Банктік міндеттемелер есебі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2.Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке алу ... ... ... ... ... ... .. 19
III.Бөлім.Міндеттеме тәсілімен табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
3.1Салық міндеттемесінің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.3. Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздарды есептеулердің есебі ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2.Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке алу ... ... ... ... ... ... .. 19
III.Бөлім.Міндеттеме тәсілімен табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21
3.1Салық міндеттемесінің есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.3. Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздарды есептеулердің есебі ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Курстық жобаның тақырыбы «Міндеттемелердің есебі». Курстық жобаның басты мақсаты кәсіпорындардың міндеттемелердің есебінің дұрыс ұйымдастырылуын, болған есеп айырысу операцияларын дер кезінде құжатпен жабдықталуын, міндеттемелер түрлерін анықтау.
Қаржылық міндеттеме - келісім-шарт нәтижесінде басқа компанияға берілген ақша қаражаттары немесе басқа да қаржылық активтер тиімсіз жағдайда басқа компаниялармен қаржы құралдарын алмастыру болып табылатын кез келген міндеттеме.
Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз міндеттемелер.
Міндеттемелер – бұл:
1. ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелер);
2. өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;
3. экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.
Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:
1. Алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар ресурстарды пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да активтер);
2. Осы міндеттемелерді жабуға қанша ресурстар қажет екендігін анықтау мүмкіндігі, яғни оны бағалау.
Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін, егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-қарсы жақ (кредитор) бар болса.
Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты альтернативы жоқ.
Яғни, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.
Нарықтық экономикада кредиттің негізгі формасы банк кредиті. Бұл жағдайда кредит қатынасының обьектісіне қарызы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай кредит уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандындырылған қаржы-кредит ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы кәсіпорындарға, ұйымдарға,халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк кредитінің бірінші ерекшелігі- банк өз қарыз алушыларына кредитті өзінің капиталына ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардың да (заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.Қазақстан банктерінің кредит ресурстарындағы өзіндік капиталының үлес шамамен алғанда
18-20%-ті құрайды, ал қалғаны-тартылған ресурстар( депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
Қаржылық міндеттеме - келісім-шарт нәтижесінде басқа компанияға берілген ақша қаражаттары немесе басқа да қаржылық активтер тиімсіз жағдайда басқа компаниялармен қаржы құралдарын алмастыру болып табылатын кез келген міндеттеме.
Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз міндеттемелер.
Міндеттемелер – бұл:
1. ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелер);
2. өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;
3. экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.
Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:
1. Алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар ресурстарды пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да активтер);
2. Осы міндеттемелерді жабуға қанша ресурстар қажет екендігін анықтау мүмкіндігі, яғни оны бағалау.
Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін, егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-қарсы жақ (кредитор) бар болса.
Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты альтернативы жоқ.
Яғни, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.
Нарықтық экономикада кредиттің негізгі формасы банк кредиті. Бұл жағдайда кредит қатынасының обьектісіне қарызы ақшалай қаражатпен беру процесі жатады. Мұндай кредит уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандындырылған қаржы-кредит ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы кәсіпорындарға, ұйымдарға,халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк кредитінің бірінші ерекшелігі- банк өз қарыз алушыларына кредитті өзінің капиталына ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардың да (заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.Қазақстан банктерінің кредит ресурстарындағы өзіндік капиталының үлес шамамен алғанда
18-20%-ті құрайды, ал қалғаны-тартылған ресурстар( депозиттер, банкаралық қарыз ақшалар).
1. Абекенов Д.О. «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит теориясы, әдіснамасы, тәжірибесі» Алматы- 2007 ж.
2. Баймағамбетов Т. А., Омаров А.Ж., Әлібеков Б.А., Рабатаев О.Ж.,. Радостовец К.Э «Қаржылық есеп» Алматы -«Дәуір»2003;
3. Кеулімжаев А.Н. «Бухгалтерлік есеп негіздері» Алматы- 2006 ж.
4. Назарова В.Л. «Басқару есебі» Алматы -2005ж;
5. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»; Алматы -2005ж
6. Радостовец В. К., Радостовец В.В.,.Шмидт О.И «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы- 2003 ж.
7. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет» Алматы -2005ж.
8. Ержанов С.М. «Салық және салық салу» Алматы. Қаржы-қаражат 1997ж.
9. Ильясов К.К. «Қазақстандағы заңды тұлғаларға салық салу» Алматы.
Қаржы-қаражат. 1997ж.
10. Идрисова Э.К. «Шағын және орта бизнес сферасындағы кәсіпкерлік
қызметке салынатын салықты реттеу» Алматы. 1997ж.
11. Худяков А.И. «Салықтар туралы түсініктер, қалыптастыру
элементтері мен түрлері». Алматы. Баспа 1998ж.
2. Баймағамбетов Т. А., Омаров А.Ж., Әлібеков Б.А., Рабатаев О.Ж.,. Радостовец К.Э «Қаржылық есеп» Алматы -«Дәуір»2003;
3. Кеулімжаев А.Н. «Бухгалтерлік есеп негіздері» Алматы- 2006 ж.
4. Назарова В.Л. «Басқару есебі» Алматы -2005ж;
5. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»; Алматы -2005ж
6. Радостовец В. К., Радостовец В.В.,.Шмидт О.И «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы- 2003 ж.
7. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет» Алматы -2005ж.
8. Ержанов С.М. «Салық және салық салу» Алматы. Қаржы-қаражат 1997ж.
9. Ильясов К.К. «Қазақстандағы заңды тұлғаларға салық салу» Алматы.
Қаржы-қаражат. 1997ж.
10. Идрисова Э.К. «Шағын және орта бизнес сферасындағы кәсіпкерлік
қызметке салынатын салықты реттеу» Алматы. 1997ж.
11. Худяков А.И. «Салықтар туралы түсініктер, қалыптастыру
элементтері мен түрлері». Алматы. Баспа 1998ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 16
2.2.Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке
алу ... ... ... ... ... ... .. 19
III-Бөлім.Міндеттеме тәсілімен табыс салығының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 21
3.1Салық міндеттемесінің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп
айырысулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.3. Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздарды есептеулердің
есебі ... ...28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
Кіріспе
Курстық жобаның тақырыбы Міндеттемелердің есебі. Курстық жобаның
басты мақсаты кәсіпорындардың міндеттемелердің есебінің дұрыс
ұйымдастырылуын, болған есеп айырысу операцияларын дер кезінде құжатпен
жабдықталуын, міндеттемелер түрлерін анықтау.
Қаржылық міндеттеме - келісім-шарт нәтижесінде басқа компанияға берілген
ақша қаражаттары немесе басқа да қаржылық активтер тиімсіз жағдайда басқа
компаниялармен қаржы құралдарын алмастыру болып табылатын кез келген
міндеттеме.
Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз
міндеттемелер.
Міндеттемелер – бұл:
1. ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не
тәжірибеден туындаған міндеттемелер);
2. өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;
3. экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.
Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:
1. Алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар ресурстарды
пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да
активтер);
2. Осы міндеттемелерді жабуға қанша ресурстар қажет екендігін анықтау
мүмкіндігі, яғни оны бағалау.
Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін,
егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-
қарсы жақ (кредитор) бар болса.
Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не
тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде
ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты альтернативы жоқ.
Яғни, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар
міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.
Нарықтық экономикада кредиттің негізгі формасы банк кредиті. Бұл
жағдайда кредит қатынасының обьектісіне қарызы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай кредит уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандындырылған қаржы-кредит ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға,халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк кредитінің бірінші ерекшелігі- банк өз қарыз алушыларына кредитті
өзінің капиталына ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардың да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.Қазақстан банктерінің
кредит ресурстарындағы өзіндік капиталының үлес шамамен алғанда
18-20%-ті құрайды, ал қалғаны-тартылған ресурстар( депозиттер, банкаралық
қарыз ақшалар).
Осы кредит формасының екінші ерекшелігі шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған,кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк қарызға береді.
Банк кредитінің үшінші ерекшелігі-банк ақшалай қаражатты қарызға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді.Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл қарызды пайыздалғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы осы кредитті өндіріс саласында пайдаланған кейін табыс
алады әрі оның есебінен пайыз төлейді. Кредитке қажеттілік оның ажырағысыз
атрибуты болып табылады. Банк кредитінің айналыс саласына ғана қызмет
ететін комерциялық кредиттен айырмашылығы, ол сонымен қатар өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк кретитінің қолданылуы
аясы коммерциялық кредитке қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциалық
кредит-кредит мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп
қалған. Банк кредиті банк пен қарыз алушының арасында кредит келісім-шарты
немесе кредит келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк кредитінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу, халықты кредиттеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарыздық
капиталдың қозғалысына білдіреді.
Банк кредиті берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді кредит қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларының қалыптастыруына, еңбекақы төленуіне және де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді кредит ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылуы оған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк кредитінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды
қалыптастыруға, бұрын алынған кредитті өтеуге, айыппұл, өсімақы,
тұрақсыздық төлемдерін және т.б төлеуге болмайды.
Кредит есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма-қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда,мысалы ауыл-шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма-қол ақшамен беріледі.
Кредит қарыз алушыға тек кредит келісімшартында қарастырылған мақсаттары
үшін беріледі. Және кредит қарыз алушының заң тұрғысынан құқық
қабілеттілігі болған жағдайда, кредитті өтей алатын қабілеті болған
жағдайда және қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Кредит
келісімшартының шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі
Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі 3000-Қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелер шот бөлімінде жүргізіледі.
Вексель. Вексельдiк қарым - қатынастардың дамуына орта ғасырдағы Италия
банкирлерiнiң тәжiрибесi түpткi болды. Вексельдiң пайда болуы ақша
қаржыларын бiр елден екiншi елге аударғанда, сонымен қaтap бiр елдiң
тиындарының екiншi ел валютасына айырбастау кезiндегi қажеттiлiктен
туындады. Осы мәселелердi шешу үшiн ақшаны айырбастау және аударумен
байланысты мәмiле пайда болды, яғни вексель дегенiмiз - белгiлi бiр тұлғаға
белгiлi бiр жерде вексель бойынша мiндеттемесiн орындап, сол соманы төлеу
жөнiндегi мiндеттеме, (wechel) - ағылшын тiлiнен аударғанда - айырбастау
дегендi бiлдiредi.
Вексельдiк операциялардың 3 қатысушы тұлғасын анықтауға болады:
1. Ремитент - вексельдi ұстаушы және вексель бойынша төлемдi алуға құқығы
бар тұлға;
2. Трасант - (вексельдi берушi) вексельдi жазып берген тұлғa;
3. Трассант – төлем жасаушы тұлғa.
Бұл 3 тұлғa арасындағы қатынас тратамен безендiрiлген. Ол бiр жағынан
ремитенттiң белгiлi бiр жерден төлем алынатынын анықтайтын куәлiк ретiнде,
ал екiншi жағынан – бұл құжaт талап ету құқығының дәлелi болып табылады.
Вексельдi төлемге алып, акцептантқа алынған трассант вексель бойынша
негiзгi қарызгер болып табылады. Айналым кезiнде вексель бiр кесімнен
екiншiсiне аудармалы жазу - индосамент арқылы берiледi. Әрбiр индосамент
ремитент сияқты акцепт пен вексельді төлеуге жауапкершілік атқарады.
Вексель бойынша тұлғалардың мiндеттемелерi қосымша сақтандыру ретiнде
вексель сомасын толық немесе бөлшекпен авальдау қолданылады, яғни аваль -
вексельдiк тапсырыс (франц-аvаl) - авальды жасаған тұлғa вексельге жауапты
тұлғалардың бiреуiнiң жауапкершiлiгiн бөлiседi. Вексель арқылы, яғни
есептiк несиелiк инструмент ретiнде қолданылып, өзара қарыздарды өтеуге,
несиенiң мақсатты пайдалануын қамтамасыз етуге болады.
Вексель негiзгi eкi қызмет атқарады:
1. Несиелiк
2. Есеп айырысу
Есеп айырысу функциясын қарастырайық:
Вексель берушi тұлғаға вексельдердi айналымға шығару, ол бойынша есеп
шығаруды жүзеге асыру кезiнде, вексель есеп айырысу құрамының рөлiн
атқарады, яғни негiзгi мiндетi - айналым құpалы болып табылатын ақша
қаржыларының орнын толтырады.
Вексель эволюциясына көз салайық:
Бартердiң орнына ақша ( келдi натуралды айырбас ( сату мен сатып алуды
ажырату арқылы вексель белгiлi бiр көлемде ақшаның орнын алды, яғни төлем
aктісі мен aқша алу aктісін ажырату арқылы. Ақша жүйесiнiң көмегімен бiр
өнімнің бағасы басқа өнiмдер арқылы көрсетiледi. Бұл жағдайда вексельдiң
келесi peті бар: ақшаның функциясын аккумуляциялау.
Яғни тауар құнын aқшалай көрсетiп, ақшаны есептеу, аудару, сaқтay
процестерiнен босатады және универсалды төлем құpалы болып саналады.
Вексель көмегімен тек есеп айырысу жүргiзiп қоймай, ақшаны айырбастауға
болады. Барлығын қорытa келе, вексельдiң aқшa функцияларының барлығын
орындайтыны анық. Вексель жазбаша құжат болып табылады. 3аңды күшке ену
үшiн ол белгiленген ережеге сәйкес құрастырылуы тиiс. Жазбаша құжaт ретiнде
оның бiрнеше мiндеттi реквизиттерi бар.
Вексель - бiржақты сөзсiз орындалатын ақша мiндеттемесiн қамтитын қатаң
нысанда белгiленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келедi.
Жай вексель (соло-вексель) - талап eтyi бойынша немесе белгiленген
мерзiмде келешекте вексельде керсетiлген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтiнi туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын мiндеттемесiнен
тұрады.
Жай вексельдiкi төмендегiдей:
1. Құжaт жазылған тiлде вексель деген аты болуы тиiс.
2. Белгiлi бiр соманы төлеу жөнiндегi жай мiндеттемесi.
3. Төлем мерзiмiн көрсету.
4. Төлем орнын көрсету.
5. Кімнің бұйрығымен, кімгe төлем жасалатыны.
6. Вексельдiң жасалу орны мен мерзiмi.
7. Вексель берушiнiң қолтаңбасы.
Жай вексельдiң мазмұны мен қозғалысын көрсететін сызбаны төменде
келтіреміз.
(тауарлар, қызметтер,
ақша қаржылары)
Вексель ұстаушы Вексель алушы
(қарызгер) (кредитор)
(жай вексель)
1.1.Сызба. Жай вексельдiң мазмұны мен қозғалысы.
Аудармалы вексельдiң мiндеттi реквизиттерi бар:
1. Құжат жазылған тiлде вексель деген аты болуы тиiс.
2. Белгiлi бiр соманы төлеу жөнiндегi төлеу мiндеттемесi.
3. Вексель бойынша төлеушiнiң аты.
4. Төлем yaқыты көрсетiлуi керек.
5. Төлем орны көрсетiлyi керек.
6. Кімнің бұйрығымен және кімгe төлем жасалатыны.
7. Вексельдiң жасалу орны мен мерзiмi.
8. Вексель берушiнiң қолы.
(тауарлар, қызметтер,
ақша қаржылары)
Вексель ұстаушы Вексель алушы
(қарызгер) (кредитор)
(аудармалы
вексель)
Аудармалы вексель
бойынша төлеуші
1.2.Сызба. Аударма вексельдiң мазмұны мен қозғалысы.
Аударма вексель (тратта) - вексель берушiнiң (трассанттың) үшiншi тұлғаға
(трассатқа) бiрiншi вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы
бойынша келешекте белгiлi бiр уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетiлген ақшаны төлейтiнi туралы басқаша ешбiр шарт койылмайтындығы
туралы мiндеттемесi. Аударма вексель өз табиғаты бойынша "бұйрыққа" ұқсас
болып келедi.
Вексель: құжат мәтінінe (текстінe) енгiзiлген, құжат қай тiлде
толтырылса, онда сол тiлде "вексель" деп жазылған атауды, белгiлi бiр ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негiзделмеген бұйрықты; төлеуге тиiс тұлғаның
(төлеушiнiң) атауы тек аударма вексельде, төлеу мерзiмiн, төлем жасалатын
орнын көрсетедi; кімгe немесе кiмнiң бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетедi және онда
вексельдi берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетiлген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегi
белгiленген жағдайларды қоспағанда, вексельдiң күшi болмайды. Төлем мерзiмi
көрсетiлмеген вексель ұсынғанда талап eтyi бойынша төленетiн вексель
ретiнде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қaтap белгiленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бiрге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелiнедi. Вексельдiң жасалғaн орны көрсетiлмеген жағдайда вексель
берушiнiң атымен қaтap белгiленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушiнiң бұйрығы бойынша aқы төлеуге жататын
вексель ретiнде берiлуi мүмкін. Ол вексель берушiнiң өзiне немесе үшiншi
тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкін. Аударма вексель үшiншi тұлға тұpғaн жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерiнде немесе қандай да бiр басқа орында
төленуi мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттiк ставкасы) көрсетiлуi тиiс,
мұндай нұсқay болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күнi көрсетiлмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелiнедi.
Кез келген аударма вексельдiң бұйрығы көрсетiлмей берiлсе де, ол өзiнiң
индоссаментi арқылы берiлуi мүмкін.
Егер вексель берушi аударма вексельде "бұйрыққа емес" немесе oсыған
ұқcac мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтасa, онда ол қарапайым
сессиямен берiлуi мүмкін. Индоссамент вексель берушiнiң пайдасына, не
вексель бойынша мiндеттi басқа кез келген адамның пайдасына вексельдi
акцептегенiне, не акцептемегенiне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар өз кезегiнде, вексельдi табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбiр келiсiм-шарт қойылмаған болып
келедi. Оның шартты жағдайларының бiрi шектелетiн болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелiнедi.
Индоссамент ұсынушыға бланктiк күшi бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе oған қосылған параққа (аллонажға)
қол қойылуы тиiс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелiк етедi. Егер индоссамент бланктiк болса, онда вексель ұстаушы бланктi
өз атына немесе басқа бiр адамның атына толтыра алады; өз кезегiнде
вексельдi банк аркылы немесе баска бiр адамнын. атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельдi үшiншi адамға бере алады.
Егер басқаша кepi шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
бередi. Ол кейiнгi индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейiнгi табысталғaн адамдардың пайдасына шешiлсе де, ол олардың алдына
жауап бермейдi.
Қолында аударма векселi бар тұлғаның құқығы үздiксiз бiрқатар индоссамент
жасау арқылы негiзделсе де, соңғы индоссамент бланктiк болғанымен, заңды
аударма вексель ұстаушы тұлға ретiнде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептелiнедi.
Бланктiк индоссаменттен кейiн баска индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктiк вексельдi сатып алған индоссамент болып есептелiнедi.
Аударма вексельдi төлем мерзiмi басталғанға дейiн вексель ұстаушы немесе
қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу үшiн
тұрған жерiнде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзiнiң келiсiмi туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың бiрiне хабарласса, онда ол олардың алдында өз келiсiмiнiң
шарттарына сәйкес өз мiндеттерiн орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бiр бөлiгiн аваль аркылы
қамтамасыз eтуінe болады. Мұндай камтамасыз етудi үшiншi адам немесе тіптi
вексельге қол қойған адамдардың бiрi бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта берiледi. Аваль берiлген
орын көрсетiлсе, онда ол жеке aктімен де берiлуi мүмкін. Ол "аваль деп
есептелсiн" деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгiлi мәтіндeгi
формуласымен бiлдiрсе, онда oған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшiн
төлем жасаушы немесе вексель берушi қолын қоймаған болса, аударма
вексельдiң бет жағына авальшының қойғaн қолы жеткiлiктi. Авальда ол кімнің
есебiнен берiлгенi көрсетiледi. Ол көрсeтiлмеген жағдайда аваль вексель
берушi үшiн берiлген деп есептелiнедi.
Авальшы ол үшiн аваль берген адаммен бiрдей жауап бередi. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепiлдiк берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында мiндеттi адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленедi.
Аваль - вексель бойынша кепiлдiк, оған байланысты аваль жасаған тұлға
вексель бойынша мiндеттi баска адамдардьщ мiндепемелерiн орындауы үшiн
жауапкершiлiктi өз мойнына алады. Авальшы- аваль жасаған тұлға.
Аударма вексель ақы төлеу үшiн ұсынғанда; ұcынғaннaн кейiн белгiлi бiр
уақытта; вексель жасалғаннан кейiн белгiленген бiр күнде берiлуi мүмкін.
Тағайындалғaн өзге мерзiмдер немесе төлемнiң бiр iздi мерзiмдерiн қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзiмiнде төленуi тиiс. Ол жасалған күннен бастап бiр жылдың iшiнде төлем
жасауға ұсынылуы мұмкін. Вексель берушi аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзiм белгiленуi мүмкін, бiрақ белгiленген мерзiмнен бұрын
төленуiн талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзiмi осы мерзiмнен
бастап жүредi. Ұсынғаннан кейiн белгiлi бiр уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзiмi не акцептелген күнімен, не қарсылық бiлдiру
күнімен айкындалады. Қарсылық бiлдiру болмаған жағдайда күнi қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшiн көзделген мерзiмнiң coңғы
күнiнде жасалған болып есептелiнедi.
Мерзiмi белгiлi бiр күнге немесе жасалғаннан кейiн немесе ұсынғаннан
кейiн белriлi бiр уақытқа белriленген аударма векселдi ұстаушы вексельдi
төлеу күнiнде, не келесi eкi жұмыс күнінің бiрiнде ұсынуға тиiс. Аударма
вексельдi есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынылғанымен бiрдей болып
есепелiнедi. Вексель ұстаушы бөлiп төлеуден бас тарта алмайды. Бөлiп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы бiлген болса, онда ол
бұл туралы қолхат беруi тиiс.
Вексель ұстаушы аударма вексель бойынша төлемдi мерзiмiнен бұрын алуға
мәжбүрленбеуге тиiс. Мерзiмi келгенге дейiн төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелдiлiгiне алады.
Егер аударма вексель төлем жасау орнында жүрмейтiн валютада жасалса, онда
оның сомасы жергiлiктi валютада төлем мерзiмi келген күнiндегi бағам
бойынша жергiлiктi валютамен төленедi. Егер борышкер төлемнiң мерзiмiн
өткiзiп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша аударма вексель сомасын
жергiлiктi валютада төлеу мерзiмi келген күнгi бағаммен төлеудi талап ете
алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регистерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады;
1. акцептпен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2. егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады,
тіптен оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3. вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынулы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық бiлдiру) фактi куәландыратын aктімен расталады.
Вексель берушi аударма векселiнiң мәтiнiнде көрсеткен ресми қарсылық
бiлдiруден басқа қарсылық бiлдiрген кезде төлеушiнiң қолы қойылған
өтiнiшпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық, акцептке ұсыну үшiн белгiленген мерзiмдерде жасалуы
керек. Акцептеуге қарсылық бiлдiру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға
тағы да басқаша қарсылық бiлдiруден босатады. Бiрақ бұл қарсылық алдын ала
тiркеуден өту керек, онсыз оның күшi болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдiң ici ойдағыдай eмecтiгi байқалса,
тiптi оның үшiншi адам арқылы өтелуi бола тұрса да немесе төлем жасаушы
басқа жерде тұрып, өзiнiң тұрған жерiнен төлем жасауға тиicтi бола тұрса да
немесе белгiлi бiр уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге жататын
вексель болса да, оның акцептелуiне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне
қарамастан банкрот деп танылғанда, сондай-ақ вексель берушiнi акцептеуге
жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылған жағдайда, вексель ұстаушының
өз құқықтарын жүзеге асыруы үшiн оның банкрот деп танылғаны туралы сот
шешiмiн ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзiнiң индоссантын және вексель берушiсiн акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық бiлдiрген күннен кейiнгi төрт
жұмыс күнінің iшiнде, "шығынсыз айналым" деп хабарланған жағдайда, онда
оның қабыл алынуы мүмкін. Әрбiр индоссант хабарлама алған күннен кейiнгi
eкi жұмыс күнінің iшiнде алдыңғы хабарламаны жiбергендердiң аттары мен
мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына, одан әpi вексель берушiге
дейiн хабарлауға тиiс. Жоғарыда аталған мерзiмдер алдыңғы хабарлама алынған
сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық бiлдiрiлген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша мiндеттi барлық адамдарға вексельдегi
не қарсылық бiлдiрудi талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жiбере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөнiндегi шығыстар қарсылық жөнiндегi шығындарға қосылады.
Вексель берушi индоссант немесе авальшы құжатқа енгiзiлген және қол
қойылған "шығынсыз айналым", "қарсылықсыз" деген немесе басқадай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық бiлдiру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бiрақ вексель
берушi енгiзген сөзге (ескертуге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық
бiлдiрсе, онда қарсылық бiлдiруге байланысты шағындар оның өзiне
жатқызылады. Егер ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса,
онда қарсылық бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан
талап етiледi. Аудару векселiн берушi, акцептеушi, индоссанттаушылардың
барлығы немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы
бiрдей мiндеттi болып та6ылады. Вексель ұстаушы осы aдaмдapдың әрқайсысына
жеке-жеке және барлығына бiрдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейiн аударма вексельге қол қойған адамдардың
барлығының дәл осындай құқығы болуы керек. Мiндеттемелердiң бipiнe қойылған
талап олардың бастапқы алған мiндеттемелерi бола тұрса да, басқаларына
талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзi талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдiң акцептельмеген немесе төленбеген сомасын, процентiмен қоса, егер
олар белгiленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкi белгiлеген қайта қаржыландыру мөлшерлемесi бойынша өciм сомасын ала
алады; қарсылық бiлдiру бойынша шығындарын хабарлама жi6ерген кезiнен
бастап талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексель
сомасының 0,0 1 процентi мөлшерiнде комиссиондық шығындарын да енгiзе
алады. Егер талап төлем мерзiмi басталғанға дейiн қойылса, онда вексель
сомасынан есептiк пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептiк пайызы вексель
ұстаушы тұратын жердегi талап қойылған күнгi ресми есептiк мөлшерлемесi
бойынша (бaнкi бaғамынa сәйкес) есептеледi.
Аударма вексельге ақы төлеген тұлға оның алдында жауап бepeтін
тұлғалардан мыналарды:
- өзi төлеген барлық сомасын;
- аталған cомағa Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген
қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, проценттердi;
- өзi төлеген шығыстарды талап ете алады.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етiлетiн cомағa қоса 0,05 пайызда
үстеме (комиссиондық) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берiлсе, онда вексель ұстаушы oған өз
eceбiнен бiрнеше дана берудi талап ете алады. Бұл үшiн ол өзiнiң тiкелей
индоссантына және сол сияқты вексель берушiсiне дейiн өтiнiш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге қайта шығарып беруге мiндеттi.
Қазақстан Респу6ликасының аумағындағы заңды және жеке тұлғалар жай және
аударма вексельдi өзара есеп айырысуда пайдалануға құқылы, 6ұл ретте ол
тиiстi шартта көзделген және "Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы" Заңға қайшы келмесе болғаны.
Төленуге тиісті қысқа мерзімді вексельдер.
Векселдерді берудің негізгі көзі банктік ссудалар және тауарлар мен
қызметтерге төленген төлемдер болып табылады. Векселдер кепілдемемен
қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін.
Вексель пайыздық және пайыздық емес болып бөлінеді. Пайыздық
вексельде проценттік мөлшерлеме вексельдернің сомасынан бөлек көрсетіледі.
Проценттік емес вексельде процент алдын ала төленеді, дисконтты құру
жолымен, оларда процент мөлшері жанама көрсетіледі.
Атына тәуелсіз, ұзақ мерзімді құрал-жабдықтар, тіке және жанама,
борышкерлерден процент төлеуді сұрайды. Себебі, осы уақытқа байланысты
ақшаның түсуінен кете алмайды.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің периодтық пайыз сомасы ол:
Негізгі қарыз сомасы* пайыздық қойылым *уақыт=пайыздық сома
Қойылған проценттік қойылым – пайыз мөлшері,қарыз құжаттарында
көрсетілген. Көрсетілген проценттік қойылым проценттік төлеу сомасын
анықтайды, яғни қарыздың сомасынан төленеді.Пайыздық қойылым қаржы
нарығында уақытқа байланысты экономикалық жағдай өзгереді,және де несиенің
ұзақтығынада байланысты.
Нақты пайыздық ставка нарықтық пайыздық ставка мен сәйкес
келеді.Болашақ ақша қарыздарын төлеуді дисконттау үшін нақты пайыздық
ставка қолданылады.Ақша қаражаттарының сомасына және ақша
эквиваленттеріне, борышкерлерден алынған, нақты пайыздық ставка
қолданылады.Толық қарыз сомасы – ол сома қарызды өтейтін күні төленуі
керек.
1.2.Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі
Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі 4000-Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
шотында есептеледі. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің бірі -бұл облигациялар
есебі.
Облигация дегенiмiз - ұстаушысына (иесiне) өз құнынан процент түрiнде
тұрақты табыс беретiн бағалы кағаздардың бiр түpi. Облигациясы барлар
(ұстаушылар) эмитенттiң (акционерлiк қоғaм, мемлекеттiк муниципалды
органдар және басқалары) облигацияны шығарушының кредиторы болып табылады.
Облигация - жалған капиталдың бiр түpi. Облигацияның акциядан айырмашылығы:
оның ұстаушысы акционерлiк қоғамның мүшесi бола алмайды және оның дауыс
беруге де құқысы жоқ.
Облигациялармен байланысты операциялардың есебi "Облигация" шотында
жүредi.
"Облигациялар" шотында мемлекеттiк жене жергiлiктi займдардың проценттiк
облигацияларына салынған каржылық инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы
және осындай құнды қағаздар сатып алу құнымен есептелiнедi. Облигация -
белгiленген нақты (номиналдық) құны бойынша eгeciнe процент төлеу аркылы
өтелетiн мiндеттеменi растайтын бағалы қағаз. Облигациялардың төмендегiдей
түрлерi бар: мемлекеттiк және жеке меншiктi (коммерциялық банктер,
акционерлiк қоғамдар және басқалар шығарған); атаулы және талап етушiге
арналған; проценттiк және проценттiк емес, epкiн айналымдағы және айналым
шеңберi шектеулi.
Облигациялардың төмендегiдей реквизиттерi болуы керек: аты, фирмалық
атауы және эмитенттiң тұpғaн жерi (облигацияны айналымға шығарушы мемлекет,
кәсiпорын, мекеме); фирмалық атауы немесе сатып алушының аты немесе
облигацияның талап етушiге жазылғаны туралы жазба; номиналдық құны,
карастырылған болса пайыз мөлшерi; өтеу және пайыздарды (проценттердi)
төлеу мерзiмдерi, шығарылған орны мен күнi, сондай-ақ облигацияның сериясы
мен нөмipi, эмитенттiң өкiлеттi тұлғаларының қол қою үлгiлерi. Облигацияның
мақсатын бiлдiретiн мiндеттi реквизит облигацияның қандай тауар үшiн
шығарылғандығын көрсетедi. Облигацияларды өтеу мерзiмiн және шығару туралы
шешiмiн эмитент айқындайды.
Облигацияға салынған қаражат инвестициясы олардың номиналдық құнының
деңгейiне байланысты тұрақты пайыз түрiнде алуды көздейдi.
Облигацияны алудың eкi нұсқасы бар: номиналдық құнынан үлкен бағасы
бойынша сыйлығымен) және номиналдық құнынан төмен бағасы бойынша
(жеңiлдiктерiмен). Демек, облигация номиналдық құны бойынша, немесе
облигация сыйлығымен (сыйақысымен), немесе облигация жеңiлдiгiмен шығарылуы
мүмкін.
Облигациялар болады:
1.Қамсыздандырылған облигациялар сәйкес қамсыздандыруды кепілдікке беру
жолымен қамтамасыз етеді. Мысалы:ипотекалық несие облигациясы жылжымайтын
мүлікпен қамтамасыз етіледі. Трастпен қамтамасыз етілген облигацияларға
басқа корпорациялардың акциялары мен облигациялары салынады.
2.Қамтамасыз етілмеген облигациялар- бұл облигациялар қамтамасыз етілмеген.
Мұндай облигациялар өте тәуекелді болып келеді, сондықтан бұл
облигацияларға сыйақы жоғары болу керек.
3.Жылдам облигациялар – мұндай эмиссиялық облигациялар бір мезгілде төленуі
керек.
4.Сериялық облигация – эмиссияның төленуі кейінге қалдыруы керек.
5.Жылдам төлеу құқығы облигация – эмитентке уақыт біткенге дейін облигация
төлеуге құқығы бар.
6.Конверттелетін облигациялар эмиссиядан кейін белгіленген уақытта
корпарацияның басқада бағалы қағаздарына конверттеле алады.
7.Тауарлармен қамтитын облигациялар тауарллардың мысалы мынадай түрлерімен:
мұнай баррельдері, көмір тонналары, асыл металлдың унцияларымен төлене
алады.
8.Терең дисконтталатын облигациялар (қамтамасыз етілмеген нөлдік сыйақы
ставкамен) сатып алушыға оларды төлеген кезінде пайыз бойынша толық
сыйақымен қамсызданумен сатылады.
9.Тіркелген облигациялар – иесінің атына шығарылған, оларды қайта сату үшін
ескі сертификатты өткізіп жаңа сертификат шығару қажет.
10.Купондық облигация – иесінің атына жазылмаған және иесінен басқа тұлғаға
өте алады.
11.Табыстық облигациялар – егер компания – эмитент шығындалған болса пайыз
бойынша сыйақы әкелмейді.
12.Белгілі обьектімен қамтамасыз етілген облигациялардың аталуы олардың
сыйақысы белгілі табыс көзімен байланысты болуында. Олар жиі
аэропорттармен, білім беру органдарымен үкімет органдарымен эмитенттеледі.
Бухгалтерлік есепте облигациялар олардың болашақ ақша ағыны бойынша
дисконтталған құнымен бағаланады.
Облигациялардың келісім шартымен анықталған пайыз ставка
(облигациялық сертификатта) көрсетіледі,тұрақталған купондық немесе
номиналдық деп аталады.Облигациялардың эмитентімен анықталған бұл ставка
өзінің номиналдық құнынан пайыз көрсетіледі немесе басқаша айтқанда беттік
құны,қарыздардың негізгі сомасы облигациялардың төлеу құны.Егер нарықтық
ставканың тұрақталған ставкадан айырмашылығыболса онда облигациялардың
көрсетілген құны ( ағымды сатып алу бағасы) номиналдық құнынан өзгеше
болады. Номиналдық және көрсетілген құнының арасындағ айырмашылық дисконт
немесе сыйақы болады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкадан төмен
болса,онда облигация сыйақымен бірге сатылады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкадан жоғары
болса, онда облигация жеңілдікпен сатылады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкаға тең болса,
онда облигация номиналдық құны бойынша сатылады.
Дисконт (сыйақы)- облигациялардың айналымы уақытында пайыздары
бойынша шығынға амортизацияланады және есептен шығарылады. Пайыз бойынша
шығын дисконттық амортизациялануында жоғарлайды және сыйақының
амортизациялануында төмендейді.Дисконттың немесе сыйақының амортизациялану
кезінде ең тиімді әдіс – пайыздық ставканың әсерлі әдісі.Бұл әдіске сәйкес
облигациялардың пайыздары бойынша шығын облигациялардың баланстық құнын
кезең басындағы әсерлі пайыздық ставкамен дисконтқа көбейту арқылы немесе
облигациялардың сыйақысы пайыздар бойынша шығын мен төлеуге тиіс пайыздың
теңдестірілуі арқылы есептеледі.
Егер нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең болса, онда
облигациялар номиналдық құны бойынша сатвлады. Мұндай жағдайда, пайыздарды
төлеу облигациялардың сол мерзімімен тәуекелділігі бойынша пайыздық
табыстың нарықтық ставкасына тең табысты береді. Алайда, көбінесе нарықтық
және бекітілген паиыздық табыстың нарықтық ставкалары тең бола бермейді.
Нарықтық ставка мен эмиссия бағасындағы өзгерістер өзара байланысты. Егер
нарықтық ставка 12% бекітілген пайыздық ставкалардан 10% жоғары болса, онда
облигацияның эмиссия бағасы номиналдық құннан жоғары болмау керек.
Инвесторлар $ 100 номиналдық құнды облигацияға 10% әкелетін төлем жасағысы
келмейді, өйткені бәсекелес үлестік куәліктер 12% - дық табыс әкеледі.
Егер нарықтық пайыздық ставкалар бекітілген пайыздық ставкалардан
жоғары болса, облигациялар жеңілдіктермен сатылады.
Егер нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең болса, онда
облигациялар номиналдық құны бойынша сатылады. Мұндай жағдайда, пайыздарды
төлеу облигациялардың сол мерзімі мен тәуекелділігі бойынша пайыздық
табыстың нарықтық ставкасына тең табысты береді. Алайда, көбінесе
нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең бола бермейді. Нарықтық
ставка мен эмиссия бағасындағы өзгерістер өзара байланысты. Егер нарықтық
ставка (12%) бекітілген пайыздық ставкалардан (10%) жоғары болса, онда
облигацияның эмиссия бағасы номиналдық құннан жоғары болмау керек, өйткені
ол нарықтық ставкасына тең табысты беруі керек. Инвесторлар $1000
номиналдық құнды облигацияға (10% әкелетін) төлем жасағысы келмейді,
өйткені бәсекелес үлестік куәліктер 12%-дық табыс әкеледі.
Егер нарықтық пайыздық ставкалар бекітілген пайыздық ставкалардан жоғары
болса, облигациялар жеңілдіктермен сатылады (номиналдық құнынан төмен).
Егер бекітілген пайыздық ставкалар нарықтық ставкадан жоғары болса,
онда облигациялар сыйақысымен сатылады (номиналдық құнынан жоғары).
Мұндай жағдайда, облигациялардың бекітілген пайыздық ставкалары нарықтық
ставкасынан жоғары ұсынылады. Облигацияның бағасы өсе береді, қашан табыс
көлемі нарықтық ставкадан төмендегенше.
Ұзақ мерзімді вексель.Ұзақ мерзімді вексель – бұл қарыз мерзімін
бекітетін формальды құжат. Векселдер жиі-жиі белгілі мақсаттарға арналған
нақты алуға немесе займдарға қолданылады. Облигациялар керісінше,
капиталдың сомасын көбейтуге арналған. Жалпы, векселдер облигацияға
қарағанда жабу мерзімі қысқалау және биржалар мен нарықта сатылмайды.
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер есебі
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу есебі
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу-ол пайыз (процент) түрінде
қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал.
Несиелерді есепке алу үшін 3000 Қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер және 4000Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшелеріне енгізілген пассивті шоттары пайдаланылады.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкісі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық
банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банкілерарқылы жүзеге
асырылады.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық және төленетін жағдайында
комерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.
Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу
мерзімі сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы және оны жүзеге
асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жағдайда жазбаша түрінде
банкке өтініш білдіреді.
Несие беру келісім шарты бекітілгенге дейін банк қарыз алушының
несиені қайтару қабілеттілігін мұқият талдауға, қарыздың (сауданың)
өтелмеуін әсер ететін факторларын; қарыз алушының атағын, бұрын алынған
сауданың кақытында өтеуі (соның ішінде басқа банктерден де) басқа
міндеттемелерге қатынасын, қарыз алушының экономикалық және қаражаттық
жағдайын, баланысы бойынша төлем қабілеттілігін және несиені пайдалану
тиімділігін және т.б. мүмкіндігін зерттеуге міндетті.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдікмүліктерін талап етуге құқығы
бар. Тауарлы-материалдық құндылықтардың өнімдерді және басқа да кепілдік
салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.
Несие негізінен оны өтеу қабылеті бар кәсіпорындарға берәледі. Несие
өтеу қабілеттілігі деп кәсіпорынның өзінің борышыты міндеттемелерін
толығымен және уақытынды есептесе алуын атаймыз. Кәсіпорындарға несие,
негізінен, өнер кәсіптің тиімділігін арттыруға және оның ғылыми –
техникалық деңгейін көтеруге, тиімділіг жоғарғы жаңа өнім түрлерін
шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызыметтерді көрсетуге, халық үшін
экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі.
Олардың ішінен жете көңіл бөлетіндері өз міндеттемелерін дер кезінде
орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және
шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға
беріледі.
Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса
және бұрындары аталмыш кәсіпорын олардың берген несиесін оқтын- оқтын
пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтінішінің оң шешімін
табуы мүмкін.
Әдетте, қарыз шоттары банкттерде есеп айырсу шот ашылған жерінде
ашылды. Бұл үшін кәсіпорын банкте төменде келтірілген өтініш-міндеттемесін
ұсынуы керек.
Сонымен қатар, банкттен несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын
өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерін, жалға алу
келісіміндерін, тіркеу куәлігін және клиенттің несие алу құқығының барлығын
растайтын басқа да құжаттарын банкке ұсынады. Қарыз алушының несиені алғаш
рет алып отырғандығына немесе несиені үнемі пайдаланып жүргендігіне
қарамастан несиені алудың мақсаты, пайдалану мерзімі зерттеледі, содан соң
ғана несиелендірілетін шараның техникалық-экономикалық негіздемесі,
күтілетін түсімнің есебі; жылдық пен тоқсандық бухгалтерлік және
статистикалық есептері, қаржат нәтежесі жөніндегі есептері, Басқа
банкттердегі ашылған шоттарының көшірмесі; қарыз алушының несиені қайтару
қабілеттілігі және қаржат жағдайын анықтайтын басқа да дерекетер; банк
тәжірейбесінде қабылданған нысандағы несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз
ететін мүмкіндігі (кепілдікке салынатын мүліктерді сақтандыру куәлігі және
т.б.) және басқа да құжаттарының көшірмесі банкке ұсынылады.
Несие беру банкттердің өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге
асырылады. Банк қарыздары бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі
өтіп кеткен қарыздары жоқ болса ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен
кәсіпорындарға несие беру үлкен қауып туғызатындықтан, ондай
кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесі жан-жақты зерттеледі.
Кепілге салу жөніндегі келісіп тұрған үйді кепілге салуды қоспағанда,
нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиесілі
тауарлары-материалдық құндылықтарды немесе шығарылуна қарай дайын өнімді
кепілге салу кепілге салудың бір түрі болып табылады. Кепілге салуға
ақшалай бағаланатын мүліктер соның ішін де бағалы қағаздар да ұсылынуы
мүмкін. Кепілге салынған құндылықтар әдетте қарыз алушының иелігінде
қалады, қарыз алушы кепілге салынған тауарлы - материалдық құндылықтарды
басқа құндылықтарға ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта
өндеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісіміне қол
қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол
бойынша пайыз төленгеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады. Борышкер кепілге
салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілге
салынған мүліктің құнынан банкттің талабын қанағатандыру соттың шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде,
әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінде оның толық сақталуы
қамтамасыз етілмеген жағдайда, қарыз алушының есебінен оның сақталуын талап
етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған (опат болған) жағдайда, егер
ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемін қанағаттандырудың
айрықша құқығын пайдаланып алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай,
қарыз алушының кепілге салған мүлігіне құнынан несиенің сомасын өндіріп
алуға құқылы.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем-талап несиесі
үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес жүзеге асырылады. Банк қарыз алушыға берілген
несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуекелділігімен өз еркімен
сақтандыру жөніндегі шарт жасау жолымен, өз бетінше сақтандыра алады. Бұл
жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені үшін
жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген сақтандыру
төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде
несиенінің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың
банкке ұсылынуы мерзімділігі, несиенің мақсаты пайдалануын және
қамсыздандырылуын тексеру нысандары несие бойынша қарыздарды өтеудің
барысынды кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі,
қамыздандыруды тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны
ашылады.
Банк қарыз алушыға несиелік қызымет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынының өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жекелеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 16
2.2.Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке
алу ... ... ... ... ... ... .. 19
III-Бөлім.Міндеттеме тәсілімен табыс салығының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 21
3.1Салық міндеттемесінің есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп
айырысулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.3. Есептеу мен басқа да кредиторлық қарыздарды есептеулердің
есебі ... ...28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
Кіріспе
Курстық жобаның тақырыбы Міндеттемелердің есебі. Курстық жобаның
басты мақсаты кәсіпорындардың міндеттемелердің есебінің дұрыс
ұйымдастырылуын, болған есеп айырысу операцияларын дер кезінде құжатпен
жабдықталуын, міндеттемелер түрлерін анықтау.
Қаржылық міндеттеме - келісім-шарт нәтижесінде басқа компанияға берілген
ақша қаражаттары немесе басқа да қаржылық активтер тиімсіз жағдайда басқа
компаниялармен қаржы құралдарын алмастыру болып табылатын кез келген
міндеттеме.
Бағалаушылық міндеттемелер- бұл сомасы немесе мерзімі белгісіз
міндеттемелер.
Міндеттемелер – бұл:
1. ұйымның бар міндеттемелері (бұл не құқықтық міндеттемелер, не
тәжірибеден туындаған міндеттемелер);
2. өткен оқиғалардан туындаған міндеттемелер;
3. экономикалық олжа жасасқан ұйымдардан келген ресурстарды реттеу.
Міндеттемелерді есепте көрсету үшін мыналар қажет:
1. Алдағы уақытта экономикалық олжа жасасқан ұйымдар ресурстарды
пайдаланып осы міндеттемелерді жабу (ақша қаражаттары немесе басқа да
активтер);
2. Осы міндеттемелерді жабуға қанша ресурстар қажет екендігін анықтау
мүмкіндігі, яғни оны бағалау.
Міндеттемелердің есебі тек оқиға болған жағдайда ғана көрсетілуі мүмкін,
егерде тұрағына міндеттемелері бойынша жабу сомасын жібере алатындай қарама-
қарсы жақ (кредитор) бар болса.
Міндеттемелейтін оқиғалар – бұл оқиғалар не құқықтық міндеттемелер, не
тәжірибеден туындаған міндеттемелермен байланысты болса, нәтижесінде
ұйымның бұл міндеттемелерді жабуда нақты альтернативы жоқ.
Яғни, ағымдағы міндеттемелердің пайда болуына әкелетін өткен оқиғалар
міндеттемелейтін оқиғалар деп аталады.
Нарықтық экономикада кредиттің негізгі формасы банк кредиті. Бұл
жағдайда кредит қатынасының обьектісіне қарызы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай кредит уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандындырылған қаржы-кредит ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға,халыққа, мемлекетке беріледі.
Банк кредитінің бірінші ерекшелігі- банк өз қарыз алушыларына кредитті
өзінің капиталына ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардың да
(заңды және жеке тұлғалардың депозитінен) береді.Қазақстан банктерінің
кредит ресурстарындағы өзіндік капиталының үлес шамамен алғанда
18-20%-ті құрайды, ал қалғаны-тартылған ресурстар( депозиттер, банкаралық
қарыз ақшалар).
Осы кредит формасының екінші ерекшелігі шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған,кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк қарызға береді.
Банк кредитінің үшінші ерекшелігі-банк ақшалай қаражатты қарызға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді.Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл қарызды пайыздалғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы осы кредитті өндіріс саласында пайдаланған кейін табыс
алады әрі оның есебінен пайыз төлейді. Кредитке қажеттілік оның ажырағысыз
атрибуты болып табылады. Банк кредитінің айналыс саласына ғана қызмет
ететін комерциялық кредиттен айырмашылығы, ол сонымен қатар өндіріс
саласына және жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк кретитінің қолданылуы
аясы коммерциялық кредитке қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциалық
кредит-кредит мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп
қалған. Банк кредиті банк пен қарыз алушының арасында кредит келісім-шарты
немесе кредит келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк кредитінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу, халықты кредиттеу.
Ол материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарыздық
капиталдың қозғалысына білдіреді.
Банк кредиті берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ
мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа мерзімді кредит қарыз алушының ағымдағы
және маусымдық ТМҚ қорларының қалыптастыруына, еңбекақы төленуіне және де
шығындарын өтеуіне байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін
бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Ұзақ мерзімді кредит ұзақ мерзімді активтердің ұлғайтылуы оған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға әрі жаңғыртуға беріледі.
Банк кредитінің есебінен залалдардың орнын толтыруға, жарғылық капиталды
қалыптастыруға, бұрын алынған кредитті өтеуге, айыппұл, өсімақы,
тұрақсыздық төлемдерін және т.б төлеуге болмайды.
Кредит есеп айырысу құжаттарының төлеміне қолма-қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда,мысалы ауыл-шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма-қол ақшамен беріледі.
Кредит қарыз алушыға тек кредит келісімшартында қарастырылған мақсаттары
үшін беріледі. Және кредит қарыз алушының заң тұрғысынан құқық
қабілеттілігі болған жағдайда, кредитті өтей алатын қабілеті болған
жағдайда және қаржылық жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Кредит
келісімшартының шарттары әрбір қарыз алушыға жеке анықталады.
I.Бөлім. Субъект міндеттемелерінің есебі
1.1 Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі
Қысқа мерзімді вексельдік міндеттемелер есебі 3000-Қысқа мерзімді
қаржылық міндеттемелер шот бөлімінде жүргізіледі.
Вексель. Вексельдiк қарым - қатынастардың дамуына орта ғасырдағы Италия
банкирлерiнiң тәжiрибесi түpткi болды. Вексельдiң пайда болуы ақша
қаржыларын бiр елден екiншi елге аударғанда, сонымен қaтap бiр елдiң
тиындарының екiншi ел валютасына айырбастау кезiндегi қажеттiлiктен
туындады. Осы мәселелердi шешу үшiн ақшаны айырбастау және аударумен
байланысты мәмiле пайда болды, яғни вексель дегенiмiз - белгiлi бiр тұлғаға
белгiлi бiр жерде вексель бойынша мiндеттемесiн орындап, сол соманы төлеу
жөнiндегi мiндеттеме, (wechel) - ағылшын тiлiнен аударғанда - айырбастау
дегендi бiлдiредi.
Вексельдiк операциялардың 3 қатысушы тұлғасын анықтауға болады:
1. Ремитент - вексельдi ұстаушы және вексель бойынша төлемдi алуға құқығы
бар тұлға;
2. Трасант - (вексельдi берушi) вексельдi жазып берген тұлғa;
3. Трассант – төлем жасаушы тұлғa.
Бұл 3 тұлғa арасындағы қатынас тратамен безендiрiлген. Ол бiр жағынан
ремитенттiң белгiлi бiр жерден төлем алынатынын анықтайтын куәлiк ретiнде,
ал екiншi жағынан – бұл құжaт талап ету құқығының дәлелi болып табылады.
Вексельдi төлемге алып, акцептантқа алынған трассант вексель бойынша
негiзгi қарызгер болып табылады. Айналым кезiнде вексель бiр кесімнен
екiншiсiне аудармалы жазу - индосамент арқылы берiледi. Әрбiр индосамент
ремитент сияқты акцепт пен вексельді төлеуге жауапкершілік атқарады.
Вексель бойынша тұлғалардың мiндеттемелерi қосымша сақтандыру ретiнде
вексель сомасын толық немесе бөлшекпен авальдау қолданылады, яғни аваль -
вексельдiк тапсырыс (франц-аvаl) - авальды жасаған тұлғa вексельге жауапты
тұлғалардың бiреуiнiң жауапкершiлiгiн бөлiседi. Вексель арқылы, яғни
есептiк несиелiк инструмент ретiнде қолданылып, өзара қарыздарды өтеуге,
несиенiң мақсатты пайдалануын қамтамасыз етуге болады.
Вексель негiзгi eкi қызмет атқарады:
1. Несиелiк
2. Есеп айырысу
Есеп айырысу функциясын қарастырайық:
Вексель берушi тұлғаға вексельдердi айналымға шығару, ол бойынша есеп
шығаруды жүзеге асыру кезiнде, вексель есеп айырысу құрамының рөлiн
атқарады, яғни негiзгi мiндетi - айналым құpалы болып табылатын ақша
қаржыларының орнын толтырады.
Вексель эволюциясына көз салайық:
Бартердiң орнына ақша ( келдi натуралды айырбас ( сату мен сатып алуды
ажырату арқылы вексель белгiлi бiр көлемде ақшаның орнын алды, яғни төлем
aктісі мен aқша алу aктісін ажырату арқылы. Ақша жүйесiнiң көмегімен бiр
өнімнің бағасы басқа өнiмдер арқылы көрсетiледi. Бұл жағдайда вексельдiң
келесi peті бар: ақшаның функциясын аккумуляциялау.
Яғни тауар құнын aқшалай көрсетiп, ақшаны есептеу, аудару, сaқтay
процестерiнен босатады және универсалды төлем құpалы болып саналады.
Вексель көмегімен тек есеп айырысу жүргiзiп қоймай, ақшаны айырбастауға
болады. Барлығын қорытa келе, вексельдiң aқшa функцияларының барлығын
орындайтыны анық. Вексель жазбаша құжат болып табылады. 3аңды күшке ену
үшiн ол белгiленген ережеге сәйкес құрастырылуы тиiс. Жазбаша құжaт ретiнде
оның бiрнеше мiндеттi реквизиттерi бар.
Вексель - бiржақты сөзсiз орындалатын ақша мiндеттемесiн қамтитын қатаң
нысанда белгiленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келедi.
Жай вексель (соло-вексель) - талап eтyi бойынша немесе белгiленген
мерзiмде келешекте вексельде керсетiлген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтiнi туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын мiндеттемесiнен
тұрады.
Жай вексельдiкi төмендегiдей:
1. Құжaт жазылған тiлде вексель деген аты болуы тиiс.
2. Белгiлi бiр соманы төлеу жөнiндегi жай мiндеттемесi.
3. Төлем мерзiмiн көрсету.
4. Төлем орнын көрсету.
5. Кімнің бұйрығымен, кімгe төлем жасалатыны.
6. Вексельдiң жасалу орны мен мерзiмi.
7. Вексель берушiнiң қолтаңбасы.
Жай вексельдiң мазмұны мен қозғалысын көрсететін сызбаны төменде
келтіреміз.
(тауарлар, қызметтер,
ақша қаржылары)
Вексель ұстаушы Вексель алушы
(қарызгер) (кредитор)
(жай вексель)
1.1.Сызба. Жай вексельдiң мазмұны мен қозғалысы.
Аудармалы вексельдiң мiндеттi реквизиттерi бар:
1. Құжат жазылған тiлде вексель деген аты болуы тиiс.
2. Белгiлi бiр соманы төлеу жөнiндегi төлеу мiндеттемесi.
3. Вексель бойынша төлеушiнiң аты.
4. Төлем yaқыты көрсетiлуi керек.
5. Төлем орны көрсетiлyi керек.
6. Кімнің бұйрығымен және кімгe төлем жасалатыны.
7. Вексельдiң жасалу орны мен мерзiмi.
8. Вексель берушiнiң қолы.
(тауарлар, қызметтер,
ақша қаржылары)
Вексель ұстаушы Вексель алушы
(қарызгер) (кредитор)
(аудармалы
вексель)
Аудармалы вексель
бойынша төлеуші
1.2.Сызба. Аударма вексельдiң мазмұны мен қозғалысы.
Аударма вексель (тратта) - вексель берушiнiң (трассанттың) үшiншi тұлғаға
(трассатқа) бiрiншi вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы
бойынша келешекте белгiлi бiр уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетiлген ақшаны төлейтiнi туралы басқаша ешбiр шарт койылмайтындығы
туралы мiндеттемесi. Аударма вексель өз табиғаты бойынша "бұйрыққа" ұқсас
болып келедi.
Вексель: құжат мәтінінe (текстінe) енгiзiлген, құжат қай тiлде
толтырылса, онда сол тiлде "вексель" деп жазылған атауды, белгiлi бiр ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негiзделмеген бұйрықты; төлеуге тиiс тұлғаның
(төлеушiнiң) атауы тек аударма вексельде, төлеу мерзiмiн, төлем жасалатын
орнын көрсетедi; кімгe немесе кiмнiң бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетедi және онда
вексельдi берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетiлген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегi
белгiленген жағдайларды қоспағанда, вексельдiң күшi болмайды. Төлем мерзiмi
көрсетiлмеген вексель ұсынғанда талап eтyi бойынша төленетiн вексель
ретiнде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымен қaтap белгiленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бiрге төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелiнедi. Вексельдiң жасалғaн орны көрсетiлмеген жағдайда вексель
берушiнiң атымен қaтap белгiленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель вексель берушiнiң бұйрығы бойынша aқы төлеуге жататын
вексель ретiнде берiлуi мүмкін. Ол вексель берушiнiң өзiне немесе үшiншi
тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкін. Аударма вексель үшiншi тұлға тұpғaн жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерiнде немесе қандай да бiр басқа орында
төленуi мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттiк ставкасы) көрсетiлуi тиiс,
мұндай нұсқay болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелген күнi көрсетiлмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелiнедi.
Кез келген аударма вексельдiң бұйрығы көрсетiлмей берiлсе де, ол өзiнiң
индоссаментi арқылы берiлуi мүмкін.
Егер вексель берушi аударма вексельде "бұйрыққа емес" немесе oсыған
ұқcac мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтасa, онда ол қарапайым
сессиямен берiлуi мүмкін. Индоссамент вексель берушiнiң пайдасына, не
вексель бойынша мiндеттi басқа кез келген адамның пайдасына вексельдi
акцептегенiне, не акцептемегенiне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар өз кезегiнде, вексельдi табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбiр келiсiм-шарт қойылмаған болып
келедi. Оның шартты жағдайларының бiрi шектелетiн болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелiнедi.
Индоссамент ұсынушыға бланктiк күшi бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе oған қосылған параққа (аллонажға)
қол қойылуы тиiс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелiк етедi. Егер индоссамент бланктiк болса, онда вексель ұстаушы бланктi
өз атына немесе басқа бiр адамның атына толтыра алады; өз кезегiнде
вексельдi банк аркылы немесе баска бiр адамнын. атына табыстай алады; бланк
толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельдi үшiншi адамға бере алады.
Егер басқаша кepi шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
бередi. Ол кейiнгi индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейiнгi табысталғaн адамдардың пайдасына шешiлсе де, ол олардың алдына
жауап бермейдi.
Қолында аударма векселi бар тұлғаның құқығы үздiксiз бiрқатар индоссамент
жасау арқылы негiзделсе де, соңғы индоссамент бланктiк болғанымен, заңды
аударма вексель ұстаушы тұлға ретiнде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептелiнедi.
Бланктiк индоссаменттен кейiн баска индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктiк вексельдi сатып алған индоссамент болып есептелiнедi.
Аударма вексельдi төлем мерзiмi басталғанға дейiн вексель ұстаушы немесе
қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу үшiн
тұрған жерiнде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзiнiң келiсiмi туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың бiрiне хабарласса, онда ол олардың алдында өз келiсiмiнiң
шарттарына сәйкес өз мiндеттерiн орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бiр бөлiгiн аваль аркылы
қамтамасыз eтуінe болады. Мұндай камтамасыз етудi үшiншi адам немесе тіптi
вексельге қол қойған адамдардың бiрi бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта берiледi. Аваль берiлген
орын көрсетiлсе, онда ол жеке aктімен де берiлуi мүмкін. Ол "аваль деп
есептелсiн" деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгiлi мәтіндeгi
формуласымен бiлдiрсе, онда oған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшiн
төлем жасаушы немесе вексель берушi қолын қоймаған болса, аударма
вексельдiң бет жағына авальшының қойғaн қолы жеткiлiктi. Авальда ол кімнің
есебiнен берiлгенi көрсетiледi. Ол көрсeтiлмеген жағдайда аваль вексель
берушi үшiн берiлген деп есептелiнедi.
Авальшы ол үшiн аваль берген адаммен бiрдей жауап бередi. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепiлдiк берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында мiндеттi адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленедi.
Аваль - вексель бойынша кепiлдiк, оған байланысты аваль жасаған тұлға
вексель бойынша мiндеттi баска адамдардьщ мiндепемелерiн орындауы үшiн
жауапкершiлiктi өз мойнына алады. Авальшы- аваль жасаған тұлға.
Аударма вексель ақы төлеу үшiн ұсынғанда; ұcынғaннaн кейiн белгiлi бiр
уақытта; вексель жасалғаннан кейiн белгiленген бiр күнде берiлуi мүмкін.
Тағайындалғaн өзге мерзiмдер немесе төлемнiң бiр iздi мерзiмдерiн қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзiмiнде төленуi тиiс. Ол жасалған күннен бастап бiр жылдың iшiнде төлем
жасауға ұсынылуы мұмкін. Вексель берушi аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзiм белгiленуi мүмкін, бiрақ белгiленген мерзiмнен бұрын
төленуiн талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзiмi осы мерзiмнен
бастап жүредi. Ұсынғаннан кейiн белгiлi бiр уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзiмi не акцептелген күнімен, не қарсылық бiлдiру
күнімен айкындалады. Қарсылық бiлдiру болмаған жағдайда күнi қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшiн көзделген мерзiмнiң coңғы
күнiнде жасалған болып есептелiнедi.
Мерзiмi белгiлi бiр күнге немесе жасалғаннан кейiн немесе ұсынғаннан
кейiн белriлi бiр уақытқа белriленген аударма векселдi ұстаушы вексельдi
төлеу күнiнде, не келесi eкi жұмыс күнінің бiрiнде ұсынуға тиiс. Аударма
вексельдi есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынылғанымен бiрдей болып
есепелiнедi. Вексель ұстаушы бөлiп төлеуден бас тарта алмайды. Бөлiп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы бiлген болса, онда ол
бұл туралы қолхат беруi тиiс.
Вексель ұстаушы аударма вексель бойынша төлемдi мерзiмiнен бұрын алуға
мәжбүрленбеуге тиiс. Мерзiмi келгенге дейiн төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелдiлiгiне алады.
Егер аударма вексель төлем жасау орнында жүрмейтiн валютада жасалса, онда
оның сомасы жергiлiктi валютада төлем мерзiмi келген күнiндегi бағам
бойынша жергiлiктi валютамен төленедi. Егер борышкер төлемнiң мерзiмiн
өткiзiп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша аударма вексель сомасын
жергiлiктi валютада төлеу мерзiмi келген күнгi бағаммен төлеудi талап ете
алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регистерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады;
1. акцептпен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2. егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады,
тіптен оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3. вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынулы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық бiлдiру) фактi куәландыратын aктімен расталады.
Вексель берушi аударма векселiнiң мәтiнiнде көрсеткен ресми қарсылық
бiлдiруден басқа қарсылық бiлдiрген кезде төлеушiнiң қолы қойылған
өтiнiшпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық, акцептке ұсыну үшiн белгiленген мерзiмдерде жасалуы
керек. Акцептеуге қарсылық бiлдiру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға
тағы да басқаша қарсылық бiлдiруден босатады. Бiрақ бұл қарсылық алдын ала
тiркеуден өту керек, онсыз оның күшi болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдiң ici ойдағыдай eмecтiгi байқалса,
тiптi оның үшiншi адам арқылы өтелуi бола тұрса да немесе төлем жасаушы
басқа жерде тұрып, өзiнiң тұрған жерiнен төлем жасауға тиicтi бола тұрса да
немесе белгiлi бiр уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге жататын
вексель болса да, оның акцептелуiне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне
қарамастан банкрот деп танылғанда, сондай-ақ вексель берушiнi акцептеуге
жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылған жағдайда, вексель ұстаушының
өз құқықтарын жүзеге асыруы үшiн оның банкрот деп танылғаны туралы сот
шешiмiн ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзiнiң индоссантын және вексель берушiсiн акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық бiлдiрген күннен кейiнгi төрт
жұмыс күнінің iшiнде, "шығынсыз айналым" деп хабарланған жағдайда, онда
оның қабыл алынуы мүмкін. Әрбiр индоссант хабарлама алған күннен кейiнгi
eкi жұмыс күнінің iшiнде алдыңғы хабарламаны жiбергендердiң аттары мен
мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына, одан әpi вексель берушiге
дейiн хабарлауға тиiс. Жоғарыда аталған мерзiмдер алдыңғы хабарлама алынған
сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық бiлдiрiлген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша мiндеттi барлық адамдарға вексельдегi
не қарсылық бiлдiрудi талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жiбере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөнiндегi шығыстар қарсылық жөнiндегi шығындарға қосылады.
Вексель берушi индоссант немесе авальшы құжатқа енгiзiлген және қол
қойылған "шығынсыз айналым", "қарсылықсыз" деген немесе басқадай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық бiлдiру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бiрақ вексель
берушi енгiзген сөзге (ескертуге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық
бiлдiрсе, онда қарсылық бiлдiруге байланысты шағындар оның өзiне
жатқызылады. Егер ескертпе индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса,
онда қарсылық бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан
талап етiледi. Аудару векселiн берушi, акцептеушi, индоссанттаушылардың
барлығы немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы
бiрдей мiндеттi болып та6ылады. Вексель ұстаушы осы aдaмдapдың әрқайсысына
жеке-жеке және барлығына бiрдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейiн аударма вексельге қол қойған адамдардың
барлығының дәл осындай құқығы болуы керек. Мiндеттемелердiң бipiнe қойылған
талап олардың бастапқы алған мiндеттемелерi бола тұрса да, басқаларына
талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзi талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдiң акцептельмеген немесе төленбеген сомасын, процентiмен қоса, егер
олар белгiленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкi белгiлеген қайта қаржыландыру мөлшерлемесi бойынша өciм сомасын ала
алады; қарсылық бiлдiру бойынша шығындарын хабарлама жi6ерген кезiнен
бастап талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексель
сомасының 0,0 1 процентi мөлшерiнде комиссиондық шығындарын да енгiзе
алады. Егер талап төлем мерзiмi басталғанға дейiн қойылса, онда вексель
сомасынан есептiк пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептiк пайызы вексель
ұстаушы тұратын жердегi талап қойылған күнгi ресми есептiк мөлшерлемесi
бойынша (бaнкi бaғамынa сәйкес) есептеледi.
Аударма вексельге ақы төлеген тұлға оның алдында жауап бepeтін
тұлғалардан мыналарды:
- өзi төлеген барлық сомасын;
- аталған cомағa Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген
қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн, проценттердi;
- өзi төлеген шығыстарды талап ете алады.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етiлетiн cомағa қоса 0,05 пайызда
үстеме (комиссиондық) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берiлсе, онда вексель ұстаушы oған өз
eceбiнен бiрнеше дана берудi талап ете алады. Бұл үшiн ол өзiнiң тiкелей
индоссантына және сол сияқты вексель берушiсiне дейiн өтiнiш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге қайта шығарып беруге мiндеттi.
Қазақстан Респу6ликасының аумағындағы заңды және жеке тұлғалар жай және
аударма вексельдi өзара есеп айырысуда пайдалануға құқылы, 6ұл ретте ол
тиiстi шартта көзделген және "Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы" Заңға қайшы келмесе болғаны.
Төленуге тиісті қысқа мерзімді вексельдер.
Векселдерді берудің негізгі көзі банктік ссудалар және тауарлар мен
қызметтерге төленген төлемдер болып табылады. Векселдер кепілдемемен
қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін.
Вексель пайыздық және пайыздық емес болып бөлінеді. Пайыздық
вексельде проценттік мөлшерлеме вексельдернің сомасынан бөлек көрсетіледі.
Проценттік емес вексельде процент алдын ала төленеді, дисконтты құру
жолымен, оларда процент мөлшері жанама көрсетіледі.
Атына тәуелсіз, ұзақ мерзімді құрал-жабдықтар, тіке және жанама,
борышкерлерден процент төлеуді сұрайды. Себебі, осы уақытқа байланысты
ақшаның түсуінен кете алмайды.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің периодтық пайыз сомасы ол:
Негізгі қарыз сомасы* пайыздық қойылым *уақыт=пайыздық сома
Қойылған проценттік қойылым – пайыз мөлшері,қарыз құжаттарында
көрсетілген. Көрсетілген проценттік қойылым проценттік төлеу сомасын
анықтайды, яғни қарыздың сомасынан төленеді.Пайыздық қойылым қаржы
нарығында уақытқа байланысты экономикалық жағдай өзгереді,және де несиенің
ұзақтығынада байланысты.
Нақты пайыздық ставка нарықтық пайыздық ставка мен сәйкес
келеді.Болашақ ақша қарыздарын төлеуді дисконттау үшін нақты пайыздық
ставка қолданылады.Ақша қаражаттарының сомасына және ақша
эквиваленттеріне, борышкерлерден алынған, нақты пайыздық ставка
қолданылады.Толық қарыз сомасы – ол сома қарызды өтейтін күні төленуі
керек.
1.2.Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі
Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі 4000-Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек
шотында есептеледі. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің бірі -бұл облигациялар
есебі.
Облигация дегенiмiз - ұстаушысына (иесiне) өз құнынан процент түрiнде
тұрақты табыс беретiн бағалы кағаздардың бiр түpi. Облигациясы барлар
(ұстаушылар) эмитенттiң (акционерлiк қоғaм, мемлекеттiк муниципалды
органдар және басқалары) облигацияны шығарушының кредиторы болып табылады.
Облигация - жалған капиталдың бiр түpi. Облигацияның акциядан айырмашылығы:
оның ұстаушысы акционерлiк қоғамның мүшесi бола алмайды және оның дауыс
беруге де құқысы жоқ.
Облигациялармен байланысты операциялардың есебi "Облигация" шотында
жүредi.
"Облигациялар" шотында мемлекеттiк жене жергiлiктi займдардың проценттiк
облигацияларына салынған каржылық инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы
және осындай құнды қағаздар сатып алу құнымен есептелiнедi. Облигация -
белгiленген нақты (номиналдық) құны бойынша eгeciнe процент төлеу аркылы
өтелетiн мiндеттеменi растайтын бағалы қағаз. Облигациялардың төмендегiдей
түрлерi бар: мемлекеттiк және жеке меншiктi (коммерциялық банктер,
акционерлiк қоғамдар және басқалар шығарған); атаулы және талап етушiге
арналған; проценттiк және проценттiк емес, epкiн айналымдағы және айналым
шеңберi шектеулi.
Облигациялардың төмендегiдей реквизиттерi болуы керек: аты, фирмалық
атауы және эмитенттiң тұpғaн жерi (облигацияны айналымға шығарушы мемлекет,
кәсiпорын, мекеме); фирмалық атауы немесе сатып алушының аты немесе
облигацияның талап етушiге жазылғаны туралы жазба; номиналдық құны,
карастырылған болса пайыз мөлшерi; өтеу және пайыздарды (проценттердi)
төлеу мерзiмдерi, шығарылған орны мен күнi, сондай-ақ облигацияның сериясы
мен нөмipi, эмитенттiң өкiлеттi тұлғаларының қол қою үлгiлерi. Облигацияның
мақсатын бiлдiретiн мiндеттi реквизит облигацияның қандай тауар үшiн
шығарылғандығын көрсетедi. Облигацияларды өтеу мерзiмiн және шығару туралы
шешiмiн эмитент айқындайды.
Облигацияға салынған қаражат инвестициясы олардың номиналдық құнының
деңгейiне байланысты тұрақты пайыз түрiнде алуды көздейдi.
Облигацияны алудың eкi нұсқасы бар: номиналдық құнынан үлкен бағасы
бойынша сыйлығымен) және номиналдық құнынан төмен бағасы бойынша
(жеңiлдiктерiмен). Демек, облигация номиналдық құны бойынша, немесе
облигация сыйлығымен (сыйақысымен), немесе облигация жеңiлдiгiмен шығарылуы
мүмкін.
Облигациялар болады:
1.Қамсыздандырылған облигациялар сәйкес қамсыздандыруды кепілдікке беру
жолымен қамтамасыз етеді. Мысалы:ипотекалық несие облигациясы жылжымайтын
мүлікпен қамтамасыз етіледі. Трастпен қамтамасыз етілген облигацияларға
басқа корпорациялардың акциялары мен облигациялары салынады.
2.Қамтамасыз етілмеген облигациялар- бұл облигациялар қамтамасыз етілмеген.
Мұндай облигациялар өте тәуекелді болып келеді, сондықтан бұл
облигацияларға сыйақы жоғары болу керек.
3.Жылдам облигациялар – мұндай эмиссиялық облигациялар бір мезгілде төленуі
керек.
4.Сериялық облигация – эмиссияның төленуі кейінге қалдыруы керек.
5.Жылдам төлеу құқығы облигация – эмитентке уақыт біткенге дейін облигация
төлеуге құқығы бар.
6.Конверттелетін облигациялар эмиссиядан кейін белгіленген уақытта
корпарацияның басқада бағалы қағаздарына конверттеле алады.
7.Тауарлармен қамтитын облигациялар тауарллардың мысалы мынадай түрлерімен:
мұнай баррельдері, көмір тонналары, асыл металлдың унцияларымен төлене
алады.
8.Терең дисконтталатын облигациялар (қамтамасыз етілмеген нөлдік сыйақы
ставкамен) сатып алушыға оларды төлеген кезінде пайыз бойынша толық
сыйақымен қамсызданумен сатылады.
9.Тіркелген облигациялар – иесінің атына шығарылған, оларды қайта сату үшін
ескі сертификатты өткізіп жаңа сертификат шығару қажет.
10.Купондық облигация – иесінің атына жазылмаған және иесінен басқа тұлғаға
өте алады.
11.Табыстық облигациялар – егер компания – эмитент шығындалған болса пайыз
бойынша сыйақы әкелмейді.
12.Белгілі обьектімен қамтамасыз етілген облигациялардың аталуы олардың
сыйақысы белгілі табыс көзімен байланысты болуында. Олар жиі
аэропорттармен, білім беру органдарымен үкімет органдарымен эмитенттеледі.
Бухгалтерлік есепте облигациялар олардың болашақ ақша ағыны бойынша
дисконтталған құнымен бағаланады.
Облигациялардың келісім шартымен анықталған пайыз ставка
(облигациялық сертификатта) көрсетіледі,тұрақталған купондық немесе
номиналдық деп аталады.Облигациялардың эмитентімен анықталған бұл ставка
өзінің номиналдық құнынан пайыз көрсетіледі немесе басқаша айтқанда беттік
құны,қарыздардың негізгі сомасы облигациялардың төлеу құны.Егер нарықтық
ставканың тұрақталған ставкадан айырмашылығыболса онда облигациялардың
көрсетілген құны ( ағымды сатып алу бағасы) номиналдық құнынан өзгеше
болады. Номиналдық және көрсетілген құнының арасындағ айырмашылық дисконт
немесе сыйақы болады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкадан төмен
болса,онда облигация сыйақымен бірге сатылады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкадан жоғары
болса, онда облигация жеңілдікпен сатылады.
Егер нарықтық пайыздық ставка номиналдық пайыздық ставкаға тең болса,
онда облигация номиналдық құны бойынша сатылады.
Дисконт (сыйақы)- облигациялардың айналымы уақытында пайыздары
бойынша шығынға амортизацияланады және есептен шығарылады. Пайыз бойынша
шығын дисконттық амортизациялануында жоғарлайды және сыйақының
амортизациялануында төмендейді.Дисконттың немесе сыйақының амортизациялану
кезінде ең тиімді әдіс – пайыздық ставканың әсерлі әдісі.Бұл әдіске сәйкес
облигациялардың пайыздары бойынша шығын облигациялардың баланстық құнын
кезең басындағы әсерлі пайыздық ставкамен дисконтқа көбейту арқылы немесе
облигациялардың сыйақысы пайыздар бойынша шығын мен төлеуге тиіс пайыздың
теңдестірілуі арқылы есептеледі.
Егер нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең болса, онда
облигациялар номиналдық құны бойынша сатвлады. Мұндай жағдайда, пайыздарды
төлеу облигациялардың сол мерзімімен тәуекелділігі бойынша пайыздық
табыстың нарықтық ставкасына тең табысты береді. Алайда, көбінесе нарықтық
және бекітілген паиыздық табыстың нарықтық ставкалары тең бола бермейді.
Нарықтық ставка мен эмиссия бағасындағы өзгерістер өзара байланысты. Егер
нарықтық ставка 12% бекітілген пайыздық ставкалардан 10% жоғары болса, онда
облигацияның эмиссия бағасы номиналдық құннан жоғары болмау керек.
Инвесторлар $ 100 номиналдық құнды облигацияға 10% әкелетін төлем жасағысы
келмейді, өйткені бәсекелес үлестік куәліктер 12% - дық табыс әкеледі.
Егер нарықтық пайыздық ставкалар бекітілген пайыздық ставкалардан
жоғары болса, облигациялар жеңілдіктермен сатылады.
Егер нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең болса, онда
облигациялар номиналдық құны бойынша сатылады. Мұндай жағдайда, пайыздарды
төлеу облигациялардың сол мерзімі мен тәуекелділігі бойынша пайыздық
табыстың нарықтық ставкасына тең табысты береді. Алайда, көбінесе
нарықтық және бекітілген пайыздық ставкалар тең бола бермейді. Нарықтық
ставка мен эмиссия бағасындағы өзгерістер өзара байланысты. Егер нарықтық
ставка (12%) бекітілген пайыздық ставкалардан (10%) жоғары болса, онда
облигацияның эмиссия бағасы номиналдық құннан жоғары болмау керек, өйткені
ол нарықтық ставкасына тең табысты беруі керек. Инвесторлар $1000
номиналдық құнды облигацияға (10% әкелетін) төлем жасағысы келмейді,
өйткені бәсекелес үлестік куәліктер 12%-дық табыс әкеледі.
Егер нарықтық пайыздық ставкалар бекітілген пайыздық ставкалардан жоғары
болса, облигациялар жеңілдіктермен сатылады (номиналдық құнынан төмен).
Егер бекітілген пайыздық ставкалар нарықтық ставкадан жоғары болса,
онда облигациялар сыйақысымен сатылады (номиналдық құнынан жоғары).
Мұндай жағдайда, облигациялардың бекітілген пайыздық ставкалары нарықтық
ставкасынан жоғары ұсынылады. Облигацияның бағасы өсе береді, қашан табыс
көлемі нарықтық ставкадан төмендегенше.
Ұзақ мерзімді вексель.Ұзақ мерзімді вексель – бұл қарыз мерзімін
бекітетін формальды құжат. Векселдер жиі-жиі белгілі мақсаттарға арналған
нақты алуға немесе займдарға қолданылады. Облигациялар керісінше,
капиталдың сомасын көбейтуге арналған. Жалпы, векселдер облигацияға
қарағанда жабу мерзімі қысқалау және биржалар мен нарықта сатылмайды.
II. Бөлім. Банктік міндеттемелер есебі
2.1.Банктердің несиелерін есепке алу есебі
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу-ол пайыз (процент) түрінде
қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал.
Несиелерді есепке алу үшін 3000 Қысқа мерзімді қаржылық
міндеттемелер және 4000Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшелеріне енгізілген пассивті шоттары пайдаланылады.
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкісі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық
банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банкілерарқылы жүзеге
асырылады.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық және төленетін жағдайында
комерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.
Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу
мерзімі сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы және оны жүзеге
асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жағдайда жазбаша түрінде
банкке өтініш білдіреді.
Несие беру келісім шарты бекітілгенге дейін банк қарыз алушының
несиені қайтару қабілеттілігін мұқият талдауға, қарыздың (сауданың)
өтелмеуін әсер ететін факторларын; қарыз алушының атағын, бұрын алынған
сауданың кақытында өтеуі (соның ішінде басқа банктерден де) басқа
міндеттемелерге қатынасын, қарыз алушының экономикалық және қаражаттық
жағдайын, баланысы бойынша төлем қабілеттілігін және несиені пайдалану
тиімділігін және т.б. мүмкіндігін зерттеуге міндетті.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін
пайызын да өндіріп алуға және олардан кепілдікмүліктерін талап етуге құқығы
бар. Тауарлы-материалдық құндылықтардың өнімдерді және басқа да кепілдік
салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несие береді.
Несие негізінен оны өтеу қабылеті бар кәсіпорындарға берәледі. Несие
өтеу қабілеттілігі деп кәсіпорынның өзінің борышыты міндеттемелерін
толығымен және уақытынды есептесе алуын атаймыз. Кәсіпорындарға несие,
негізінен, өнер кәсіптің тиімділігін арттыруға және оның ғылыми –
техникалық деңгейін көтеруге, тиімділіг жоғарғы жаңа өнім түрлерін
шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызыметтерді көрсетуге, халық үшін
экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі.
Олардың ішінен жете көңіл бөлетіндері өз міндеттемелерін дер кезінде
орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және
шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға
беріледі.
Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса
және бұрындары аталмыш кәсіпорын олардың берген несиесін оқтын- оқтын
пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтінішінің оң шешімін
табуы мүмкін.
Әдетте, қарыз шоттары банкттерде есеп айырсу шот ашылған жерінде
ашылды. Бұл үшін кәсіпорын банкте төменде келтірілген өтініш-міндеттемесін
ұсынуы керек.
Сонымен қатар, банкттен несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын
өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерін, жалға алу
келісіміндерін, тіркеу куәлігін және клиенттің несие алу құқығының барлығын
растайтын басқа да құжаттарын банкке ұсынады. Қарыз алушының несиені алғаш
рет алып отырғандығына немесе несиені үнемі пайдаланып жүргендігіне
қарамастан несиені алудың мақсаты, пайдалану мерзімі зерттеледі, содан соң
ғана несиелендірілетін шараның техникалық-экономикалық негіздемесі,
күтілетін түсімнің есебі; жылдық пен тоқсандық бухгалтерлік және
статистикалық есептері, қаржат нәтежесі жөніндегі есептері, Басқа
банкттердегі ашылған шоттарының көшірмесі; қарыз алушының несиені қайтару
қабілеттілігі және қаржат жағдайын анықтайтын басқа да дерекетер; банк
тәжірейбесінде қабылданған нысандағы несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз
ететін мүмкіндігі (кепілдікке салынатын мүліктерді сақтандыру куәлігі және
т.б.) және басқа да құжаттарының көшірмесі банкке ұсынылады.
Несие беру банкттердің өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге
асырылады. Банк қарыздары бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі
өтіп кеткен қарыздары жоқ болса ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен
кәсіпорындарға несие беру үлкен қауып туғызатындықтан, ондай
кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесі жан-жақты зерттеледі.
Кепілге салу жөніндегі келісіп тұрған үйді кепілге салуды қоспағанда,
нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиесілі
тауарлары-материалдық құндылықтарды немесе шығарылуна қарай дайын өнімді
кепілге салу кепілге салудың бір түрі болып табылады. Кепілге салуға
ақшалай бағаланатын мүліктер соның ішін де бағалы қағаздар да ұсылынуы
мүмкін. Кепілге салынған құндылықтар әдетте қарыз алушының иелігінде
қалады, қарыз алушы кепілге салынған тауарлы - материалдық құндылықтарды
басқа құндылықтарға ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта
өндеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісіміне қол
қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол
бойынша пайыз төленгеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады. Борышкер кепілге
салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда кепілге
салынған мүліктің құнынан банкттің талабын қанағатандыру соттың шешімі
бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде,
әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінде оның толық сақталуы
қамтамасыз етілмеген жағдайда, қарыз алушының есебінен оның сақталуын талап
етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған (опат болған) жағдайда, егер
ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемін қанағаттандырудың
айрықша құқығын пайдаланып алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай,
қарыз алушының кепілге салған мүлігіне құнынан несиенің сомасын өндіріп
алуға құқылы.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем-талап несиесі
үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес жүзеге асырылады. Банк қарыз алушыға берілген
несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуекелділігімен өз еркімен
сақтандыру жөніндегі шарт жасау жолымен, өз бетінше сақтандыра алады. Бұл
жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені үшін
жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген сақтандыру
төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде
несиенінің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың
банкке ұсылынуы мерзімділігі, несиенің мақсаты пайдалануын және
қамсыздандырылуын тексеру нысандары несие бойынша қарыздарды өтеудің
барысынды кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі,
қамыздандыруды тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны
ашылады.
Банк қарыз алушыға несиелік қызымет көрсету үшін онымен бір жылға
немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын
әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие әдетте 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін
материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынының өзін-өзі
ақтауына негізделіп беріледі. Жекелеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz