-үйренуге
бағытталады. Қорытынды талдау басқару циклының барлық функцияларын қамтиды.
Қорытынды талдау үшін мәліметтер параметрін, тақырыптық талдау тоқсандық,
жарты жылдық бақылау жұмыстары, мұғалімдер, сынып жетекшілері, қоғамдық
ұйымдар ұсынған ресми есеп, анықтамалардан қүралады.
Педагогикалық талдаудың негізгі объектілері
Өз бойына балаларды оқыту мен тәрбиелеудің барлық мақсаты, міңдеті,
мазмұны, түрлері мен тәсілдерін жинақтаған педагогикалық талдаудың негізгі
объектісі ең алдымен сабақ, сыныптан тыс шаралар және мектептің оқу жылының
қорытындысы. Педагогикалық талдаудың барлық объектісін біріктіруші - ортақ
әдістемелік жүйе болып табылады.
Мектепті басқарудың қызметі ретінде педагогикалық талдаудың жүйелік
ыңғайының әдістемесі мсн қисыны мынадай әрекеттердің сабақтастығынан
аңғарылады: -сабақты, тәрбиелі шараларды немесе оқу жылына барынша жалпы
жүйелік бөлігі ретінде қарастыру, яғни олардың рөлін сабақтар, тәрбиелік
шаралар жүйесіндегі және осы оқу жылын өтпек, болашақ оқу жылдарымен
салыстырғанда алатын орнымен айқындау; -(педұжым, оның педагогикалық
мәдениет деңгейі, мектептегі моральдік-психологиялық ахуал және т.б.)
тиімділігін айқындайтын жиынтық факторларды табу;
- оқу жылында жоспарластырған жұмыстардың негізгі бағыттарының мазмұны мен
түрін, әдебиеттің мақсаттылығы мен негізділігін айқындау;
- оқу жылы бойындағы жұмыстың, сабақ, тәрбиелік шаралар нәтижесін талдау;
- оларды ұйымдастырудағы кемшіліктер мен жетістіктердің негізгі себептерін
айқындау;
- жаңа оқу жылында жүргізілетін кешенді жүмыстарды жақсартуға үсыныстар
мен қорытындылар жасау.
Мектеп басшыларының үнемі назарында болатын нысан - сабаққа қатысу
және оған педагогикалық талдау жасау. Мектептің даму тарихында басшылардың
сабаққа енуінің ақылға сиятын да, сыймайтын да нормативі болды. Бірақ,
қатысқан сабақтың соңы оған жасалған талдаудың сапасына тікелей өсер
ететіндігі ақиқат.
Мектеп басшыларының басқару қызметінде сабаққа талдау жасаудың
кеңейтілгсн, қысқа және кезендік түрлері кеңінен қолданылады.
Сабаққа кеңейтілген педагогикалық талдау жасау сабаққа қойылатын
тәрбиелік, дидактикалық, психологиялық, санитарлық-гигиеналық талаптардың
барлығына тоқталуды қажет етеді. Талдаудың бұл түрі жұмысты жаңа бастаған
мұғалімдерге, белгілі бір қиындыққа тап болған мұғалімдерге немесе іс-
тәжирибесі арнайы зерттелетін мұғалімдердің сабағына баға беруде
қодданылады.
Сабаққа қысқа талдау жасау директор, оқу ісінің меңгерушісі немесе
әдіскер тарапынан ұсыныс не ескертпені барынша объективті етіп беруді талап
етеді. Сабаққа қысқа талдау жасау - атүсті талдау, немесе сабаққа көз алдау
үшін қатысу емес, талдаудың бұл түрі мұғалім тұлғасын жақсы білу, жоғары
әдістеменің және басқару мәдениетін талап етеді.
Кезендік талдау сабақтың белгілі бір кезеңін, мысалы оқушылардың таным
белсенділігін артыруда көрнекілік қолдану, немесе мұғалімнің үй тапсырмасын
тексеру жұмысы, немесе сабақ барысында оқушылармен топтық жұмыс жасау
еркшелігін қамтиды.
Мектеп басшысының талдамалық қызметінде тәрбиелік шараларға
педагогикалық талдау жасау маңызды орын алады. Бұрын атап өтілгенді,
тәрбиелік шаруалар іске асу процесіңде балалар қатысатын ұйымдық, пәндік,
шығармашылық әрекеттер сияқты бір-бірімен өзара байланысты бірнеше
кезендерден тұрады.
Тәрбиелік шараларға педагогикалық талдау жасаудың қисыны оның
кезендерінің бірізділікпен іске асуынан керінеді. Кезеңдердің бірізділігі
былай іске асады: тәрбиелік шараның мақсатымен міндеттерін, іске асыру
түрін бірлесіп дайындау; бірігіп жоспарластыру; оқушылардың дайындыққа
тартылуы және мұғалімдердің педагогикалық басшылығыньщ ерекшеліктері;
тәрбие ісін тікелей жүргізу; бірлесіп қорыту және талдау жасау.
Мектептің және оның басшыларының жұмыс тәжирибесін зерттеу тәрбие
ісіне педагогикалық талдау жасаудың барысында мынадай мүмкін мәнді нұсқа
ұсынуға болады:
Тәрбие ісін мақсатына талдау;
Тәрбие ісінің тақырыбына, осы іске асырудың түріне талдау, аталған шараның
сынып, мектептік тәрбие жүйесіндегі орнын анықтау;
Тәрбиелік істің өтетін орнын бағалау, аудиторияны безендіру,
пайдаланылатын құралдардың сапасы мен күтімі;
Тәрбиелік істің әрбір кезеңіне талдау (кезекшінің тәрбиені міндетті
іске асыруы, кезек міндеттерінің мазмұнға сай келуі қолданылған әдістердің
тиімділігі, кезең нәтижесінде талдау);
Тәрбиелік шараның оқушы тұлғасына дербес ықылас, оның балалар ұжымын
қалыптастыру, өзін-езі басқаруын дамытуына талдау;
Мұғалім, сынып жетекшісінің қызметіне, педагогикалық
шеберлігіне тәрбиешінің тәрбие процесін басқарудағы біліктілігі мен кәсіп
қойлығына, беделі, педагогикалық әзірлігіне баға беру;
Тәрбие ісінін жүргізудегі кемшіліктері оның себептері;
Сынып жетекшісіне, мұғалім мен тәрбиешіге тәрбие процесін жетілдіруіне
ұсыныс, ақыл-кеңес беру.
Мектептің оқу жылында атқарған жұмыстарының қорытынды талдауының
негізгі мазмұнын мынадай басты бағыттар құрайды:
Оқыту сапасы — мұғалімдердің қажеттік дайындығының дамыта оқыту
талаптарына сай болуы;
Білім беру бағдарламалары мен стандарттардың орыңдалуы; оқытудың
белсенді түрлері мен әдістерін қолдану; сабақтың тәрбиелік мүмкіндігін іске
асыру; тұлғалық ерекшеліктер мен дербестік нышандарды дамыту; оқушылардың
білім, дағды, іскерлігін бағалаудың шараларын сақтау;
Оқушылардың білім, іскерлік дағдысының сапасы — көлемі, тереңдігі,
жүйелілігі, түсініктілігі, танымдылығы; оқушылардың жалпы білім берудің
барлық сатысындағы білім сапасы; оқушылар біліміндегі типтік олқылықтар мен
олардың себептері; оқушылардың компьютерлік білімі және т.б.
Оқушылардың тәрбиелік деңгейі; мектептегі әдістемелік жұмыстың жағдайы
мен сапасы;
Ата-аналармен және қоғамдық ұйымдармен тиімділігі;
Оқушылар денсаулығы жайлы санитарлық-гигиеналық мәдениет;
Мектеп кеңесінің, педагогикалық кеңес қызметінің нәтижелігі; он бір жылдық
оқу жөне тәрбие циклындағы мектеп жұмысы; мектептің есепті баяндамасы.
Қорытынды талдау жасау оның объективтілігі, тереңдігі, перспективлігі
жаңа оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
------------ 3-5
І : Білім жүйесін басқарудың қоғамдық-мемлекеттік сипаты
1.1 Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік менеджмент---- 6-
10
1.2 Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру
және ізгілендіру------------------------ -----------------------------------
---------- 11-13
1.3 Педагогикалық жуйені басқарудағы ақпараттардың объективтілігі және
толықтылығы------------------------ ----------------------------------- ------
---------14-15
1.4 Мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны---------------------16-
20
1.5 Мектепті басқарудың негізгі функциялары------------------------ -------
21-44
1.6 Мектеп басқарушысының педагогикалық қарым-қатынас
стильдері-------------------------- ----------------------------------- -----
-------------45-47
II: Педагогикалық-психологиялық эксперимент құру
2.1. Мектепшілік басқаруындағы пайда болатын мәселелерді анықтау--48-53
2.2. Оқушылардың әрекеттері мен қылықтарына тиімді кері байланыс
және тиімді бағалау тәсілдері-------------------------- --------------------
-------54-57
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
--------58-60
Қолданған әдебиеттер тізімі----------------------------- --------------------
-----61-62
Қосымша---------------------------- ----------------------------------- ------
--------- 63-89
Кіріспе
Өзектілігі: Басқару адамдармен жұмыс істегендіктен үлкен ақыл күш жігерін
талап етеді. Ұйым іс-әрекетің басқару жұмыстың максималды нәтижесіне жетуге
деген ұмтылысты білдіреді. Басқарушының жұмысының мақсаты адамдардың жеке
мақсатына жеткізу болады
Басқару іс-әрекеті жақсы жүзеге асу үшін бір қатар талаптарды орындау
қажет:
1.Басқару субъекті мен объектісі бір біріне сәйкес болуы қажет. Егерде
олар жұмыс процесінде бірін бірі түсіндесе өз мүмкіншіліктерін жүзеге асыра
алмайтын болады. Егерде басқарушы, жетекші мен қарамағындағылар
психологиялық сыйыспайтын болып келсе, онда олардың арасында конфликт
туындайды да жұмыс нәтижесіне жаман әсер тигізеді.
2. Басқару субъектісі және объектісі дербесті болып келуі керек. Басқару
субъектісі объектінің барлық қызығушылығын қамти алмайды. Яғни басқару
объектісі адамдар болғандықтан, олардың ситуацияға деген өз көзқарастары,
ойлары, ынталары болады өз мүмкіндіктерін практикада жүзеге асыруға
тарасады. Мұндай мүмкіншілік болмаған жағдайда адамдар өз белсенділігін
бұқтырады немесе өз пікіріне жетуге тырысады.
3. Басқару субъектісі мен объектісі айқын өзара әрекетестікке көздейтін
болуы керек; бірі – қажетті бұйрық беруге, келесісі – оны уақытында
орындауға. Субъектінің басқаруға мүмкіндігі беріліп тұрған бұйрықты
орындауға объектінің дайындылығына байланысты. Басқару іс-әрекетінің өз
мақсаттарына жету деңгейі тікелей басқару мақсатына жету деңгейіне
байланысты келеді. Және бұл субъект пен объект мүдде қатынасымен байланысты
болмаған жағдайда тұтас басқару проблемасын туындатады.
Сонымен, басқару адам әрекет қайда болмасын қостап қолтықтасып
жүреді. Және адамның қандай да болмасын іс-әрекеті басқаруды талап етеді.
Тек басқарудың арқасында іс -әрекет мүмкін болады.
Сөйтіп кез келген әрекет, соның ішінде басқару әрекеті де
ұйымдастырушы мен басшылық жасаудың барлық функцияларын іске асыруда
басшылыққа алатын бірқатар қағидаларды сақтауға негізделеді. Ол қағидалар
мақсат қою және жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау және т.б.
топтастырылады. Ал басқару қағидалары басқару заңдылығының бейнелену және
нақты іске асуын танытады. Мектепішілік менеджменттің негізгі заңдылығы
талдағыштық, мақсатқа сәйкестік, ізгілік, басқарудағы демократиялық және
мектеп түрлі басқару қызметіне дейін болуы сияқты компоненттерді қамтиды.
Осы заңдылықттардан мектеп директорының, менеджердің оқу жүйесін
басқарудағы басшылыққа алатын негізгі қағидалары туындайды. Сонымен негізгі
қағидаларға мыналар жатады: педагогикалық жүйені демократизациялау және
ізгілеу; орталықтандыру және орталықсыздандырудың парасатты үйлесімі; жеке
билік пен алқалы биліктің бірлігі; педагогикалық жүйені басқару
ақпараттарының объективтілігі және толықтылығы.
Қабылданған шешімдерді іске асыруда оған қажетті жүйені іске қосу,
оның түрлі компоненттерінің өзара тиімді әрекеттесуін қамтамасыз ету үшін
ұйымдастыру кезеңі қажет. Ұйымдастыру ұғымы бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, өткізілген сабақтың сыныптан тыс жұмыстың сапасын, тұтас оқу-
тәрбие процесінің немесе оның бір бөлігінің жағдайына берілген баға ретінде
қолданылады. Екіншіден, ұйымдастыру ұғымы мектеп басшыларының,
мұғалімдердің, оқушылардың өзін-өзі басқару органдарының белгіленген
жоспарды іске асыруға, алға қойған мақсатқа қол жеткізуге бағытталған,
жалпы тұтас педагогикалық процесті басқаруды ұйымдастыру мағынасында
қолданылады.
Адамның ұйымдастырушылық қызметі өзінің табиғатынан нақты жағдайда
психологиялық-педагогикалық білімдерді шұғыл қолдана алуға негізделген
практикалық қызмет. Әріптестермен, оқушылармен тұрақты түрде өзара
байланыста болу ұйымдастырушылдық қызметке біршама танымалдық бағдар
береді. Ұйымдастыру қызметін жетілдіруді жоспарлауда мектеп басшысы
тұлғааралық қатынастарды ұйымдастыру, мектеп менеджерлерін дайындау жүйесі
сияқты мектепішілік менеджмет идеяларын қолдану мүмкін.
Ұйымдастыру қызметі қабылданған шешімдерді іске асыруға бағытталады.
Ал оны нақты — мұғалімдер, балалар, ата-аналар, жұртшылдық өкілдер
атқарады.
Сонымен менің диплом жұмысымның тақырыбы анықталып шықты: Мектептегі
басқару ерекшелігі деп.
Зерттеу пәні: Басқару , яғни жетекшілік ерекшілігі
Зерттеу объектісі: Мектептің педагогикалық құрамы (директор, оқу-іс
меңгерушісі, жетекшілік атқаратын мұғалімдер)
Зерттеу мақсаты: Басқару және жеке басты қасиеттерді, ұжымда ахуал құру
қасиеттерін қарастыру.
Зерттеу міндеттері: Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік
менеджмент түсінігін беру; педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру
және ізгілендіру; мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны; мектепті
басқарудың негізгі функциялары; мектеп басқарушысының педагогикалық қарым-
қатынас стильдерін зерттеу.
Ғылыми болжам: Іс- әрекеттің табысты және нәтижелі болуы үшін басқарушыда
(мектеп директоры, оқу-іс меңгерушісі мейлі сынып жетекшілері) қосбасшылық
қасиеттерге ие болулары міндет.
І : Білім жүйесін басқарудың қоғамдық-мемлекеттік сипаты
1.1 Басқару, мектепішілік басқару және мектепшілік менеджмент
Педагогика ғылым мен тәжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару
ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге
деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық және
өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі
әлеуметтік жүйе үшін де қажет.
Жалпы басқару дегенді - шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген
мақсатқа сәйкес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған
шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нәтижесінің қорытындысын шығару
әрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық,
әлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Әлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан,
облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп білеміз. Бұл жерде
білім жүйесі ретінде ҚР Білім және ғылым министрлігі, облыстық білім
департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал орта мектеп күрделі
қозғалыстағы әлеуметтік жүйе ретіндегі мектепішілік басқарудың нысаны
болады. Біз мектепті басқару немесе оның компоненттері туралы айтқаңда
олардың жалпы жүйе - орта мектепті басқарудың бөліктері ретінде
қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық, сынып сабақ жүйесі, мектеп
тәрбие жұмысының жүйесі, оқушыларға эстетикалық тәрбие, кәсіптік бағдар
беру жүйесі және т.б.
Мектепішілік басқару дегеніміз, бірт9тас педагогикалық процеске
қатыстылардың барынша жоғары нәтижеге жетуді көздеген мақсатты, сапалы
өзара әрекеттесуі. Біртұтас педагогикалық процеске қатысушылардың өзара
әрекеті мынадай бірізді, өзара байланысты әрекеттер мен қызметтердің
тізбегінен тұрады, олар: педагогикалық талдау, мақсат қою және жоспарлау,
ұйымдастыру, бақылау, реттеу және түзету.
Мектепішілік басқарудың дәстүрлі ұғымдарын жаңа ұғымдар алмастыруда.
Мысалы, ықпал ету ұғымының орнына өзара әрекеттесу, ынтымақтасу,
рефлексивті басқару ұғымдары қолданылуда.
Сол сияқты мектепті басқару теориясы мектепішілік менеджмент теориясымен
толығуда. Менеджмент теориясы басшы қызметінің озара құрметке,
қарамағындағы қызметкерлерге сенім білдіруді, олардың табысты еңбек етуіне
қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Менеджменттің осы қыры мектепшілік
басқару теориясын одан ары байыта түскен.
А) Мемлекеттік басқарудың негізгі белгілері
Қазіргі заманның білім жүйесінің басты ерекшеліктерінің бірі -
мемлекеттік басқарудан мемлекеттік-қоғамдық басқаруға өту. Білім беруді
мемлекеттік-қоғамдық басқарудың негізгі идеясы - білім проблемаларын шешуде
мемлекет пен жұртшылықтың күш-қуатын біріктіру, мұғалімдер, оқушылар мен
ата-аналарға оқу процесінің мазмұны мен түрін ұйымдастыру әдістерін жәнс
білім беру мекемелерін тандауға барынша кең құқық пен еркіндік беру.
Білім беру жүйесінің мемлекеттік сипаты елде Білім туралы заң
негізінде бірыңгай мемлекеттік саясат жүргізілуімен ерекшеленеді. Заң
аясында Қазақстан Республикасының білім саласына басымдық берілген, яғни
еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси, халықаралық салаларындағы
жетістіктері білім саласындағы жетістіктерімен байланыстырылады. Білім
саласының басымдылығы білім жүйесінің материалдық, қаржылық мәселелерін
бірінші кезекте шешуді талап етеді.
Сонымен бірге білім беруді басқарудың мемлекеттік сипаты Білім
туралы заңда белгіленген мемлекеттік саясат принциптерін мынадай
бағыттарымен де айқындайды:
- білім берудің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам
өмірі мен денсаулығын, жеке тұлға бостандығының басымдылығы. Азаматтық пен
Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу;
-республикадағы мәдени және білім беру кеңістігінің біртұтастығы, аз
ұлттардың білім беру жүйесінің қорғалуы;
- білімнің жалпыға бірдейлігі, білім беру жүйесінің дайындығы, даму
деңгейі мен ерекшеліктеріне бейімделгіштігі;
- білім жүйесінің еркіңдігі мен көптүрлілігі;
- білім беруді басқарудың демократиялық, мемлекеттік қоғамдық сипаты. Білім
беру мекемелерінің дербестігі.
Білім беруді басқарудың жергілікті органдары мемлекеттік саясатын
мемлекеттік білім стандартарын сақтау арқылы іске асырады. Білім стандарты
оқу бағдарламасының міндеті минимумы мен оқушылар жүктеме-сінің максимум
көлемін және бітірушілерге қойылатын талап деңгейін қамтиды. Білім беруді
басқару органдарының міндеті білім алуды формальді түрде қамтамасыз етумен
шектелмейді, ол сонымен бірге жеке тұлғаның өзін-өзі айқындалуына қолайлы
жағдай туғызады.
Білім беру саласында мемлекеттік саясатты дәйекті іске асыру үшін
білім беруді басқарудың мемлекеттік оргаңдары құрылады. Олар республикалық,
облыстық, қалалық және аудаңдық басқару мекемелері.
Мемлекеттік басқару органдары - білім және ғылым министрлігі, облыстық
білім департаменттері өздерінің компетенциясы шеңберінде білім берудің
мақсат бағдарламаларын жасайды және іске асырады; мемлекеттік білім
стандарттарын жасап, білім туралы құжаттардың баламаларын (постификация)
айқындайды; білім мекемелерін қаржыландырады және т.б. көптеген мәселелерді
шешеді.
Қазіргі жағдайда білім беруді басқару жүйесін орталықсыздандыру
(дезентрализация) процесі жүреді. Оның мәні жоғарғы басқару органдарының
бірқатар функциясын жергілікті органдарға беру. Бұл жерде республикалық
оргаңцар стратегиялық бағыттарды талдап жасаумен айналысса, жергілікті
органдар нақты қаржылық, кадрлық, материалдық және ұйымдастырушылық
мәселелермен айналысуы тиіс.
ә) Қоғамдық басқарудың негізгі белгілері
Мемлекеттік басқару органдарымен қатар қоғамдық басқару органдары да
құрылады. Оның құрамына мұғалімдер мен оқушылар ұжымы, ата-аналар мен
жұртшылық өкілдері енеді. Олардың басқаруға қатысатындары мектеп ұжымында
ғылыми ізденіс атмосферасын және қолайлы психологиялық климат
қалыптастыруға алғы-шарт қалайды. Білім беруді басқарудың қоғамдық
сипатының нақты көрінісі - мектеп кеңесі сияқты ұжымдық басқару
органдарының қызметінен танылады. Кеңес жұмысының мазмұны мен қызметі
мемлекеттік нормативтік құжаттарымен айқындалады.
Мектептің ең жоғарғы басқару органы жылда бір рет өткізілетін
конференция болып есептеледі. Оның өкілеттігі өте кең; жалпы мектептік
конференция мектеп кеңесін, оның төрағасын сайлайды, олардың қызметінің
мерзімін белгілейді. Әрбір оқу орны конференцияда оқу орнының жарғысын
қабылдап, нақты жағдайға қарай оқу орнының дамуын, оның міндеттері мен
мақсаттарын белгілейді. Сондықтан да бір мектептің Жарғысы екінші
мектептікінен өзгеше болуы мүмкін. Мектеп кеңесі алқалы орган болғандықтан
дамудың негізгі бағыттарын, оқу-тәрбие процесінің сапасын көтеру шараларын
белгілейді. Сонымен бірге мектеп кеңесі оқу орнының жұмыс бағыттары бойынша
тұрақты комиссия, штаб құрып, олардың құқықтары мен міндеттерін өкілеттік
шегін белгілейді. Ал, конференцияға шешуші дауыспен орталау және жоғары
сынып оқушылары, мұғалімдер, оқу
орнының басқа да қызметкерлері, ата-аналар, жұртшылық өкілдері сайланады.
Конференциялар аралығыңда жоғары басты органның рөлі мектеп кеңесіне
беріледі.
Мектеп кеңесінің қызметі мынадай негізгі бағыттарда іске асады:
-конференция шешімдерін іске асыруды ұйымдастырады; - мемлекеттік және
қоғамдық оргаңдар оқушылардың мүддесіне қатысты мәселе қарастырғанда ата-
аналармен бірге оқушылардың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етеді;
- бірінші сыныпқа оқушылар қабылданғанда олардың жасын, оқу түрін
белгілейді.
- бюджет шығындардың есебін талқылайды, оқу орнының жеке қорын
қалыптастырады, оқу орнының бюджеттік және бюджеттен тыс қаржысын
жұмсауының негізгі бағыттарын айқындайды;
- Мектеп директорының, оның орынбасарларының, жекелеген мұғалімдердің
есептерін тыңдайды;
- Мектеп әкімшілігі және жұртшылық өкілдерімен бірігіп ата-аналарға
педагогикалық білім беруге жағдай туғызады.
Жұртшылық немесе ата-аналар өкілдерінің бірі басаратын мектеп кеңесі
мектеп әкімшілігі және қоғамдық ұйымдармен тығыз бірлікте жұмыс жүргізеді.
Кеңестің шешімі ата-аналарға хабарланады. Әрине, кеңес шешімі оған
қатысқандардың үштен екісі қоштап дауыс бергенде заңдық күші бар деп
есептеледі.
Білім беруді басқарудың қоғамдық сипатының арта түсуі білім жүйесін
мемлекетсіздендіру және білім мекемелерін диверсификациялаудан көрінеді.
Мемлекетсіздендірудің мәні мемлекеттік білім беру жүйесімен бірге
мемлекеттік емес білім мекемелерінің де құрылуын аңғартады. Олар
мемлекеттік ақпарат құралына енбейді, мұғалімдер мен тәрбиешілер, оқушылар
мен ата-аналар өздерінің жеке мүдделері, аймақтық, ұлттық, кәсіптік, діни
бірлестіктің, топтың мүддесіне жұмыс жасайды. Ал диверсификация (латын
тілінен алғанда -көптүрлілік, дамудың жан-жақтылығы) бір мезгілде білім
беру мекемелерінің бірнеше типінің қатар дамуы. Мысалы, гимназия, лицей,
колледж, жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын, мемлекеттік емес білім
беру мекемесінің бірқатар ерекшеліктері болады. Ондай мекемені басқару
тікелей оның құрылтайшысы немесе сол құрылтайшы тағайындаған қамқоршылар
кеңесі іске асырады. Мемлекеттік емес білім мекемелерінің қамқоршылар
кеңесінің өкілеттілігі, басқару құрылымы, мекеменің басшысын сайлау,
тағайындау тәртібін айқындайтын ез жарғысы болады.
1.2 Педагогикалық жүйені басқаруды демократияландыру және ізгілендіру
Мектепшілік басқару ең алдымен басшылардың, мұғалімдер, оқушылар мен
ата-аналардың бастамашылығы мен өздігінен жұмыс жасай алуын дамытуға
бағытталады.
Бұл жағдай тек қана шешім қабылдау мен талқылаудың бүклесіз, ашық
жүргізгенде ғана мүмкін. Мектеп басшыларын сайлау, педагогикалық кадрларды
байқау және контракт негізінде қабылдаудың жүйесі — мектептегі
демократияның бастауы. Сол сияқты мектепті басқарудағы жариялылық
ақпараттың ашықтығы және түсініктілігіне негізделелді. Мектептің алдында
тұрған міндетті, оның қиындығын жете сезінген әрбір мұғалім оған бей-жай
қарамайды. Мектеп әкімшілігінің, мектеп кеңесінің тұрақты түрде есеп беріп
отыруы оны талқылауға және шешім қабылдауға мұғалімдер мен оқушыларды
қатыстыруы мектеп өмірінде демократияның орнығуына негіз қалайды.
Басқарудың жүйелілігі мен тұтастыгы
Педагогикалық процесті басқару жүйесінің табиғатын түсіну, басқаруға
қолайлы алғышарт жасайды. Мектептегі басқаруды жүйелілік ыңғайының бірінші
белгісі — мектепті жүйе ретінде танып, оның негізгі белгілерінен құралатын
осы жүйенің тұтастығын кере білу. Екінші белгі мектептің құрылымы болып
табылады. Жүйенің құрылымы қалай болса мектептің байланыстары мен
қатынастарының дамуы соған тікелей байланысты болмақ. Жүйенің үшінші
компоненті оның өзіндік ерекшеліктері мен сипаттарынан туындайды. Дегенмен
олардың өзара әрекеттесуі арқылы жүйенің жаңа сапасы қалыптасады.
Компоненттердің тұрақты түрде өзара жақындауға ұмтылуы жүйенің тұтастығын
айқындайды. Мектепті басқаруда жүйенің төртінші ерекшелігі — оның қоршаған
ортамен тығыз және өзгеше байланыстылығын естен шығармаған жөн. Мектеп пен
қоршаған ортаның әрекеттесуі екі формада көрінеді. Бірінші жағдайда мектеп
өз әрекетін сыртқы ортаға бейімдесе, екінші жағдайда мектеп өз мақсаттарына
жету үшін ортаны өзіне бағындырады.
Мектепті басқарудағы жүйелілік пен тұстастық мектептің басшысы мен
ұжымының басқару қызметтерінің өзара байланысы мен өзара әрекеттесуін де
қарастырады. Бұл қағиданы іске асыруда біржақтылыққа жол бермеуге болмайды.
Осы қағида арқылы басқару қызметінің бірізділігін, қисыңдылығын, өзара
пайдалылығын, оның барлық қызметінің де бірдей маңыздылығын аңғарамыз.
Орталықтаңдыру мен орталықсыздандырудың парасатты үйлесуі
Мектеп және педагогика тарихы шамадан тыс орталықтандырудың әкімшілік
басқаруды күшейтуге әкеліп соғатындындығына талай рет көз жеткізді.
Басқаруды орталықтандыру төменгі буындағы жетекшілердің, мұғалімдер мен
оқушылардың бастамалығын шектеп, оларды өздерінің қатысуынсыз қабылдаған
шешімдерді жай ғана орындаушыларға айналдырады. Біржақты орталыктаңдыру
жағдайында басқару қызметінің қосарлануы, уақыт шығыны басшы мен
орындаушылардың жұмыс бастылығы сөзсіз орындаушылардың жүмыс бастылығы орын
алады.
Соған сәйкес орталықсыздандыруға шамадан тыс мән беру педагогикалық
жүйе қызметінің тиімділігін төмендетеді. Орталықтандыруды
орталықсыздандыруға пайдасына жығып беру тұтастай басқару мен әкімшіліктің
рөлін төмендетіп, басқарудың халдамалық және қадағалаушылық қызметін жояды.
Мектеп тәжірибесі көрсетіп отырғандай демократиялық ойындар жөне
орталықсыздандыруға әсуестенушілік ұжымының қызметі мен өміріне елеулі
нұқсан келтіріп, педагогикалық ұжымда түсініспеушілік пен жанжалға негіз
болып, әкімшілік пен қоғамдық басқару орындарының бір-біріне қарсы тұруына
жол берді.
Сондықтан да мектепшілік басқаруды қамтамасыз етуде орталықтандыру мен
орталықсыздандыруды үйлестіру әкімшілік және қоғамдық органдар басшыларына
бүкіл мектеп ұйымының мүддесін ескеріп, көсіптік деңгейде шешім қабылдауға
мүмкіндік беріп, педагогикалық жүйенің барлық құрылымдық бөлімдердің
қызметін жоғары деңгейге көтеруге жағдай туғызады.
Жеке билік пен басқарудың біртұтастығы
Бұл қағиданы іске асыру педагогикалық жүйені басқаруда
субъективтілікке, билеп-төстеушілікке жол бермеуге бағытталады. Басқару
қызметінде өріптестердің тәжірибесі мен біліміне сүйеніп, оларды таңдамалар
жасау мен шешім қабылдауға қатыстыру, әр түрлі көзқарас-тарды салыстыра
отырып оңтайлы шешім қабылдаудың маңызы зор. Оның үстіне алқалық шешім
ұжымның әрбір мүшесінің тапсырылған міндетке жеке жауапкершілігін жоққа
шығармайды.
Басқарудағы жеке билік тәртіпті қамтамасыз етіп, педагогикалық
процеске қатысушылардың өкілеттілігін айыптауды және оны қатаң сақтауды
қамтамасыз етеді. Егер алқалы билік қабылданған шешімді іске асыру
кезеңіңде белгілі бір шешім қабылдаса, бұл өте маңызды.
Педагогикалық жүйе басшысының жеке билігін билеп төстеуді, беделді
алға салу емес, ол терең педагогикалық бітім мен тұлғаның және әлеуметтік
психологияны жете меңгеру, оқушы, мұғалім, ата-ананың дербес-психологиялық
ерекшеліктерін жіті есепке алуға негізделеді. Басқарудағы жеке мен алқалы
билік біртұтастығының көрінісі. Жеке билік шешімді орындауда жеделдігімен
ерекшеленсе, алқалы билік біршама бәсеңдігімен ерекшеленеді. Сондықтан да
тактикалық әрекеттерді айқындағанда жеке билікке, ал стратегияны талдап
жасағанда алқалы билікке арқа сүйенген дұрыс болмақ. Бұл принцип оқу-тәрбие
процесін басқаруда қоғамдық негізде жұмыс істейтін түрлі комиссиялар мен
кеңестердің қызметінен көрініс табады. Әсіресс ұжымдық ізденіс пен
қабылданған шешімге жеке жауапкершілік қажет болатын съезд, слет,
конференциялардың жұмысы осы қағиданы қатаң басшылыққа алады. Білім беруді
басқарудың мемлекеттік-қоғамдық сипаты орталықта және жергілікті жерлерде
бұл қағиданың
күнделікті практикада орнығуына қолайлы жағдай туғызады.
1.3 Педагогикалық жүйені басқарудагы ақпараттардың объективтілігі және
толықтылыгы
Педагогикалық жүйені басқару тиімділігі едәуір дәрежеде қажетті және
толық ақпараттың болуына байланысты. Ақпараттың объективтілігі және
толықтығы ақпараты талдау және өңдеудегі асығыстыққа, дерексіздікке қарсы
қойылады. Әлеуметтік педагогикалық әдебиетте ақпарат педагог пен
тәрбиеленушінің арасындағы байланыс құралы ретінде, кейде жүйе мен қоршаған
орта туралы мағлұматтар жиынтығы ретінде қарастырылады.
Басқаруда ақпаратты пайдаланудың қиындығы оның тым көптігінен немесе
тым аздығынан туындайды. Мектепішілік басқаруда ақпаратты біржақты
қарастыруға болмайды. Ақпараттың аздығы да, көптігі де шешім қабылдауға,
оны іске асыруды реттеуге кедергі жасайды. Әдетте педагогикалық жүйедегі
ақпараттың жетістіктері тәрбиелік қызмет саласынан байқалады. Ал оқу тәрбие
процесінде тұлға дамудың бағыттары, оның оқу және оқудан тыс әрекеті,
мінезі мен даму ерекшеліктері туралы да ақпараттар жетіспей жатады.
Мектепішілік ақпаратпен айналысқан адам оны жинау, өңдеу, сақтау және
қолданудың әдістерін жете білуі тиіс. Мектеп басшысы, менеджер өз қызметіне
бақылау, анкета жүргізу, тестілеу, нұсқаулық және әдістемелік
материалдармен жүмыс жасау жиі қолданылады. Техникалық құралдарды және
компьютерлендірудің нәтижесінде материал жинау, оны өңдеудің мерзімі едәуір
қысқарды. Қазіргі мектеп басшысының міндеті — мектепішілік ақпараттық
басқару технологиясын жасап, еңгізу. Ол технологиияны басшымен бірге
мұғалімдер де пайдалана алуы тиіс.
Педагогикалық жүйені басқаруда кез келген ақпарат маңызды, әсіресе
жүйенің оңтайлы жұмыс жүргізу үшін қажетті басқару ақпаратының маңызы
ерекше. Түрлі белігілеріне қарап басқару ақпаратын былай топтастыруға
болады: уақыты бойынша — күнделікті, айлық, тоқсаңдық, жылдық; басқару
қызметіне қарай — талдамалық, баға беруші, конструктивті, ұйымдық; жиналған
мәлімет көзіне қарай - мектепішілік, ведомстволық, ведомстводан тыс;
мақсатты пайдалануы бойынша - директивалық, таныстырушылық, кепілдемелік
және т.б.
Ақпараттық банк қалыптастыру, оны шүғыл қолдану технологиясын
еңгізуде, еңбекті басқару ғылыми ұйымдастырудың деңгейін арттырады.
1.4 Мектеп педагогикалық жүйе және басқару нысаны
Педагогикалық жүйе дербес дамитын және тұтас басқарылатын бірнеше
компоненттерден құралады. Педагогикалық жүйені басқару бір жағынан оның
тұтастығын сақтаса, екінші жағынан оның жекелеген компоненттеріне ықпал
жасауға, өзгертуге мүмкіндік береді. Осылайша педагогикалық жүйенің қызметі
қатаң белгіленген уақыт шегінде (9-11 жыл) орындалуы тиіс қоғамның
қажеттілігін орындауға бағытталады. Жүйенің мақсаты оның мазмұнын
айқындайды, ол мазмұн көп түрлі және оны іске асыру әдістері де сан алуан.
Басқа жүйелер сияқты педагогикалық жүйе де алынған нәтижелердің деңгейімен
сипатталады.
Педагогикалық құбылыстың диалектикалық табиғатын таныта отырып,
педагогикалық жүйенің компоненттері, оның оңтайлы қызмет етуіне қажетті
және жеткілікті болуы тиіс. Осы негіздс мектеп жүйе құраушы фактор-лардың
жиынтығы болып табылады. Жүйені құраушы фактор мақсат пен нәтиже
факторларынан көрінеді. Қызмет ету шарттары - әлеуметтік-педагогикалық және
уақытша шарттарды; Құрылымдық компоненттер — басқарушы (педагогикалық ұжым)
және басқарылушы (оқушылар ұжымы) жүйені, педагогикалық әрекеттің мазмүны,
қүралы, формалары мен әдістерінен түзіледі; Қызметтік компоненттер —
педагогикалық талдау, мақсат қою және жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау,
қадағалау және түзетуді құрайды.
Мектепті педагогикалық жүйені басқару нысаны ретінде қарастыру, білім
беруді басқару, қызмет басқаруды басшылар, мұғалімдер мен оқушылардың
бірдей дәрежеде мақсат қойып, нәтижеге қол жеткізуге ұмтылуын,
педагогикалық және оқушылар ұжымын қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды,
оқу-тәрбие жұмыстарының түрлі құралдары мен әдістерін таңдап, пайдалануды
білдіреді. Бұңдай жағдай педагогикалық жүйенің мақсаттылығын сақтауға және
оны құрайтын компоненттерді жақсартуға оң ықпал жасайды.
Педагогикалық жүйенің жүйе құраушы факторлары
Жүйе құраушы маңызды факторлардың бірі, педагогикалық жүйенің
қызметінің бастау көзі - оқушы тұлғасының үйлесімді дамуы, оның өзін-өзі
айқындауына бағытталған мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен әрекетінің
мақсаты болып табылады. Мектептің мақсаты — тұлға қасиетінің ақыл-ой,
адамгершілік, эстетикалық еңбек, экологиялық, құқықтық және басқа да
базаның мәдениетін қалыптастыру. Жалпы мақсаттар оқу тәрбие процесінің
жекелеген бағыттары бойынша нақтыланады. Басқарудың тиімділігін арттырудың
ең басты белгісі мектеп басшылығының, мұғалімдердің, оқушылардың өзін-өзі
басқару органдарының жекелеген мақсаттарды белгілей алуы және белгілі бір
уақыт кезеңінде оны жалпы мақсатпен үйлестіріп, реттеп отыру.
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық және
уақыттық шарттары
Педагогикалық жүйенің қызмет етуінің әлеуметтік-педагогикалық шарттары
деп оның ахуалы мен дамуының тұрақты жағдайын айтамыз. Мектепті басқарудың
шарттары жалпы және арнайы деп екі топқа бөлінеді. Жалпы шарттарға
әлеуметтік, экономикалық, мәдени, ұлттық, географиялық шарттарды жатқызуға
болады. Ал арнайы шарттар — оқушылардың әлеуметтік-демографиялық құрамы;
мектептің орналасқан жері (қалалық, аудандық); мектептің материалдық
мүмкіндігі; қоршаған ортаның тәрбислік мүмкіндігі сияқты компоненттерден
қүралады.
Педагогикалық процестің тиімділігінің маңызды көрсеткіші педагогикалық
және оқушылар ұжымдарындағы моральдық психологиялық ахуалдың сипаты,
оқушылар ата-аналарының педагогикалық деңгейі болмақ.
Педагогикалық жүйенің уақыттық сипаты балалардың дербес-психологиялық дамуы
және жас ерекшелігіне сәйкес өзара тығыз байланысты үш кезеңнен тұрады. Ол
жалпы ұзақтығы он бір жылды құрайтын жалпы білім беретін мектептің үш
сатысын (бастауыш — І-ІУ; негізгі орта — У-ІХ; жоғары — Х-ХІ сыныптар)
құрайды. Жалпы білім берудің әр сатысы өзіндік міндеттерді шешуге
бағытталғанмен, ол бала тұлғасын дамыту - деп аталатын ортақ міндетке
жұмылдырылады. Оқытудың бір сатысынан екінші сатысына оту дербестігі
тұлғалық дамуда елеулі секіріс болып табылады. Жүйе құраушы факторлар,
әлеуметтік — педагогикалық және уақыттық шарттар құрылымдық бақылау мен
фнукциялық компоненттердің ерекшеліктерін аиқындайды.
Педагогикалық жуйенің кұрылымдық компоненттері
Кез келген әлеуметтік жүйеде басқарудың жеке немесе ұжымдық субьектісі
шешуші рол атқарады. Мектептің педагогикалық жүйесінің құрылымдық
компонентері айқындалатын нағыз педагогикалық ұжым және оның басшысын
немесе жүйені басқарушының әрекеті болмақ. Практикалық істерді талдау және
арнайы зерттеулер педагогикалық ұжымның алға қойған мақсатына өз
функцияларын кеңейту арқылы ғана емес, сонымен бірге ол функциялардың
мүмкіндігін сарқа пайдаланып, оларды үйлестіру арқылы жетуге болатындығын
көрсетеді. Осыдан келіп басқару жүйесінің деңгейі проблемасы туындайды.
Кептеген мектептердің басқару жүйесінің құрылымы басқарудың төрт деңгейінен
түрады. Бірінші деңгей - ұжым сайлаған немесе мемлекеттік орган
тағайыңдаған мектеп директоры: мектеп кеңесі, оқушылар комитеті, қоғамдық
бірлестік басшылары.
Екінші деңгей - мектеп директорының орынбасарлары, мектеп психологиясы,
әлеуметтік педагог, аға тәлімгер, мектеп директорының әкімшілік-шаруашылық
істері бойынша көмекшісі, сонымен бірге өзін-өзі басқарушы бірлестіктер мен
органдар.
Үшінші деңгей-окушыяар мен ата-аналарға, балалар бірлестіктері, сабақтан
тыс үйірмелерге қатысты басқару қызметін атқаратын мұғалімдер, тәрбиешілер,
сынып жетекшілері.
Төртінші деңгей - сыныптық жене жалиы мемлекеттік оқушылардың өзін-өзі
басқару жүйесіне басшылық жасайтын оқушылар. Бұл деңгей мұғалім мен оқушы
қарым-қатынасының сипатын айқындайды. Оқушы ол қарым-қатынастың обьектісі
болумен бірге өз дамуының субьектісі де болады. Бұл келтірілген өзара қарым-
қатынастар тізбегінен аңғаратынымыз, әрбір төменгі деңгейдегі басқару
обьектісі бір мезгілде өзінен жоғары деңгейдегі басқарудың обьектісі
болады. Басқару жүйесінде оқушылар ұжымы негізгі орын алады, оны да жалпы
мемлекеттік ұжым және сыныптық ұжым деп басқарудың екі деңгейіне
топтастыруға болады. Ал келбеу бағыттағы басқару жүйесі оқушылардың
қоғамдық ұйымдары, спорт секциялары, шығармашылық бірлестіктер, үйірмелер
деп жіктеледі. Басқару жүйесі оқушылар қатысатын іс-әрекеттің біртүтастығын
(оқу, ізденушілік, спорт, көрксм-эстетикалық, қоғамдық пайдалы еңбек)
танытады. Тұтас педагокикалық процестің құрылымдық компоненті ретінде
мазмұн білім беретін мекеменің (мектеп, лицей т.б) алдына қойған мақсатымен
айқындалады. Ал педагогикалық жөне оқушылар ұжымының оқу-тәрбис процесі
мазмұнының езгеруі мемлекеттік білім стандарттары негізінде реттеледі.
Қазіргі қоғамға тән білім беру процесін ізгілендіру, дербестендіру
және дифференциялау, мәдениеттанушылық сипат беру бағыттарын іске асыру
балалар мен жасөспірімдерді оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен түрлерін
пайдаланудың ерекшеліктерін айқындайды. Бұл бағытта ұжымдық және топтық
жұмыс түрлерімен бірге дербес жұмыс түрлеріне де баса мән беріледі.
Педагогикалық әрекеттегі басқару жүйесінің басқарылушыға ықпал жасау
әдістері де айқын болуы тиіс. Оның тиімділігі - қолданған әдістің нақты
педагогикалық жағдайға сәйкестілігіне байланысты.
Тұтас педагогикалық процестің ұйымдастыру әдістері жүйенің ұйымдық,
функционаддық және ақпараттық бірлігін тоқтатуы тиіс. Сондықтан мұғалім
сендіру, жаттығу, бақылау және өзін-өзі бақылау, ынталандыру сияқты
тәсілдермен бірге ақпарат жинау және оны талдау, дербес дамудың
диагностикасын жасау, түзету және т.б. сияқты әдістерді де игеруі тиіс.
Сонымен, аталған жүйе құраушы факторлар педагогикалық процесті
ұйымдастырудың ішкі құрылымының өте күрделі екендігін танытады. Сонымен
бірге әрбір компонентті алға -қойған мақсатқа, қалыптасқан нақты жағдайға
байланысты дер кезінде реттеп отыруды қажет етеді.
Аталған компоненттер өз бетінше өмір сүрмейді, олар мұғалім әрекетімен
тығыз байланысты болады да педагогикалық жүйенің функционалдық
компоненттерін құрайды. Функциялық компоненттердің негізіне педагог
әркетінің процесінде туындаған тұрақты базалық құрылымдық компоненттер
түзеді. Ал функциялық компоненттер педагогикалық процестің қозғалысын,
өзгерісін танытып, оның даму қисынын айқындайды.
1.5 Мектепті басқарудың негізгі функциялары
. Мектеп басшысының басқару мәдениеті
Басқару мәдениетінің негізгі компоненттері. Білім саласында еңбек
ететін адамдардың басқару мәдениеті, олардың кәсіптік-педагогикалық
мәдениетінің құрамды бөлігі болып табылады. Дәстүрлі ұғымда кәсіптік-
педагогикалық мәдениет негізінен педагогикалық қызметтің нормалары,
ережелері, педагогикалық техника және шеберлікпен байланыстырылады. Ал,
соңғы жылдардағы психологиялық-педагогикалық зерттеулер педагогикалық
мәдениет категорияларына педагогикалық құндылықтар, педагогикалық
технология және педагогикалық шығармашылықты да қосатын болды.
Мектеп басшысының басқару мәдениеті, оның тұлға ретінде мектеп
басқарудың технологиясы мен құндылықтарын жасау, игеру және оны алға
жылжытуға бағытталған жұмыстарда өзінің шығармашылық күш-қуатын танытуы.
Бұндай жағдайда басқару мәдениетінің компоненттері — аксиологиялық,
технологиялық және тұлғалық-шығармашылық болып табылады.
Мектеп басшысы басқару мәдениетінің аксиологиялық компоненттері. Қазіргі
заманғы мектепті басқарудың маңызы мен мәні болып табылатын басқару-
педагогикалық құндылықтардың жиынтығын құрайды. Мектеп басшысы басқару
қызметінің процесіңде басқарудың жаңа теориясы мен концепциясын игеріп,
ептілік пен дағдыларды меңгереді. Ал практикалық қызмет барысында олардың
қаншалықты маңыздылығына баға беріледі. Қазіргі кезде басқару тиімділігін
артыруда білім, идея, концепция сияқты басқаруға қатысты педагогикалық
құндылықтар үлкен маңызға ие болуда.
Педагогикалық жүйені басқарудың құндылықтары сан алуан. Олар: әртүрлі
деңгейдегі тұтас педагогикалық процесті басқарудың мәні мен маңызын ашатын
құндылық-мақсаттар; білім жүйесін басқару мақсаты, мектепті басқару
мақсаты, педагогикалық үжымды, оқушылар үжымын басқару мақсаты, тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі дамытуын басқару мақсаты және бағалау құндылық-
мағлұматтарға басқару қызметіне реттеушілік сипат береді; құндылық-білімдер
басқару саласындағы мектептің білімінің мәні мен маңызын ашады; басқарудың
әдістемелік негізін, мектепішілік менеджментті білу, ауыл және қала
мектептері мұғалімдерімен жұмыстың ерекшеліктерін білу, педагогикалық
процестерді басқару тиімділігін критерийлерін және т.б.
Құндылық-қатынастар педагогикалық процеске қатысушылар арасыңда өзара
байланыстың, кәсіптік қызметке, өзіне деген қатынастың, педагогикалық және
оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың мәнін ашады;
Құндылық-сапалар басқарудың субъективтігі ретінде басқарушы-
менеджердің дербестік, тұлғалық, арасушылық қасиеттерінің көптүрлігінің
мәнін ашады. Ол сапалар бастықтың оз қызметін болжамдап, оның салдарын
аддын-ала көре білу қабілеті, өз әрекеті мен мақсатын өзгелердің
әрекетімен, мақсатымен салыстыра білу қабілеті, ынтымақтасу және бірлесе
басқару қабілетінен және т.б. көрінеді.
Мектеп директорының басқару мәдениетінің технологиялық компоненті
педагогикалық процесті басқарудың әдістері мен тәсілдерін біріктіреді.
Мектепішілік басқару технологиясы арнайы педагогикалық міндеттерді шешу
басшы-менеджердің педагогикалық талдау және жоспар-ластыру, педагогикалық
процесті бақылау және реттеуді атқара алатын іскерлігіне байлаңысты. Мектеп
директорының басқару мәдениетінің деңгейі аталған міндеттерді шешудің әдіс,
тәсілдерін қаншалықты меңгере алуына тікелей байланысты.
Мектеп директорының басқару мәдениетінің тұлғалық-шығармашылық
компоненті педагогикалық жүйені басқаруды шығармашылық акт ретінде
қарастыру арқылы ашылады. Мектеп басшысының басқару қызметі өзінің
табиғатында шығармашылық болып табылады. Басқарудың құңдылықтары мен
технологиясын меңгере отырып басшы-менеджер тұлғалық ерекшеліктері мен
басқару объектісінің ерекшеліктеріне сай, ол құңдылық-тарды өзінше қайта
құрып, талдап түсіңдіруге ұмтылады. Осылайша, педагогикалық жүйені басқару
тұлғалық қабілеттерді іске асыратын және жұмсайтын сала болып табылады.
Басқару қызметіңде мектеп директоры тұлға, басшы, ұйымдастырушы және
тәрбиеші ретіңде өзін-өзі танытады.
Білім беру мекемесі басшыларының фунщиялық міндеттері
Оқу орнын басқаруды директор және оның орынбасарлары іске асырады, ал
олардың функциялық міндеттерін, тағайындау немесе сайлау тәртібін жалпы
білім беретін мектеп жарғысы анықтайды. Оқу-тәрбие процесін басқаруды ең
алдымен педагогикалық стажы үш жылдан кем емес, өзін мұғалімдік қызметте
көрсете алған және қажетті ұйымдастырушылық қабілеті бар мектеп директоры
атқарады.
Мектеп директорының функциялық міндеттері Жалпы білім беретін
мемлекеттік оқу орындары туралы уақытша ережесінен және соның негізіндс
жасалатын әрбір жалпы білім беретін оқу орнының өз жарғысымен айқындалады.
Жалпы білім беретін оқу орнының директоры мынадай функциялық
міндеттерді атқарады:
Мемлекет және қоғам алдында балалар құқын қорғау талаптарының
орындалуына жауапты, оқу-тәрбие процесін жоспарластырады және
ұйымдастырады, оны орындалу барысын жоне нәтижесін қадағалайды, оқу орнының
тиімді және сапалы жұмыс істеуіне жауап береді;
мемлекеттік жоне қоғамдық органдар алдында мектептің мүддесін
танытады;
мектептен тыс және сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті
жағдай туғызады;
мектеп директорының орынбасарын таңдайды, олардың функциялық
міңдеттерін белгілейді;
педұжымның, ата-аналардың және оқушылардың пікірін ескере отырып оқу
орнының педагог кадрларын орналастырады, соның жетекшілерін тағайындайды;
оқу орнының педагог, әкімшілік, оқу-тәрбие және қызмет көрсетуші
кадрларын жұмысқа қабылдайды және босатады;
белгіленген тәртіп бойынша оқу орнына бөлінген бюджет қаржысының
ұтымды жұмсалуын ұйымдастырады; оқу орны Кеңесінің келісімімен
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің жалақысына үстеме қосады;.
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің педагогикалық эксперимент
жасауына, оқу мен тәрбиенің өзінің әдістерін практикада қолдануына қолайлы
жағдай жасайды; өзінің қызметі бойынша білім басқармасы органының алдыңда
жауап береді.
Мектеп директорының бұл функциялық міндеттері мектептің типіне,
орналасқан жеріне, мүғалімдер мен оқушылар құрамының ерекшеліктеріне, ата-
аналар мен қоғамдық өкілдердің арасында қалыптасқан жұмыс жүйесінің
ерекшеліктеріне байланысты, мектеп жарғысына одан әрі толықтыру енгізуі
мүмкін. Оқушылардың өзін-өзі басқаруы, кәсіптік бағдар, ата-аналармен жұмыс
сияқты мәселелер мектеп директорының басты назарында болуы тиіс. Өз
компетенциясының негізінде мектеп директоры оқу орнының атынан мүлкін
пайдалану жөнінде келісім-шарт түзіп, басқа да әрекеттерді іске асыра
алады.
Мектептегі жекелеген жұмыс бағыттары директордың орынбасарына
жүктеледі. Олар оқу-тәрбие ісі жөніңдегі орынбасар, сыныптан тыс және
мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастырушы, ғылыми-зерттеу жұмыстар жөніндегі
орынбасар, мамандыққа бейімделген сыныптар немесе жекелеген пәнді
тереңцетіп оқитын сыныптар жөніндегі орынбасар және мектеп директорының
шаруашылық белімі бойынша орынбасары немесе көмекшісі.
Мектеп директорының оқу-тәрбие жұмыстары жөніндегі орынбасары
педагогикалық процесті ұйымдастыруға, білім беру бағдарламалары мен
мемлекеттік білім стаңдарттарының орыңдалуына жауапты; оқушылардың білім
саласы мен тәртібі бақылауды іске асырады; оқушылар мен мұғалімдер жұмысын
реттеп, сабақ кестесін түзеді; мектептің әдістемелік жұмыстарына басшылық
жасап, педагогикальгқ мәдениетін котеруді ынталандырады. Кейбір мектептерде
мектеп директорының оқу-тәрбие ісі жөніндегі орынбасарлары бірнешеу болса
мектеп жарғысы бойынша олардың әрқайсысының функциялық міндеттері дербес
белгіленеді.
Сыныптан тыс және мектептен тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушының
(мектеп директорының орынбасары құқында) міндеттерінің аясына балалар
шығармашылығының сарайлары, жас натуралистср, жас техниктср станциялары,
балалар бірлестіктері мен клубтары сияқты қосымша білім беретін
мекемелермен байланыс орнату; сынып жетекшісінің жұмыс мазмұнын жақсарту,
оларға әдістемелік көмек көрсету, оқушылардың тұрғылықты мекені бойынша
жұмыс жүргізу БҰҰ Конвенциясының талаптарына сай балалардың қоғамдық
ұйымдарына қолдау көрсету сияқты өзекті мәселелер жатады.
Соңғы жылдары жаңа типті мектептер — гимназия, лицей және т.б. мектеп
кеңесінің шешімімен жаңа перспективалық бағыттар женінде мектеп
директорының орынбасары қызметі еңгізілуде. Мысалы, сондай жаңа қызметтің
бірі — мектеп директорының ғылыми істер жөніндегі орынбасары жоғары оқу
орындарының ғалымдары, оқытушыларымен, ғылыми орталықтармен байланыс
орнатып, оларды мектептегі педагогикалық жұмысқа тартады, мұғалімдердің
тәжирибе - эксперименттік жұмыстарына көмектеседі.
Мектеп директорының коммерция жөніндегі орынбасары: орынбасар -
үйлестіруші: демеушілермен, комиссионерлермен байланыс орнатып, бюджеттен
тыс қаржыландыруға басшылық жасайды. Кейбір ірі немесе мамандандырылған
мектептерде мектеп директорының әлеуметтік-педагогикалық сауықтыру істері
жөніндегі орынбасары қызметі енгізіліп, ол сыныптарда теңестіру,
педагогикалық түзету және бейімдеу жұмыстарын қадағалайды.
Директорды басқару қызметінің тиімділігі мектеп әкімшілігінің
аппаратында міндеттер мен қүқықтарды айқын белгілеуге тікелей байланысты.
Қажеттілікке байланысты мектеп директоры шұғыл немесе нұсқаулық кеңес,
педагогикалық кеңес мәжілістерін өткізу барысында бүкіл педагогикалық
процесті үйлестіріп отырады.
2. Мектепішілік басқарудагы педагогикалық талдау
Тұтас педагогикалық процестегі педагогикалық талдаудың рөлі. Тұтас
педагогикалық процесті басқару функцияларының бірі педагогикалық талдау
болып табылады. Педагогикалық талдау функциясын қазіргі ұғымда алғаш рет
қолданып, мектепішілік басқару теориясына енгізген Ю. А. Копержевский еді.
Педагогикалық талдау басқару циклы құрылымында ерекше орын алады: бір-
бірімен байланысқан функциялардан тұратын кез-келген басқару циклы
талдаудан басталып, талдаумен аяқталады. Басқару қызметінің жалпы
тізбегінен педагогикалық талдауды алып тастау оның күйреуіне жол береді,
өйткені жоспарластыру, ұйымдастыру, бақылау, реттеу функцияларына өз
кезегінде таддау жасалмаса ол логикалық қорытындыға жете алмайды.
Педагогикалық талдау педагогикалық басқару процесінде тікелей емес,
оқу-тәрбие барысында іске асырылатын болғанықтан мұғалім сабақ, тәрбиелік
туралы өткізер алдында соған тікелей қатысты болатын педаго-гикалық
жағдайдың негізгі элементтерін ескеруі және жан-жақты талдауы тиіс.
Уақытынан кеш немесе шалашарпы жүргізілген талдау мектеп директорының
мақсатын белгілеп, міндеттерді айқындау кезеңде қателікке, шашыраңқылыққа,
көбіне негізсіз шешім қабылдауға душар етеді. Педагогикалық немесе оқушылар
ұжымында шынайы жағдайды білмеу педагогикалық процесте және өзара қарым-
қатынастарда дұрыс жүйе қалыптастыруда қиындықтар тұғызады.
Педагогикалық талдаудың мектепті басқару функциясы ретіндегі негізгі
қызметі Ю. А. Копержевскийдің пікірінше педагогикалық процестің даму
тенденциялары мен жағдайын зерттеу, оның нәтижелерін объективті бағалап,
соның негізінде басқарылатын жүйелі жақсарту туралы ұсыныстар дайындау
болмақ. Бұл функция — басқару циклының құрылымыңдағы ең күрделісі, өйткені,
талдау зерттеу объектісін бөлшектеуді, оның әрқайсы-сының орны мен релін
бағалауды, жеке беліктен тұтас объектіні тани алуды, жүйе құрушы
факторлердің байланысын анықтауды қамтыды. Басқа функциялар мен, мысалы
жоспарластыру және ұйымдастыруға қарағанда сырттай тиімділігі төмен болып
корінетін педагогикалық талдау жасырын, көлеңкелі сипат алады, сондықтан ол
тұлғадан жинақтау, салыстыру, жүйелеу арқылы педагогикалық факторлер мен
құбылыстарды талдау үшін ақыл-ойды барынша ширатуды талап етеді.
Педагогикалық талдаудың түрлері мен мазмуны
Мектепішілік басқарудың теориясы мен практикасында (Ю. А.
Копержевский, Т. И. Шомова және т.б.) педагогикалық талдаудың негізгі
түрлері анықталған. Талдаудың субъектісіне (не талданады) қарай оның көп-
теген түрлері кездеседі. Солардың арасынан параметрлік, тақырыптық және
қорытынды талдау деп аталатын үш түрді бөліп атауға болады.
Параметрлік талдау оқу процесінің барысы мен нәтижесі туралы
күнделікті мәлімет жинап, ондағы кемшіліктердің себебін анықтауға
бағытталды. Параметрлік талдау барысында тұтас педагогикалық процестің
барысына өзгерістер мен түзетулер еңгізіледі. Параметрлік талдаудың мазмұны
ағымдағы сабақ үлгерімі, сыныптағы, мектептегі бір күндік, бір апталық
тәртіп, сабаққа, сыныптан тыс шараларға қатысу, мектептің санитарлық
жағдайы, сабақ кестесінің сақталуы және т.б. сияқты мәселелерді қамтиды.
Соның ішіндегі мектеп директоры мен оның орынбасарларының негізгі жұмысы
сабаққа және сыныптан тыс шараларға қатысуы. Параметрлік талдау нәтижелерін
тіркеп, жүйелеп, қорыту тақырыптың педагогикалық талдауға негіз қалайды.
Осы тұрғыдан алғанда параметрлік талдау — фактілерді атап көрсету емес,
оларды салыстыру, жинақтау, оның қалыптасу себебін анықтап, соңғы салдарын
болжау. Осындай талдау нәтижелері және соның негізінде қабылданған шешім
шұғыл түрде іске асыруды қажет етеді.
Тақырыптық талдау педагогикалық процестің барысында барынша тұрақты ағымдар
мен нөтижелерді зерттеуге бағытталады. Тақырыптық талдау мазмұны мынадай
кешенді мәселелерді қамтиды: оқытудың озық әдістерін үйлестіру, оқушылардың
білім жүйесін қалыптастыру; мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің
адамгершілік, эстетикалық, дене, ақыл-ой тәрбиесінің жүйесі; мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру; мектепте кановациялық орта
қалыптастырудағы педұжымның ролі және т.б.
Параметрлік талдау негізіне сүйене отырып, тақырыптық талдау барысында
мектеп басшылары қорытынды талдаудың мазмұны мен технологиясын негіздейді.
Қорытынды талдау уақыт, кеңістік жөне мазмүн жағынан да барынша кең
көлемді қамтиды. Ол оқу тоқсаны, жарты жылдық, оқу жылының қорытындысымен
өткізіліп, қол жеткен нәтижелер, олардың алғышарттарын оқып-үйренуге
бағытталады. Қорытынды талдау басқару циклының барлық функцияларын қамтиды.
Қорытынды талдау үшін мәліметтер параметрін, тақырыптық талдау тоқсандық,
жарты жылдық бақылау жұмыстары, мұғалімдер, сынып жетекшілері, қоғамдық
ұйымдар ұсынған ресми есеп, анықтамалардан қүралады.
Педагогикалық талдаудың негізгі объектілері
Өз бойына балаларды оқыту мен тәрбиелеудің барлық мақсаты, міңдеті,
мазмұны, түрлері мен тәсілдерін жинақтаған педагогикалық талдаудың негізгі
объектісі ең алдымен сабақ, сыныптан тыс шаралар және мектептің оқу жылының
қорытындысы. Педагогикалық талдаудың барлық объектісін біріктіруші - ортақ
әдістемелік жүйе болып табылады.
Мектепті басқарудың қызметі ретінде педагогикалық талдаудың жүйелік
ыңғайының әдістемесі мсн қисыны мынадай әрекеттердің сабақтастығынан
аңғарылады: -сабақты, тәрбиелі шараларды немесе оқу жылына барынша жалпы
жүйелік бөлігі ретінде қарастыру, яғни олардың рөлін сабақтар, тәрбиелік
шаралар жүйесіндегі және осы оқу жылын өтпек, болашақ оқу жылдарымен
салыстырғанда алатын орнымен айқындау; -(педұжым, оның педагогикалық
мәдениет деңгейі, мектептегі моральдік-психологиялық ахуал және т.б.)
тиімділігін айқындайтын жиынтық факторларды табу;
- оқу жылында жоспарластырған жұмыстардың негізгі бағыттарының мазмұны мен
түрін, әдебиеттің мақсаттылығы мен негізділігін айқындау;
- оқу жылы бойындағы жұмыстың, сабақ, тәрбиелік шаралар нәтижесін талдау;
- оларды ұйымдастырудағы кемшіліктер мен жетістіктердің негізгі себептерін
айқындау;
- жаңа оқу жылында жүргізілетін кешенді жүмыстарды жақсартуға үсыныстар
мен қорытындылар жасау.
Мектеп басшыларының үнемі назарында болатын нысан - сабаққа қатысу
және оған педагогикалық талдау жасау. Мектептің даму тарихында басшылардың
сабаққа енуінің ақылға сиятын да, сыймайтын да нормативі болды. Бірақ,
қатысқан сабақтың соңы оған жасалған талдаудың сапасына тікелей өсер
ететіндігі ақиқат.
Мектеп басшыларының басқару қызметінде сабаққа талдау жасаудың
кеңейтілгсн, қысқа және кезендік түрлері кеңінен қолданылады.
Сабаққа кеңейтілген педагогикалық талдау жасау сабаққа қойылатын
тәрбиелік, дидактикалық, психологиялық, санитарлық-гигиеналық талаптардың
барлығына тоқталуды қажет етеді. Талдаудың бұл түрі жұмысты жаңа бастаған
мұғалімдерге, белгілі бір қиындыққа тап болған мұғалімдерге немесе іс-
тәжирибесі арнайы зерттелетін мұғалімдердің сабағына баға беруде
қодданылады.
Сабаққа қысқа талдау жасау директор, оқу ісінің меңгерушісі немесе
әдіскер тарапынан ұсыныс не ескертпені барынша объективті етіп беруді талап
етеді. Сабаққа қысқа талдау жасау - атүсті талдау, немесе сабаққа көз алдау
үшін қатысу емес, талдаудың бұл түрі мұғалім тұлғасын жақсы білу, жоғары
әдістеменің және басқару мәдениетін талап етеді.
Кезендік талдау сабақтың белгілі бір кезеңін, мысалы оқушылардың таным
белсенділігін артыруда көрнекілік қолдану, немесе мұғалімнің үй тапсырмасын
тексеру жұмысы, немесе сабақ барысында оқушылармен топтық жұмыс жасау
еркшелігін қамтиды.
Мектеп басшысының талдамалық қызметінде тәрбиелік шараларға
педагогикалық талдау жасау маңызды орын алады. Бұрын атап өтілгенді,
тәрбиелік шаруалар іске асу процесіңде балалар қатысатын ұйымдық, пәндік,
шығармашылық әрекеттер сияқты бір-бірімен өзара байланысты бірнеше
кезендерден тұрады.
Тәрбиелік шараларға педагогикалық талдау жасаудың қисыны оның
кезендерінің бірізділікпен іске асуынан керінеді. Кезеңдердің бірізділігі
былай іске асады: тәрбиелік шараның мақсатымен міндеттерін, іске асыру
түрін бірлесіп дайындау; бірігіп жоспарластыру; оқушылардың дайындыққа
тартылуы және мұғалімдердің педагогикалық басшылығыньщ ерекшеліктері;
тәрбие ісін тікелей жүргізу; бірлесіп қорыту және талдау жасау.
Мектептің және оның басшыларының жұмыс тәжирибесін зерттеу тәрбие
ісіне педагогикалық талдау жасаудың барысында мынадай мүмкін мәнді нұсқа
ұсынуға болады:
Тәрбие ісін мақсатына талдау;
Тәрбие ісінің тақырыбына, осы іске асырудың түріне талдау, аталған шараның
сынып, мектептік тәрбие жүйесіндегі орнын анықтау;
Тәрбиелік істің өтетін орнын бағалау, аудиторияны безендіру,
пайдаланылатын құралдардың сапасы мен күтімі;
Тәрбиелік істің әрбір кезеңіне талдау (кезекшінің тәрбиені міндетті
іске асыруы, кезек міндеттерінің мазмұнға сай келуі қолданылған әдістердің
тиімділігі, кезең нәтижесінде талдау);
Тәрбиелік шараның оқушы тұлғасына дербес ықылас, оның балалар ұжымын
қалыптастыру, өзін-езі басқаруын дамытуына талдау;
Мұғалім, сынып жетекшісінің қызметіне, педагогикалық
шеберлігіне тәрбиешінің тәрбие процесін басқарудағы біліктілігі мен кәсіп
қойлығына, беделі, педагогикалық әзірлігіне баға беру;
Тәрбие ісінін жүргізудегі кемшіліктері оның себептері;
Сынып жетекшісіне, мұғалім мен тәрбиешіге тәрбие процесін жетілдіруіне
ұсыныс, ақыл-кеңес беру.
Мектептің оқу жылында атқарған жұмыстарының қорытынды талдауының
негізгі мазмұнын мынадай басты бағыттар құрайды:
Оқыту сапасы — мұғалімдердің қажеттік дайындығының дамыта оқыту
талаптарына сай болуы;
Білім беру бағдарламалары мен стандарттардың орыңдалуы; оқытудың
белсенді түрлері мен әдістерін қолдану; сабақтың тәрбиелік мүмкіндігін іске
асыру; тұлғалық ерекшеліктер мен дербестік нышандарды дамыту; оқушылардың
білім, дағды, іскерлігін бағалаудың шараларын сақтау;
Оқушылардың білім, іскерлік дағдысының сапасы — көлемі, тереңдігі,
жүйелілігі, түсініктілігі, танымдылығы; оқушылардың жалпы білім берудің
барлық сатысындағы білім сапасы; оқушылар біліміндегі типтік олқылықтар мен
олардың себептері; оқушылардың компьютерлік білімі және т.б.
Оқушылардың тәрбиелік деңгейі; мектептегі әдістемелік жұмыстың жағдайы
мен сапасы;
Ата-аналармен және қоғамдық ұйымдармен тиімділігі;
Оқушылар денсаулығы жайлы санитарлық-гигиеналық мәдениет;
Мектеп кеңесінің, педагогикалық кеңес қызметінің нәтижелігі; он бір жылдық
оқу жөне тәрбие циклындағы мектеп жұмысы; мектептің есепті баяндамасы.
Қорытынды талдау жасау оның объективтілігі, тереңдігі, перспективлігі
жаңа оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz