БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ӘМБЕБАП ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
5
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН
ДАМУ ТАРИХЫ
8
1.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы
8
1.2 Халықаралық ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты
10
1.3 Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы
бейнесі - Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты
17
2 БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ
ҚҰРЫЛЫМЫ
25
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның
мақсат-міндеттері, қағидалары, оған мүшелікке өту мәселелері
25
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылымы
29
2.3 Қазақстан Республикасы - Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі
41
3. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ӘМБЕБАП ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 46
3.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
46
3.2 Қазақстанның - Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
ұйымындағы төрағалығы
50
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АХАЖ -Азаматтық хал актілерін жазатын бөлім
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАЕ - Герман азаматтық ережелері
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
МКАС - Мәскеу коммерциялық арбитраж соты
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттердің достастығы
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰОБ - Ұлттық Орталық Бюро
ХҚПК - Халықаралық қылмыстық және пенитенциарлық комиссия
ХҚҚ - халықаралық қылмыстық құқық
ХЖҚ- халықаралық жария құқық
Инкотермс - шетелдік коммерциялық терминдер
ЮНИДРУА-Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт
ЮНСИТРАЛ-Халықаралық сауда құқығы жөніндегі БҰҰ-ның комиссиясы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы халықаралық
құқықтың принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында
ынтымақтастық пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен
бiр-бiрiнiң iшкi iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен
шешу саясатын жүргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады.
[1]
Қазақстан Республикасының әмбебап халықаралық ұйымға мүше болуы,
тәуелсіз мемлекеттің сыртқы саясатындағы тарихи оқиғаның бірі. КСРО
құрамына кіретін одақтас республика болған Қазақстан халықаралық құқық
субьектілігін жанама түрде ғана жүзеге асыратын. Соған орай, мемлекет
Халықаралық бірлестік алдында тұрған проблемаларды шешуге өз ыңғайымен келе
алмады. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің "Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" атты кітабында:
"Дүние жүзі қоғамдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты орталығы
- АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті бағалай
отырып құру қажет және нақ осылардың дүниежүзілік шаруашылық байланыстарын
күшейтудің қозғаушы күші болғанын есте сақтаған жөн. Олармен өзара іс-қимыл
сондай-ақ халықаралық қаржы және басқа институттарына жол ашады, ал олардың
рөлі дүние жүзінде айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар-Біріккен Ұлттар
Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл дүниежүзілік банкі, тарифтер мен
сауда жөніндегі Бас Келісім, Халықаралық даму және қайта құру банк және
басқаларымен көпжақты ынтымақтастық пен тиімді қатысуды біз өз қоғамымыздың
ашықтығына деген бағыттың, экономикалық және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бағытының қисынды жалғасы ретінде қараймыз" деп атап өткен
болатын.
Қазақстанның БҰҰ құрамына кіруінің үлкен саяси маңызы бар, себебі ол
біздің мемлекетіміздің дербестігі мен тәуелсіздігін барлық халықаралық
бірлестіктің тануын білдіреді. Қазақстан Республикасы халықаралық
бірлестікке интеграцияланып, басқа мемлекеттердің арасында өзінің лайықты
орнын таба білді. Қазақстан Республикасына мемлекеттің саяси тұрақтылығы,
елдің геосаяси артықшылығы, өзіне жүктелген халықаралық міндеттемелерді
орындауы осы заманғы халықаралық құқықтың негізін қалаған қағидалар мен
нормаларды құрметтеуі халықаралық бірлестік тарапынан оң көзқарасты
қамтамасыз етуі талас тудырмас. Қазақстан Республикасы Президентінің Азияда
ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру жөніндегі және аймақтық ынтымақтастықты
нығайту жөніндегі шаралар туралы бастамасы Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан
қолдауға ие болды. БҰҰ Бас Ассамслеясының 47-сессиясында алғаш рет
қозғалған Азиядағы әрекеттестік және сенім шаралары туралы Кеңесті шақырту
идеясы әмбебап халықарлық ұйымның мақсаттары мен қағидаларына толықтай
үйлеседі.
Зерттеудің мақсаты: Біріккен Ұлттар Ұйымының әдістемесінің теориялық
алғышартын талдау. Көпшілікке аян болып отырғандай Бүгінгі күннің ірі саяси
халықаралық ұйымы болып табылатын БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс барысында
басқыншылық пен фашизм күштерін күйрету нәтижесінде пайда болды.
Антигитлерлік одақ державаларымен соғыс жылдарында БҰҰ-ны құруға дайындық
жүріп жатты және ол соғыстан кейінгі кезеңдегі бейбітшілікті қамтамасыз ету
жолындағы аса маңызды шаралардың бірі болатын.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты- негізгі мәселелердің Біріккен Ұлттар
Ұйымының ұғымын анықтау болып табылатынын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- халықаралық ұйымдардың құқық ұғымы мен даму тарихын зерттеу;
- біріккен ұлттар ұйымының механизмі және құрылымын жүргізу;
- біріккен ұлттар ұйымының әмбебап құрылымдарын қарастыру;
Зерттеу объектісі бүгінгі күннің ірі саяси халықаралық ұйымы болып
табылатын БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс барысында басқыншылық пен фашизм
күштерін күйрету нәтижесінде пайда болды. Антигитлерлік одақ державаларымен
соғыс жылдарында БҰҰ-ны құруға дайындық жүріп жатты және ол соғыстан
кейінгі кезеңдегі бейбітшілікті қамтамасыз ету жолындағы аса маңызды
шаралардың бірі болатын. Әлем халықтары Ұлттар Лигасы ыдырағаннан кейінгі
салдардың залалын бастан кешіп жатқан кезеңде БҰҰ құрылды (негізінде Ұлттар
Лигасы 1940 жылы-ақ өз әрекетін тоқтатқан еді, ал қағаз жүзінде 1946 жылы
ыдырады).
Ұлттар Лигасының екінші дүниежүзілік соғыстың алдын алуға шамасы
келмеді, сөйтіп ұйым ретінде алдына қойған басты мақсаты халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмады. Сол кездері Ұлттар Лигасындай
кемшіліктері жоқ, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің тиімді құралы бола алатын жаңа халықаралық ұйым құру қажеттігі
сезіле бастады.
Зерттеу пәні: Біріккен Ұлттар Ұйымы өзінің қызмет ету кезеңінде
бірінші орындағы бейбітшілік пен қауіпсіздік проблемаларына назарын жете
аударып келеді. БҰҰ-ның бейбітшілік операциялары бейбітшілік туралы
келісімдерді орындауға көмектеседі, қол жеткізілген татуластықты, әскери
әрекеттердің тоқтатылуына көмектеседі. БҰҰ-ның өз армиясы жоқ.
Бітімгершілік миссияларын жүргізу үшін оған мүше-мемлекеттер ерікті негізде
әскер мен жасақ береді. Арнайы бітімгершілік бюджетінен оларға белгілі бір
өтемақылар төленеді. Бітімгершілік миссияларын Қауіпсіздік Кеңесінің
мүшелері құрайды және айқындайды. БҰҰ-ның барлық мүше-мемлекеттері
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау тәуекелін бөліседі.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық ынтымақтастық аясы кеңейген сайын
объектілер аумағы да кеңейе береді. Мысалы, Қазіргі заманғы спутниктік
байланыс құқығы атом энергиясын бейбіт мақсаттарда пайдалану, құрлық
ішіндегі мемлекеттердің мәртебесі жаңа объектілер жүйесін қалыптастырады.
Халықаралық құқық ішкі мемлекеттік құқықтан құқықтық нормаларды
қамтамасыз ету әдістеріне қарай ерекшеленеді. Құқық субъектілерінің
еріктерін келістіру мен халықаралық құқықтық мәжбүрлеуді де қолданады. Ол
ұжымдық сипатта да, жеке сипатта да болуы мүмкін.
Халықаралық құқық нормасы мемлекеттер арасындағы келісім процесінде
орнай бастайды. Басқаша айтқанда, халықаралық құқық құқықтың барлық басқа
салалары мен жүйелерінен "келісімді сипатының" болуы арқылы ерекшеленеді.
Осындай қысқаша сипаттамамен халықаралық құқықтың негізгі ерекшелігін аз да
болса нақтырақ көрсетіп беруге болады.
Зерттеу барысында теориялық деректер мен тәжірибелік фактілер: Бұл
жұмысты зерттеу барысында отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
қолданылды. Соның ішінде М.А.Сарсембаев, Панов В. П. еңбектерін ерекше атап
өтуге болады. Сонымен қатар нормативтік құқықтық актілер мен тәжірибелік
жұмыстар қолданыла отырып, ҚР Президенті мен Үкіметінің акт жинақтарын
қолдандым.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық зерттеу нәтижелері халықаралық
ғылым саласындағы халықаралық құқықтық зерттеуде, ғылыми мақсатта және
оқытушылық мақсатта қолдануы мүмкін.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде халықаралық ұйымдардың құқық ұғымы мен даму тарихы,
Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы, Халықаралық
ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты, Халықаралық ұйымдардың даму тарихы.
БҰҰ-ның алғашқы бейнесі - Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты қарастырылады.
Екінші Біріккен Ұлттар Ұйымының механизмі және құрылымы, Біріккен
Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары, оған
мүшелікке өту мәселелері, Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылымы, Қазақстан
Республикасы - Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесіне талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде Біріккен Ұлттар Ұйымының әмбебап құрылымдары, Біріккен
Ұлттар Ұйымының бас ассамблеясы, Қазақстанның - Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық ұйымындағы төрағалығы көрсетіледі.
Соңында қорытынды жасалып, қолданылған әдебиеттердің тізімі берілді.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің
қатарына жатқызылады. Олар мемлекетпен бірге доктриналық, сондай-ақ
конвенциялық тәртіпте халықаралық құқықтың субъектілері болып есептеледі.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
өзара ықпалдасуының ең бір күрделі проблемасын - мемлекеттік тәуелсіздік
пен үкіметаралық ұйымдардың құзыретіндегі мемлекеттен тыс белгілердің
арақатынасындағы мәселе ретінде көрсетеді.
Мемлекеттің тәуелсіздік проблемалары мемлекеттің және халықаралық
ұйымдар құзыреттерінің арақатынасындағы мәселелермен айқындалады, яғни бұл
мемлекеттің халықаралық ұйымға өз құзыретін ішінара беруі арқылы немесе
оған белгілі бір міндеттерді атқаруына мүмкіндік беруі бойынша
түсіндіріледі. Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің бірлескен
ынтымақтастығының көп жақтылы нысаны болып табылады; оны мемлекеттер тиісті
жағдайларда құрады және ол халықаралық қатынастардың қажеттіліктерінен
туындап отырады. Мұнда баса айтатын бір мәселе, халықаралық ұйымдардың
құқық субъектілігі мүше-мемлекеттердің еркін білдіруіне, осы ұйымдардың
мақсаттарына, құзыреттеріне, уәкілеттіктеріне, органдарының құрылымына,
қабылданатын шешімдердің заңдық салдарына тікелей тәуелді болып келеді.
Ұйым Жарғысының заңды күшіне енуі белгілі бір құқықтық салдарды
қамтамасыз етеді. Мәселең халықаралық құқықтың жаңа субъектісі пайда
болады, ол өзін құрған мемлекеттен өзгеше сипатпен аңықталады.
Дегенмен халықаралық ұйым халықаралық құқықтың негізгі субъктілеріне
тән маңызды ерекшелігіне - мемлекеттер, ұлттар мен халықтар өз
тәуелсіздігін - дербестігін қорғап, күресу ерекшелігіне ие бола алмайды.
Мемлекет кез келген халықаралық ұйымға кірген кезде өзінің тәуелсіз
құқықтарын жүзеге асырады. Бірақ мұндай жағдайда мемлекет пен ұлттық
ұйымдардың байланысу сипаттары мемлекеттің тәуелсіздігін толық шектейді
деген ұғым туындамауы керек. Тәуелсіздік - бұл мемлекеттік биліктің күрделі
саяси-заңдық сипаты, ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты
құқықтық институттар арқылы жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың
жарғыларында бір белгі - құзыреттер бойынша ғана шектеу қойылады
(Халықаралық Даму және қайта құру Банкінде, Халықаралық Валюта Қорында -
бұл экономикалық мәселелер, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінде - бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қолдау мәселелері).
Халықаралық Ұйым - халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық
реттеу жүйесіндегі қажет нақты объективті құбылыс. Халықаралық тәжірибеде
халықаралық ұйымдардың қызметіне және оның көптеген бағыттары бойынша әрі
қарай дамуына әсерін тигізетін факторлар мен жағдайлар жүйесі болады. Олар
мынадай:
• шаруашылық қызметін интернационалдау;
• ғылыми-техникалық процесс;
• осы заманғы маңызды проблемалардын ғаламдық сипаты. Халықаралық
ұйымдар мемлекеттер мен халықаралық құқықтың өзге де субъектілері
арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды құқықтық нысанының біреуі
болып табылады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды қарастыру халықаралық
ұйымдардың қызметінде бара-бара өзекті мәселеге айналып келеді. Халықаралық
ұйымдардың тәуелсіз мемлекеттермен қатар, халықаралық қатынастарды
халықаралық-құқықтық реттеуде айтарлықтай рөл атқаратыны жалпыға мәлім.
XIX ғ. ортасында қоғам дамуының табиғи қажеттіліктері тұрақты әрекет
ететін, халықаралық әкімшілік одақ деп аталатын халықаралық ұйымдардың
пайда болуына себеп болды. Халықаралық ұйымдардың қазіргі дәуірдегі
дамуының кейбір заңдылықтары бар. Олар: алуан түрлі қоғамдық құрылымды
мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі, отарлық жүйенің күйреуі,
шаруашылық, саяси, ғылыми және мәдени өмірдін интернационалдануы, сондай-ақ
тәуелсіз мемлекеттердің өмір сүруі.
Халықаралық ұйымдар құрылуының объективті негізі бар және ол әлемдік
бірлестіктің шынайы қажеттіліктерінен туындайды. Олар халықаралық
қатынастарға құқықтық реттеудің тұтас шегінде, халықаралық ұйым аясында
құқықтық ықпал етудің арнайы әдісінен басқа ешнәрсе де емес.Халықаралық
ұйым құқықтарын халықаралық құқықтық дербес саласы ретінде бөліп шығару
мәселесінде олар белгілі бір рөл атқарады. [2]
Халықаралық ұйымдардың құқығы күрделі нормативтік құрылымға ие. Жалпы
халықаралық құқықтың қағидалары, jus cogens қағидаларына бейбіт қатар өмір
сүру, мемлекеттік тәуелсіздікті құрметтеу, мемлекеттердің тең құқықтылығы
және бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау қағидаларын, сонымен қатар
халықаралық ұйымдардың құқықтарының қағидалары да жатады. Мәселен, аталған
қағидалардың көпшілігі БҰҰ жарғысындағы 2-баптың мазмұнына сәйкес келеді.
Онда нақты халықаралық ұйым қызметінің қағидалары айқындалған. Көпке дейін
халықаралық шарттар құқықтарының теориясында 2 түрлі тенденция өмір сүріп
келді:
• халықаралық ұйым құқықтарының мәліметтері; бұл тұжырымдаманың
жақтастарының көзқарасы бойынша БҰҰ-ның төтенше құқықтарына жалпы
халықаралық құқықтан бөлек әрекет ететін жаңа құқық кіреді;
• халықаралық ұйымдар құықтарының ұғымы, БҰҰ-ның құқықтары деген
ұғымнан әлдеқайда кең, сондай-ақ осы құқықтың жалпы халықаралық құқықтан
бөлінуін және оның жалпы халықаралық құқықпен қатар әрекет ету мүмкіндігін
мойындау.
Байқап отырғанымыздай, бұл тұжырымдаманың екеуін де қазіргі заманғы
халықаралық құқықтың ғылыми жүйесі қабылдай алмайды.
Халықаралық ұйымдар құқығы - халықаралық ұйымдардың қызметтерін және
құқықтық мәртебесін, пайда болу мәселелерін реттейтін қағидалар мен
нормаларды біріктіретін осы заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.
Көп жағдайларда халықаралық ұйым құқығы халықаралық құқықтың бір
саласы ретінде танылады. Сонымен қатар, баяғы қалпынша халықаралық-құқықтық
жүйенің ішкі құрылымының проблемалары шешілмеген, оның ішінде бұл жүйедегі
халықаралық ұйымдардың құқықтарының алатын орны әлі айқындалмаған. XIX ғ.
ортасында тұрақты әрекет ететін халықаралық ұйымдар пайда болғанға дейін
мемлекетаралық тікелей байланыстар халықаралық қатынастардың негізгі түрі
болып келді. Кейінірек, халықаралық ұйымдардың пайда болуына орай,
халықаралық ұйымдардың шеңберінде халықаралық қатынастар пайда болды, олар:
• мемлекеттердің халықаралық ұйым мүшелері есебінде өзара
байланыстары;
• мүше мемлекеттердің халықаралық ұйымдармен қатынасы;
• халықаралық ұйым органдарының өзара қатынастары;
• ұйымдардың мүшелері емес мемлекеттермен халықаралық ұйымдардың
байланыстары.
Жоғарыда аталғандардан басқа, ұйымдардың өзара арақатынастары да
пайда болады. Сонымен, жаңа халықаралық қатынастардың пайда болуы оларды
халықаралық құқықтың нормалары арқылы реттеу қажеттілігін негіздеп берді.
Халықаралық құқықта құқықтық реттеудің арнаулы бір пәні пайда болды,
ол халықаралық ұйым шеңберіндегі халықаралық қатынастар. Халықаралық
ұйымдардың қызмет ету процесінде нормативтік база құрылады. Халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар көлемінің артуы халықаралық
ұйымдарда шарт құқығының қалыптасқанын көрсетеді.
Құқық ғылымында құқықтың салалануының өлшемі ретіндегі құқықтық
реттеу тәсілдерінің рөлі жөнінде бірнеше көзқарастар өмір сүріп келеді.
Бұдан сала жүйелерінің ішкі құрылымын айқындау қажеттілігі туралы мәселе
туындайды. Халықаралық-құқықтық реттеу әдістерінін мазмұнын қарастыра
отырып, біз бұл әдістің құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдік
жағдайында, міндеттемелерді ерікті түрде қабылдауы және құқықтарды күштеу
элементтерінсіз, тараптардың келісуі жолымен құқықтарының орнатылуымен
сипатталатынынан көреміз. [3]
Халықаралық ұйымдардың жұмыс істеуі, олардың органдарының әр түрлі
қызметтері белгілі бір құқықтық тәртіп орнатуға негізделеді. Халықаралық
құқық жүйесінде халықаралық ұйымдардың құқықтарынан тыс бірде-бір салада
құқықтық реттеу әдістерінің мұндай ерекшелігі жоқ екенін ескерсек, бұл
саланың дербес сала жағдайында тұрғанын атап айтуға болады.
1.2 Халықаралық ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың туынды субъектісі
болғандықтан, мемлекеттің әр түрлі әлеуметтік-экономикалық құрылымдармен
ынтымақтастығын қамтамасыз етеді, осы заманғы ғаламдық проблемаларды
шешеді. Халықаралық ұйымдардың дамуы олардың халықаралық құқық
субъектілігін алуымен тікелей байланысты. Халықаралық ұйымдар
нормашығарушылық, жүйелеушілік және бақылау қызметтерін жүзеге асырады.
Аталған қызметтерді жүзеге асыру халықаралық ұйым қызметтерін халықаралық-
құқықтық реттеу тетігіне ықпал етуді қамтамасыз етеді.
Халықаралық ұйымдар нормашығарушылық процеске қатыса отырып,
халықаралық-құқықтық санкцияларды пайдаланады. Ол халықаралық құқықтың
туынды субъектілерінің құқықты пайдалану процесіндегі рөлінің күшейгенін
көрсетеді.
Халықаралық ұйымдардың даму процесі ішкі ұйымдастыру тетігінің
дамығынын және жақсарғанын қуаттайды. Сөйтіп, халықаралық ұйым өзінің
заңдық табиғаты бойынша мемлекеттің ынтымақтастық органы болып
табылатындықтан, ұйымның қызметін өз мақсаттары үшін кейбір белгілерін
жетілдіре отырып пайдаланады. Бұған мысал ретінде халықаралық ұйымдардағы
дауыс беру рәсімінің эволюциялық дамуын айтуға болады. Мәселен, Ұлттар
Лигасына мүше мемлекеттер БҰҰ жүйесінде бірауыздан шешім қабылдау
қағидасынан дауыстың көпшілігіне қарай ойысты, ал кейінірек халықаралық
ұйымдарда дауыс беру тәртібінің консенсус сияқты кеңінен таралған түрі
қолданыла бастады. Консенсус - шешімдерді дайындау мен қабылдау рәсімі,
оған мүше мемлекеттердің позициясын дауыс бермей-ақ үйлестіру және
қабылданатын шешімдерге толықтай алғанда қарсылықтардың болмауы тән.
Ұйымдардың арасындағы өзара әрекеттердің нысандары мен әдістері бара-
бара түрленіп, белсенді болып келеді. Халықаралық ұйым құқығы саласының
нормативтік базасы кеңеюде. Халықаралық ұйым халықаралық құқықтың
субъектісі болғандықтан, құқықтық нормалар шығарады. Бұл ұйымның бірінші
нормашығарушылық қызметі болып табылады. Ал, екінші түріне
квазинормашығарушылық қызметі жатады. Бұл жағдайда халықаралық ұйым
құқықтық норма шығармайды, алайда нормашығарушылық қызметті:
• халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар;
• халықаралық ұйымдардың нормашығарушылық процесіне тікелей қатысуы;
• халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау қызметтерін жүзеге
асыруы;
• халықаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы арқылы қамтамасыз
етеді.
• Халықаралық ұйымдардын қатысуымен жасалатын шарттар.
Қазіргі таңда, халықаралық ұйымдардың шарттық тәжірибесі
қалыптастырған нормалар саны өсіп келе жатқаны байқалады. Осындай жағдайда
мемлекеттер халықаралық құқықтың негізгі субъектілері бола отырып,
халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің шарттық тәжірибелерінің маңызы
артып келе жатқанын ескермеуі мүмкін емес. Халықаралық құқық комиссиясы 12
жыл (1970-1982 жж.) көлемінде мемлекеттер және халықаралық ұйымдар
арасындағы немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттардың құқықтары
туралы конвенцияның жобасын дайындады. Халықаралық шарттардың құқықтары
туралы 1969 ж. Конвенцияда "Халықаралық ұйымдардың шарт жасаудағы құқық
қабілеттілігін" айқындайтын бап бар. [4]
Конвенциялық нормаға сәйкес, бұл құқық қабілеттілік осы ұйымның
тиісті ережелерімен реттеледі.
♦ Халықаралық ұйымдардың нормашығарушылық пропеске тікелей қатысуы.
БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің Жарғыларындағы тиісті баптарды
сараптағанда, аталған мамандандырылған мекемелердің халықаралық
конвенциялардың, келісімдердің және регламенттердің жобаларын қабылдау
құқығына ие екенін білуге болады. Мұндай норма шығару процесінің мақсаты -
олардың тиісті құзыреттері аясында тиімді халықаралық ынтымақтастықты
қамтамасыз ету. Бұған екі түрлі жолмен қол жеткізуге болады: көп тарапты
конвенциялар мәтінінің халықаралық ұйымдардың аясында және бақылауында
қабылдануы, сондай-ақ халықаралық әкімшілік және техникалық регламенттерді
қабылдау.
♦ Халықаралық ұйымдардын жүйелеу және бакылау қызметтерін жүзеге
асыруы.
БҰҰ жарғысының Кіріспесінде ұйымдардың басты міндеттерінің бірі
"шарттар және халықаралық құқықтың өзге де қайнар көздерінен туындайтын
міндеттерді әділ бағалау және құрметтеу сақталуы үшін жағдай жасау"
керектігі бекітілген. Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау
қызметтері осы міндеттерді орындауға бағытталады.
♦ Халыкаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы. Соңғы кездері
халықаралық құқық нормаларын сақтауды мәжбүрлеп қамтамасыз етуде
халықаралық ұйымдардың рөлі өсіп келеді. Халықаралық ұйымдардың мұндай
санкциялары шарттың құрылтай құжаттарының нормаларында, олардың
органдарының қаулыларында болуы мүмкін. Санкцияларды қолдануды құқықтық
мәжбүрлеудің әр түрлі шаралары қамтамасыз етеді. Мысалы, көбірек
қолданылатыны мыналар:
1. Халықаралық ұйымдардың құрылтай құжаттарында көрсетілген құқықтар
мен артықшылықтарды тоқтату;
2. БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің органдарының жұмысына
қатысудан, халықаралық ұйымның қатысуымен жасалатын шарттардың арнайы
мәселелері бойынша ынтымақтастықтан шығарып тастау.
Халықаралық ұйым - бұл белгілі бір міндеттерді орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықаралық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың белгілері мынадай:
♦ халықаралық құрылтай шартының болуы;
♦ белгілі бір мақсаттарының болуы;
• тиісті ұйымдық құрылымы: тұрақты органдары мен штаб-пәтерлер
жүйесі;
• мүше-мемлекеттердің құқықтары мен міндеттерінен басқа дербес
қүқықтары мен міндеттері;
• халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына сай құрылуы;
• үш және одан да көп мемлекеттердің мүше болуы. Халықаралық
ұйымдардың жіктелуі көптеген қиыншылықтарға байланысты. Біріншіден, бір
ұйымға берілетін анықтаманың өзіне түрлі жақтан келуге болады. Екіншіден,
түрлі ұйымдар бар, олардың маңызды ерекшеліктеріне қарай сан түрлі санатқа
бөлуге болады. Жіктеудің негіздеріне мыналар кіреді:
• Мүшелікке койылатын талаптар:
а) үкіметаралық (мемлекетаралық) - мұндай ұйымға мемлекеттер ғана
мүше бола алады. Мұндай талапты қолдану құқық субъектілікті анықтаған кезде
үлкен маңызға ие (БҰҰ, ХЕҰ, БДҰ, ЮНЕСКО).
б) үкіметаралық емес ұйымдарға заңды түлғалар, қоғамдық үйымдар
(Қызыл Крест пен Қызыл Жарты ай қоғамы, Дүниежүзілік бейбітшілік кеңесі,
БҰҰ-ның жәрдемдесу үйымы).
• Қызмет ету мерзімі;
а) Уақытша - бұл топқа халықаралық кеңестер, халықаралық
конференциялар жатады.
б) Тұрақты - бұл топқа қазіргі кезде әрекет ететін ұйымдарды -БҰҰ,
ТМД, барлық мамандандырылған ұйымдарды жатқызуға болады.
Аталған талаптардың бәрі шартты екенін атап айтқан жөн. Мысалы,
Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі, Варшава Шарты Ұйымы өздерінің әрекет еткен
кезеңдерінде тұрақты халықаралық ұйымдар болған еді.
• Аумақтық қызметтері бойынша:
а) Бүкіләлемдік - оларға БҰҰ, Юнеско, Халықаралық Жастар одағы т.б.
жатады.
б) аймақтық - қызмет әрекеті белгілі бір аймаққа таралатын ұйымдар -
Араб мемлекеттерінің лигасы, Африкалық бірлік ұйымы, Американдық
мемлекеттер ұйымы, ТМД.
• Қызмет түрлері бойынша:
а) қызмет түрі шектелмеген ұйымдар - БҰҰ, Араб елдерінің лигасы.
б) арнайы мәселелерді шешетін құзыреттері бар Ұйымдар-БҰҰ-ның барлық
мамандандырылған мекемелері.
Жоғарыда аталған негіздердің толық еместігіне назар аудару керек.
Аталмыш негіздерді біздің ойымызша қосымша былай толықтыруға болады: жаңа
мүшелерді қабылдау тәртібі бойынша ашық және жабық; қызмет әрекетінің
мақсаты мен қағидалары бойынша - құқыққа сай, құқыққа қайшы, қызмет ету
аясына қарай - жалпы құзыретті, арнайы құзыретті. [5]
Халықаралық құқықтың қызмет етуі - бұл халықаралық құқық жүйесі мен
құқықтық ортаның, яғни халықаралық құқық жүйесі компоненттерінің
әрекеттесуі болып табылады. Мәселеге бұл тұрғыдан қарау халықаралық
құқықтың релін, оның дамуын бағдарлауға, оның әрекеттілігінің бейбітшілікті
және халықаралық ынтымақты арттыру құралы ретінде одан әрі танылуына
септігін тигізеді. Сонымен бірге, қызмет ету дегеніміз халықаралық құқықтың
мақсат-міндеттерін жүзеге асыру процесі болады.
Халықаралық құқық адамзат қоғамы дамуының әр түрлі сатыларында түрлі
рол атқарған. Белгілі халықаралық заңгерлердің бірі Ф.Лист халықаралық
құқықтың көбіне аяқ асты болып келгенін атап корсеткен Алайда мемлекеттер
және халықаралық қатынастың басқа субъектілері халықаралық жария құқық
нормаларының міндетті күшін жоққа шығара алмайды.
Халықаралық құқықтың басты қызметі - оның мемлекетаралық қатынасының
негізгі қатысушылары мен арақатынасынан корінеді. Мұнда құқықтық қатынас
субъектілері түрлі құралдарды қолдануы мүмкін.
Халықаралық құқықтың қызмет етуі үшін бір жағынан, халықаралық
құқықтың және сыртқы саясаттың, екінші жағынан, халықаралық құқық пен
дипломатияның арақатынасы мәселелері өзекті мәселе болып табылады.
Халықаралық жария құқық туралы монографиялық еңбектерде осы мәселе кеңінен
талқыланған. Осы қаралатын проблема құқық пен саясаттың арақатынасы туралы
жалпы мәселенің бір болшегі. Ішкі саясатпен салыстырғанда, сыртқы саясаттың
өзіндік ерекшелігі бар. Сонымен бірге, ішкі және сыртқы саясатты
мемлекеттің бір жоғары органы бағыттап, бақылап отырады. Дипломатия жөнінде
"Дипломатиялық сөздікте"[6] берілген анықтама мынадай: "Мемлекеттің сыртқы
саясатының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға, сондай-ақ мемлекеттің
шетелдердегі қүқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі мемлекет
басшыларының, үкіметінің және арнайы органдарының сыртқы қатынастағы ресми
қызметтері" делінген. Дипломатия - сыртқы саясат қүралы, сондай-ақ
экономикалық, мәдени, әскери және озге де сыртқы байланыс құралдарының
дипломатиясымен іргелес тұратындығы сөзсіз.
Халықаралық жария құқықтың қызмет етуі үшін мынадай мәселелер өзекті
болып табылады: біріншіден, халықаралық құқық мемлекеттің көпшілік таныған
нормалары мен қағидаларын сақтауын міндеттей келе, олардың сыртқы саясаты
мен дипломатиясын шектеп отырады; екіншіден, халықаралық құқық сонымен
бірге сыртқы саясат пен дипломатияның дамуы үшін негіз бола алады;
үшіншіден, халықаралық құқық сыртқы саясат пен дипломатиялық қатынастарға
қатысушы органдардың қызметін реттейді. Мәселен, халықаралық жария құқық
озінін жүйесінде дипломатиялық және елшілік құқық салаларын зерттейді. Оған
халықаралық болсын, сондай-ақ ішкі мемлекеттік сипатта болсын, жетерліктей
нормативтік база бар, мәселен, 1961 ж. дипломатиялық қатынас туралы Вена
конвенциясы, 1963 ж. елшілік қатынас туралы Вена конвенциясы, 2002 ж.
"Дипломатиялық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. [7]
Бұл саланың мазмұнын сыртқы қатынас органдарының ерекшелігін, құқықтық
мәселелер және агреман салдарын, сенім және кері шақыру грамоталарын
тапсыру, дипломатиялық өкілдіктің құқықтық мәртебесін және т.б. зерттеу
құрайды. Қауіпсіздік құқығын зерттеген кезде, халықаралық құқық мемлекеттің
сыртқы саясатының негізгі элементтеріне сүйенеді, мысалы, ұжымдық, аймақтық
қауіпсіздікті анықтаған кезде; халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін халықаралық құқық құралдары. [8]
Бүгінгі жағдайда, мемлекеттердің өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға
бірлесе күш салуы артып келеді. Көпшілік мақұлдаған халықаралық құқық
қағидалары мен нормаларын қолдану әмбебаптық құбылысқа айналуда. БҰҰ Бас
Ассамблеясы халықаралық қатынастардағы құқық басымдылығы мәселелеріне
халықаралық бірлестіктердің қөңілін аудару мақсатында 1990-1999 жж.
аралығын БҰҰ Бас Ассамблеясының 1989 ж. 17 қарашадағы 4423 және 1990 ж. 28
қарашадағы 4540 қарарларына сәйкес, халықаралық құқықтың онжылдығы деп
жариялады. Оның негізгі мақсаттары мынадай:
а) халықаралық құқық қағидаларын қабылдауға және құрметтеуге
көмектесу;
б) Халықаралық Сотқа жүгіну мен оны құрметтеуді қоса алғанда,
мемлекеттер арасындағы дауларды бейбіт жолмен шешу құралдары мен әдістеріне
көмектесу;
в) халықаралық құқықтың үдемелі дамуы мен оның жүйеленуін ынталандыру;
г) халыкаралық құқықты оқыту, зерттеу, тарату және оның кеңінен
танылуын ынталандыру.
Халықаралық құқықтың онжылдығы шаралары ретінде мынадай ұсыныстар
ұсынылды:
1) Халықаралық құқық оқытылатын және зерттелетін академиялық және
кәсіби мекемелерге көмек көрсету;
2) Студенттерге халықаралық құқық дәрістерін оқытуды оқу
бағдарламасына енгізетін оқу орындарын ынталандыру; бастауыш және орта
мектептердің оқу жоспарларына халықаралық құқық тақырыптарын енгізу
мүмкіндігі;
3) Үлгі оқу жоспарларын жасау, халықаралық құқық курсы бойынша
материалдар дайындау, оқулықтарды құрастыру;
4) Дамушы елдер арасындағы, сондай-ақ дамыған және дамып келе жатқан
елдер арасындағы ынтымақтастықты қолдау.
Бұл қарарлардың мәні олардың әлемдік тәжірибеде халықаралық құқыққа
тұтастай арналған уақытша кезеңнің алғаш рет орын алғандығына байланысты
емес. Аталған онжылдықта Жалпыға бірдей адам құқықтарының қабылдануына 50
жыл толуына орай, БҰҰ Жарғысына қол қойылғанына 50 жыл (1945), Халықаралық
құқықтың негізгі қағидалары туралы Декларацияның қабылдануына 25 жыл толуы
(1974), Гуманитарлық құқықтың Женева Конвенциясына 50 жыл (1949) толуына
орай, оларды атап өту сияқты маңызды даталарға да көңіл бөлінді. [9]
Халықаралық жария құқықтың қызмет етуінің оңды жақтарымен қатар,
халықаралық ынтымақтастықтың халықаралық бірлестік субъектілерінің уақыт
өткізбей назарын аударатын шараларды да айта кету керек. Ол, біріншіден,
қарусыздану мәселелері, оның ішінде, ядролық қарусыздану; экоцид
проблемалары - қоршаған ортаны қорғау; халықаралық қылмыстық құқық
мәселелері; жауапкершілік институтының жүйеленуі; есірткі саудасымен күрес
проблемалары; адам құқықтарын қорғаудың халықаралық-құқықтық мәселелері.
Халықаралық құқық дамуының аталған бағыттары мұнымен шектелмейді.
2002 ж. 8 қыркүйегінде БҰҰ Бас Ассамблеясының 552 қарарымен
бекітілген Мыңжылдық декларациясы қабылданды. Онда өркениетті адамзаттың
басшылыққа алатын құндылықтары мен қағидалары көрсетілген, оның ішінде,
халықаралық бірлестік, халықаралық құқықтың неізгі қағидаларын орындаудағы
өзінің міндеттемелерін нақтылайды. Мұнан басқа, әмбебап халықаралық ұйымның
мүшелері XXI ғ. іргелі құндылықтарына бостандық, теңдік, ынтымақтастық,
төзімділік, табиғатты аялау, ғаламдық экономикалық және әлеуметтік дамуды
басқарудағы міндеттерді жатқызады. Халықаралық бірлестік қазіргі заманнын
басты мақсаты - жаһандасудың әлемнің барлық халқына орнықты фактор болуын
қамтамасыз ету деп есептейді. Мыңжылдық декларациясы нақты әрекеттерді
көрсетті, мақсатқа жетер жолды айқындады және оған ерекше мән беруде.
Оларға мыналар жатады: бейбітшілік, қауіпсіздік пен қарусыздану;
кедейшілікпен күресу мәселелері, қоршаған ортаны қорғау; адам құқықтары,
демократия мен игілікті басқару; әлсіздерді қорғау мәселелері; Африканың
ерекше сұранысын қанағаттандыру. Халықаралық бірлестік БҰҰ-ның бүкіл кезек
күттірмес мәселелерді тиімді шешу құралына айналуына барлық күш-жігерін
жұмылдыруда. [10]
Халықаралық қатынастардың жүйеленуі (кодификация) және үдемелі дамуы.
Шетел сөздерінің Қазіргі заманғы сөздіктерінде жүйелеуді былайша
түсіндіреді.
Жүйелеу (лат.соdification) - құқықтың жеке салалары бойынша мемлекет
заңдарының жүйеленуі, әдетте ол, әрекеттегі заңдарды қайта қарап, ескірген
заңдардың күшін жою арқылы жасалады. Аталған анықтамаға сүйене отырып, біз
жүйелеудің негізгі бағыттарын айқындай аламыз:
1) Әрекет етуші нормаларды, институттарды, қағидаларды, халықаралық
құқық салаларының тура және нақты мазмұнын белгілеу;
2) Ескірген нормаларды өзгерту немесе қайта қарау;
3) Халықаралық құқықтың үдемелі дамуын ескере отырып, жаңа нормаларды,
институттарды, қағидаларды, салаларды анықтау;
4) Халықаралық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын, салаларын
нормативтік бекіту. [11]
Халықаралық құқықты жүйелеу жөніндегі алғашқы конференция 1927 ж.
Ұлттар Лигасының басшылығымен өткізілді. XX ғасырдың 20- жылдарында
халықаралық құқық доктринасы жүйелеуді шектеулі етіп анықтады, яғни
халықаралық құқықтың өмір сүретін нормаларын тіркеу арқылы ғана. Мұнан
басқа, жүйелеу ұғымы әрекеттегі нормаларды атап шығумен және жаңартумен
ғана шектелді; XX ғасырдың 30-жылдары жүйелеудің халықаралық қүқықтың
дамуында белсенді рел атқаратынын мойындаумен сипатталды. БҰҰ-ның құрылу
тарихы жүйелеу аумағында алға жылжудың бар екенін сипаттайды, себебі БҰҰ
Жарғысында БҰҰ Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтын және оның жүйеленуін
үдемелі дамытуды қолдау мақсатында зерттеулер ұйымдастыру мен ұсыныстар
жасауы туралы ережесі бар (БҰҰ Жарғысының 13-бабы). Сөйтіп, Сан-
Францискодағы Конференция жүйелеуді халықаралық құқықтық нормалардың
үдемелі даму элементі ретінде қарастыруды ұсынады. 1946 ж. Бас Ассамблея
үдемелі даму мен оның жүйеленуі жөніндегі Комитетті құрды. БҰҰ Жарғысының
аталған бабын орындау үшін бұл Комитет БҰҰ-ның халықаралық құқық комитеті
болып қайта құрылды.
1.3 Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы бейнесі -
Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты
Халықаралық ұйымдардың алғашқы белгілері ежелгі Грекияда пайда болып,
онда қалалар мен қауымдардың Пелопонесс және Афины симмахиясы сияқты одағы
түрінде қалыптасты. Бұл екі ежелгі гректік одақтардың арақатынасы араздық
сипатта болды да, Пелопонесс соғысымен аяқталды, нәтижесінде грек әлемінде
спарта үстемдігі орнады. Афины симмахиясы тарап кетті. Халықаралық
ұйымдардың тағы бір нысаны ежелгі гректік амфиктиониялар ортақ қазынасы мен
ортақ соғыс жүргізетін ережелері бар тайпалар мен қалалардың діни, саяси
одақтары сияқты ежелгі халықаралық бірлестіктер болды. Амфиктионияға айқын
ішкі құрылымды сипат тән еді.
Осы заманғы халықаралық ұйымдардың алғашқы нышандары табылған
мемлекетаралық бірлестіктерді құру қажеттігі экономикалық және саяси
себептермен негізделеді. Мұндай заңды байланыс халықаралық қатынастар
дамуының келесі сатыларында да байқалады. [12]
XIX ғ. халықаралық бірлестіктерінің қайсысын алғашқы халықаралық
ұйымдар ретінде атауға болады деген пікірге алуан түрлі қазқарастар бар.
Мысалы, алғашқы халықаралық бірлестіктер тобында мынадай бірлестіктер
аталып жүр.
• 1815 жылы құрылған Қасиетті Одақ;
• Рейн өзеніндегі кеме қатынасының орталық комиссиясы;
• өлшем және таразы халықаралық бюросы - 1875 ж.;
• Бүкіл әлемдік пошта одағы - 1874 ж.
Жоғарыда аталған белгілері бар алғашқы халықаралық ұйымдар капитализм
дәуірінде пайда болды. Олар өздерінің құқықтық табиғаты бойынша бір
әлеуметтік жүйеге енетіндіктен, іс жүзіндегі әрекеттерінде қатысушылардың
тәуелсіз теңдігі қағидасын сақтау мен іске асырудан әлі алыс тұрған
болатын. Мұнан тыс, ұйымның қатарындағы отарлардың және тәуелді аумақтардың
жағдайы ашық келіспеушілік сипатында болды.
Сол кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде халықаралық үйымдар
бірінші халықаралық ынтымақтастық мәселесінде көмекші рөл атқарды. Сонымен
бірге, олардың пайда болуы халықаралық қатынастардың кеңеюіне жол ашты.
Осы заманғы халықаралық қатынастардың сипаттық белгілерінің бірі
ретінде мемлекетаралық ұйымдардың тез дамуы мен өсуін айтуға болады. XX ғ.
басында соғыстың алдын алу мақсатында саяси бағдар гұтқан халықаралық
ұйымдарды құру туралы әр түрлі жобалар жасала бастады. Бірінші дүниежүзілік
соғыс кезеңінде осындай жобалардың 50 шақтысы жасалды. Сондай жобалардың
бірі Ұлттар Лигасының негізін қалады, дегенмен мемлекеттің қауіпсіздігін
қолдау және бейбітшілікті сақтау мақсатындағы саяси халықаралық
ынтымақтастықтың тиімділігі құралына айнала алмады. Алайда, Ұлттар
Лигасының шынайы иелерінің мақсаты оның Жарғысындағы Кіріспеде
көрсетілгендерден алшақ жатқан болатын. Ұлттар Лигасы Жарғысының соңғы
нұсқасы ағылшын-американдық жоба негізінде жасалып, үш империялық
державалар: АҚШ, Англия, Франция арасында келісілді. Ал Париж
конференциясының қалған қатысушылары Жарғыны талқыламай-ақ қабылдаған
болатын. [13]
1919 ж. 18 сәуірінде қабылданған Ұлттар Лигасының Жарғысына 44
мемлеке т қол қойды, оның ішінде 31 мемлекет бірінші дуниежүзілік соғыста
Антанта тарапын қолдағандар болып шықты. Бұл мәліметтерді келтіру себебіміз
халықаралық ұйымның таптық сипатын анықтауда бұлтартпайтын дәлел
болғандығынан. Бұл ұйымның ең алғашқы мүшесі АҚШ болды. Бірақ кейінірек
американдықтар Ұлттар Лигасының құрамына кірмей қалды, себебі Америка
Сенаты Версаль шартын бекітпегендіктен, Ұлттар Лигасының шарты да
бекітілмеді. Ал екінші топтағы "шақырылғандар" деп аталатын мемлекеттердің
құрамында бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бейтарап саясатын ұстанған
13 мемлекет болды. Ұлттар Лигасының жарғысына қол қойғандардың ішінде
британдық доминиондар да болды, ол билік басындағы ағылшындардың Британ
империясына кіретін елдердің Үлттар Лигасына мүше болуына аса
мүдделіліктерінің нәтижесі еді.
Ұлттар Лигасы мынадай басты органдардан құралған еді:
• Жиналыс (Ассамблея). Бұл орган қыркүйекте өтетін сессиялар бойынша
жұмыс істеді. Бұл басты орган өз кұзыретіне жататын барлық мәселелерді
қарастыруға уәкілетті болды, қарарларды, кепілдемелерді жиналыс (Ассамблея)
бірауыздан қабылдайтын.
• Ұлттар Лигасының кеңесі - түрақты және тұрақты емес органдардан
тұратын орган. Тұрақты органдар ретінде - Ұлыбритания, Жапония, кейінірек -
Германия, 1834 жылдан КСРО қосылды.
• Хатшылық - Ұлттар Лигасының атқарушы органы, оның аппаратының саны
600 адамдай болды.
• 1920 жылы сот органы құрылды - халықаралық әділ соттың Тұрақты
Палатасы. Халықаралық әділ соттың Тұрақты Палата Статуты редакциялық
өзгерістерге ұшырап, ақырында БҰҰ-ның халықаралық сот Статуты болып қалды.
• Ұлттар Лигасының басты органдарының құрамына халықаралық еңбек
ұйымы кірген болатын, ол БҰҰ аясында мамандандырылған мекеме болды.
Сөйтіп, Ұлттар Лигасында өмір сүрген басты органдар жүйесі БҰҰ-да
қайталанды. Оның ішінде Ұлттар Лигасындағы жиналыстың (Ассамблея) орнына
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы құрылды; Ұлттар Лигасы Кеңесі қауіпсіздік кеңесі
болып қайта құрылды; Ұлттар Лигасының Хатшылығы БҰҰ бас органдарының
құрылымында осы аттас атпен аталды, ал халықаралық әділ соттың ұйымдық
құрылымы халықаралық соттың Тұрақты Палатасының құрылымын қайталады.
Ұлттар Лигасының құқықтық мәртебесін сараптай отырып, бүл ұйымның
мынадай кемшіліктері болғанын байқаймыз:
• Саяси шешімдерді қабылдаған кездегі бірауыздылық қағидасының болуы.
Оның мағынасы, Ұлттар Лигасының кез келген мүшесі дауласушы тараптарды
қоспағанда, вето қою қүқығын иемденді, сөйтіп шешім қабылданбайтын еді.
• Басты органдар - Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес арасында
құзыреттерінің нақты жүмыс тәртібі жоқ болды.
• Ұлттар Лигасының Жарғысында басқыншылық соғысқа үзілді-кесілді
тыйым салуға орын берілмеді.
• Ұлттар Лигасының Жарғысында қарусыздану идеясы басқа мемлекеттер
алдындағы міндетті орындау қажтілігіне ғана сайды. Толық және біржолата
қарусыздану туралы тезис халықаралық құқықта кейінірек қарала бастады.
• Басқару мандатын тапсыру жолымен отарлық жүйені ашыққа шығару.
• Ұлттар Лигасы қызметінің негізі бір ғана - антисоветизм еді. КСРО
бүл үйымға 15 жыл өткен соң ғана толық мүшелікке өтті. Дегенмен, КСРО
Ұлттар Лигасына кірердің алдында осы Лиганың қамқорлығымен өткізілген
бірнеше конференцияға қатысты. Мысалы, қарусыздану мәселелеріне арналған
бірнеше сессияларға қатысқан КСРО жалпыға бірдегі толық және тез арада
қарусыздану туралы және қарулануды прогрессивті - пропорционалды қысқарту
туралы конвенциялардың жобаларын жасауға көмектесті. [14]
1931 ж. Солтүстік-Шығыс Қытайдағы (Манчжурия) жапон басқыншыларына
қарсы Ұлттар Лигасының қандай да бір тиімді шараларды қолдана алмаған
дәрменсіздігі халықаралық ұйымның халықаралық аренадағы беделін түсіріп
жіберді. Дәл осы кезеңде, елдердің көпшілік бөлігі КСРО-ның араласқанына
мүдделі еді. 1933 ж. Ұлттар Лигасының құрамынан фашистік Германия мен
милитаристік Жапония шығып кетті. Ұлттар Лигасына мүшелікке КСРО-ны үйымның
30 мүше-мемлекеті шақырды. Сөйтіп, КСРО-ны шақыру фактісі оның беделінің
едәуір өсуіне себеп болды. КСРО қысқа мерзім ішінде (1939 ж. КСРО
Финляндияға шабуыл жасады деген айыппен ұйымның қүрамынан шығарылып
тасталды) халықаралық ұйымның бейбіт өмірді сүйетін күштердің жиналатын
орталығына айналуына және бейбітшілікті үжымдық қорғау жүйесін
қалыптастыруға көп күш жұмсады.
Ұлттар Лигасы өзінің әрекет еткен кезеңінде қандай да бір маңызды дау-
жанжалдарды шеше алмады, тіпті жаңа әлемдік соғыстың алдын алуға да дәрмені
жетпеді. Сөйтіп, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған
халықаралық үкіметаралық үйымды құрудағы алғашқы қадам сәтсіз аяқталды.
Ұлттар Лигасының ұйымдық-құқықтық, заңдық тетігі өте жетілмегені себепті
мүше мемлекеттер арасындағы даулы сәттерді тиімді шешуге халықаралық
қатынастарды дамыту үшін бейбіт қадамдарды іздеп табуға жол бермеді. [15]
XX ғасырдың басы екі дүниежүзілік соғыспен есте қалды, 1917 ж.
Ресейдегі Қазан социалистік революциясымен және Шығыс Еуропа мен Орта Азия
елдерінде жалғасын тапқан социалистік революциялар.
Соғысқа қатысқан барлық елдердің қайғысы объективті түрде соғыс және
бейбітшілік мәселесін, адамның құқығын қорғау, халықтардың (ұлттардың)
құқығын өзі шешуін бекіту, мемлекеттердің бейбіт халықаралық қатынаста болу
мәселелерін жоспарда бірінші орынға қойды.
Бұл жеткен халықаралық қатынас деңгейі халықаралық деңгейде
мәселелерді шешу үшін халықаралық ұйымдарды құруға қол жеткізді.
"Мемлекетаралық бейбіт ынтымақтастықты қамтамасыз етуге шақырған бірінші
саяси ұйым" 1919 ж. Бірінші дүниежүзілік соғыс жеңімпаздары елдерінен
құрылған Ұлттар Лигасы болды. Ұлттар Лигасының құрылуының негізгі мақсаты -
"әділет пен шындыққа негізделген, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен
бейбітшілікті қамтамасыз ететін халықаралық қатынастарды қолдау болып
табылады".
Халықаралық құқықтық дауларды шешу үшін Ұлттар Лигасы Статутына сәйкес
Халықаралық әділетті тұрақты палатасы бекітілді. Палата бірінші халықаралық
сот болып табылды".
Құрылған ұйымның, оның ішінде оның Жарғылық құжаты - Статуттың
кемшілігі, заңгерлердің пікірлері бойынша, соғыстың жүргізілуіне тыйым
салатын нормалардың жоқтығы, яғни Екінші Дүниежүзілік соғыс агрессиясын жою
мүмкіндігінің болмауы.
Жоғарыда келтірілген фактілерге байланысты айта кету керек, Ұлттар
Лигасы - Версаль жүйесі шегінде құрылған. Бұл — бірінші дүниежүзілік
соғыста жеңіске жеткен одақтас мемлекеттер (Антанта елдері) бекіткен саяси
режим. Вераль жүйесі 1919 ж. Версаль бітім шартымен құрылған, онда соғыс
кезінде келтірілген зиянды өтеу мәселелері, Германия аумақтық шекарасын
өзгерту және жеңген мемлекеттердің мүддесіне сай, дүниежүзілік саяси
картаның кезекті өзгеруі қарастырылды.
Осылайша, бейбітшілік пен ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатымен
құрылған Ұлттар Лигасы интеграциялық саяси процестің негізін қалады, бірақ
мемлекетаралық дауларды соғыссыз және агрессиясыз шеше алмады және жаңа
дүниежүзілік соғыстың алдын ала алмады.
1928 ж. Париж шарты, соғыстан бас тарту ұлттық саяси құрал ретінде,
барлық дауларды бейбіт жолмен шешу, сонымен қатар жалпы мемлекеттер
мүдделеріне байланысты интернационалды саясатты шешу үшін соғысты ашуға
болады деген ережені бекітті.
Ұлттар Лигасының Статуты және Париж шарты мемлекеттерге қауіпсіздік
кепілін ұсына алмады.
Халықаралық құқықтың дамуына 1917 ж. Қазан революциясы да әсер етті.
Ерекше орында 1917 ж. Бейбітшілік туралы Декрет болды. Онда әділетті
демократиялық бейбітшілік пен халықтың құқығын өзін-өзі таңдауы жарияланды.
Тонаушылық соғыстар адамзатқа қарсы қылмыс деп есептелді, ал біреудің жерін
басып алу - құқыққа қайшы әрекет болып саналды. [16]
Декретте декларативті сипатта ғана емес, сонымен қатар халықаралық
қатынас жүйесінде ғаламдық өзгертулерді қарастыратын ережелер бекітілді.
Айта кету қажет, Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзінің
құрылымын анықтау мақсатында қабылданған құжаттардың бірі - 1917 ж.
Бейбітшілік туралы Декрет.
Жоғарыда көрсетілген Ұлттық Лига Статуты, 1928 ж. Париж шарты және
жеке мемлекеттер немесе одақтас мемлекеттердің қабылдаған басқа да құжаттар
осы мақсатты көздеген еді.
Дауларды бейбіт жолмен шешуді мақсат еткен бірқатар жаңа
конференцияларды жүргізуге себеп болған - фашистік Германия бастаған Екінші
дүниежүзілік соғыс болды.
40-жылдардың басында Гитлерге қарсы мемлекеттердің қатысуымен Мәскеу
(1943 ж.), Тегеран (1943 ж.) және Кырым (1945 ж.) конференциялары өтті.
Конференцияның негізгі тақырыбы бейбітшілікті қолдау болды. Конференцияда
соғыстан кейінгі бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдайтын тең және тәуелеіз
мемлекеттер арасында халықаралық ұйымды құру қажеттігі шешіліп, сонымен
қатар болашақ ұйымның Қауіпсіздік кеңесінде дауыс беру тәртібі анықталды.
Ялта конференциясында соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа және Қиыр Шығыс
елдерінің құрылымы анықталды.
Халықаралық құқықтық ғылымның дамуы халықаралық құқықтың жалпы
мақсаттары мен негізгі институттары арқылы жасалынды. Халықаралық құқық
ғылымының дамуындағы маңызды қадамы халықаралық құқықты жүйеге тсіру
жөніндегі Гаага конференциясы болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысын қабылдаған құн, яғни 1945 ж. 24 қазан қазіргі заманның халықаралық
құқығының даму кезеңінің басы деп саналады. БҰҰ соғыстан кейінгі уақытта
мемлекетаралық қатынастардың ойдағыдай дамуына, жалпы адамзаттық құндылық
пен адамның құқығын бекітуге ұлкен өсерін тигізді.
Халықаралық құқық нормалары мен мемлекеттердің тәуелсіздік құқықтарын
құрметтеу мемлекеттер арасындағы сапалы өзара қатынастардың негізгі
алғышарты болып табылады. Халықаралық құқық нормалары халықаралық
қатынастардың пайда болуынан туындайды. Халықаралық қатынастарды
халықаралық құқық реттеп отырады, сонымен бірге оның нормаларына өз әсерін
тигізеді. Халықаралық құқық кез келген қоғам өмірінде маңызды орынға ие
болатын жан-жақты және дамыған халықаралық қатынастарды реттейді.
Халықаралық қатынастар халықаралық құқық нормаларының мазмұнын айқындайды.
Жеке зерттеулерді қажет ететін іргелі проблемаларға ең бірінші
халықаралық жүйедегі халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың орны
туралы проблеманы жатқызуға болады. Мәселен, халықаралық қатынастарды
зерттеушілер халықаралық қатынастарды маңызды және анықтаушы деп есептейді,
оларды жүйе ретінде қарастырады (Г.А.Арбатов, Н.И.Лебедев, Ш.Г.Санакоев,
Д.Г.Томашевский, т.б).
Халықаралық құқық тар мағынасында алғанда мыналарды: біріншіден,
мемлекеттер мен мемлекет тәріздес құрылымдарды; екіншіден, өз
тәуелсіздіктері үшін күресуші халықтар мен ұлттардың, мемлекеттік
құрылымдардың орнығу процесін; үшіншіден, халықаралық ұйымдарды;
төртіншіден, мемлекеттер тобын; бесіншіден, осы белгілердің арасындағы
байланысты білдіреді. [17]
Жоғарыда аталғандардан басқа, халықаралық жүйенің құрамына сондай-ақ
халықаралық қатынастарда әрекет ететін халықаралық-құқықтық жөне өзге де
әлеуметтік нормалар кіреді. Халықаралық жүйеге айқын тұтастық, басқа
компоненттерден салыстырмалы оқшаулық сипаты тән. Халықаралық жүйенің
ерекшелігі - оның негізгі белгісі, мемлекеттің біріншіден, халықаралық
жүйенің бір бөлігі болып табылатындығы, екіншіден, одан тыс та өмір сүре
алатындығы.
Сонымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
5
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН
ДАМУ ТАРИХЫ
8
1.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы
8
1.2 Халықаралық ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты
10
1.3 Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы
бейнесі - Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты
17
2 БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ
ҚҰРЫЛЫМЫ
25
2.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның
мақсат-міндеттері, қағидалары, оған мүшелікке өту мәселелері
25
2.2 Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылымы
29
2.3 Қазақстан Республикасы - Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі
41
3. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ӘМБЕБАП ҚҰРЫЛЫМДАРЫ 46
3.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы
46
3.2 Қазақстанның - Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
ұйымындағы төрағалығы
50
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚЫСҚАРТУЛАР, СИМВОЛДАР МЕН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
АХАЖ -Азаматтық хал актілерін жазатын бөлім
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ГАЕ - Герман азаматтық ережелері
КСРО - Кеңестік Социалистік Республика Одағы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
МКАС - Мәскеу коммерциялық арбитраж соты
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттердің достастығы
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҰОБ - Ұлттық Орталық Бюро
ХҚПК - Халықаралық қылмыстық және пенитенциарлық комиссия
ХҚҚ - халықаралық қылмыстық құқық
ХЖҚ- халықаралық жария құқық
Инкотермс - шетелдік коммерциялық терминдер
ЮНИДРУА-Жеке құқықты унификациялау жөніндегі халықаралық институт
ЮНСИТРАЛ-Халықаралық сауда құқығы жөніндегі БҰҰ-ның комиссиясы
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы халықаралық
құқықтың принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында
ынтымақтастық пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен
бiр-бiрiнiң iшкi iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен
шешу саясатын жүргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады.
[1]
Қазақстан Республикасының әмбебап халықаралық ұйымға мүше болуы,
тәуелсіз мемлекеттің сыртқы саясатындағы тарихи оқиғаның бірі. КСРО
құрамына кіретін одақтас республика болған Қазақстан халықаралық құқық
субьектілігін жанама түрде ғана жүзеге асыратын. Соған орай, мемлекет
Халықаралық бірлестік алдында тұрған проблемаларды шешуге өз ыңғайымен келе
алмады. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің "Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" атты кітабында:
"Дүние жүзі қоғамдастығына ену саясатын нарықтық жүйенің үш басты орталығы
- АҚШ, Жапония және Батыс Еуропамен серіктестік мүмкіндігін тиісті бағалай
отырып құру қажет және нақ осылардың дүниежүзілік шаруашылық байланыстарын
күшейтудің қозғаушы күші болғанын есте сақтаған жөн. Олармен өзара іс-қимыл
сондай-ақ халықаралық қаржы және басқа институттарына жол ашады, ал олардың
рөлі дүние жүзінде айтарлықтай өсті. Халықаралық ұйымдар-Біріккен Ұлттар
Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл дүниежүзілік банкі, тарифтер мен
сауда жөніндегі Бас Келісім, Халықаралық даму және қайта құру банк және
басқаларымен көпжақты ынтымақтастық пен тиімді қатысуды біз өз қоғамымыздың
ашықтығына деген бағыттың, экономикалық және ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету бағытының қисынды жалғасы ретінде қараймыз" деп атап өткен
болатын.
Қазақстанның БҰҰ құрамына кіруінің үлкен саяси маңызы бар, себебі ол
біздің мемлекетіміздің дербестігі мен тәуелсіздігін барлық халықаралық
бірлестіктің тануын білдіреді. Қазақстан Республикасы халықаралық
бірлестікке интеграцияланып, басқа мемлекеттердің арасында өзінің лайықты
орнын таба білді. Қазақстан Республикасына мемлекеттің саяси тұрақтылығы,
елдің геосаяси артықшылығы, өзіне жүктелген халықаралық міндеттемелерді
орындауы осы заманғы халықаралық құқықтың негізін қалаған қағидалар мен
нормаларды құрметтеуі халықаралық бірлестік тарапынан оң көзқарасты
қамтамасыз етуі талас тудырмас. Қазақстан Республикасы Президентінің Азияда
ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру жөніндегі және аймақтық ынтымақтастықты
нығайту жөніндегі шаралар туралы бастамасы Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан
қолдауға ие болды. БҰҰ Бас Ассамслеясының 47-сессиясында алғаш рет
қозғалған Азиядағы әрекеттестік және сенім шаралары туралы Кеңесті шақырту
идеясы әмбебап халықарлық ұйымның мақсаттары мен қағидаларына толықтай
үйлеседі.
Зерттеудің мақсаты: Біріккен Ұлттар Ұйымының әдістемесінің теориялық
алғышартын талдау. Көпшілікке аян болып отырғандай Бүгінгі күннің ірі саяси
халықаралық ұйымы болып табылатын БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс барысында
басқыншылық пен фашизм күштерін күйрету нәтижесінде пайда болды.
Антигитлерлік одақ державаларымен соғыс жылдарында БҰҰ-ны құруға дайындық
жүріп жатты және ол соғыстан кейінгі кезеңдегі бейбітшілікті қамтамасыз ету
жолындағы аса маңызды шаралардың бірі болатын.
Сондықтан осы жұмыстың мақсаты- негізгі мәселелердің Біріккен Ұлттар
Ұйымының ұғымын анықтау болып табылатынын көрсету.
Мақсаттына байланысты төмендегідей міндеттер анықталып, шешілді:
- халықаралық ұйымдардың құқық ұғымы мен даму тарихын зерттеу;
- біріккен ұлттар ұйымының механизмі және құрылымын жүргізу;
- біріккен ұлттар ұйымының әмбебап құрылымдарын қарастыру;
Зерттеу объектісі бүгінгі күннің ірі саяси халықаралық ұйымы болып
табылатын БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс барысында басқыншылық пен фашизм
күштерін күйрету нәтижесінде пайда болды. Антигитлерлік одақ державаларымен
соғыс жылдарында БҰҰ-ны құруға дайындық жүріп жатты және ол соғыстан
кейінгі кезеңдегі бейбітшілікті қамтамасыз ету жолындағы аса маңызды
шаралардың бірі болатын. Әлем халықтары Ұлттар Лигасы ыдырағаннан кейінгі
салдардың залалын бастан кешіп жатқан кезеңде БҰҰ құрылды (негізінде Ұлттар
Лигасы 1940 жылы-ақ өз әрекетін тоқтатқан еді, ал қағаз жүзінде 1946 жылы
ыдырады).
Ұлттар Лигасының екінші дүниежүзілік соғыстың алдын алуға шамасы
келмеді, сөйтіп ұйым ретінде алдына қойған басты мақсаты халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмады. Сол кездері Ұлттар Лигасындай
кемшіліктері жоқ, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің тиімді құралы бола алатын жаңа халықаралық ұйым құру қажеттігі
сезіле бастады.
Зерттеу пәні: Біріккен Ұлттар Ұйымы өзінің қызмет ету кезеңінде
бірінші орындағы бейбітшілік пен қауіпсіздік проблемаларына назарын жете
аударып келеді. БҰҰ-ның бейбітшілік операциялары бейбітшілік туралы
келісімдерді орындауға көмектеседі, қол жеткізілген татуластықты, әскери
әрекеттердің тоқтатылуына көмектеседі. БҰҰ-ның өз армиясы жоқ.
Бітімгершілік миссияларын жүргізу үшін оған мүше-мемлекеттер ерікті негізде
әскер мен жасақ береді. Арнайы бітімгершілік бюджетінен оларға белгілі бір
өтемақылар төленеді. Бітімгершілік миссияларын Қауіпсіздік Кеңесінің
мүшелері құрайды және айқындайды. БҰҰ-ның барлық мүше-мемлекеттері
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау тәуекелін бөліседі.
Ғылыми жаңалығы: Халықаралық ынтымақтастық аясы кеңейген сайын
объектілер аумағы да кеңейе береді. Мысалы, Қазіргі заманғы спутниктік
байланыс құқығы атом энергиясын бейбіт мақсаттарда пайдалану, құрлық
ішіндегі мемлекеттердің мәртебесі жаңа объектілер жүйесін қалыптастырады.
Халықаралық құқық ішкі мемлекеттік құқықтан құқықтық нормаларды
қамтамасыз ету әдістеріне қарай ерекшеленеді. Құқық субъектілерінің
еріктерін келістіру мен халықаралық құқықтық мәжбүрлеуді де қолданады. Ол
ұжымдық сипатта да, жеке сипатта да болуы мүмкін.
Халықаралық құқық нормасы мемлекеттер арасындағы келісім процесінде
орнай бастайды. Басқаша айтқанда, халықаралық құқық құқықтың барлық басқа
салалары мен жүйелерінен "келісімді сипатының" болуы арқылы ерекшеленеді.
Осындай қысқаша сипаттамамен халықаралық құқықтың негізгі ерекшелігін аз да
болса нақтырақ көрсетіп беруге болады.
Зерттеу барысында теориялық деректер мен тәжірибелік фактілер: Бұл
жұмысты зерттеу барысында отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
қолданылды. Соның ішінде М.А.Сарсембаев, Панов В. П. еңбектерін ерекше атап
өтуге болады. Сонымен қатар нормативтік құқықтық актілер мен тәжірибелік
жұмыстар қолданыла отырып, ҚР Президенті мен Үкіметінің акт жинақтарын
қолдандым.
Практикалық маңыздылығы: дипломдық зерттеу нәтижелері халықаралық
ғылым саласындағы халықаралық құқықтық зерттеуде, ғылыми мақсатта және
оқытушылық мақсатта қолдануы мүмкін.
Зерттеу құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде халықаралық ұйымдардың құқық ұғымы мен даму тарихы,
Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы, Халықаралық
ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты, Халықаралық ұйымдардың даму тарихы.
БҰҰ-ның алғашқы бейнесі - Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты қарастырылады.
Екінші Біріккен Ұлттар Ұйымының механизмі және құрылымы, Біріккен
Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның мақсат-міндеттері, қағидалары, оған
мүшелікке өту мәселелері, Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылымы, Қазақстан
Республикасы - Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесіне талдау жасалынады.
Үшінші бөлімде Біріккен Ұлттар Ұйымының әмбебап құрылымдары, Біріккен
Ұлттар Ұйымының бас ассамблеясы, Қазақстанның - Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық ұйымындағы төрағалығы көрсетіледі.
Соңында қорытынды жасалып, қолданылған әдебиеттердің тізімі берілді.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҰҒЫМЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Біріккен Ұлттар Ұйымының бір саласы - халықаралық ұйым құқығы
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің
қатарына жатқызылады. Олар мемлекетпен бірге доктриналық, сондай-ақ
конвенциялық тәртіпте халықаралық құқықтың субъектілері болып есептеледі.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
өзара ықпалдасуының ең бір күрделі проблемасын - мемлекеттік тәуелсіздік
пен үкіметаралық ұйымдардың құзыретіндегі мемлекеттен тыс белгілердің
арақатынасындағы мәселе ретінде көрсетеді.
Мемлекеттің тәуелсіздік проблемалары мемлекеттің және халықаралық
ұйымдар құзыреттерінің арақатынасындағы мәселелермен айқындалады, яғни бұл
мемлекеттің халықаралық ұйымға өз құзыретін ішінара беруі арқылы немесе
оған белгілі бір міндеттерді атқаруына мүмкіндік беруі бойынша
түсіндіріледі. Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің бірлескен
ынтымақтастығының көп жақтылы нысаны болып табылады; оны мемлекеттер тиісті
жағдайларда құрады және ол халықаралық қатынастардың қажеттіліктерінен
туындап отырады. Мұнда баса айтатын бір мәселе, халықаралық ұйымдардың
құқық субъектілігі мүше-мемлекеттердің еркін білдіруіне, осы ұйымдардың
мақсаттарына, құзыреттеріне, уәкілеттіктеріне, органдарының құрылымына,
қабылданатын шешімдердің заңдық салдарына тікелей тәуелді болып келеді.
Ұйым Жарғысының заңды күшіне енуі белгілі бір құқықтық салдарды
қамтамасыз етеді. Мәселең халықаралық құқықтың жаңа субъектісі пайда
болады, ол өзін құрған мемлекеттен өзгеше сипатпен аңықталады.
Дегенмен халықаралық ұйым халықаралық құқықтың негізгі субъктілеріне
тән маңызды ерекшелігіне - мемлекеттер, ұлттар мен халықтар өз
тәуелсіздігін - дербестігін қорғап, күресу ерекшелігіне ие бола алмайды.
Мемлекет кез келген халықаралық ұйымға кірген кезде өзінің тәуелсіз
құқықтарын жүзеге асырады. Бірақ мұндай жағдайда мемлекет пен ұлттық
ұйымдардың байланысу сипаттары мемлекеттің тәуелсіздігін толық шектейді
деген ұғым туындамауы керек. Тәуелсіздік - бұл мемлекеттік биліктің күрделі
саяси-заңдық сипаты, ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты
құқықтық институттар арқылы жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың
жарғыларында бір белгі - құзыреттер бойынша ғана шектеу қойылады
(Халықаралық Даму және қайта құру Банкінде, Халықаралық Валюта Қорында -
бұл экономикалық мәселелер, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінде - бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қолдау мәселелері).
Халықаралық Ұйым - халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық
реттеу жүйесіндегі қажет нақты объективті құбылыс. Халықаралық тәжірибеде
халықаралық ұйымдардың қызметіне және оның көптеген бағыттары бойынша әрі
қарай дамуына әсерін тигізетін факторлар мен жағдайлар жүйесі болады. Олар
мынадай:
• шаруашылық қызметін интернационалдау;
• ғылыми-техникалық процесс;
• осы заманғы маңызды проблемалардын ғаламдық сипаты. Халықаралық
ұйымдар мемлекеттер мен халықаралық құқықтың өзге де субъектілері
арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың маңызды құқықтық нысанының біреуі
болып табылады. Осы заманғы ғаламдық проблемаларды қарастыру халықаралық
ұйымдардың қызметінде бара-бара өзекті мәселеге айналып келеді. Халықаралық
ұйымдардың тәуелсіз мемлекеттермен қатар, халықаралық қатынастарды
халықаралық-құқықтық реттеуде айтарлықтай рөл атқаратыны жалпыға мәлім.
XIX ғ. ортасында қоғам дамуының табиғи қажеттіліктері тұрақты әрекет
ететін, халықаралық әкімшілік одақ деп аталатын халықаралық ұйымдардың
пайда болуына себеп болды. Халықаралық ұйымдардың қазіргі дәуірдегі
дамуының кейбір заңдылықтары бар. Олар: алуан түрлі қоғамдық құрылымды
мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі, отарлық жүйенің күйреуі,
шаруашылық, саяси, ғылыми және мәдени өмірдін интернационалдануы, сондай-ақ
тәуелсіз мемлекеттердің өмір сүруі.
Халықаралық ұйымдар құрылуының объективті негізі бар және ол әлемдік
бірлестіктің шынайы қажеттіліктерінен туындайды. Олар халықаралық
қатынастарға құқықтық реттеудің тұтас шегінде, халықаралық ұйым аясында
құқықтық ықпал етудің арнайы әдісінен басқа ешнәрсе де емес.Халықаралық
ұйым құқықтарын халықаралық құқықтық дербес саласы ретінде бөліп шығару
мәселесінде олар белгілі бір рөл атқарады. [2]
Халықаралық ұйымдардың құқығы күрделі нормативтік құрылымға ие. Жалпы
халықаралық құқықтың қағидалары, jus cogens қағидаларына бейбіт қатар өмір
сүру, мемлекеттік тәуелсіздікті құрметтеу, мемлекеттердің тең құқықтылығы
және бір-бірінің ішкі істеріне қол сұқпау қағидаларын, сонымен қатар
халықаралық ұйымдардың құқықтарының қағидалары да жатады. Мәселен, аталған
қағидалардың көпшілігі БҰҰ жарғысындағы 2-баптың мазмұнына сәйкес келеді.
Онда нақты халықаралық ұйым қызметінің қағидалары айқындалған. Көпке дейін
халықаралық шарттар құқықтарының теориясында 2 түрлі тенденция өмір сүріп
келді:
• халықаралық ұйым құқықтарының мәліметтері; бұл тұжырымдаманың
жақтастарының көзқарасы бойынша БҰҰ-ның төтенше құқықтарына жалпы
халықаралық құқықтан бөлек әрекет ететін жаңа құқық кіреді;
• халықаралық ұйымдар құықтарының ұғымы, БҰҰ-ның құқықтары деген
ұғымнан әлдеқайда кең, сондай-ақ осы құқықтың жалпы халықаралық құқықтан
бөлінуін және оның жалпы халықаралық құқықпен қатар әрекет ету мүмкіндігін
мойындау.
Байқап отырғанымыздай, бұл тұжырымдаманың екеуін де қазіргі заманғы
халықаралық құқықтың ғылыми жүйесі қабылдай алмайды.
Халықаралық ұйымдар құқығы - халықаралық ұйымдардың қызметтерін және
құқықтық мәртебесін, пайда болу мәселелерін реттейтін қағидалар мен
нормаларды біріктіретін осы заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.
Көп жағдайларда халықаралық ұйым құқығы халықаралық құқықтың бір
саласы ретінде танылады. Сонымен қатар, баяғы қалпынша халықаралық-құқықтық
жүйенің ішкі құрылымының проблемалары шешілмеген, оның ішінде бұл жүйедегі
халықаралық ұйымдардың құқықтарының алатын орны әлі айқындалмаған. XIX ғ.
ортасында тұрақты әрекет ететін халықаралық ұйымдар пайда болғанға дейін
мемлекетаралық тікелей байланыстар халықаралық қатынастардың негізгі түрі
болып келді. Кейінірек, халықаралық ұйымдардың пайда болуына орай,
халықаралық ұйымдардың шеңберінде халықаралық қатынастар пайда болды, олар:
• мемлекеттердің халықаралық ұйым мүшелері есебінде өзара
байланыстары;
• мүше мемлекеттердің халықаралық ұйымдармен қатынасы;
• халықаралық ұйым органдарының өзара қатынастары;
• ұйымдардың мүшелері емес мемлекеттермен халықаралық ұйымдардың
байланыстары.
Жоғарыда аталғандардан басқа, ұйымдардың өзара арақатынастары да
пайда болады. Сонымен, жаңа халықаралық қатынастардың пайда болуы оларды
халықаралық құқықтың нормалары арқылы реттеу қажеттілігін негіздеп берді.
Халықаралық құқықта құқықтық реттеудің арнаулы бір пәні пайда болды,
ол халықаралық ұйым шеңберіндегі халықаралық қатынастар. Халықаралық
ұйымдардың қызмет ету процесінде нормативтік база құрылады. Халықаралық
ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар көлемінің артуы халықаралық
ұйымдарда шарт құқығының қалыптасқанын көрсетеді.
Құқық ғылымында құқықтың салалануының өлшемі ретіндегі құқықтық
реттеу тәсілдерінің рөлі жөнінде бірнеше көзқарастар өмір сүріп келеді.
Бұдан сала жүйелерінің ішкі құрылымын айқындау қажеттілігі туралы мәселе
туындайды. Халықаралық-құқықтық реттеу әдістерінін мазмұнын қарастыра
отырып, біз бұл әдістің құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдік
жағдайында, міндеттемелерді ерікті түрде қабылдауы және құқықтарды күштеу
элементтерінсіз, тараптардың келісуі жолымен құқықтарының орнатылуымен
сипатталатынынан көреміз. [3]
Халықаралық ұйымдардың жұмыс істеуі, олардың органдарының әр түрлі
қызметтері белгілі бір құқықтық тәртіп орнатуға негізделеді. Халықаралық
құқық жүйесінде халықаралық ұйымдардың құқықтарынан тыс бірде-бір салада
құқықтық реттеу әдістерінің мұндай ерекшелігі жоқ екенін ескерсек, бұл
саланың дербес сала жағдайында тұрғанын атап айтуға болады.
1.2 Халықаралық ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты
Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың туынды субъектісі
болғандықтан, мемлекеттің әр түрлі әлеуметтік-экономикалық құрылымдармен
ынтымақтастығын қамтамасыз етеді, осы заманғы ғаламдық проблемаларды
шешеді. Халықаралық ұйымдардың дамуы олардың халықаралық құқық
субъектілігін алуымен тікелей байланысты. Халықаралық ұйымдар
нормашығарушылық, жүйелеушілік және бақылау қызметтерін жүзеге асырады.
Аталған қызметтерді жүзеге асыру халықаралық ұйым қызметтерін халықаралық-
құқықтық реттеу тетігіне ықпал етуді қамтамасыз етеді.
Халықаралық ұйымдар нормашығарушылық процеске қатыса отырып,
халықаралық-құқықтық санкцияларды пайдаланады. Ол халықаралық құқықтың
туынды субъектілерінің құқықты пайдалану процесіндегі рөлінің күшейгенін
көрсетеді.
Халықаралық ұйымдардың даму процесі ішкі ұйымдастыру тетігінің
дамығынын және жақсарғанын қуаттайды. Сөйтіп, халықаралық ұйым өзінің
заңдық табиғаты бойынша мемлекеттің ынтымақтастық органы болып
табылатындықтан, ұйымның қызметін өз мақсаттары үшін кейбір белгілерін
жетілдіре отырып пайдаланады. Бұған мысал ретінде халықаралық ұйымдардағы
дауыс беру рәсімінің эволюциялық дамуын айтуға болады. Мәселен, Ұлттар
Лигасына мүше мемлекеттер БҰҰ жүйесінде бірауыздан шешім қабылдау
қағидасынан дауыстың көпшілігіне қарай ойысты, ал кейінірек халықаралық
ұйымдарда дауыс беру тәртібінің консенсус сияқты кеңінен таралған түрі
қолданыла бастады. Консенсус - шешімдерді дайындау мен қабылдау рәсімі,
оған мүше мемлекеттердің позициясын дауыс бермей-ақ үйлестіру және
қабылданатын шешімдерге толықтай алғанда қарсылықтардың болмауы тән.
Ұйымдардың арасындағы өзара әрекеттердің нысандары мен әдістері бара-
бара түрленіп, белсенді болып келеді. Халықаралық ұйым құқығы саласының
нормативтік базасы кеңеюде. Халықаралық ұйым халықаралық құқықтың
субъектісі болғандықтан, құқықтық нормалар шығарады. Бұл ұйымның бірінші
нормашығарушылық қызметі болып табылады. Ал, екінші түріне
квазинормашығарушылық қызметі жатады. Бұл жағдайда халықаралық ұйым
құқықтық норма шығармайды, алайда нормашығарушылық қызметті:
• халықаралық ұйымдардың қатысуымен жасалатын шарттар;
• халықаралық ұйымдардың нормашығарушылық процесіне тікелей қатысуы;
• халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау қызметтерін жүзеге
асыруы;
• халықаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы арқылы қамтамасыз
етеді.
• Халықаралық ұйымдардын қатысуымен жасалатын шарттар.
Қазіргі таңда, халықаралық ұйымдардың шарттық тәжірибесі
қалыптастырған нормалар саны өсіп келе жатқаны байқалады. Осындай жағдайда
мемлекеттер халықаралық құқықтың негізгі субъектілері бола отырып,
халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің шарттық тәжірибелерінің маңызы
артып келе жатқанын ескермеуі мүмкін емес. Халықаралық құқық комиссиясы 12
жыл (1970-1982 жж.) көлемінде мемлекеттер және халықаралық ұйымдар
арасындағы немесе халықаралық ұйымдар арасындағы шарттардың құқықтары
туралы конвенцияның жобасын дайындады. Халықаралық шарттардың құқықтары
туралы 1969 ж. Конвенцияда "Халықаралық ұйымдардың шарт жасаудағы құқық
қабілеттілігін" айқындайтын бап бар. [4]
Конвенциялық нормаға сәйкес, бұл құқық қабілеттілік осы ұйымның
тиісті ережелерімен реттеледі.
♦ Халықаралық ұйымдардың нормашығарушылық пропеске тікелей қатысуы.
БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің Жарғыларындағы тиісті баптарды
сараптағанда, аталған мамандандырылған мекемелердің халықаралық
конвенциялардың, келісімдердің және регламенттердің жобаларын қабылдау
құқығына ие екенін білуге болады. Мұндай норма шығару процесінің мақсаты -
олардың тиісті құзыреттері аясында тиімді халықаралық ынтымақтастықты
қамтамасыз ету. Бұған екі түрлі жолмен қол жеткізуге болады: көп тарапты
конвенциялар мәтінінің халықаралық ұйымдардың аясында және бақылауында
қабылдануы, сондай-ақ халықаралық әкімшілік және техникалық регламенттерді
қабылдау.
♦ Халықаралық ұйымдардын жүйелеу және бакылау қызметтерін жүзеге
асыруы.
БҰҰ жарғысының Кіріспесінде ұйымдардың басты міндеттерінің бірі
"шарттар және халықаралық құқықтың өзге де қайнар көздерінен туындайтын
міндеттерді әділ бағалау және құрметтеу сақталуы үшін жағдай жасау"
керектігі бекітілген. Халықаралық ұйымдардың жүйелеу және бақылау
қызметтері осы міндеттерді орындауға бағытталады.
♦ Халыкаралық-құқықтық санкцияларды қолдану жолы. Соңғы кездері
халықаралық құқық нормаларын сақтауды мәжбүрлеп қамтамасыз етуде
халықаралық ұйымдардың рөлі өсіп келеді. Халықаралық ұйымдардың мұндай
санкциялары шарттың құрылтай құжаттарының нормаларында, олардың
органдарының қаулыларында болуы мүмкін. Санкцияларды қолдануды құқықтық
мәжбүрлеудің әр түрлі шаралары қамтамасыз етеді. Мысалы, көбірек
қолданылатыны мыналар:
1. Халықаралық ұйымдардың құрылтай құжаттарында көрсетілген құқықтар
мен артықшылықтарды тоқтату;
2. БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің органдарының жұмысына
қатысудан, халықаралық ұйымның қатысуымен жасалатын шарттардың арнайы
мәселелері бойынша ынтымақтастықтан шығарып тастау.
Халықаралық ұйым - бұл белгілі бір міндеттерді орындау үшін
халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты әрекет ететін органдар жүйесі
бар, халықаралық құқық субъектілігіне және халықаралық құқық нормалары мен
қағидалары негізінде құрылған мемлекеттердің тұрақты бірлестігі.
Халықаралық ұйымдардың белгілері мынадай:
♦ халықаралық құрылтай шартының болуы;
♦ белгілі бір мақсаттарының болуы;
• тиісті ұйымдық құрылымы: тұрақты органдары мен штаб-пәтерлер
жүйесі;
• мүше-мемлекеттердің құқықтары мен міндеттерінен басқа дербес
қүқықтары мен міндеттері;
• халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына сай құрылуы;
• үш және одан да көп мемлекеттердің мүше болуы. Халықаралық
ұйымдардың жіктелуі көптеген қиыншылықтарға байланысты. Біріншіден, бір
ұйымға берілетін анықтаманың өзіне түрлі жақтан келуге болады. Екіншіден,
түрлі ұйымдар бар, олардың маңызды ерекшеліктеріне қарай сан түрлі санатқа
бөлуге болады. Жіктеудің негіздеріне мыналар кіреді:
• Мүшелікке койылатын талаптар:
а) үкіметаралық (мемлекетаралық) - мұндай ұйымға мемлекеттер ғана
мүше бола алады. Мұндай талапты қолдану құқық субъектілікті анықтаған кезде
үлкен маңызға ие (БҰҰ, ХЕҰ, БДҰ, ЮНЕСКО).
б) үкіметаралық емес ұйымдарға заңды түлғалар, қоғамдық үйымдар
(Қызыл Крест пен Қызыл Жарты ай қоғамы, Дүниежүзілік бейбітшілік кеңесі,
БҰҰ-ның жәрдемдесу үйымы).
• Қызмет ету мерзімі;
а) Уақытша - бұл топқа халықаралық кеңестер, халықаралық
конференциялар жатады.
б) Тұрақты - бұл топқа қазіргі кезде әрекет ететін ұйымдарды -БҰҰ,
ТМД, барлық мамандандырылған ұйымдарды жатқызуға болады.
Аталған талаптардың бәрі шартты екенін атап айтқан жөн. Мысалы,
Экономикалық Өзара Көмек Кеңесі, Варшава Шарты Ұйымы өздерінің әрекет еткен
кезеңдерінде тұрақты халықаралық ұйымдар болған еді.
• Аумақтық қызметтері бойынша:
а) Бүкіләлемдік - оларға БҰҰ, Юнеско, Халықаралық Жастар одағы т.б.
жатады.
б) аймақтық - қызмет әрекеті белгілі бір аймаққа таралатын ұйымдар -
Араб мемлекеттерінің лигасы, Африкалық бірлік ұйымы, Американдық
мемлекеттер ұйымы, ТМД.
• Қызмет түрлері бойынша:
а) қызмет түрі шектелмеген ұйымдар - БҰҰ, Араб елдерінің лигасы.
б) арнайы мәселелерді шешетін құзыреттері бар Ұйымдар-БҰҰ-ның барлық
мамандандырылған мекемелері.
Жоғарыда аталған негіздердің толық еместігіне назар аудару керек.
Аталмыш негіздерді біздің ойымызша қосымша былай толықтыруға болады: жаңа
мүшелерді қабылдау тәртібі бойынша ашық және жабық; қызмет әрекетінің
мақсаты мен қағидалары бойынша - құқыққа сай, құқыққа қайшы, қызмет ету
аясына қарай - жалпы құзыретті, арнайы құзыретті. [5]
Халықаралық құқықтың қызмет етуі - бұл халықаралық құқық жүйесі мен
құқықтық ортаның, яғни халықаралық құқық жүйесі компоненттерінің
әрекеттесуі болып табылады. Мәселеге бұл тұрғыдан қарау халықаралық
құқықтың релін, оның дамуын бағдарлауға, оның әрекеттілігінің бейбітшілікті
және халықаралық ынтымақты арттыру құралы ретінде одан әрі танылуына
септігін тигізеді. Сонымен бірге, қызмет ету дегеніміз халықаралық құқықтың
мақсат-міндеттерін жүзеге асыру процесі болады.
Халықаралық құқық адамзат қоғамы дамуының әр түрлі сатыларында түрлі
рол атқарған. Белгілі халықаралық заңгерлердің бірі Ф.Лист халықаралық
құқықтың көбіне аяқ асты болып келгенін атап корсеткен Алайда мемлекеттер
және халықаралық қатынастың басқа субъектілері халықаралық жария құқық
нормаларының міндетті күшін жоққа шығара алмайды.
Халықаралық құқықтың басты қызметі - оның мемлекетаралық қатынасының
негізгі қатысушылары мен арақатынасынан корінеді. Мұнда құқықтық қатынас
субъектілері түрлі құралдарды қолдануы мүмкін.
Халықаралық құқықтың қызмет етуі үшін бір жағынан, халықаралық
құқықтың және сыртқы саясаттың, екінші жағынан, халықаралық құқық пен
дипломатияның арақатынасы мәселелері өзекті мәселе болып табылады.
Халықаралық жария құқық туралы монографиялық еңбектерде осы мәселе кеңінен
талқыланған. Осы қаралатын проблема құқық пен саясаттың арақатынасы туралы
жалпы мәселенің бір болшегі. Ішкі саясатпен салыстырғанда, сыртқы саясаттың
өзіндік ерекшелігі бар. Сонымен бірге, ішкі және сыртқы саясатты
мемлекеттің бір жоғары органы бағыттап, бақылап отырады. Дипломатия жөнінде
"Дипломатиялық сөздікте"[6] берілген анықтама мынадай: "Мемлекеттің сыртқы
саясатының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға, сондай-ақ мемлекеттің
шетелдердегі қүқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі мемлекет
басшыларының, үкіметінің және арнайы органдарының сыртқы қатынастағы ресми
қызметтері" делінген. Дипломатия - сыртқы саясат қүралы, сондай-ақ
экономикалық, мәдени, әскери және озге де сыртқы байланыс құралдарының
дипломатиясымен іргелес тұратындығы сөзсіз.
Халықаралық жария құқықтың қызмет етуі үшін мынадай мәселелер өзекті
болып табылады: біріншіден, халықаралық құқық мемлекеттің көпшілік таныған
нормалары мен қағидаларын сақтауын міндеттей келе, олардың сыртқы саясаты
мен дипломатиясын шектеп отырады; екіншіден, халықаралық құқық сонымен
бірге сыртқы саясат пен дипломатияның дамуы үшін негіз бола алады;
үшіншіден, халықаралық құқық сыртқы саясат пен дипломатиялық қатынастарға
қатысушы органдардың қызметін реттейді. Мәселен, халықаралық жария құқық
озінін жүйесінде дипломатиялық және елшілік құқық салаларын зерттейді. Оған
халықаралық болсын, сондай-ақ ішкі мемлекеттік сипатта болсын, жетерліктей
нормативтік база бар, мәселен, 1961 ж. дипломатиялық қатынас туралы Вена
конвенциясы, 1963 ж. елшілік қатынас туралы Вена конвенциясы, 2002 ж.
"Дипломатиялық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. [7]
Бұл саланың мазмұнын сыртқы қатынас органдарының ерекшелігін, құқықтық
мәселелер және агреман салдарын, сенім және кері шақыру грамоталарын
тапсыру, дипломатиялық өкілдіктің құқықтық мәртебесін және т.б. зерттеу
құрайды. Қауіпсіздік құқығын зерттеген кезде, халықаралық құқық мемлекеттің
сыртқы саясатының негізгі элементтеріне сүйенеді, мысалы, ұжымдық, аймақтық
қауіпсіздікті анықтаған кезде; халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
үшін халықаралық құқық құралдары. [8]
Бүгінгі жағдайда, мемлекеттердің өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға
бірлесе күш салуы артып келеді. Көпшілік мақұлдаған халықаралық құқық
қағидалары мен нормаларын қолдану әмбебаптық құбылысқа айналуда. БҰҰ Бас
Ассамблеясы халықаралық қатынастардағы құқық басымдылығы мәселелеріне
халықаралық бірлестіктердің қөңілін аудару мақсатында 1990-1999 жж.
аралығын БҰҰ Бас Ассамблеясының 1989 ж. 17 қарашадағы 4423 және 1990 ж. 28
қарашадағы 4540 қарарларына сәйкес, халықаралық құқықтың онжылдығы деп
жариялады. Оның негізгі мақсаттары мынадай:
а) халықаралық құқық қағидаларын қабылдауға және құрметтеуге
көмектесу;
б) Халықаралық Сотқа жүгіну мен оны құрметтеуді қоса алғанда,
мемлекеттер арасындағы дауларды бейбіт жолмен шешу құралдары мен әдістеріне
көмектесу;
в) халықаралық құқықтың үдемелі дамуы мен оның жүйеленуін ынталандыру;
г) халыкаралық құқықты оқыту, зерттеу, тарату және оның кеңінен
танылуын ынталандыру.
Халықаралық құқықтың онжылдығы шаралары ретінде мынадай ұсыныстар
ұсынылды:
1) Халықаралық құқық оқытылатын және зерттелетін академиялық және
кәсіби мекемелерге көмек көрсету;
2) Студенттерге халықаралық құқық дәрістерін оқытуды оқу
бағдарламасына енгізетін оқу орындарын ынталандыру; бастауыш және орта
мектептердің оқу жоспарларына халықаралық құқық тақырыптарын енгізу
мүмкіндігі;
3) Үлгі оқу жоспарларын жасау, халықаралық құқық курсы бойынша
материалдар дайындау, оқулықтарды құрастыру;
4) Дамушы елдер арасындағы, сондай-ақ дамыған және дамып келе жатқан
елдер арасындағы ынтымақтастықты қолдау.
Бұл қарарлардың мәні олардың әлемдік тәжірибеде халықаралық құқыққа
тұтастай арналған уақытша кезеңнің алғаш рет орын алғандығына байланысты
емес. Аталған онжылдықта Жалпыға бірдей адам құқықтарының қабылдануына 50
жыл толуына орай, БҰҰ Жарғысына қол қойылғанына 50 жыл (1945), Халықаралық
құқықтың негізгі қағидалары туралы Декларацияның қабылдануына 25 жыл толуы
(1974), Гуманитарлық құқықтың Женева Конвенциясына 50 жыл (1949) толуына
орай, оларды атап өту сияқты маңызды даталарға да көңіл бөлінді. [9]
Халықаралық жария құқықтың қызмет етуінің оңды жақтарымен қатар,
халықаралық ынтымақтастықтың халықаралық бірлестік субъектілерінің уақыт
өткізбей назарын аударатын шараларды да айта кету керек. Ол, біріншіден,
қарусыздану мәселелері, оның ішінде, ядролық қарусыздану; экоцид
проблемалары - қоршаған ортаны қорғау; халықаралық қылмыстық құқық
мәселелері; жауапкершілік институтының жүйеленуі; есірткі саудасымен күрес
проблемалары; адам құқықтарын қорғаудың халықаралық-құқықтық мәселелері.
Халықаралық құқық дамуының аталған бағыттары мұнымен шектелмейді.
2002 ж. 8 қыркүйегінде БҰҰ Бас Ассамблеясының 552 қарарымен
бекітілген Мыңжылдық декларациясы қабылданды. Онда өркениетті адамзаттың
басшылыққа алатын құндылықтары мен қағидалары көрсетілген, оның ішінде,
халықаралық бірлестік, халықаралық құқықтың неізгі қағидаларын орындаудағы
өзінің міндеттемелерін нақтылайды. Мұнан басқа, әмбебап халықаралық ұйымның
мүшелері XXI ғ. іргелі құндылықтарына бостандық, теңдік, ынтымақтастық,
төзімділік, табиғатты аялау, ғаламдық экономикалық және әлеуметтік дамуды
басқарудағы міндеттерді жатқызады. Халықаралық бірлестік қазіргі заманнын
басты мақсаты - жаһандасудың әлемнің барлық халқына орнықты фактор болуын
қамтамасыз ету деп есептейді. Мыңжылдық декларациясы нақты әрекеттерді
көрсетті, мақсатқа жетер жолды айқындады және оған ерекше мән беруде.
Оларға мыналар жатады: бейбітшілік, қауіпсіздік пен қарусыздану;
кедейшілікпен күресу мәселелері, қоршаған ортаны қорғау; адам құқықтары,
демократия мен игілікті басқару; әлсіздерді қорғау мәселелері; Африканың
ерекше сұранысын қанағаттандыру. Халықаралық бірлестік БҰҰ-ның бүкіл кезек
күттірмес мәселелерді тиімді шешу құралына айналуына барлық күш-жігерін
жұмылдыруда. [10]
Халықаралық қатынастардың жүйеленуі (кодификация) және үдемелі дамуы.
Шетел сөздерінің Қазіргі заманғы сөздіктерінде жүйелеуді былайша
түсіндіреді.
Жүйелеу (лат.соdification) - құқықтың жеке салалары бойынша мемлекет
заңдарының жүйеленуі, әдетте ол, әрекеттегі заңдарды қайта қарап, ескірген
заңдардың күшін жою арқылы жасалады. Аталған анықтамаға сүйене отырып, біз
жүйелеудің негізгі бағыттарын айқындай аламыз:
1) Әрекет етуші нормаларды, институттарды, қағидаларды, халықаралық
құқық салаларының тура және нақты мазмұнын белгілеу;
2) Ескірген нормаларды өзгерту немесе қайта қарау;
3) Халықаралық құқықтың үдемелі дамуын ескере отырып, жаңа нормаларды,
институттарды, қағидаларды, салаларды анықтау;
4) Халықаралық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын, салаларын
нормативтік бекіту. [11]
Халықаралық құқықты жүйелеу жөніндегі алғашқы конференция 1927 ж.
Ұлттар Лигасының басшылығымен өткізілді. XX ғасырдың 20- жылдарында
халықаралық құқық доктринасы жүйелеуді шектеулі етіп анықтады, яғни
халықаралық құқықтың өмір сүретін нормаларын тіркеу арқылы ғана. Мұнан
басқа, жүйелеу ұғымы әрекеттегі нормаларды атап шығумен және жаңартумен
ғана шектелді; XX ғасырдың 30-жылдары жүйелеудің халықаралық қүқықтың
дамуында белсенді рел атқаратынын мойындаумен сипатталды. БҰҰ-ның құрылу
тарихы жүйелеу аумағында алға жылжудың бар екенін сипаттайды, себебі БҰҰ
Жарғысында БҰҰ Бас Ассамблеясы халықаралық құқықтын және оның жүйеленуін
үдемелі дамытуды қолдау мақсатында зерттеулер ұйымдастыру мен ұсыныстар
жасауы туралы ережесі бар (БҰҰ Жарғысының 13-бабы). Сөйтіп, Сан-
Францискодағы Конференция жүйелеуді халықаралық құқықтық нормалардың
үдемелі даму элементі ретінде қарастыруды ұсынады. 1946 ж. Бас Ассамблея
үдемелі даму мен оның жүйеленуі жөніндегі Комитетті құрды. БҰҰ Жарғысының
аталған бабын орындау үшін бұл Комитет БҰҰ-ның халықаралық құқық комитеті
болып қайта құрылды.
1.3 Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы бейнесі -
Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты
Халықаралық ұйымдардың алғашқы белгілері ежелгі Грекияда пайда болып,
онда қалалар мен қауымдардың Пелопонесс және Афины симмахиясы сияқты одағы
түрінде қалыптасты. Бұл екі ежелгі гректік одақтардың арақатынасы араздық
сипатта болды да, Пелопонесс соғысымен аяқталды, нәтижесінде грек әлемінде
спарта үстемдігі орнады. Афины симмахиясы тарап кетті. Халықаралық
ұйымдардың тағы бір нысаны ежелгі гректік амфиктиониялар ортақ қазынасы мен
ортақ соғыс жүргізетін ережелері бар тайпалар мен қалалардың діни, саяси
одақтары сияқты ежелгі халықаралық бірлестіктер болды. Амфиктионияға айқын
ішкі құрылымды сипат тән еді.
Осы заманғы халықаралық ұйымдардың алғашқы нышандары табылған
мемлекетаралық бірлестіктерді құру қажеттігі экономикалық және саяси
себептермен негізделеді. Мұндай заңды байланыс халықаралық қатынастар
дамуының келесі сатыларында да байқалады. [12]
XIX ғ. халықаралық бірлестіктерінің қайсысын алғашқы халықаралық
ұйымдар ретінде атауға болады деген пікірге алуан түрлі қазқарастар бар.
Мысалы, алғашқы халықаралық бірлестіктер тобында мынадай бірлестіктер
аталып жүр.
• 1815 жылы құрылған Қасиетті Одақ;
• Рейн өзеніндегі кеме қатынасының орталық комиссиясы;
• өлшем және таразы халықаралық бюросы - 1875 ж.;
• Бүкіл әлемдік пошта одағы - 1874 ж.
Жоғарыда аталған белгілері бар алғашқы халықаралық ұйымдар капитализм
дәуірінде пайда болды. Олар өздерінің құқықтық табиғаты бойынша бір
әлеуметтік жүйеге енетіндіктен, іс жүзіндегі әрекеттерінде қатысушылардың
тәуелсіз теңдігі қағидасын сақтау мен іске асырудан әлі алыс тұрған
болатын. Мұнан тыс, ұйымның қатарындағы отарлардың және тәуелді аумақтардың
жағдайы ашық келіспеушілік сипатында болды.
Сол кездегі халықаралық қатынастар жүйесінде халықаралық үйымдар
бірінші халықаралық ынтымақтастық мәселесінде көмекші рөл атқарды. Сонымен
бірге, олардың пайда болуы халықаралық қатынастардың кеңеюіне жол ашты.
Осы заманғы халықаралық қатынастардың сипаттық белгілерінің бірі
ретінде мемлекетаралық ұйымдардың тез дамуы мен өсуін айтуға болады. XX ғ.
басында соғыстың алдын алу мақсатында саяси бағдар гұтқан халықаралық
ұйымдарды құру туралы әр түрлі жобалар жасала бастады. Бірінші дүниежүзілік
соғыс кезеңінде осындай жобалардың 50 шақтысы жасалды. Сондай жобалардың
бірі Ұлттар Лигасының негізін қалады, дегенмен мемлекеттің қауіпсіздігін
қолдау және бейбітшілікті сақтау мақсатындағы саяси халықаралық
ынтымақтастықтың тиімділігі құралына айнала алмады. Алайда, Ұлттар
Лигасының шынайы иелерінің мақсаты оның Жарғысындағы Кіріспеде
көрсетілгендерден алшақ жатқан болатын. Ұлттар Лигасы Жарғысының соңғы
нұсқасы ағылшын-американдық жоба негізінде жасалып, үш империялық
державалар: АҚШ, Англия, Франция арасында келісілді. Ал Париж
конференциясының қалған қатысушылары Жарғыны талқыламай-ақ қабылдаған
болатын. [13]
1919 ж. 18 сәуірінде қабылданған Ұлттар Лигасының Жарғысына 44
мемлеке т қол қойды, оның ішінде 31 мемлекет бірінші дуниежүзілік соғыста
Антанта тарапын қолдағандар болып шықты. Бұл мәліметтерді келтіру себебіміз
халықаралық ұйымның таптық сипатын анықтауда бұлтартпайтын дәлел
болғандығынан. Бұл ұйымның ең алғашқы мүшесі АҚШ болды. Бірақ кейінірек
американдықтар Ұлттар Лигасының құрамына кірмей қалды, себебі Америка
Сенаты Версаль шартын бекітпегендіктен, Ұлттар Лигасының шарты да
бекітілмеді. Ал екінші топтағы "шақырылғандар" деп аталатын мемлекеттердің
құрамында бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде бейтарап саясатын ұстанған
13 мемлекет болды. Ұлттар Лигасының жарғысына қол қойғандардың ішінде
британдық доминиондар да болды, ол билік басындағы ағылшындардың Британ
империясына кіретін елдердің Үлттар Лигасына мүше болуына аса
мүдделіліктерінің нәтижесі еді.
Ұлттар Лигасы мынадай басты органдардан құралған еді:
• Жиналыс (Ассамблея). Бұл орган қыркүйекте өтетін сессиялар бойынша
жұмыс істеді. Бұл басты орган өз кұзыретіне жататын барлық мәселелерді
қарастыруға уәкілетті болды, қарарларды, кепілдемелерді жиналыс (Ассамблея)
бірауыздан қабылдайтын.
• Ұлттар Лигасының кеңесі - түрақты және тұрақты емес органдардан
тұратын орган. Тұрақты органдар ретінде - Ұлыбритания, Жапония, кейінірек -
Германия, 1834 жылдан КСРО қосылды.
• Хатшылық - Ұлттар Лигасының атқарушы органы, оның аппаратының саны
600 адамдай болды.
• 1920 жылы сот органы құрылды - халықаралық әділ соттың Тұрақты
Палатасы. Халықаралық әділ соттың Тұрақты Палата Статуты редакциялық
өзгерістерге ұшырап, ақырында БҰҰ-ның халықаралық сот Статуты болып қалды.
• Ұлттар Лигасының басты органдарының құрамына халықаралық еңбек
ұйымы кірген болатын, ол БҰҰ аясында мамандандырылған мекеме болды.
Сөйтіп, Ұлттар Лигасында өмір сүрген басты органдар жүйесі БҰҰ-да
қайталанды. Оның ішінде Ұлттар Лигасындағы жиналыстың (Ассамблея) орнына
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы құрылды; Ұлттар Лигасы Кеңесі қауіпсіздік кеңесі
болып қайта құрылды; Ұлттар Лигасының Хатшылығы БҰҰ бас органдарының
құрылымында осы аттас атпен аталды, ал халықаралық әділ соттың ұйымдық
құрылымы халықаралық соттың Тұрақты Палатасының құрылымын қайталады.
Ұлттар Лигасының құқықтық мәртебесін сараптай отырып, бүл ұйымның
мынадай кемшіліктері болғанын байқаймыз:
• Саяси шешімдерді қабылдаған кездегі бірауыздылық қағидасының болуы.
Оның мағынасы, Ұлттар Лигасының кез келген мүшесі дауласушы тараптарды
қоспағанда, вето қою қүқығын иемденді, сөйтіп шешім қабылданбайтын еді.
• Басты органдар - Жиналыс (Ассамблея) пен Кеңес арасында
құзыреттерінің нақты жүмыс тәртібі жоқ болды.
• Ұлттар Лигасының Жарғысында басқыншылық соғысқа үзілді-кесілді
тыйым салуға орын берілмеді.
• Ұлттар Лигасының Жарғысында қарусыздану идеясы басқа мемлекеттер
алдындағы міндетті орындау қажтілігіне ғана сайды. Толық және біржолата
қарусыздану туралы тезис халықаралық құқықта кейінірек қарала бастады.
• Басқару мандатын тапсыру жолымен отарлық жүйені ашыққа шығару.
• Ұлттар Лигасы қызметінің негізі бір ғана - антисоветизм еді. КСРО
бүл үйымға 15 жыл өткен соң ғана толық мүшелікке өтті. Дегенмен, КСРО
Ұлттар Лигасына кірердің алдында осы Лиганың қамқорлығымен өткізілген
бірнеше конференцияға қатысты. Мысалы, қарусыздану мәселелеріне арналған
бірнеше сессияларға қатысқан КСРО жалпыға бірдегі толық және тез арада
қарусыздану туралы және қарулануды прогрессивті - пропорционалды қысқарту
туралы конвенциялардың жобаларын жасауға көмектесті. [14]
1931 ж. Солтүстік-Шығыс Қытайдағы (Манчжурия) жапон басқыншыларына
қарсы Ұлттар Лигасының қандай да бір тиімді шараларды қолдана алмаған
дәрменсіздігі халықаралық ұйымның халықаралық аренадағы беделін түсіріп
жіберді. Дәл осы кезеңде, елдердің көпшілік бөлігі КСРО-ның араласқанына
мүдделі еді. 1933 ж. Ұлттар Лигасының құрамынан фашистік Германия мен
милитаристік Жапония шығып кетті. Ұлттар Лигасына мүшелікке КСРО-ны үйымның
30 мүше-мемлекеті шақырды. Сөйтіп, КСРО-ны шақыру фактісі оның беделінің
едәуір өсуіне себеп болды. КСРО қысқа мерзім ішінде (1939 ж. КСРО
Финляндияға шабуыл жасады деген айыппен ұйымның қүрамынан шығарылып
тасталды) халықаралық ұйымның бейбіт өмірді сүйетін күштердің жиналатын
орталығына айналуына және бейбітшілікті үжымдық қорғау жүйесін
қалыптастыруға көп күш жұмсады.
Ұлттар Лигасы өзінің әрекет еткен кезеңінде қандай да бір маңызды дау-
жанжалдарды шеше алмады, тіпті жаңа әлемдік соғыстың алдын алуға да дәрмені
жетпеді. Сөйтіп, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған
халықаралық үкіметаралық үйымды құрудағы алғашқы қадам сәтсіз аяқталды.
Ұлттар Лигасының ұйымдық-құқықтық, заңдық тетігі өте жетілмегені себепті
мүше мемлекеттер арасындағы даулы сәттерді тиімді шешуге халықаралық
қатынастарды дамыту үшін бейбіт қадамдарды іздеп табуға жол бермеді. [15]
XX ғасырдың басы екі дүниежүзілік соғыспен есте қалды, 1917 ж.
Ресейдегі Қазан социалистік революциясымен және Шығыс Еуропа мен Орта Азия
елдерінде жалғасын тапқан социалистік революциялар.
Соғысқа қатысқан барлық елдердің қайғысы объективті түрде соғыс және
бейбітшілік мәселесін, адамның құқығын қорғау, халықтардың (ұлттардың)
құқығын өзі шешуін бекіту, мемлекеттердің бейбіт халықаралық қатынаста болу
мәселелерін жоспарда бірінші орынға қойды.
Бұл жеткен халықаралық қатынас деңгейі халықаралық деңгейде
мәселелерді шешу үшін халықаралық ұйымдарды құруға қол жеткізді.
"Мемлекетаралық бейбіт ынтымақтастықты қамтамасыз етуге шақырған бірінші
саяси ұйым" 1919 ж. Бірінші дүниежүзілік соғыс жеңімпаздары елдерінен
құрылған Ұлттар Лигасы болды. Ұлттар Лигасының құрылуының негізгі мақсаты -
"әділет пен шындыққа негізделген, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен
бейбітшілікті қамтамасыз ететін халықаралық қатынастарды қолдау болып
табылады".
Халықаралық құқықтық дауларды шешу үшін Ұлттар Лигасы Статутына сәйкес
Халықаралық әділетті тұрақты палатасы бекітілді. Палата бірінші халықаралық
сот болып табылды".
Құрылған ұйымның, оның ішінде оның Жарғылық құжаты - Статуттың
кемшілігі, заңгерлердің пікірлері бойынша, соғыстың жүргізілуіне тыйым
салатын нормалардың жоқтығы, яғни Екінші Дүниежүзілік соғыс агрессиясын жою
мүмкіндігінің болмауы.
Жоғарыда келтірілген фактілерге байланысты айта кету керек, Ұлттар
Лигасы - Версаль жүйесі шегінде құрылған. Бұл — бірінші дүниежүзілік
соғыста жеңіске жеткен одақтас мемлекеттер (Антанта елдері) бекіткен саяси
режим. Вераль жүйесі 1919 ж. Версаль бітім шартымен құрылған, онда соғыс
кезінде келтірілген зиянды өтеу мәселелері, Германия аумақтық шекарасын
өзгерту және жеңген мемлекеттердің мүддесіне сай, дүниежүзілік саяси
картаның кезекті өзгеруі қарастырылды.
Осылайша, бейбітшілік пен ынтымақтастықты қамтамасыз ету мақсатымен
құрылған Ұлттар Лигасы интеграциялық саяси процестің негізін қалады, бірақ
мемлекетаралық дауларды соғыссыз және агрессиясыз шеше алмады және жаңа
дүниежүзілік соғыстың алдын ала алмады.
1928 ж. Париж шарты, соғыстан бас тарту ұлттық саяси құрал ретінде,
барлық дауларды бейбіт жолмен шешу, сонымен қатар жалпы мемлекеттер
мүдделеріне байланысты интернационалды саясатты шешу үшін соғысты ашуға
болады деген ережені бекітті.
Ұлттар Лигасының Статуты және Париж шарты мемлекеттерге қауіпсіздік
кепілін ұсына алмады.
Халықаралық құқықтың дамуына 1917 ж. Қазан революциясы да әсер етті.
Ерекше орында 1917 ж. Бейбітшілік туралы Декрет болды. Онда әділетті
демократиялық бейбітшілік пен халықтың құқығын өзін-өзі таңдауы жарияланды.
Тонаушылық соғыстар адамзатқа қарсы қылмыс деп есептелді, ал біреудің жерін
басып алу - құқыққа қайшы әрекет болып саналды. [16]
Декретте декларативті сипатта ғана емес, сонымен қатар халықаралық
қатынас жүйесінде ғаламдық өзгертулерді қарастыратын ережелер бекітілді.
Айта кету қажет, Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзінің
құрылымын анықтау мақсатында қабылданған құжаттардың бірі - 1917 ж.
Бейбітшілік туралы Декрет.
Жоғарыда көрсетілген Ұлттық Лига Статуты, 1928 ж. Париж шарты және
жеке мемлекеттер немесе одақтас мемлекеттердің қабылдаған басқа да құжаттар
осы мақсатты көздеген еді.
Дауларды бейбіт жолмен шешуді мақсат еткен бірқатар жаңа
конференцияларды жүргізуге себеп болған - фашистік Германия бастаған Екінші
дүниежүзілік соғыс болды.
40-жылдардың басында Гитлерге қарсы мемлекеттердің қатысуымен Мәскеу
(1943 ж.), Тегеран (1943 ж.) және Кырым (1945 ж.) конференциялары өтті.
Конференцияның негізгі тақырыбы бейбітшілікті қолдау болды. Конференцияда
соғыстан кейінгі бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдайтын тең және тәуелеіз
мемлекеттер арасында халықаралық ұйымды құру қажеттігі шешіліп, сонымен
қатар болашақ ұйымның Қауіпсіздік кеңесінде дауыс беру тәртібі анықталды.
Ялта конференциясында соғыстан кейінгі Шығыс Еуропа және Қиыр Шығыс
елдерінің құрылымы анықталды.
Халықаралық құқықтық ғылымның дамуы халықаралық құқықтың жалпы
мақсаттары мен негізгі институттары арқылы жасалынды. Халықаралық құқық
ғылымының дамуындағы маңызды қадамы халықаралық құқықты жүйеге тсіру
жөніндегі Гаага конференциясы болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысын қабылдаған құн, яғни 1945 ж. 24 қазан қазіргі заманның халықаралық
құқығының даму кезеңінің басы деп саналады. БҰҰ соғыстан кейінгі уақытта
мемлекетаралық қатынастардың ойдағыдай дамуына, жалпы адамзаттық құндылық
пен адамның құқығын бекітуге ұлкен өсерін тигізді.
Халықаралық құқық нормалары мен мемлекеттердің тәуелсіздік құқықтарын
құрметтеу мемлекеттер арасындағы сапалы өзара қатынастардың негізгі
алғышарты болып табылады. Халықаралық құқық нормалары халықаралық
қатынастардың пайда болуынан туындайды. Халықаралық қатынастарды
халықаралық құқық реттеп отырады, сонымен бірге оның нормаларына өз әсерін
тигізеді. Халықаралық құқық кез келген қоғам өмірінде маңызды орынға ие
болатын жан-жақты және дамыған халықаралық қатынастарды реттейді.
Халықаралық қатынастар халықаралық құқық нормаларының мазмұнын айқындайды.
Жеке зерттеулерді қажет ететін іргелі проблемаларға ең бірінші
халықаралық жүйедегі халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың орны
туралы проблеманы жатқызуға болады. Мәселен, халықаралық қатынастарды
зерттеушілер халықаралық қатынастарды маңызды және анықтаушы деп есептейді,
оларды жүйе ретінде қарастырады (Г.А.Арбатов, Н.И.Лебедев, Ш.Г.Санакоев,
Д.Г.Томашевский, т.б).
Халықаралық құқық тар мағынасында алғанда мыналарды: біріншіден,
мемлекеттер мен мемлекет тәріздес құрылымдарды; екіншіден, өз
тәуелсіздіктері үшін күресуші халықтар мен ұлттардың, мемлекеттік
құрылымдардың орнығу процесін; үшіншіден, халықаралық ұйымдарды;
төртіншіден, мемлекеттер тобын; бесіншіден, осы белгілердің арасындағы
байланысты білдіреді. [17]
Жоғарыда аталғандардан басқа, халықаралық жүйенің құрамына сондай-ақ
халықаралық қатынастарда әрекет ететін халықаралық-құқықтық жөне өзге де
әлеуметтік нормалар кіреді. Халықаралық жүйеге айқын тұтастық, басқа
компоненттерден салыстырмалы оқшаулық сипаты тән. Халықаралық жүйенің
ерекшелігі - оның негізгі белгісі, мемлекеттің біріншіден, халықаралық
жүйенің бір бөлігі болып табылатындығы, екіншіден, одан тыс та өмір сүре
алатындығы.
Сонымен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz