Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс -әрекетін және жаңа технология негіздерінде оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру
Мазмұны
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс -әрекетін қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық процестеріне
сипаттама ... ... ...8
1. 2. Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту және
мұғалімнің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...12 1.3. Ана тілі сабақтарында оқушылардың
шығармашылық қабілетін жетілдірудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8
2. Жаңа технология негіздерінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру
2.1 Ана тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Бастауыш сыныпта шығармашылыққа үйретудiң әдіс-
тәсiлдерi ... ... ... ... .38
2.3.Тәжірибелік
бөлімнен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасында білім беру
саласында жүріп жатқан реформаның басымдық алуы, мемлекет дамуындағы ұзақ
мерзімге межеленген мақсаттарға жету бағытындағы қоғамдық прогрестің
заңдылықтарынан туындайды. Болашақ ұрпақтарға әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру қоғамның басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан да қазіргі мектептің
құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан өзгерістер оқу –
тәрбие процесін жетілдіру талаптарын қояды. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасында: “...Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке
тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға
бағытталған... І сатыдағы оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде
негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен игеру үшін
мыналарды: оқу, жазу, есептеудің тиянақты дағдыларын, қарапайым
тілдік қарым – қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін - өзі
көрсетуді, мінез - құлық мәдениетін, жеке гигиенасы және салауатты
өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған”,- деп
көрсетілген. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін білім беруді дамыта,
тұлғалық-бағдарлы, іс-әрекеттік тұрғыда жетілдіру қажет екенін бүгінгі
заман талабына сай білім парадигмалары айқындай түсуде. Ал іс-әрекеттік
тұрғысынан негізгі компоненті ретінде шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан
тұлға тәрбиелеуді негізгі қажеттілік деп есептейміз.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің
басты міндеттерінің бірі: жеке адамның шығармашылық, рухани және күш қуат
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-
өрісін байыту”,- деп атап көрсетілген. Осы міндетке сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігі мен шығармашылық іс-әрекетке түсе алатын тұлға қалыптастырудың
бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін тәжірибе дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
“Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылыққа құлшынысымен оқушылардың баурап
жететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді, - делінген. Білім беруде
оқушы мұғалімнің объектісі ғана емес, білімді меңгеруде жеке субъект
ретінде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру
үшін мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, шәкірттерінің жас және
жеке ерекшелігімен қатар оның неге қызығатынын жете білуі маңызды болмақ.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің негізгі міндеті: “Баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту”, - делінген. Осы міндетті шешудің бірден бір жолы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” жолдауының он жетінші бағытын – Бастауыш және орта білім беру,
сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату
деп атап, онда: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы
білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау
керек, - деп көрсетті. Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында түбегейлі
өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады. Өйткені,
әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп жатқан
реформа осының айғағы. Мұның өзі ұлттық білім үлгісін жасауды талап етіп,
оның негізгі бағыты – адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану,
оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму
ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына,
көзқарасының, шығармашылық еркіндігі мен белсенділігі және іскерлігінің
қалыптасуына жағдай жасау болып табылады.
Тұлғаның шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға қатысты мәселелер ұлы
ғұламаларымыз әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Х.Дулати, М.Қашқари, А.Құнанбаев,
А.Яссауи шығармаларында өз бастауын алған.
Зерттеу тақырыбымыздың әдіснамалық, теориялық негіздері философия ғылымы
бойынша Ғ.Есім, Д.Кішібеков, Ә.Нысанбаев, М.Орынбеков, Ұ.Сыдықов,
Ә.Тұрғынбаев, сондай-ақ шетел философтары Б.С.Гершунский, Г.Гегель, Декарт,
Д.Дьюи, Г.Лейбниц, И.Кант, Платон, А.Спиркин, И.Фихте және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талқыланған. Қазақстандық әлеуметтанушылар Ж.Алтаев,
Н.А.Аитов, А.И.Артемов, Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Қ.У.Биекенов, Г.Нұрышева
және т.б. тұлғаның шығармашылық іс-әрекетке бейімділігін оның
әлеуметтенуімен байланыстыра қарастырған.
Оқушыларды таным әрекеті және шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мен дамыту мәселесінің психологиялық аспектілерін отандық психолог-
ғалымдар Ж.Аймауытов, Ә.Алдамұратов, С.Қ.Бердібаева, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Жақыпов, М.Мұқанов, Ж.Намазбаева, К.Оразбекова, Т.Тәжібаев,
Х.Т.Шерьязданова және т.б. зерделеген. Сонымен қатар шетел психологтары
Б.Г.Ананьев, А.В.Брушлинский, А.А.Люблинская, А.В.Петровский,
А.Я.Пономарев, Л.С.Рубинштейн, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Н.Ф.Талызина,
О.К.Тихомиров, В.К.Шабельников, И.С.Якиманская, т.б. арнайы зерттеу
объектісі етіп алған.
Елімізде білім мен тәрбие ісінің дамуы және теориялық аспектілерін
К.И.Адамбеков, Б.А.Әлмұхамбетов, Т.О. Балықбаев, А.А.Бейсенбаева,
Р.Қ.Бекмағамбетова, Қ.Б.Бержанов, Ш.К.Беркімбаева, Қ.Бөлеев, М.Жұмабаев,
А.Н.Ильясова, Ж.У.Кобдикова, С.Қ.Қалиев, К.Қ.Құнантаева, К.Ж.Қожахметова,
Ш.К.Майғаранова, Е.У.Медеуов, Г.Ж. Меңлібекова, Ж.Ж.Наурызбай,
Г.К.Нұрғалиева, О.Е.Омарұлы, М.Н. Сарыбеков, Ә.І.Сембаев, Ә.Сыдықов,
Ш.Т.Таубаева, Р.К.Төлеубекова, С.А.Ұзақбаева, І.Р.Халитова,
Г.М.Храпченков, Қ.Т.Ыбырайымжанов т.б. зерттеу жұмыстарында қарастырған.
Әр түрлі білім беру саласы бойынша оқушының танымдық шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың дидактикалық және әдістемелік аспектілерін
Қ.А.Аймағамбетова, З.Ш.Айдарова, Е.Алимухамбетова, А.Х.Аренова,
А.Е.Әбілқасымова, М.Әбдікәрім, А.Байтұрсынов, Д.С.Байғожанова,
Е.Ы.Бидайбеков, Қ.Л.Болатбаева, Е.А.Вьюшкова, М.Дулатов, Р.Қ.Дүйсембінова,
Ә.Т.Жұмабаева, Б.Т.Қабатай, А.Ғ.Қазмағамбетов, Ж.А.Қараев, М.Ә.Құдайқұлов,
А.Қ.Құсайынов, Р.М.Қоянбаев, Т.Ә.Қышқашбаев, Л.Х. Мажитова,
Б.И.Муканова, К.С. Мусин, Ә.Муханбетжанова, Ж.Б.Мырзабаев, Т.Қ.Оспанов,
В.К.Павленко, С.Рахметова, А.Қ.Рысбаева, Т.С.Сабыров, Ә.Ә.Сағымбаев,
О.Салимбаев, Ж.С.Сардарова, Б.А.Тұрғынбаева, Г.Ж.Уәйісова, Н.Н.Хан,
Н.Д.Хмель, В.В.Шахгулари, Р.О. Ізғұттынова және т.б. зерттеген.
Шетел педагог ғалымдары Ш.А.Амонашвили, Ю.К.Бабанский, Л.И.Божович,
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, З.Зак, И.П.Иванов, И.А.Зимняя, Я.А.Коменский,
В.С.Кукушина, И.Я.Лернер, А.С.Макаренко, М.И.Махмутов, Н.Морозова,
М.И.Моро, В.Оконь, М.П.Осипова, П.И.Пидкасистый, А.М. Пышкало, М.Н.Скаткин,
В.А.Сластенин, В.Сухомлинский, К.Д.Ушинский, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина және
т.б. аталған мәселені әр қырынан зерттеген. Аталған ғалымдардың
педагогикалық зерттеулерінде оқушылардың танымдық қызығушылығын, таным
әрекетінің белсенділігін арттыру мәселелерін айқындап, жеке тұлғаны
дамытуға болатынына қарастырылған. Ал, бастауыш сынып оқушысының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесін арнайы зерттеу объектісі
етіп алмаған. Білім саласында болып жатқан түбегейлі өзгерістер бастауыш
сынып оқушысының шығармашылық іс-әрекет арқылы тұлға ретінде қалыптастыруды
басты міндеттердің бірі деп қарастыруды талап етіп отыр. Бұл өз кезегінде
жалпы орта білім берудің бастауыш сатысында педагогикалық процесті
тұлғалық-бағдарлы тұрғыда ұйымдастыруды қажет етеді. Ұсынылып отырған
зерттеу жұмысының көкейкестілігі сонымен қатар, бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда мұғалімдердің педагогикалық
процесті тұлғалық-бағдарлы, нәтижелі іс-әрекеттік тұрғыда ұйымдастыруда
және онда жаңа нәтиже алуда педагогикалық технологиялардың тиімділігін, оны
жүзеге асыруда ақпараттық технологияларды барлық пәндерде құрал ретінде
пайдалану ерекшелігін білмейтіндігімен айқындалады. Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды нақты теориялық және
практикалық мәселе ретінде зерттеу қажеттігі бүгінгі білім берудің басым
бағыттарына байланысты олардың жас және жеке ерекшелігіне сәйкес
шығармашылықпен ізденуде, кез келген жағдаятта ұтымды шешім қабылдаудағы
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ғылыми зерттеу
жұмыстары мен педагогикалық-әдістемелік әдебиеттерге жасалған талдаулар
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселесінің ғылыми тұрғыда негізделмегенін айқындауға мүмкіндік туғызды.
Осы тұрғыдан алғанда келесі қарама-қайшылықтар туындап отыр:
- қазіргі қоғам сұранысының талаптарына сай бастауыш сынып
оқушыларын шығармашылыққа баулу қажеттілігі мен білім парадигмасының
өзгеруіне байланысты бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың арнайы зерттелмеуі;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу қажеттілігі
мен шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыруды теориялық-әдіснамалық тұрғыда
негіздеп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етілмеуі.
- қазіргі қоғамның тұлғаның шығармашылық белсенділігін жүйелі, сапалы
дамытуға байланысты мектептердегі білім беруге қоятын талаптар мен бас-
тауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды
қамтамасыз етуге негіз болатын тұжырымдаманың және оны жүзеге асыру
моделінің жоқтығы;
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптас-
тыру үшін тұлғаға бағдарланған білім беру мен оның мазмұнын жүзеге асыратын
технологияларының сараланбауы, ақпараттық технологиялардың құрал ретінде
пайдаланбауы;
- тұлғаға бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мен оның ғылыми-әдістемелік
жүйесінің жасалмауы.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу
мәселеміздің көкейкестілігін айқындап, тақырыпты “Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру (Ана тілі сабағында)” деп
таңдауымызға негіз болды.
Бастауыш сыныптарда оқу программасы көркем
әдеби шығармаларды қамтыған. Әдеби шығарма, түрлi бейнелер, олардың
iс - әрекетi арқылы өмiрдi түсiнуге көмектеседi. Жазушының
идеясы, көңiл-күйi шығарманың мазмұны арқылы оқушыға берiледi, сөйтiп
оларда алуан түрлi сезiм, ой туғызады, дүниеге көз қарасын
қалыптастырады. Көркем әдеби шығармалардың мұндай ерекшелiктерi бастауыш
сыныптарда олардың өзiндiк әдiстемесiн қажет етедi. Бүгiнгi жас
ұрпаққа жан-жақты бiлiм беру, тәрбиелеу - әрбiр ұстаздың басты
мiндетi.
Қайсыбiр мұғалiмдер сабақтың жаңа түрiн пайдаланса, кейбiреуi
жаңашыл мұғалiмдердiң тәжірибелерiн қолданады. Қай әдiстi
пайдаланса да, мақсат бағдарламадағы материалдардың мазмұнын
шәкiрт бойына сiңiру.
Бiлiм негiзi бастауышта болғандықтан, оның мұғалiмi
басты тұлға. Демек, бастауыш мектептiң жаңа жүйеге көшуi
әрбiр мұғалiмнен жаңаша жұмыс iстеудi, батыл
шығармашылықты талап етедi. Бастауыш мектептiң алдында тұрған
негiзгi мiндетi – оқушыларды дамыта оқытуды, яғни оқушыны оқу
әрекетiне қалыптастыру, олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын
арттыру. Алайда бұл арада ерекше көңiл бөлiп, ойлануды
талап ететiн мәселе, бұл оқушылардың шығармашылық бағытта
дамуына жете мән берiлмеуi.
Мұғалiм мына қағидаларды үнемi назарда ұстағаны жөн деп
есептеймiз:
- Бала бойындағы құмарлығын ,қызығушылығын жойып алмау, оның
шығармашылығын жетiлдiру.
- Бiлiмдi өз бетiнше iздену арқылы алуға қолайлы
жағдай жасау.
- Өзiн - өзi дамытатын тұлға қалыптастыру.
Рас, iзденушi мұғалiм бала бойындағы туа бiткен
түрлi қасиеттердi дәл байқап, сапалық баға берiп, әрi
қарай өз бетiнше дамытуы қажет. Сондай жаңа талпыныс,
жаңа ашылған жолдың бiрi - бiлiм берудiң жаңа жүйесiнiң
жасалуы. Бұл педагогикадағы тұтас бiр педагогикалық процестермен тығыз
байланысты. Бұған дәлел жаңа базистiк оқу жоспарына көшу, жаңа буын
оқулықтары мен оқу әдiстемелiк кешендер, тiптi жаңаша ойлау
қалыптастыру. Мәселен ойлау тақырыбында ойлау туралы жалпы түсiнiк ойлау
ерекшелiктерi, ойлаудың жеке адамның сипаты жайлы
Л.З.Занковтың “Бастауыш оқыту жүйесi” тақырыбындағы арнайы
курстан жақсы көруге болады.
Тек қана оқу бағдарламасына сүйене отырып және ұлттық
ерекшелiктердi ескере отырып, тақырыптарды сәйкестендiрiп шығармашылықпен
пайдалану мүмкiндiктерiн игеруге болады. Мысалы: Ана тiлi
және қазақ тiлi сабақтарында ойлау, аңғаруға байланысты және iздену
дәлелдеуге қатысты бiрнеше шығармашылық тапсырмаларды
топтастыруға болады. Атап айтсақ:
а) Тақырыпты схемалау немесе схема бойынша толықтыру.
ә) Өз бетiнше диафильм құрастыру;
б) Ойдан ертегнi құрастыру.
Сол сияқты Ш.А. Амонашвилидiң шығармашылық деңгейде жұмыс
iстеу әдiсiн, шеберлiгiн үйрене отырып мына айтылған
мәндi ойына құлақ түрсек. Oқушылардың шығармашылық қабiлеттерi
деп бiз iс-әрекет қорытындысында жаңа бiр нәрсенi үйренулерi және
олардың даралық бейiмдiлiктерiнiң, қабiлеттерiнiң, тәжiрибелерiнiң
көрiнуi болып табылады,- делiнген.
Сондықтан да әрбiр педагог балалық кезде ерекше көзге
түсетiн бейiмдiлiк, қабiлет көрсеткiштерiн ұмытпай дамыту парыз. Ол
үшiн берiлетiн оқу мiндетiнiң мазмұны мен мәнi айқын,
белгiлi бiр проблеманы шешетiнде әр түрлi пiкiрталас тудыратындай,
өзiндiк қиыншылығы бар, шығармашылық ойлау қабiлетiн тудыратын
болуы қажет.
Ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлы жатық та түсiнiктi
тiлмен: Жақсы дерлiк те, жаман дерлiк те бiр әдiс жоқ, олақтың
белгiлi - бiр ғана әдiстi болу, шеберлiктiң белгiсi –түрлi әдiстi
табу да қолынан келу. Мұғалiм әдiстi көп бiлуге тырысуы керек
және қолдана бiлуi қажет,-деп атап кеттi. Олай болса қазiргi таңда
мектебiмiздiң мiндетi: Оқушыны жеке тұлға ретiнде дамыту,
мұғалiм жұмысына жаңа технология енгiзу.
Ондағы мақсат:
1 Жаңашылдық технология негiзiнде шығармашылық қызметiнiң тәжiрибесiн
қалыптастыру.
2 Оқушының жеке тұлғасының психологиялық-педагогикалық нұсқаудың негiзiн
енгiзу арқылы оқушының бiлiм-бiлiктiлiгiн қалыптастыру, дамыту.
3 Мұғалiм жаңа әдiстердi өзiнiң iс-тәжiрибесiне
енгiзу және шеберлiгiн арттырудағы жұмысты жүйелендiру, оқушылардың
шығармашылық жұмыс iстеу қабiлетiн дамыту.
Демек, бастауыш мектептiң жаңа жүйеге көшуi
әрбiр мұғалiмнен жаңаша жұмыс iстеудi, батыл шығармашылықты
талап етедi. Қазiргi сабақтың тағы бiр ерекше құнды
жағы бар, ол - сабақ мазмұнын саралай отырып, сабақта
сөз болатын тақырып мазмұнын аша бiлу, жаттығулардың ең
тиiмдi дегендерiн іріктеп алып, берiлетiн тапсырмалар көлемiне,
оның күрделiлiгiне, ауыр - жеңiлдiгiне мұқият мән берiп,
ойластырып, оларды орындау амал - тәсiлдерi түсiндiрiлуi
керек.
Сабақты жоспарлауға қойылатын бұл талаптар оқу-тәрбие
жұмысын тұтас қамти алатын сабақ түрiн дұрыс таңдауды
қамтамасыз етедi. Оқытудың тұтастық принципiн сақтау
мұғалiмге де, оқушыға да уақытты барынша аз жұмсауға септiгiн
тигiзедi. Мұғалiм өзi өткiзген сабағын өзi бағалауға
тиiс, оқытуда мұғалiмнiң өз сабағын өзi бағалауы оқытудың ұтымды жолын
дұрыс таңдай бiлуiнiң кепiлi болмақ. Әрбiр сабақта
оқушылардың әрқайсысымен жеке - дара жұмыс жүргiзу
әдiстемесiн әр мұғалiм сабақты жоспарлау кезiнде
ойластыруы тиiс және солай талап етiледi. Жеке
жұмыс өте жақсы оқитын оқушымен де, орта, одан төмен оқитын
оқушымен де жүргiзiледi.
Осы диплом жұмысында зерттеліп отырған жалпы білім беретін мектептерде,
яғни бастауыш сыныптарда қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, зерттеуде осы күрделі процесте көзделген
мақсатқа жетудің жолдары, құралдары, педагогикалық шарттары қарастырылады.
Зерттеу объектісі: сабақ барысында оқушылардың шығармашылығын,
қабілетін жетілдіру үрдісі (процессі), танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Зерттеу пәні: оқушылардың шығармашылығын, қабілеттілігін, танымын
жетілдірудегі тәжірибелердің іске асу жолдары әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: ана тілі сабақтарында жаңа технология негіздерінде
оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, дамыта оқыту негізінде
оқушыларды шығармашылық әрекеттерін белсенді субъектісі ретінде даму
шарттарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері:
- шығармашылық белсенділік әрекет ұғымын теориялық жағынан айқындау;
- бастауыш сыныптардағы оқушыларды дамыта оқыту негізінде шығармашылық
әрекеттерін белсендіру жолдарын анықтау;
- шығармашылығын белгілерін айқындау жолдарының тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Егер мұғалімнің басшылығымен жұмыс барысында орта
білім берудің бастауыш сыныптарында - шығармашылыққа үйрету жұмыстары үнемі
жүргізіліп отырса, онда балалардың шығармашылық ойлау қабілеттері дамып,
қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болу
жолдары айқындала түседі
Зерттеудің жаңалығы: Жаңа технологияны жүзеге асыру үшін ізденіс
керек-мұғалімге,өзінің білім-біліктілігінің сапасын арттыруға көмектеседі.
Бастауыш сыныптағы оқытудың мазмұнында ерекше орын алатын пән ана тілі.Ана
тілін үйрету, сөзді түсініп меңгеріп оқу, жаттау ғана емес сөзді мәтінге
байланыстыра тілін жаттықтыру, сол мәтіннің мазмұнын ойлау сезімімен, сурет
үлгілерін, сөйлеу жүйесін де меңгерту жаңа технологиялармен. Ана тілі
сабағында жаңа технологияның жылдан жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен
дамуы бастауыш білімінің негізі болып табылатыны.
1. Ана тілі сабақтарында оқушылардың танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық процестеріне
сипаттама.
Бастауыш мектеп өскелен ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де
өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды.
Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына, балабақшада болу-
балмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға тағы
басқа жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде
баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері
нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері
дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі
баланың психикалық іс әрекеттері мен жүйке қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш
мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен
есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың
қасиеттері мен сапаларын менгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге
бақылампаздығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай
алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге аударады. Бала
біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нәрселерге
зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіннің дамуында
сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің
дамуы, сондай ақ оның әлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын
әрекетінің алуан түрлері мен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс әрекет белсенділігін көрсете
отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді
мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір
дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі - есте
сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына, материалды есте
сақтау және қайта жанғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үренеді.
Оқу үрдісіне ой операциалары да іске асады. Елестету бойынша
заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру
байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай
алу, себебі салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне
бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым қатынас
жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі келетіндігі,
түсіндіруге тырысушылық, әнгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе білу жатады.
Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигникативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір ( көркем жазу
ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің граматикалық
табиғатын ашады және ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді.Баланың
алғашқы мектеп табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер
түғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр мектептегі жаңа талаптарға
негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке басындағы
адамгершілік, жауапгершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбектілік сияқты
қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір бірінің,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден,
ұзақ уақыт күщ жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында
өзін өзі менгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы- оқуы мен танымдық
әрекеттің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік
қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарым
қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмікншілігі бар. Себебі
олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.
Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын анғарып көрмеген қабілеті
бар екені анықталып отыр.Осыған сүйеніп кеңес психологтары қазіргі күнде
беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін
толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып
баланың психикалық дамуын ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі ойыеға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында.
Соңымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбылары мен қатынас жасап,
осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны
ажырата бастайды. Деген мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала
әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар
кездеседі: біріншіден бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады.
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден мұғалымнің
өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым қатынас жасауға үйрене
алмағандықтан бала қиналады, сыныатың мұғалымі қанша жақсы болғанымен, бала
оған бата алмай, бірденені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы
партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен
болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп жатырқауын
тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып әке шешелеріне
еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше
көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді.
Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді,
дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық
көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың
қажеттілігін жөнді дамыт алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына
қызығу балада бірте-бірте сенеді де, оқуға немқұрайды қарайтын болады.
немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды
бірте- бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші
пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан
үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың
екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы
дәрежеде құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың
жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі әлде қайда ұтымды. Себебі азды - көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін
бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы ( екінші
үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта
қалай оқығанына байланыты. Әдетте, баланың бірнеше обьектіге қызығуы мен
оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше обьектінің бір
жағы сырттай біреуге ұнайтының айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі
де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске
берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нәрсеге
құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі. Сондықтан, осы
мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы алғанда екінші үшінші
сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі,
біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады.
Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел. Сондықтан оның сөзін
мүдіртпей орындайтын болады.
1. 2. Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту және мұғалімнің ролі.
Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену стратегиясының негізгі бөлігі -
білім жүйесін-жақсарту. Елбасымыз Ә.Н.Назарбаев Үкіметке берген
8 міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне байланысты болғаны баршаға
аян. Ұстаз беделін мемлекетгік деңгейде көтеру қажет. Оқыту жүйесінде
мұғалім -ең басты тұлға. Ұстаз - білген адамға ата-анадан кейінгі дүниеге
көзін ашушы, білім, тәрбие беруші.
Қай елде, қай заманда болсын бала тәрбиесіне ерекше мән берілген.
Өйткені, бала жеке адамның емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер ұрпаққа
аманат. Ұрпақ— саналы өмірдің ең басты кепілі. Егемен еліміздің тірегі —
білімді ұрпақ Ал, білім бастауы — бастауыш мектепте берілетіні айқын.
Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып,
келбетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе, баланың эстетикалық -көркемдік
талғамын ұштап, ұлттық тәрбие береміз.
Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға-ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа-егеменді, тәрбиесі тең елге
айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай білімімен теңессе ғана ұлттар
теңесе алады Білім қалай теңеседі? Бұған бірден-бір жауап: әрине оқу-тоқу
арқылы теңеседі.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет. Ұстаз беделі, ең алдымен, өзінің жеке басының
қасиеттеріне, ұстаздық қабілетіне байланысты. Мұғалім мамандығы ертеден
келе жатқан мамандықтардың бірі. Білімді таратушы болды. Сол себептен
мұғалімдердің жан-жақты білімді адамдар болуы тиіс. Ұлы ағартушы Ы.
Алтынсарин Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені жақсы мұғалім
мектептің жүрегі дегені мәлім Бала атаулыға ашық-жарқын қарап, мейірлене
қарай білсек, оның пәк сезімінен шықсақ, сенім артар серік табарымызға
күмән жоқ. Бүгінгі күні мектеп жасындағы балаларға жаңа технологияға сай,
жаңа оқу бағдарламасымен білім беру өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Бірақ қандай да білім беру жүйесін алып қарасақ та оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту келелі із болып табылады. Бастауыш сыныптарға сабақ
беру үшін мүғалімде терең де, жан-жақты білім болу керек. Бастауыш
мектептің негізгі мақсаты-балалардың ойлау қабілеттерін және шығармашылық
қабілеттерін дамыту. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса,
шығармашылық әрекеті нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін
қабілеттерді дамытады. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатындағы болуы
мүмкін.
Біздің міндетіміз-оқушыға оқу оның бойында жасырынып жатқан
мүмкіндіктерді ашып көрсету. Кез келген оқушы мұғалімнің басшылығымен
орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесіне өзінің ішкі мүмкіндіктерін
дамытады. Баланың қабілет мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ,
соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін. Егер бала бойындағы қабілетті
мұғалім байқамаса, ол бала оқушылармен бірдей болып қалады. Сондықтан
қабілетгің дамуында түрткі бола білу керек. Осындай жұмыстар жүргізу
мұғалімнің шеберлігіне байланысты Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім
белсенділігі, шығармашылық ізденісі ол мамандығына деген сүйіспеншшік
алдындағы шәкірттер бағалауы ерекше орын алады. Әр оқушының жас
ерекшелігіне қарап жеке басын қадірлеу қағидасы да мұғалім ең бір жиі
қолданылатын әдіс. Өйткені мұғалім өзі сыйлап тұрғаны оқушы мұғалімнің
сөзіне, мінез-құлқына, әдебіне бірден байқап сезеді, және де өзін сол
мұғалімдей ұстап үйренуге баули бастайды. Мұғалімдердің оқушылармен жұмыс
жасау үшін олардың ақыл-ой дамуын, интелектісін, логикасын және оқушы
тұлғасының сапалар қалыптастыру мен дамытудың психологиялық - педагогикалық
қабілет мүмкіндіктерін зерттеп білу керек. Мұғалім қызметі шеберлік
тұрғысынан да, шығармашылық тұрғысынан да оқушыларға өнеге болуы тиіс. Осы
орайда әр ұстазға ізденуіне, шығармашылықпен айналысуға жоғары ахуал
туғызып, ылтипат сезіммен қарым-қатынас жасау жолға қойылған. Мұғалімнің
атқаратын әрекеті қарым-қатынасқа негізделеді. Сондықтан ол өз еңбегінде
қарым-қатынасқа үлкен мән беруі тиіс. Балалармен қарым-қатынас жасауды
психологиялық жолы оның жеке басының жай, күйіне жалпы психологиялық
жағдайын өзінің жеке педагогикалық дербестігін ескеру. Педагогтік істің
шебері болу кездей соқ нәрсе емес. Ол көптеген себептерге байланысты.
Мұғалім ісінен орын алады.
Педагогикалық әрекеттегі шығармашылықтың тірегі, мұғалімнің
білімділігі. Тек өз пәні ғана емес - жалпы адамзаттық құндылықтарды
меңгерген, терең де тиянақты білім иесі ғана оны мақсат керлікпен іске
асыра алады, әрине бұл жерде қалыптан тыс ойлай алу қабілетінің рөлі
жоғары. Ойлаудың бұл деңгейіне адам бұрын тәжірибеде кездеспеген әрекеттің
жаңа түрімен айналысуы, әртүрлі ситуацияларды шешу, жаңадан жаңаны көру,
тани білу арқылы жетеді. Мұны шығармашылық ойлау дейміз.
Әр іс көңілдегідей шығу үшін оның үлгісі не мерзімі өлшеуге боларға
керек, - дегенінен сол кезеңнің өзінде ең бірінші әдіскер, мұғалімнің
қажетіне ден қойылғандығын анықтауға болады. Түрлі әдіс-тәсілдерді жан-
жақты игеріп, білімдерін жетілдіретін, іс- тәжірибелермен қоса әдістемелік
құралдар қажет. Себебі ондай жанама материалдар ұстаздар білімін
толықтырады. Ал, білімді де, білікті ұстаздан тәлім алған оқушының жан-
жақты жетік болары сөзсіз. Соңдықтан жақсы оқытудың, нәтижелі тәрбие
берудің кілті мұғалмнің қолында.
В.А.Сухомлинский: Мұғалім өзінің жалпы білім деңгейін көрсету үшін
өзін оқытатын пәнді терең білу, педагогикалық мәдениеті мен шеберлігін
дамыту үшін өзін шәкірт ретінде ұстаса білім үстіне білім, дағдырына дағды
қосып отырса, шәкірттердің ішінде оған еліктеушілер аз болмайды- дейді.
Білім беру дегеніміз — ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша
теориялық, практикалық іске, еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының
бойынындағы бар қабілетін кемеліне келтіріп, жетілдіру болып табылады.
Олай болса, баланың дұрыс білім алуы— ең алдымен ұстазға байланысты.
Әрбір мұғалім өз ісіне жетік, теориялык біліммен жақсы қаруланған болса
ғана балаларға жақсы өнеге, терең білім бере алады.
Ізденгіш мұғалім баланың білімін алуға деген қажеттілігін туғызу
керек. Жаттанды дүниені қайталай бергеннен гөрі, шынайы ойланатын
шығармашылыққа итермелейтін сабақтар өткізілуі шарт. Осындай оқыту ғана
бала интелектісінің көзін ашып шығармашылығын дамытады. Сабақ үнемі
жарысқа,сайысқа құрылса, оқушылардың пәнге деген қызығушылығы артары
даусыз. Оқушыларды ауызекі сөйлеугесұрақ-жауап түрінде дағдыландырған
жөн. Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс меңгерту, оның дыбыстық жүйесін
қайталап, әр сабақты пысықтап отыру, жеке тапсырмалар беру сурет, кәртішке
арқылы жұмыстар жүргізу баланың ойлау қабілетін арттырып, оқушыны өзіндік
шығармашылық ізденіске жетелері сөзсіз. Сурет бойышпа әңгіме құрату,
әңгімеге ат қойғызу, белгілі тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру,
сөзжұмбақ шешу сынды бірқатар жұмыстар оқушылардың білімдерін жетілдіріп
ғана қоймай, оларды ұшқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелері анық.
Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қызметінде қазақ тілі
сабағындағы шығармашылық тапсырмаларды алатын орны ерекше. Олардың мақсаты
- оқушылардың тақырыпты меңгеріп, қабылдауын қалыптастыру. Шығармашылық
тапсырмаларды барлығы бір мақсатта жүзеге асырылады: ол оқушылардың
шығармашылық жұмысы негізінде қоршаған дүниедегі құбылыстарды қабылдау
дағдысын қалыптастыруға көмектесу болып табылады.
Мектепте әрбір сабақ өзіндік ерекшеліктерімен өлшенеді. Оқушыларға
әрбір сабақты сапалы әрі саналы меңгерту үшін оқушылармен шығармашылық
жұмыс жүргізудің мәні зор. Материалды толық меңгертіп, пәрменді тәрбие беру
мұғалімнің ынта-ықыласына тіпті қабілетіне байланысты. Қазіргі кезде
сабақты оқушыларға тек оқулық көлемінде ғана білім беріп, бірізділікпен
оқытылып келе жатқаны бәрімізге аян. Осыдан келіп, оқушылардың пәнге деген
ықыласы қызығушылығы төменгі дәрежесін көрсетеді. Оқушының белсенділігіне
көңіл бөлінбейгіндігін, педагогикалық ситуациялар туғызылмайтындығын;
негізгі құрал - оқулық болып, оқушылардың өз еркімен білімді меңгеруге
кедергі келтірген осындай мәселелерден оқушылардың көпшілігі көп
қиыншылықтарды басынан өткеруде.
Бірақ кез келген пәнді жақсы меңгерту үшін әр қилы әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып осы пәнге деген қызығушылығын арттыру мұғалімнің шеберлігіне
келіп тіреледі.
Мектептегі басты тұлға - мұғалім. Мүғалімдер жұмысының қажырлы
еңбегіне, шығармашылық белсенділігіне мектеп реформасы игі әсерін тигізеді.
Өз кәсіби сүйетін, шәкірттерін жақсы көретін - абыройы үшін күресу білетін
әрбір ұстазды құрметтеген, ұлағатты ойдың, өнегелі істің, бағытты тұрмыстың
ұйтқысы деп сыйлаған, үлкен де, кіші де құрметті. Мұғалімнің білімі өз
ісіне сүйіспеншілігі, шығармашылық ізденімпаздығы көрінетін кәзеңі — сабақ
үрдісі. Сабақ оқу-тәрбие үрдісінің ең басты, маңызды мәселе. Сабақтың
тиімділігін арттыруда маңызды факторлары-теориялық материалды терең
түсіндіре білу, оны практикалық - іс жүзінде іске асыру. Әр оқушымен жеке
жұмыс оқушылардың өз бетінше ізденуі арқылы жүзеге асады. Білім - негізі-
сабақта демекші, әрбір сабақ үлкен дайындықпен ,жан жақты жұмыс түрлерімен
ұштасып жатады. Әсіресе, әр сыныптағы тақырыптардың мазмұнына қарай, жас
ерекшеліктеріне байланысты дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу оқушылардың
белсенділігін, пәнге қызығушылығын арттырады. Көбіне, мұғалімдер әрбір
тапсырманы оқушыларға дайын күйінде беруге тырысады да, тапсырманың
мазмұнын оқушылардың ойлауына, оны өздігінен талдап түсінуіне аз көңіл
бөледі. Оқушылар өздігінен көп жұмыс жүргізулер керек. Шығармашылықпен
жұмыс істеудің, маңызы, мәні өте зор. Пайдаланатын тапсырмалар әртүрлі
болады. Олар:
1. мұғалімнің өзі дайындағаны.
2. оқушылардың өздігінен, ата-аналармен бірігіп жасайтын шығармашылық
қабілетіне дамытатын тапсырмалар болуы мүмкін. Оқыту -терең шығармашылық
еңбек. Оның жас ұрпақты тәрбиелеудегі мүмкіндігі мен күшін айқындап, жүзеге
асыру- негізінен, мұғалімнің ар-ожданымен өлшенеді. Жас ұрпақтың зердесіне
мектепте алатын білім негіздері әр мұғалімнің теориялық және әдістемелік
шеберлігіне байланысты қалыптасады. Сабақ өмірмен тығыз байланыстырыла,
ұштастырыла өткізілсе, ол нәтижелі болмақ.
Бала - дән, мұғалім-диқан. Сол дәнді көктете білу- диқанның ең басты
міндеті емес пе? Мұның өзі ерекше қажыр - қайратты қажет етеді. Біз де
осындай талап тұрғысынан көріне беруге тиіспіз. Қазақстанда мыңдаған
мұғалімдер корпусының ішінде жаңашыл шығармашылықпен жұмыс істеп жүрген
ұстаздар да көптеп саналады.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру өте
күрделі процесс. Ол біріншіден, мұғалімнің іс-тәжірибесі, шеберлігі мен
біліміне қатысты болады.
Шебер мұғалім өз ісінің маманы деген сөз, сондықтан еңбектері жақсы
нәтижеге жету үшін әр бір мұғалім білімін шыңдап шеберлікке жетуі тиіс.
Қазіргі реформалардың талаптарына сай нақты тәрбиелік іс-әрекет үстінде
өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл, педагог - зерттеуші, ойшыл
мұғалімді қажет етеді. Мұғалім оқушыларды білім жүйесімен , іскерлікпен,
дағдымен қаруландырып қана қоймай , олардың танымдық, шығармашылық
қабілетін дамытады. Мұғалім ең алдымен бала жанының тамыршысы болуы тиіс.
Бала жүрегінің пернелерін дәл тауып, оны ойната білу оңайлықпен келмейді.
Бала жанының қобызшысы болып, оның жүрегіне жол тапқан ұстаз ғана адамның
диханы бола алады. Сусыз тастық жерге дихан болу қандай қиын болса,
адамдық дихан болу үлкен ізденіспен біліктілік арқылы ғана болмақ.
1.3. Ана тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудің
теориялық негіздері
Әр мұғалiм шығармашылықпен еңбек етсе
ғана оқушы бiлiмiнiң сапасын арттыра алады. Ұстаз
ұдайы iзденiп, өз мамандығына лайықты әдебиеттердi
оқып, озат тәжiрибелердi ақтара қарап, теориялық
бiлiмi мен әдiстемелiк шеберлiгiн шыңдай түссе
ғана қазiргi уақыт талабы дәрежесiне көтерiлмек. Демек,
мектепте бiлiм беру мұғалiмнен осыларды талап етедi.
Сабақ басталмас бұрын сабақ кестесi бойынша әрбiр
өтiлетiн сабақтың тақырыбы, мақсаты көрсетiлiп, сабаққа
керектi көрнекi - құралдар, кестелер тақтаға iлiнiп қойылады.
Мұндай көрнекi - құралдарды мұғалiм өзi әзiрлейдi немесе дайынын
пайдаланады.
Күн iлгерi сабақтың тақырыбын тақтаға жазып қою
керек, бұл оқушылардың ойын бiрден сабаққа баурайды. Әрi
уақытты үнемдеуге пайдасын тигiзедi. Көркем шығарманы
оқудан бұрын алдын ала дайындық жұмысы жүргiзiледi. Ол дайындық
оқылайын деп отырған шығарманың мазмұны мен көлемiне
байланысты болмақ.
Шығарма әуелi тұтас оқылғаны тиiмдi: Өйткені бөлiнiп оқылса, балалар
оның мазмұнын толық ұғына алмайды. Шығарманың мазмұнын бiр
рет оқығанда-ақ тыңдаушылардың көкейiне қондырып, санасына жеткiзу үшiн,
ол нақышына келтiре, шабытпен оқылуға тиiс. Бала психологиясының
нәзiк сырларын жете бiлген атақты совет педагогы А.С. Макаренко баланың
жан - жүйесiне әсер етуде дауыс ырғағының ерекше
маңызы бар екенiн көрсеткен болатын.
Ұлы педагог: Егерде менiмен жұрт тек
қана бiр қалыпты дауыспен сөйлесетiн болса, мен
бiр жылдан кейiн дарға асылып өлер едiм,- деп, дауыс ырғағына
өзiнiң қаншалықты мән беретiнiн бiлдiре келе: Қайткенде де сiздiң
жеке ерекшелiгiңiздi сезiне алатындай болсын,-деп көрсетедi.\
4\
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына
келтiре сөйлеген сөздiң керемет әсер ететiнi, олардың
есту сезiмiн дамытып, санасын оятатыны, шығарманың
психикалық мәнiн түсiнуге мүмкiндiк береді. Сонымен, мұғалiм
шығарманы оқуға дайындалу барысында жүргiзген әңгiме
де, шығарманы оқуда немесе мазмұнын қысқаша айтып беру
болсын, дауыс ырғағына қатты көңiл бөлiп, сөздердi анық,
дұрыс айту мәнерiне өзi жақсы жаттыққан болуға тиiс.
Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды - мұғалiм
шығарманы әуелi өзi оқып көрсеткенi дұрыс: кейде оқу техникасын
меңгерген, мәнерлеп, жақсы оқитын балаларға да оқытуға болады. Бiрақ
әсiресе ұйқасы қиын немесе жолдары ұзақ бала демi
жетiңкiремейтiн өлеңдер, көркем фразалар мен сөз өрнектерi арқылы
бейнелене суреттелген көрiнiстер кездесетiн шығармаларды
мұғалiмнiң өзi оқығаны жөн.
Егер текст оқушыларға оқытылса, бастан аяқ бiр
оқушы ғана оқымайды. Текстi бөлiп-бөлiп бiр бөлiмiн бiреуi,
екiншi бөлiмiн екiншiсi сөйтiп жалғастыра, кезекпен
бiрнеше бала оқиды. Бiрақ текст қалай болса солай, кез-
келген жерден тоқталмай, әр бөлiм белгiлi бiр аяқталған
ойды бiлдiретiн, үзiндi болғаны жөн.
Көлемдi шығарманы оқытудың екiншi жолы - бөлiмге
бөлiп оқу. Әр бөлiмдi оқып бiткеннен кейiн, бiрнеше сұрақтар арқылы оның
мазмұны айтқызылады. Келесi сабаққа шығарманың екi-үш
бөлiмiн (көлемiне қарай) оқып келу тапсырылады. Бұл
әдiстiң екеуi де пайдалы: бiрiнде оқушы оқиғаны аяғына дейiн
бiлуге асығып, шапшаң оқуға төселетiн болса, екiншiсiнде
көркем шығарманы асықпай, онда әңгімеленіп отырған
оқиғаны жан-жақты мән бере ойланып, түсiнiп оқуға
жаттығады. Оқылған шығарманың көлемi қандай болмасын, оны
оқушылардың қаншалықты меңгергенiн байқау үшiн мұғалiм
қорытынды әңгiме жүргiзеді. Бұл әңгіме әр түрлi
жолдармен ұйымдастырылады.
Әңгiменi ұйымдастыру, шығарма мазмұнынан түсiнгендi
айтып беру, әдетте қорытынды әңгiме деп саналады. Мұнда
оқушылар көбiне мұғалiмнiң сұрақтары бойынша
әңгiмелейдi.
Әңгiме қызу жүрiп, оған оқушыларды түгел
қатыстыру үшiн оқылған шығарманың мазмұны бойынша
оқушыларды бiр-бiрiне сұрақ қоюға үйретуге болады.
Оқулықтағы материалдардың көпшiлiгiне қорытынды
сұрақтар берiлген. Мұғалiм қорытынды әңгiменi әр текстiң аяғында
берiлген сұрақтар арқылы өткiзуiне болады.
Шығарманың мазмұнын қорыту барысында ондағы
кейiпкерлерге қарапайым түрде мiнездеме беру, көркем сөздер
мен сөз тiркестерiн талдау, көркемдiк қасиетiн таныту, сол
әңгiмеге салынған суреттердi қарау секiлдi жұмыстар
жүргiзiледi:
а). Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру. Қандай шығарманың
болмасын, онда белгiлi кейiпкерлерi болады да сол
кейiпкерлердiң көңiл-күйi, олардың айналасында әр алуан
оқиғалар суреттеледi. Ол кейiпкерлерге мiнездеме беру
әңгiменiң жалпы мәнiн аңғаруға көмектеседі. Кейiпкерлерге
мiнездеме беру жұмысы шығармада айтылатын түйiндi мәселелердi
қамтиды. Сонымен қатар мұндай жұмыстарда балалар, сол
кейiпкердiң өз басына тән қасиеттердi автор көрсеткендей етiп
жеткiзiп беруге тырысып, текстегi суреттеме
сөздердi қолданады.
ә). Шығармадағы әр түрлi оқиғаларды әңгiмелеу.
Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру барысында
оның өмiр сүрген ортасына, заманына тоқталуға тура
келедi: Мысалы, Б Майлиннiң “Күлпәш” әңгiмесiндегi қарға
көмiлiп қалған, аштықтан өлiп жатқан екi адам. С.
Торайғыровтың “Кедей” поэмасындағы кедейдiң күнi-түнi
дамылсыз қанша еңбек еткенiмен, қарны тойып, тәуiр тамақ iшiп,
тәуiр киiм киіп, жоқшылықпен өткен бақытсыз да сорлы өмiрiмен
балалар саналы түрде танысады, мұның бәрi оқушыларды әдiлетсiздiк
пен зорлыққа тiршiлiкке тәрбиелеп, олардың бойында қайырымды да
кiшiпейiл болу қасиеттерiн қалыптастыра бередi.
б). Шығарманың көркемдiк ерекшелiктерiн таныту. Балаларды
әдеби шығармаларды оқуға дайындауда олардың оқыған
әңгiмелерiнiң тiлiне, бейнелi сөз тiркестерiне көңiл аударып,
мәнiн аңғартып отырудың маңызы бар.
Шығармадағы бейнелi ұғымдар әдетте текстiң мазмұны
бойынша iстелетiн жұмыстан кейiн өз алдына бөлек талданады.
Мұғалiм оқылған шығармадан талдануға тиiс сөздер мен ұғымдарды
iрiктеп алады да, бiрiнен соң екiншiсiн түсiндiре
бастайды.
Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру керек табиғатты
сипаттау, еңбектi суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргiзiледi.
Шынында, бастауыш сынып оқушылары мысалды оқығанда суреттелген
оқиғаның тартымдылығына қызығады, оны шындық деп қабылдайды.
Сондықтан мысалды оқып шығысымен, автордың бейнесi, оны кiм деп
түсiнесiңдер дегендей сұрақ қою қателiк болар едi.
Өйткенi жұмысты мұндай әдiспен жүргiзу оқушылардың мысалды
оқығанда алған әсерлерiн жояды, сондықтан олардың одан
алған әсерлерi әлсiремей, қайта күшейетiндей жағдай жасайтын
әдiс -тәсiлдер қарастырылады. Ол үшiн алдымен мысалдарды
суреттелген оқиғаны кейiпкерлердi өмiрде болатындай етiп
түсiндiру керек. Ал мысалда суреттелгендер шындық болмыс жөнiнде
балаларға қате түсiнiк бередi, өйткенi қарға, түлкi сөйлемейдi
ғой деген сияқтты олардан қауiптенудiң қажетi жоқ. Олардың
сөйлемейтiнiн балалардың өздерi де жақсы бiледi, сонда да
оны шындық сияқты қабылдайды.
Мысалы, оқытудың үшiншi ерекшелiгi – оның дауыстап оқу тәсiлiнде.
Мысалдағы айтылатын сөз автордың атынан айтылмай, кейiпкердiң атынан
баяндалатын болса, сол кейiпкердiң басындағы ерекшелiгiне қарай, дауыс
сазы да құбылып отырады. Мысалы, Шал мен малай да ол екеуiнiң
сөзi бiр сөзбен немесе Қарға мен түлкi де түлкi мен қарғаның
сөзi бiр үнмен оқылмайды. Тiптi бiр кейiпкердiң сөзiн оқу әдiсi де
оның қылығына қарай түрлене бередi: Шалдың “Бауырым, түгенше жан, айыршы”
- дегенi жалынышты үнмен оқылса, “Әумесер, ақылың жоқ, ит, доңыз”-
деген сөздердi ақыру, жекiру, ұрсу мәнерiнде, ал малайдың;
Ұрсасың неге, шалым, маған,-дедi.
Сөккендей не iстедiм саған ?-дедi,
Жазғаным менiң сенi аю жаудан
Айырып алғаным ба аман ?! - дедi
деген сөздердi шарасыздық сезiммен, сұраулық мәнерiнде
бiрқалыпты оқылады. Қарға мен түлкi мысалында автор сөзi бiр әуенмен
оқыла келе, түлкiнiң сөзi басталған кезде қулық, өтiрiк мадақтау
мәнерiне келтiрiлiп, дауыс бiрнеше құбылып оқылады. Қорыта айтқанда
мысалдарды төмендегiдей жүйемен оқытуға болады:
Оқылатын материалдар жөнiнде мұғалiм алдын - ала
әңгiме өткiзедi: онда балаларға түсiнiгi ауыр деген сөдердiң (сол
мысалдың iшiнде кездесетiн) кейбiреулерiн кiрiстiре отырып,
олардың мағыналарын аша түседi.
- Мысалды мәнерлеп мұғалiм оқиды, сонан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс -әрекетін қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық процестеріне
сипаттама ... ... ...8
1. 2. Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту және
мұғалімнің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...12 1.3. Ана тілі сабақтарында оқушылардың
шығармашылық қабілетін жетілдірудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8
2. Жаңа технология негіздерінде оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру
2.1 Ана тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Бастауыш сыныпта шығармашылыққа үйретудiң әдіс-
тәсiлдерi ... ... ... ... .38
2.3.Тәжірибелік
бөлімнен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
Кiрiспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасында білім беру
саласында жүріп жатқан реформаның басымдық алуы, мемлекет дамуындағы ұзақ
мерзімге межеленген мақсаттарға жету бағытындағы қоғамдық прогрестің
заңдылықтарынан туындайды. Болашақ ұрпақтарға әлемдік ғылым мен прогресс
деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен
мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру қоғамның басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан да қазіргі мектептің
құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан өзгерістер оқу –
тәрбие процесін жетілдіру талаптарын қояды. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасында: “...Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке
тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға
бағытталған... І сатыдағы оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде
негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен игеру үшін
мыналарды: оқу, жазу, есептеудің тиянақты дағдыларын, қарапайым
тілдік қарым – қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін - өзі
көрсетуді, мінез - құлық мәдениетін, жеке гигиенасы және салауатты
өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған”,- деп
көрсетілген. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін білім беруді дамыта,
тұлғалық-бағдарлы, іс-әрекеттік тұрғыда жетілдіру қажет екенін бүгінгі
заман талабына сай білім парадигмалары айқындай түсуде. Ал іс-әрекеттік
тұрғысынан негізгі компоненті ретінде шығармашылық іс-әрекеті қалыптасқан
тұлға тәрбиелеуді негізгі қажеттілік деп есептейміз.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің
басты міндеттерінің бірі: жеке адамның шығармашылық, рухани және күш қуат
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-
өрісін байыту”,- деп атап көрсетілген. Осы міндетке сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігі мен шығармашылық іс-әрекетке түсе алатын тұлға қалыптастырудың
бірден-бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін тәжірибе дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында:
“Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек зерттеу объектісі ретінде
ғана емес, ең алдымен, шығармашылыққа құлшынысымен оқушылардың баурап
жететін субъектісі ретінде көрінуімен бедерленеді, - делінген. Білім беруде
оқушы мұғалімнің объектісі ғана емес, білімді меңгеруде жеке субъект
ретінде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру
үшін мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, шәкірттерінің жас және
жеке ерекшелігімен қатар оның неге қызығатынын жете білуі маңызды болмақ.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің негізгі міндеті: “Баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту”, - делінген. Осы міндетті шешудің бірден бір жолы бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев “Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан” жолдауының он жетінші бағытын – Бастауыш және орта білім беру,
сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату
деп атап, онда: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы
білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау
керек, - деп көрсетті. Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында түбегейлі
өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады. Өйткені,
әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп жатқан
реформа осының айғағы. Мұның өзі ұлттық білім үлгісін жасауды талап етіп,
оның негізгі бағыты – адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану,
оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму
ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына,
көзқарасының, шығармашылық еркіндігі мен белсенділігі және іскерлігінің
қалыптасуына жағдай жасау болып табылады.
Тұлғаның шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға қатысты мәселелер ұлы
ғұламаларымыз әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Х.Дулати, М.Қашқари, А.Құнанбаев,
А.Яссауи шығармаларында өз бастауын алған.
Зерттеу тақырыбымыздың әдіснамалық, теориялық негіздері философия ғылымы
бойынша Ғ.Есім, Д.Кішібеков, Ә.Нысанбаев, М.Орынбеков, Ұ.Сыдықов,
Ә.Тұрғынбаев, сондай-ақ шетел философтары Б.С.Гершунский, Г.Гегель, Декарт,
Д.Дьюи, Г.Лейбниц, И.Кант, Платон, А.Спиркин, И.Фихте және т.б.
еңбектерінде жан-жақты талқыланған. Қазақстандық әлеуметтанушылар Ж.Алтаев,
Н.А.Аитов, А.И.Артемов, Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Қ.У.Биекенов, Г.Нұрышева
және т.б. тұлғаның шығармашылық іс-әрекетке бейімділігін оның
әлеуметтенуімен байланыстыра қарастырған.
Оқушыларды таным әрекеті және шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мен дамыту мәселесінің психологиялық аспектілерін отандық психолог-
ғалымдар Ж.Аймауытов, Ә.Алдамұратов, С.Қ.Бердібаева, Қ.Б.Жарықбаев,
С.Жақыпов, М.Мұқанов, Ж.Намазбаева, К.Оразбекова, Т.Тәжібаев,
Х.Т.Шерьязданова және т.б. зерделеген. Сонымен қатар шетел психологтары
Б.Г.Ананьев, А.В.Брушлинский, А.А.Люблинская, А.В.Петровский,
А.Я.Пономарев, Л.С.Рубинштейн, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Н.Ф.Талызина,
О.К.Тихомиров, В.К.Шабельников, И.С.Якиманская, т.б. арнайы зерттеу
объектісі етіп алған.
Елімізде білім мен тәрбие ісінің дамуы және теориялық аспектілерін
К.И.Адамбеков, Б.А.Әлмұхамбетов, Т.О. Балықбаев, А.А.Бейсенбаева,
Р.Қ.Бекмағамбетова, Қ.Б.Бержанов, Ш.К.Беркімбаева, Қ.Бөлеев, М.Жұмабаев,
А.Н.Ильясова, Ж.У.Кобдикова, С.Қ.Қалиев, К.Қ.Құнантаева, К.Ж.Қожахметова,
Ш.К.Майғаранова, Е.У.Медеуов, Г.Ж. Меңлібекова, Ж.Ж.Наурызбай,
Г.К.Нұрғалиева, О.Е.Омарұлы, М.Н. Сарыбеков, Ә.І.Сембаев, Ә.Сыдықов,
Ш.Т.Таубаева, Р.К.Төлеубекова, С.А.Ұзақбаева, І.Р.Халитова,
Г.М.Храпченков, Қ.Т.Ыбырайымжанов т.б. зерттеу жұмыстарында қарастырған.
Әр түрлі білім беру саласы бойынша оқушының танымдық шығармашылық іс-
әрекетін қалыптастырудың дидактикалық және әдістемелік аспектілерін
Қ.А.Аймағамбетова, З.Ш.Айдарова, Е.Алимухамбетова, А.Х.Аренова,
А.Е.Әбілқасымова, М.Әбдікәрім, А.Байтұрсынов, Д.С.Байғожанова,
Е.Ы.Бидайбеков, Қ.Л.Болатбаева, Е.А.Вьюшкова, М.Дулатов, Р.Қ.Дүйсембінова,
Ә.Т.Жұмабаева, Б.Т.Қабатай, А.Ғ.Қазмағамбетов, Ж.А.Қараев, М.Ә.Құдайқұлов,
А.Қ.Құсайынов, Р.М.Қоянбаев, Т.Ә.Қышқашбаев, Л.Х. Мажитова,
Б.И.Муканова, К.С. Мусин, Ә.Муханбетжанова, Ж.Б.Мырзабаев, Т.Қ.Оспанов,
В.К.Павленко, С.Рахметова, А.Қ.Рысбаева, Т.С.Сабыров, Ә.Ә.Сағымбаев,
О.Салимбаев, Ж.С.Сардарова, Б.А.Тұрғынбаева, Г.Ж.Уәйісова, Н.Н.Хан,
Н.Д.Хмель, В.В.Шахгулари, Р.О. Ізғұттынова және т.б. зерттеген.
Шетел педагог ғалымдары Ш.А.Амонашвили, Ю.К.Бабанский, Л.И.Божович,
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, З.Зак, И.П.Иванов, И.А.Зимняя, Я.А.Коменский,
В.С.Кукушина, И.Я.Лернер, А.С.Макаренко, М.И.Махмутов, Н.Морозова,
М.И.Моро, В.Оконь, М.П.Осипова, П.И.Пидкасистый, А.М. Пышкало, М.Н.Скаткин,
В.А.Сластенин, В.Сухомлинский, К.Д.Ушинский, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина және
т.б. аталған мәселені әр қырынан зерттеген. Аталған ғалымдардың
педагогикалық зерттеулерінде оқушылардың танымдық қызығушылығын, таным
әрекетінің белсенділігін арттыру мәселелерін айқындап, жеке тұлғаны
дамытуға болатынына қарастырылған. Ал, бастауыш сынып оқушысының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесін арнайы зерттеу объектісі
етіп алмаған. Білім саласында болып жатқан түбегейлі өзгерістер бастауыш
сынып оқушысының шығармашылық іс-әрекет арқылы тұлға ретінде қалыптастыруды
басты міндеттердің бірі деп қарастыруды талап етіп отыр. Бұл өз кезегінде
жалпы орта білім берудің бастауыш сатысында педагогикалық процесті
тұлғалық-бағдарлы тұрғыда ұйымдастыруды қажет етеді. Ұсынылып отырған
зерттеу жұмысының көкейкестілігі сонымен қатар, бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда мұғалімдердің педагогикалық
процесті тұлғалық-бағдарлы, нәтижелі іс-әрекеттік тұрғыда ұйымдастыруда
және онда жаңа нәтиже алуда педагогикалық технологиялардың тиімділігін, оны
жүзеге асыруда ақпараттық технологияларды барлық пәндерде құрал ретінде
пайдалану ерекшелігін білмейтіндігімен айқындалады. Бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды нақты теориялық және
практикалық мәселе ретінде зерттеу қажеттігі бүгінгі білім берудің басым
бағыттарына байланысты олардың жас және жеке ерекшелігіне сәйкес
шығармашылықпен ізденуде, кез келген жағдаятта ұтымды шешім қабылдаудағы
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ғылыми зерттеу
жұмыстары мен педагогикалық-әдістемелік әдебиеттерге жасалған талдаулар
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
мәселесінің ғылыми тұрғыда негізделмегенін айқындауға мүмкіндік туғызды.
Осы тұрғыдан алғанда келесі қарама-қайшылықтар туындап отыр:
- қазіргі қоғам сұранысының талаптарына сай бастауыш сынып
оқушыларын шығармашылыққа баулу қажеттілігі мен білім парадигмасының
өзгеруіне байланысты бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін
қалыптастырудың арнайы зерттелмеуі;
- бастауыш сынып оқушыларын шығармашылыққа баулу қажеттілігі
мен шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыруды теориялық-әдіснамалық тұрғыда
негіздеп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етілмеуі.
- қазіргі қоғамның тұлғаның шығармашылық белсенділігін жүйелі, сапалы
дамытуға байланысты мектептердегі білім беруге қоятын талаптар мен бас-
тауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруды
қамтамасыз етуге негіз болатын тұжырымдаманың және оны жүзеге асыру
моделінің жоқтығы;
- бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық іс-әрекетін қалыптас-
тыру үшін тұлғаға бағдарланған білім беру мен оның мазмұнын жүзеге асыратын
технологияларының сараланбауы, ақпараттық технологиялардың құрал ретінде
пайдаланбауы;
- тұлғаға бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру мен оның ғылыми-әдістемелік
жүйесінің жасалмауы.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу
мәселеміздің көкейкестілігін айқындап, тақырыпты “Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыру (Ана тілі сабағында)” деп
таңдауымызға негіз болды.
Бастауыш сыныптарда оқу программасы көркем
әдеби шығармаларды қамтыған. Әдеби шығарма, түрлi бейнелер, олардың
iс - әрекетi арқылы өмiрдi түсiнуге көмектеседi. Жазушының
идеясы, көңiл-күйi шығарманың мазмұны арқылы оқушыға берiледi, сөйтiп
оларда алуан түрлi сезiм, ой туғызады, дүниеге көз қарасын
қалыптастырады. Көркем әдеби шығармалардың мұндай ерекшелiктерi бастауыш
сыныптарда олардың өзiндiк әдiстемесiн қажет етедi. Бүгiнгi жас
ұрпаққа жан-жақты бiлiм беру, тәрбиелеу - әрбiр ұстаздың басты
мiндетi.
Қайсыбiр мұғалiмдер сабақтың жаңа түрiн пайдаланса, кейбiреуi
жаңашыл мұғалiмдердiң тәжірибелерiн қолданады. Қай әдiстi
пайдаланса да, мақсат бағдарламадағы материалдардың мазмұнын
шәкiрт бойына сiңiру.
Бiлiм негiзi бастауышта болғандықтан, оның мұғалiмi
басты тұлға. Демек, бастауыш мектептiң жаңа жүйеге көшуi
әрбiр мұғалiмнен жаңаша жұмыс iстеудi, батыл
шығармашылықты талап етедi. Бастауыш мектептiң алдында тұрған
негiзгi мiндетi – оқушыларды дамыта оқытуды, яғни оқушыны оқу
әрекетiне қалыптастыру, олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын
арттыру. Алайда бұл арада ерекше көңiл бөлiп, ойлануды
талап ететiн мәселе, бұл оқушылардың шығармашылық бағытта
дамуына жете мән берiлмеуi.
Мұғалiм мына қағидаларды үнемi назарда ұстағаны жөн деп
есептеймiз:
- Бала бойындағы құмарлығын ,қызығушылығын жойып алмау, оның
шығармашылығын жетiлдiру.
- Бiлiмдi өз бетiнше iздену арқылы алуға қолайлы
жағдай жасау.
- Өзiн - өзi дамытатын тұлға қалыптастыру.
Рас, iзденушi мұғалiм бала бойындағы туа бiткен
түрлi қасиеттердi дәл байқап, сапалық баға берiп, әрi
қарай өз бетiнше дамытуы қажет. Сондай жаңа талпыныс,
жаңа ашылған жолдың бiрi - бiлiм берудiң жаңа жүйесiнiң
жасалуы. Бұл педагогикадағы тұтас бiр педагогикалық процестермен тығыз
байланысты. Бұған дәлел жаңа базистiк оқу жоспарына көшу, жаңа буын
оқулықтары мен оқу әдiстемелiк кешендер, тiптi жаңаша ойлау
қалыптастыру. Мәселен ойлау тақырыбында ойлау туралы жалпы түсiнiк ойлау
ерекшелiктерi, ойлаудың жеке адамның сипаты жайлы
Л.З.Занковтың “Бастауыш оқыту жүйесi” тақырыбындағы арнайы
курстан жақсы көруге болады.
Тек қана оқу бағдарламасына сүйене отырып және ұлттық
ерекшелiктердi ескере отырып, тақырыптарды сәйкестендiрiп шығармашылықпен
пайдалану мүмкiндiктерiн игеруге болады. Мысалы: Ана тiлi
және қазақ тiлi сабақтарында ойлау, аңғаруға байланысты және iздену
дәлелдеуге қатысты бiрнеше шығармашылық тапсырмаларды
топтастыруға болады. Атап айтсақ:
а) Тақырыпты схемалау немесе схема бойынша толықтыру.
ә) Өз бетiнше диафильм құрастыру;
б) Ойдан ертегнi құрастыру.
Сол сияқты Ш.А. Амонашвилидiң шығармашылық деңгейде жұмыс
iстеу әдiсiн, шеберлiгiн үйрене отырып мына айтылған
мәндi ойына құлақ түрсек. Oқушылардың шығармашылық қабiлеттерi
деп бiз iс-әрекет қорытындысында жаңа бiр нәрсенi үйренулерi және
олардың даралық бейiмдiлiктерiнiң, қабiлеттерiнiң, тәжiрибелерiнiң
көрiнуi болып табылады,- делiнген.
Сондықтан да әрбiр педагог балалық кезде ерекше көзге
түсетiн бейiмдiлiк, қабiлет көрсеткiштерiн ұмытпай дамыту парыз. Ол
үшiн берiлетiн оқу мiндетiнiң мазмұны мен мәнi айқын,
белгiлi бiр проблеманы шешетiнде әр түрлi пiкiрталас тудыратындай,
өзiндiк қиыншылығы бар, шығармашылық ойлау қабiлетiн тудыратын
болуы қажет.
Ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлы жатық та түсiнiктi
тiлмен: Жақсы дерлiк те, жаман дерлiк те бiр әдiс жоқ, олақтың
белгiлi - бiр ғана әдiстi болу, шеберлiктiң белгiсi –түрлi әдiстi
табу да қолынан келу. Мұғалiм әдiстi көп бiлуге тырысуы керек
және қолдана бiлуi қажет,-деп атап кеттi. Олай болса қазiргi таңда
мектебiмiздiң мiндетi: Оқушыны жеке тұлға ретiнде дамыту,
мұғалiм жұмысына жаңа технология енгiзу.
Ондағы мақсат:
1 Жаңашылдық технология негiзiнде шығармашылық қызметiнiң тәжiрибесiн
қалыптастыру.
2 Оқушының жеке тұлғасының психологиялық-педагогикалық нұсқаудың негiзiн
енгiзу арқылы оқушының бiлiм-бiлiктiлiгiн қалыптастыру, дамыту.
3 Мұғалiм жаңа әдiстердi өзiнiң iс-тәжiрибесiне
енгiзу және шеберлiгiн арттырудағы жұмысты жүйелендiру, оқушылардың
шығармашылық жұмыс iстеу қабiлетiн дамыту.
Демек, бастауыш мектептiң жаңа жүйеге көшуi
әрбiр мұғалiмнен жаңаша жұмыс iстеудi, батыл шығармашылықты
талап етедi. Қазiргi сабақтың тағы бiр ерекше құнды
жағы бар, ол - сабақ мазмұнын саралай отырып, сабақта
сөз болатын тақырып мазмұнын аша бiлу, жаттығулардың ең
тиiмдi дегендерiн іріктеп алып, берiлетiн тапсырмалар көлемiне,
оның күрделiлiгiне, ауыр - жеңiлдiгiне мұқият мән берiп,
ойластырып, оларды орындау амал - тәсiлдерi түсiндiрiлуi
керек.
Сабақты жоспарлауға қойылатын бұл талаптар оқу-тәрбие
жұмысын тұтас қамти алатын сабақ түрiн дұрыс таңдауды
қамтамасыз етедi. Оқытудың тұтастық принципiн сақтау
мұғалiмге де, оқушыға да уақытты барынша аз жұмсауға септiгiн
тигiзедi. Мұғалiм өзi өткiзген сабағын өзi бағалауға
тиiс, оқытуда мұғалiмнiң өз сабағын өзi бағалауы оқытудың ұтымды жолын
дұрыс таңдай бiлуiнiң кепiлi болмақ. Әрбiр сабақта
оқушылардың әрқайсысымен жеке - дара жұмыс жүргiзу
әдiстемесiн әр мұғалiм сабақты жоспарлау кезiнде
ойластыруы тиiс және солай талап етiледi. Жеке
жұмыс өте жақсы оқитын оқушымен де, орта, одан төмен оқитын
оқушымен де жүргiзiледi.
Осы диплом жұмысында зерттеліп отырған жалпы білім беретін мектептерде,
яғни бастауыш сыныптарда қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, зерттеуде осы күрделі процесте көзделген
мақсатқа жетудің жолдары, құралдары, педагогикалық шарттары қарастырылады.
Зерттеу объектісі: сабақ барысында оқушылардың шығармашылығын,
қабілетін жетілдіру үрдісі (процессі), танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Зерттеу пәні: оқушылардың шығармашылығын, қабілеттілігін, танымын
жетілдірудегі тәжірибелердің іске асу жолдары әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: ана тілі сабақтарында жаңа технология негіздерінде
оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, дамыта оқыту негізінде
оқушыларды шығармашылық әрекеттерін белсенді субъектісі ретінде даму
шарттарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері:
- шығармашылық белсенділік әрекет ұғымын теориялық жағынан айқындау;
- бастауыш сыныптардағы оқушыларды дамыта оқыту негізінде шығармашылық
әрекеттерін белсендіру жолдарын анықтау;
- шығармашылығын белгілерін айқындау жолдарының тиімділігін дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Егер мұғалімнің басшылығымен жұмыс барысында орта
білім берудің бастауыш сыныптарында - шығармашылыққа үйрету жұмыстары үнемі
жүргізіліп отырса, онда балалардың шығармашылық ойлау қабілеттері дамып,
қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болу
жолдары айқындала түседі
Зерттеудің жаңалығы: Жаңа технологияны жүзеге асыру үшін ізденіс
керек-мұғалімге,өзінің білім-біліктілігінің сапасын арттыруға көмектеседі.
Бастауыш сыныптағы оқытудың мазмұнында ерекше орын алатын пән ана тілі.Ана
тілін үйрету, сөзді түсініп меңгеріп оқу, жаттау ғана емес сөзді мәтінге
байланыстыра тілін жаттықтыру, сол мәтіннің мазмұнын ойлау сезімімен, сурет
үлгілерін, сөйлеу жүйесін де меңгерту жаңа технологиялармен. Ана тілі
сабағында жаңа технологияның жылдан жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен
дамуы бастауыш білімінің негізі болып табылатыны.
1. Ана тілі сабақтарында оқушылардың танымдық іс-әрекетін
қалыптастыру
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық процестеріне
сипаттама.
Бастауыш мектеп өскелен ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де
өскелең ұрпаққа жаңа талаптар қояды.
Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да
құрметті міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшеліктеріне ғана
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына, балабақшада болу-
балмауына, тұрақтылық жағдайына, табиғи ортаға, әлеуметтік ортаға тағы
басқа жағдайларға байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл кезеңде
баланың денесі едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері
нығайып, табаны сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын, арқа бел бүгілістері
дамиды. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай бөліктерінің жетілуі
баланың психикалық іс әрекеттері мен жүйке қалыптасуына үлкен рөл атқарады.
Жекеленген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш
мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен
есту қабілеті жоғары деңгейге ажырата алады. Қабылдаған заттардың
қасиеттері мен сапаларын менгереді. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге
бақылампаздығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай
алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге аударады. Бала
біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес, қажетті нәрселерге
зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіннің дамуында
сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің
дамуы, сондай ақ оның әлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын
әрекетінің алуан түрлері мен танысып, оларды меңгере алумен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңіңде негізгі іс әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс әрекет белсенділігін көрсете
отырып, ақыл ой еңбегіне зейін арқылы жүзеге асырады
Оқу іс әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді
мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір
дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі - есте
сақталынатын материалдың мазмұнына іс әрекет сипатына, материалды есте
сақтау және қайта жанғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушының жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үренеді.
Оқу үрдісіне ой операциалары да іске асады. Елестету бойынша
заттарды дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру
байқалады. Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай
алу, себебі салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне
бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым қатынас
жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі келетіндігі,
түсіндіруге тырысушылық, әнгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе білу жатады.
Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигникативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бір қатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір ( көркем жазу
ойы) өзгешелік енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің граматикалық
табиғатын ашады және ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді.Баланың
алғашқы мектеп табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер
түғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр мектептегі жаңа талаптарға
негізделеді. Қоғамдық талаптарының өзгеруі баланың жеке басындағы
адамгершілік, жауапгершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбектілік сияқты
қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: бір бірінің,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, үшіншіден,
ұзақ уақыт күщ жұмсай алуына, психологиясын, өзін ерікті тежеу барысында
өзін өзі менгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы- оқуы мен танымдық
әрекеттің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен адамгершілік
қасиеттерінің қалыптастырудағы қарқынды кезең. Олардың өзгелер мен қарым
қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушыларының недәуір мүмікншілігі бар. Себебі
олардың интелектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.
Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен, қазірде бұрын анғарып көрмеген қабілеті
бар екені анықталып отыр.Осыған сүйеніп кеңес психологтары қазіргі күнде
беріліп жүрген оқу тапсырмалары оқушылар үшін жеткіліксіз дейді. Олар
мүмкіншілігін толық тауыса алмайды. Сондықтан бұлардың оқуға мүмкіншілігін
толық пайдалану үшін тапсырманы онан әрі қиындату қажет дейді. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші роль атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып
баланың психикалық дамуын ірі өзгерістерге ұшырайды. Өзгерістерге
ұшырауының себебі ойыеға қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында.
Соңымен қатар оқуға жаңа түскен бала сыныптағы құрбылары мен қатынас жасап,
осының нәтижесінде өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман жақсыны
ажырата бастайды. Деген мен әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала
әлі бейімделе алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар
кездеседі: біріншіден бала мектептің жағдайына бейімделе алмай қиналады.
Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да ықтимал. Екіншіден мұғалымнің
өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай қарым қатынас жасауға үйрене
алмағандықтан бала қиналады, сыныатың мұғалымі қанша жақсы болғанымен, бала
оған бата алмай, бірденені сұрау үшін сескенеді. Сол сияқты қасындағы
партада отырған кім, оған сыр айтуға бола ма, кіммен ойнауға болады, кіммен
болмайды, осыны білмейді. Бірақ көп ұзамай бала үйреніп жатырқауын
тоқтатады. Сонымен қатар бала оқуға кіргеніне мәз болып әке шешелеріне
еркелеп, кейде бір үлкен міндет атқарып жатқан сияқты болып, өзіне ерекше
көңіл бөлуді талап етеді.
Үшіншіден бірінші сынып оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді.
Тапсырмалардың жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді,
дегенмен бала оқиды, оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық
көрінуінен мектепке келу қызық болып көрінгенімен оқуға арналған баланың
қажеттілігін жөнді дамыт алмайды. Осының нәтижесінде мектептің жағдайына
қызығу балада бірте-бірте сенеді де, оқуға немқұрайды қарайтын болады.
немқұрайлықпен күресу үшін баланың оқуға ықыласын тудырып, тапсырмаларды
бірте- бірте қиындату қажет. Әдетте, оқу материалы жеңіл келсе, баланың іші
пысып, жалқаулыққа салынады. Ал тым қиын келсе, әлі жете алмағандықтан
үлгерем деуден күдер үзіп, одан бас тартатын болады. Осы екі жағдайдың
екеуі де қолайсыз, сондықтан тапсырманың қиындығы оқушы үшін қолайлы
дәрежеде құрылуы тиіс. Егер қолайлы етіп ықшамдау қиын келсе, тапсырманың
жеңіл болғанынан гөрі қиынырақ келуі әлде қайда ұтымды. Себебі азды - көпті
қиындығы бар тапсырмалар баланың қиналуына, ақыл ойының алға қарай
өрістеуіне жағдай туғызады. Осы үш түрлі қиыншылықтардың кездесетінін
бірінші сыныптың бас кезінен бастап еске алу қажет. Ал алдағы ( екінші
үшінші) сыныптарға келсек, мұндағы оқушылардың жағдайы бірінші сыныпта
қалай оқығанына байланыты. Әдетте, баланың бірнеше обьектіге қызығуы мен
оның ықыласының барлығын ажырату керек. Қызығу деп бірнеше обьектінің бір
жағы сырттай біреуге ұнайтының айтады. Қызығу көбіне аз уақытта кездеседі
де, кейін сөніп кетуі ықтимал. Ал ықылас балада іштей ұмытылып іске
берілуінен пайда болады. Әрине, қызығу кейде ықыласты, не бірнеше нәрсеге
құмар болуға апарып соғуы мүмкін. Бірақ бұл сирек кездеседі. Сондықтан, осы
мәселеге бірінші сыныпта мән беруі қажет. Жалпы алғанда екінші үшінші
сыныптағы балалардың көпшілігі ойдағыдай оқып кетеді. Мұның себебі,
біріншіден, кіші оқушының ниеті таза, ішіндегі тілінің ұшында болып тұрады.
Екіншіден, бұлар үшін мұғалім үлкен абырой және бедел. Сондықтан оның сөзін
мүдіртпей орындайтын болады.
1. 2. Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін
дамыту және мұғалімнің ролі.
Тәуелсіз Қазақстанның XXI ғасырға ену стратегиясының негізгі бөлігі -
білім жүйесін-жақсарту. Елбасымыз Ә.Н.Назарбаев Үкіметке берген
8 міндетінің екеуі осы ағарту жүйесіне байланысты болғаны баршаға
аян. Ұстаз беделін мемлекетгік деңгейде көтеру қажет. Оқыту жүйесінде
мұғалім -ең басты тұлға. Ұстаз - білген адамға ата-анадан кейінгі дүниеге
көзін ашушы, білім, тәрбие беруші.
Қай елде, қай заманда болсын бала тәрбиесіне ерекше мән берілген.
Өйткені, бала жеке адамның емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер ұрпаққа
аманат. Ұрпақ— саналы өмірдің ең басты кепілі. Егемен еліміздің тірегі —
білімді ұрпақ Ал, білім бастауы — бастауыш мектепте берілетіні айқын.
Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып,
келбетін сомдауға үлес қосады. Әсіресе, баланың эстетикалық -көркемдік
талғамын ұштап, ұлттық тәрбие береміз.
Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға-ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа-егеменді, тәрбиесі тең елге
айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай білімімен теңессе ғана ұлттар
теңесе алады Білім қалай теңеседі? Бұған бірден-бір жауап: әрине оқу-тоқу
арқылы теңеседі.
Білім берудің қазіргі жаңа құрылымы және оқу әдістемелік мазмұнының
өзгеруі мұғалімдердің кәсіби шеберліктерін жаңарту, шығармашылық
ізденістерін шыңдауын қажет етеді. Қазіргі уақытта барлық салада даму
үздіксіз болуы қажет. Ұстаз беделі, ең алдымен, өзінің жеке басының
қасиеттеріне, ұстаздық қабілетіне байланысты. Мұғалім мамандығы ертеден
келе жатқан мамандықтардың бірі. Білімді таратушы болды. Сол себептен
мұғалімдердің жан-жақты білімді адамдар болуы тиіс. Ұлы ағартушы Ы.
Алтынсарин Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені жақсы мұғалім
мектептің жүрегі дегені мәлім Бала атаулыға ашық-жарқын қарап, мейірлене
қарай білсек, оның пәк сезімінен шықсақ, сенім артар серік табарымызға
күмән жоқ. Бүгінгі күні мектеп жасындағы балаларға жаңа технологияға сай,
жаңа оқу бағдарламасымен білім беру өзекті мәселердің бірі болып табылады.
Бірақ қандай да білім беру жүйесін алып қарасақ та оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту келелі із болып табылады. Бастауыш сыныптарға сабақ
беру үшін мүғалімде терең де, жан-жақты білім болу керек. Бастауыш
мектептің негізгі мақсаты-балалардың ойлау қабілеттерін және шығармашылық
қабілеттерін дамыту. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса,
шығармашылық әрекеті нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін
қабілеттерді дамытады. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатындағы болуы
мүмкін.
Біздің міндетіміз-оқушыға оқу оның бойында жасырынып жатқан
мүмкіндіктерді ашып көрсету. Кез келген оқушы мұғалімнің басшылығымен
орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесіне өзінің ішкі мүмкіндіктерін
дамытады. Баланың қабілет мен талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ,
соғұрлым оның қабілеті толық ашылуы мүмкін. Егер бала бойындағы қабілетті
мұғалім байқамаса, ол бала оқушылармен бірдей болып қалады. Сондықтан
қабілетгің дамуында түрткі бола білу керек. Осындай жұмыстар жүргізу
мұғалімнің шеберлігіне байланысты Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім
белсенділігі, шығармашылық ізденісі ол мамандығына деген сүйіспеншшік
алдындағы шәкірттер бағалауы ерекше орын алады. Әр оқушының жас
ерекшелігіне қарап жеке басын қадірлеу қағидасы да мұғалім ең бір жиі
қолданылатын әдіс. Өйткені мұғалім өзі сыйлап тұрғаны оқушы мұғалімнің
сөзіне, мінез-құлқына, әдебіне бірден байқап сезеді, және де өзін сол
мұғалімдей ұстап үйренуге баули бастайды. Мұғалімдердің оқушылармен жұмыс
жасау үшін олардың ақыл-ой дамуын, интелектісін, логикасын және оқушы
тұлғасының сапалар қалыптастыру мен дамытудың психологиялық - педагогикалық
қабілет мүмкіндіктерін зерттеп білу керек. Мұғалім қызметі шеберлік
тұрғысынан да, шығармашылық тұрғысынан да оқушыларға өнеге болуы тиіс. Осы
орайда әр ұстазға ізденуіне, шығармашылықпен айналысуға жоғары ахуал
туғызып, ылтипат сезіммен қарым-қатынас жасау жолға қойылған. Мұғалімнің
атқаратын әрекеті қарым-қатынасқа негізделеді. Сондықтан ол өз еңбегінде
қарым-қатынасқа үлкен мән беруі тиіс. Балалармен қарым-қатынас жасауды
психологиялық жолы оның жеке басының жай, күйіне жалпы психологиялық
жағдайын өзінің жеке педагогикалық дербестігін ескеру. Педагогтік істің
шебері болу кездей соқ нәрсе емес. Ол көптеген себептерге байланысты.
Мұғалім ісінен орын алады.
Педагогикалық әрекеттегі шығармашылықтың тірегі, мұғалімнің
білімділігі. Тек өз пәні ғана емес - жалпы адамзаттық құндылықтарды
меңгерген, терең де тиянақты білім иесі ғана оны мақсат керлікпен іске
асыра алады, әрине бұл жерде қалыптан тыс ойлай алу қабілетінің рөлі
жоғары. Ойлаудың бұл деңгейіне адам бұрын тәжірибеде кездеспеген әрекеттің
жаңа түрімен айналысуы, әртүрлі ситуацияларды шешу, жаңадан жаңаны көру,
тани білу арқылы жетеді. Мұны шығармашылық ойлау дейміз.
Әр іс көңілдегідей шығу үшін оның үлгісі не мерзімі өлшеуге боларға
керек, - дегенінен сол кезеңнің өзінде ең бірінші әдіскер, мұғалімнің
қажетіне ден қойылғандығын анықтауға болады. Түрлі әдіс-тәсілдерді жан-
жақты игеріп, білімдерін жетілдіретін, іс- тәжірибелермен қоса әдістемелік
құралдар қажет. Себебі ондай жанама материалдар ұстаздар білімін
толықтырады. Ал, білімді де, білікті ұстаздан тәлім алған оқушының жан-
жақты жетік болары сөзсіз. Соңдықтан жақсы оқытудың, нәтижелі тәрбие
берудің кілті мұғалмнің қолында.
В.А.Сухомлинский: Мұғалім өзінің жалпы білім деңгейін көрсету үшін
өзін оқытатын пәнді терең білу, педагогикалық мәдениеті мен шеберлігін
дамыту үшін өзін шәкірт ретінде ұстаса білім үстіне білім, дағдырына дағды
қосып отырса, шәкірттердің ішінде оған еліктеушілер аз болмайды- дейді.
Білім беру дегеніміз — ғылымға негізделген жүйелі бағдарлама бойынша
теориялық, практикалық іске, еңбекке баулу, дүниетанымын кеңейту. Оқушының
бойынындағы бар қабілетін кемеліне келтіріп, жетілдіру болып табылады.
Олай болса, баланың дұрыс білім алуы— ең алдымен ұстазға байланысты.
Әрбір мұғалім өз ісіне жетік, теориялык біліммен жақсы қаруланған болса
ғана балаларға жақсы өнеге, терең білім бере алады.
Ізденгіш мұғалім баланың білімін алуға деген қажеттілігін туғызу
керек. Жаттанды дүниені қайталай бергеннен гөрі, шынайы ойланатын
шығармашылыққа итермелейтін сабақтар өткізілуі шарт. Осындай оқыту ғана
бала интелектісінің көзін ашып шығармашылығын дамытады. Сабақ үнемі
жарысқа,сайысқа құрылса, оқушылардың пәнге деген қызығушылығы артары
даусыз. Оқушыларды ауызекі сөйлеугесұрақ-жауап түрінде дағдыландырған
жөн. Қазақ тіліне тән дыбыстарды дұрыс меңгерту, оның дыбыстық жүйесін
қайталап, әр сабақты пысықтап отыру, жеке тапсырмалар беру сурет, кәртішке
арқылы жұмыстар жүргізу баланың ойлау қабілетін арттырып, оқушыны өзіндік
шығармашылық ізденіске жетелері сөзсіз. Сурет бойышпа әңгіме құрату,
әңгімеге ат қойғызу, белгілі тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру,
сөзжұмбақ шешу сынды бірқатар жұмыстар оқушылардың білімдерін жетілдіріп
ғана қоймай, оларды ұшқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелері анық.
Төменгі сынып оқушыларының шығармашылық қызметінде қазақ тілі
сабағындағы шығармашылық тапсырмаларды алатын орны ерекше. Олардың мақсаты
- оқушылардың тақырыпты меңгеріп, қабылдауын қалыптастыру. Шығармашылық
тапсырмаларды барлығы бір мақсатта жүзеге асырылады: ол оқушылардың
шығармашылық жұмысы негізінде қоршаған дүниедегі құбылыстарды қабылдау
дағдысын қалыптастыруға көмектесу болып табылады.
Мектепте әрбір сабақ өзіндік ерекшеліктерімен өлшенеді. Оқушыларға
әрбір сабақты сапалы әрі саналы меңгерту үшін оқушылармен шығармашылық
жұмыс жүргізудің мәні зор. Материалды толық меңгертіп, пәрменді тәрбие беру
мұғалімнің ынта-ықыласына тіпті қабілетіне байланысты. Қазіргі кезде
сабақты оқушыларға тек оқулық көлемінде ғана білім беріп, бірізділікпен
оқытылып келе жатқаны бәрімізге аян. Осыдан келіп, оқушылардың пәнге деген
ықыласы қызығушылығы төменгі дәрежесін көрсетеді. Оқушының белсенділігіне
көңіл бөлінбейгіндігін, педагогикалық ситуациялар туғызылмайтындығын;
негізгі құрал - оқулық болып, оқушылардың өз еркімен білімді меңгеруге
кедергі келтірген осындай мәселелерден оқушылардың көпшілігі көп
қиыншылықтарды басынан өткеруде.
Бірақ кез келген пәнді жақсы меңгерту үшін әр қилы әдіс-тәсілдерді
қолдана отырып осы пәнге деген қызығушылығын арттыру мұғалімнің шеберлігіне
келіп тіреледі.
Мектептегі басты тұлға - мұғалім. Мүғалімдер жұмысының қажырлы
еңбегіне, шығармашылық белсенділігіне мектеп реформасы игі әсерін тигізеді.
Өз кәсіби сүйетін, шәкірттерін жақсы көретін - абыройы үшін күресу білетін
әрбір ұстазды құрметтеген, ұлағатты ойдың, өнегелі істің, бағытты тұрмыстың
ұйтқысы деп сыйлаған, үлкен де, кіші де құрметті. Мұғалімнің білімі өз
ісіне сүйіспеншілігі, шығармашылық ізденімпаздығы көрінетін кәзеңі — сабақ
үрдісі. Сабақ оқу-тәрбие үрдісінің ең басты, маңызды мәселе. Сабақтың
тиімділігін арттыруда маңызды факторлары-теориялық материалды терең
түсіндіре білу, оны практикалық - іс жүзінде іске асыру. Әр оқушымен жеке
жұмыс оқушылардың өз бетінше ізденуі арқылы жүзеге асады. Білім - негізі-
сабақта демекші, әрбір сабақ үлкен дайындықпен ,жан жақты жұмыс түрлерімен
ұштасып жатады. Әсіресе, әр сыныптағы тақырыптардың мазмұнына қарай, жас
ерекшеліктеріне байланысты дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу оқушылардың
белсенділігін, пәнге қызығушылығын арттырады. Көбіне, мұғалімдер әрбір
тапсырманы оқушыларға дайын күйінде беруге тырысады да, тапсырманың
мазмұнын оқушылардың ойлауына, оны өздігінен талдап түсінуіне аз көңіл
бөледі. Оқушылар өздігінен көп жұмыс жүргізулер керек. Шығармашылықпен
жұмыс істеудің, маңызы, мәні өте зор. Пайдаланатын тапсырмалар әртүрлі
болады. Олар:
1. мұғалімнің өзі дайындағаны.
2. оқушылардың өздігінен, ата-аналармен бірігіп жасайтын шығармашылық
қабілетіне дамытатын тапсырмалар болуы мүмкін. Оқыту -терең шығармашылық
еңбек. Оның жас ұрпақты тәрбиелеудегі мүмкіндігі мен күшін айқындап, жүзеге
асыру- негізінен, мұғалімнің ар-ожданымен өлшенеді. Жас ұрпақтың зердесіне
мектепте алатын білім негіздері әр мұғалімнің теориялық және әдістемелік
шеберлігіне байланысты қалыптасады. Сабақ өмірмен тығыз байланыстырыла,
ұштастырыла өткізілсе, ол нәтижелі болмақ.
Бала - дән, мұғалім-диқан. Сол дәнді көктете білу- диқанның ең басты
міндеті емес пе? Мұның өзі ерекше қажыр - қайратты қажет етеді. Біз де
осындай талап тұрғысынан көріне беруге тиіспіз. Қазақстанда мыңдаған
мұғалімдер корпусының ішінде жаңашыл шығармашылықпен жұмыс істеп жүрген
ұстаздар да көптеп саналады.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін арттыру өте
күрделі процесс. Ол біріншіден, мұғалімнің іс-тәжірибесі, шеберлігі мен
біліміне қатысты болады.
Шебер мұғалім өз ісінің маманы деген сөз, сондықтан еңбектері жақсы
нәтижеге жету үшін әр бір мұғалім білімін шыңдап шеберлікке жетуі тиіс.
Қазіргі реформалардың талаптарына сай нақты тәрбиелік іс-әрекет үстінде
өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл, педагог - зерттеуші, ойшыл
мұғалімді қажет етеді. Мұғалім оқушыларды білім жүйесімен , іскерлікпен,
дағдымен қаруландырып қана қоймай , олардың танымдық, шығармашылық
қабілетін дамытады. Мұғалім ең алдымен бала жанының тамыршысы болуы тиіс.
Бала жүрегінің пернелерін дәл тауып, оны ойната білу оңайлықпен келмейді.
Бала жанының қобызшысы болып, оның жүрегіне жол тапқан ұстаз ғана адамның
диханы бола алады. Сусыз тастық жерге дихан болу қандай қиын болса,
адамдық дихан болу үлкен ізденіспен біліктілік арқылы ғана болмақ.
1.3. Ана тілі сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдірудің
теориялық негіздері
Әр мұғалiм шығармашылықпен еңбек етсе
ғана оқушы бiлiмiнiң сапасын арттыра алады. Ұстаз
ұдайы iзденiп, өз мамандығына лайықты әдебиеттердi
оқып, озат тәжiрибелердi ақтара қарап, теориялық
бiлiмi мен әдiстемелiк шеберлiгiн шыңдай түссе
ғана қазiргi уақыт талабы дәрежесiне көтерiлмек. Демек,
мектепте бiлiм беру мұғалiмнен осыларды талап етедi.
Сабақ басталмас бұрын сабақ кестесi бойынша әрбiр
өтiлетiн сабақтың тақырыбы, мақсаты көрсетiлiп, сабаққа
керектi көрнекi - құралдар, кестелер тақтаға iлiнiп қойылады.
Мұндай көрнекi - құралдарды мұғалiм өзi әзiрлейдi немесе дайынын
пайдаланады.
Күн iлгерi сабақтың тақырыбын тақтаға жазып қою
керек, бұл оқушылардың ойын бiрден сабаққа баурайды. Әрi
уақытты үнемдеуге пайдасын тигiзедi. Көркем шығарманы
оқудан бұрын алдын ала дайындық жұмысы жүргiзiледi. Ол дайындық
оқылайын деп отырған шығарманың мазмұны мен көлемiне
байланысты болмақ.
Шығарма әуелi тұтас оқылғаны тиiмдi: Өйткені бөлiнiп оқылса, балалар
оның мазмұнын толық ұғына алмайды. Шығарманың мазмұнын бiр
рет оқығанда-ақ тыңдаушылардың көкейiне қондырып, санасына жеткiзу үшiн,
ол нақышына келтiре, шабытпен оқылуға тиiс. Бала психологиясының
нәзiк сырларын жете бiлген атақты совет педагогы А.С. Макаренко баланың
жан - жүйесiне әсер етуде дауыс ырғағының ерекше
маңызы бар екенiн көрсеткен болатын.
Ұлы педагог: Егерде менiмен жұрт тек
қана бiр қалыпты дауыспен сөйлесетiн болса, мен
бiр жылдан кейiн дарға асылып өлер едiм,- деп, дауыс ырғағына
өзiнiң қаншалықты мән беретiнiн бiлдiре келе: Қайткенде де сiздiң
жеке ерекшелiгiңiздi сезiне алатындай болсын,-деп көрсетедi.\
4\
Бастауыш мектеп жасындағы балаларға нақышына
келтiре сөйлеген сөздiң керемет әсер ететiнi, олардың
есту сезiмiн дамытып, санасын оятатыны, шығарманың
психикалық мәнiн түсiнуге мүмкiндiк береді. Сонымен, мұғалiм
шығарманы оқуға дайындалу барысында жүргiзген әңгiме
де, шығарманы оқуда немесе мазмұнын қысқаша айтып беру
болсын, дауыс ырғағына қатты көңiл бөлiп, сөздердi анық,
дұрыс айту мәнерiне өзi жақсы жаттыққан болуға тиiс.
Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды - мұғалiм
шығарманы әуелi өзi оқып көрсеткенi дұрыс: кейде оқу техникасын
меңгерген, мәнерлеп, жақсы оқитын балаларға да оқытуға болады. Бiрақ
әсiресе ұйқасы қиын немесе жолдары ұзақ бала демi
жетiңкiремейтiн өлеңдер, көркем фразалар мен сөз өрнектерi арқылы
бейнелене суреттелген көрiнiстер кездесетiн шығармаларды
мұғалiмнiң өзi оқығаны жөн.
Егер текст оқушыларға оқытылса, бастан аяқ бiр
оқушы ғана оқымайды. Текстi бөлiп-бөлiп бiр бөлiмiн бiреуi,
екiншi бөлiмiн екiншiсi сөйтiп жалғастыра, кезекпен
бiрнеше бала оқиды. Бiрақ текст қалай болса солай, кез-
келген жерден тоқталмай, әр бөлiм белгiлi бiр аяқталған
ойды бiлдiретiн, үзiндi болғаны жөн.
Көлемдi шығарманы оқытудың екiншi жолы - бөлiмге
бөлiп оқу. Әр бөлiмдi оқып бiткеннен кейiн, бiрнеше сұрақтар арқылы оның
мазмұны айтқызылады. Келесi сабаққа шығарманың екi-үш
бөлiмiн (көлемiне қарай) оқып келу тапсырылады. Бұл
әдiстiң екеуi де пайдалы: бiрiнде оқушы оқиғаны аяғына дейiн
бiлуге асығып, шапшаң оқуға төселетiн болса, екiншiсiнде
көркем шығарманы асықпай, онда әңгімеленіп отырған
оқиғаны жан-жақты мән бере ойланып, түсiнiп оқуға
жаттығады. Оқылған шығарманың көлемi қандай болмасын, оны
оқушылардың қаншалықты меңгергенiн байқау үшiн мұғалiм
қорытынды әңгiме жүргiзеді. Бұл әңгіме әр түрлi
жолдармен ұйымдастырылады.
Әңгiменi ұйымдастыру, шығарма мазмұнынан түсiнгендi
айтып беру, әдетте қорытынды әңгiме деп саналады. Мұнда
оқушылар көбiне мұғалiмнiң сұрақтары бойынша
әңгiмелейдi.
Әңгiме қызу жүрiп, оған оқушыларды түгел
қатыстыру үшiн оқылған шығарманың мазмұны бойынша
оқушыларды бiр-бiрiне сұрақ қоюға үйретуге болады.
Оқулықтағы материалдардың көпшiлiгiне қорытынды
сұрақтар берiлген. Мұғалiм қорытынды әңгiменi әр текстiң аяғында
берiлген сұрақтар арқылы өткiзуiне болады.
Шығарманың мазмұнын қорыту барысында ондағы
кейiпкерлерге қарапайым түрде мiнездеме беру, көркем сөздер
мен сөз тiркестерiн талдау, көркемдiк қасиетiн таныту, сол
әңгiмеге салынған суреттердi қарау секiлдi жұмыстар
жүргiзiледi:
а). Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру. Қандай шығарманың
болмасын, онда белгiлi кейiпкерлерi болады да сол
кейiпкерлердiң көңiл-күйi, олардың айналасында әр алуан
оқиғалар суреттеледi. Ол кейiпкерлерге мiнездеме беру
әңгiменiң жалпы мәнiн аңғаруға көмектеседі. Кейiпкерлерге
мiнездеме беру жұмысы шығармада айтылатын түйiндi мәселелердi
қамтиды. Сонымен қатар мұндай жұмыстарда балалар, сол
кейiпкердiң өз басына тән қасиеттердi автор көрсеткендей етiп
жеткiзiп беруге тырысып, текстегi суреттеме
сөздердi қолданады.
ә). Шығармадағы әр түрлi оқиғаларды әңгiмелеу.
Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру барысында
оның өмiр сүрген ортасына, заманына тоқталуға тура
келедi: Мысалы, Б Майлиннiң “Күлпәш” әңгiмесiндегi қарға
көмiлiп қалған, аштықтан өлiп жатқан екi адам. С.
Торайғыровтың “Кедей” поэмасындағы кедейдiң күнi-түнi
дамылсыз қанша еңбек еткенiмен, қарны тойып, тәуiр тамақ iшiп,
тәуiр киiм киіп, жоқшылықпен өткен бақытсыз да сорлы өмiрiмен
балалар саналы түрде танысады, мұның бәрi оқушыларды әдiлетсiздiк
пен зорлыққа тiршiлiкке тәрбиелеп, олардың бойында қайырымды да
кiшiпейiл болу қасиеттерiн қалыптастыра бередi.
б). Шығарманың көркемдiк ерекшелiктерiн таныту. Балаларды
әдеби шығармаларды оқуға дайындауда олардың оқыған
әңгiмелерiнiң тiлiне, бейнелi сөз тiркестерiне көңiл аударып,
мәнiн аңғартып отырудың маңызы бар.
Шығармадағы бейнелi ұғымдар әдетте текстiң мазмұны
бойынша iстелетiн жұмыстан кейiн өз алдына бөлек талданады.
Мұғалiм оқылған шығармадан талдануға тиiс сөздер мен ұғымдарды
iрiктеп алады да, бiрiнен соң екiншiсiн түсiндiре
бастайды.
Шығармадағы кейiпкерлерге мiнездеме беру керек табиғатты
сипаттау, еңбектi суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргiзiледi.
Шынында, бастауыш сынып оқушылары мысалды оқығанда суреттелген
оқиғаның тартымдылығына қызығады, оны шындық деп қабылдайды.
Сондықтан мысалды оқып шығысымен, автордың бейнесi, оны кiм деп
түсiнесiңдер дегендей сұрақ қою қателiк болар едi.
Өйткенi жұмысты мұндай әдiспен жүргiзу оқушылардың мысалды
оқығанда алған әсерлерiн жояды, сондықтан олардың одан
алған әсерлерi әлсiремей, қайта күшейетiндей жағдай жасайтын
әдiс -тәсiлдер қарастырылады. Ол үшiн алдымен мысалдарды
суреттелген оқиғаны кейiпкерлердi өмiрде болатындай етiп
түсiндiру керек. Ал мысалда суреттелгендер шындық болмыс жөнiнде
балаларға қате түсiнiк бередi, өйткенi қарға, түлкi сөйлемейдi
ғой деген сияқтты олардан қауiптенудiң қажетi жоқ. Олардың
сөйлемейтiнiн балалардың өздерi де жақсы бiледi, сонда да
оны шындық сияқты қабылдайды.
Мысалы, оқытудың үшiншi ерекшелiгi – оның дауыстап оқу тәсiлiнде.
Мысалдағы айтылатын сөз автордың атынан айтылмай, кейiпкердiң атынан
баяндалатын болса, сол кейiпкердiң басындағы ерекшелiгiне қарай, дауыс
сазы да құбылып отырады. Мысалы, Шал мен малай да ол екеуiнiң
сөзi бiр сөзбен немесе Қарға мен түлкi де түлкi мен қарғаның
сөзi бiр үнмен оқылмайды. Тiптi бiр кейiпкердiң сөзiн оқу әдiсi де
оның қылығына қарай түрлене бередi: Шалдың “Бауырым, түгенше жан, айыршы”
- дегенi жалынышты үнмен оқылса, “Әумесер, ақылың жоқ, ит, доңыз”-
деген сөздердi ақыру, жекiру, ұрсу мәнерiнде, ал малайдың;
Ұрсасың неге, шалым, маған,-дедi.
Сөккендей не iстедiм саған ?-дедi,
Жазғаным менiң сенi аю жаудан
Айырып алғаным ба аман ?! - дедi
деген сөздердi шарасыздық сезiммен, сұраулық мәнерiнде
бiрқалыпты оқылады. Қарға мен түлкi мысалында автор сөзi бiр әуенмен
оқыла келе, түлкiнiң сөзi басталған кезде қулық, өтiрiк мадақтау
мәнерiне келтiрiлiп, дауыс бiрнеше құбылып оқылады. Қорыта айтқанда
мысалдарды төмендегiдей жүйемен оқытуға болады:
Оқылатын материалдар жөнiнде мұғалiм алдын - ала
әңгiме өткiзедi: онда балаларға түсiнiгi ауыр деген сөдердiң (сол
мысалдың iшiнде кездесетiн) кейбiреулерiн кiрiстiре отырып,
олардың мағыналарын аша түседi.
- Мысалды мәнерлеп мұғалiм оқиды, сонан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz