БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ СӨЙЛЕУІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ БӨЛІМІ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Диплом жұмысын бастамас бұрын ең әуелі тақырыпты таңдауды қарастырдым. Ол үшін тақырыптардың бүгінгі таңдағы маңыздылығы, жұмыс жазған кездегі оның өзектілігі, практика жүзінде эксперименттік тәжірибелер жүргізген кезде қандай нәтижелер бере алады дегенді ең басты назарда ұстадым.

Бұл орайда бастауыш сыныптарда өзімді ойландырып, толғандырып жүрген, әрі қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының жан-жақты білімді, тәрбиелі, саналы азамат болып шығуы үшін мен не істей аламын деген сұрақтарды өзіме қойып, өз тәжірибемде сынап көруді зерттеуді мақсат етіп қойдым.

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Респбликасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында оқытудың, білім берудің алғашқы деңгейінің мазмұнында баланың сөз байлығын дамытудың, оның ойы мен тілін дамытуда еркін сөйлеуге үйретудің алатын орны жайлы ерекше атап көрсетеді.

Өкінішке орай, қазіргі кезде өзіміз көріп - біліп жүргеніміздей, отбасында, көптеген ата - аналар бала тілін дұрыс тәрбиелемеуден, олармен қарым - қатынаста екі тілде сөйлеуі, дұрыс тәрбие қалыптастырмаудың салдарынан баланың тілін дамытуда немқұрайлылық, салғырттық танытуы бала тілін дамытуда кері әсерін тигізіп, мұндай баланың саны жылдан - жылға арта түсуде.

Бастауыш сыныптағы балалардың сөйлеу тілінің дамуын зерттеген ғалымдарды атап өтсек: сөздік қорының шектелуі жайлы зерттеген, (Т. В. Егорова, С. Г. Шевченко) сөз жасау процесінің қалыптасуының өзгешелігін, (Е. С. Слепович, Г. Д. Тригер) күрделі грамматикалық құрылымдарды қолдану және түсінудегі қиындықтарын, (Г. Н. Рахмакова, Л. В. Яснан), жазба тілінің қалыптасуының ерекше өзгешелігін ( Н. А. Сыпина, Р. Д. Тригер, Г. Н. Рахмакова) тілдің реттеу функциясының жеткіліксіздігін (Д. П. Пускаева, А. Д. Кошелева, И. А. Коробейников) зерттеген ғалымдармен қатар қазақстанда Қ. Молдабеков бастауыш сынып оқулықтары мен балалар әдебиеті мәтіндерін лингво - статистикалық әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз еңбек сіңірді.

Бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының оқу және сөйлеу тілін дамыту мәселесі ана тілімізде толық, арнайы зерттелген емес.

Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының оқу және сөйлеу тілін дамыту ерекшеліктерін теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттігіне орай ана тіліміздегі қазіргі ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы мені дипломдық жұмыс тақырыбын «Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайында мақал-мәтелдер және қазақ зиялыларының ой-пікірлері мен педагогикалық көзқарастары» деп таңдауыма себепші болды.

Зерттеу мақсаты : Мен таңдаған тақырыптың негізгі мақсаты - оқушыларға ана тілін көркем, таза, мәдениетті, тіл нормаларын дұрыс сақтап, таза, дұрыс сөйлеп, ұлттық тіліміздің мәртебесі мен алар орнын нығайтуға үлес қосу

Тіліміздегі шеберлік пен үйлесімді терең танытуға, ана тіліміздің әсемдік ерекшеліктерін сақтап, сауатты да білікті сөйлей білуге негізделеді.

Зерттеу міндеттері :

- Сөйлеу мәдениеті, тіл өнері жайлы қазақ зиялыларының көзқарастарына талдау жасау.

- Қазақ зиялыларының шығармалары, айтқан ойлары, идеялар мен ұлттық мақал-мәтелдерімізді әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы талдай отырып, оқушылардың сөйлеу мәдениетін, тіл өнерін, ойлау қабілетін дамыту.

- Оқушыларды қазақ зиялылары ойлары мен мақал-мәтелдердің сөйлеу мәдениетіндегі алатын орны мен маңызына талдау жасата отырып, ана тілін сүюге, құрметтеуге, адамгершілікке, ерлікке, табиғатты сүюге, елне деген сүйіспеншілігін ана тілі арқылы оятуға, қорғауға, еңбек етуге тәрбиелеу.

- Тіл өнері, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, ана тіліне деген көзқарастарын өзгерту.

- Қазақ зиялыларының шығармаларын талдата отырып, оқушының сйлеу мәдениетін арттыру, қабілеттерін шыңдау;

- Көркем шығармаларды оқм отырып ана тілге деген қызығушылықтарын арттыру;

Зерттеу әдістері :

сұрақ-жауап әдістемесі;
сараптау, талдау әдісі;
диалогтік, ынтымақтастық, бірлескен шығармашылық әдісі
индуктивтік әдісі;
жекеден жалпыға өту әдісі;
сарамандық-тәжірибе жасау әдісі;
байқау, бақылау әдісі;

- оқушы өзінің онтогенезінде адамзаттың сөйлеу мәдениетіндегі жолын қайталайды;

- тілді игеру ерік пен жігерге негізделген спонтандық процесте де, ұйымдастырылған әрекетте де жүргізіледі;

- оқушы тіл өнерін игеруде тек жай ғана тыңдау, көру, сезіну арқылы емес, оқытудың субъектісі ретінде өзіндік білім алуға қажеттілік пайда болғанда ғана игереді.

Бұл жағдайда "оқушы дайын тілдік білімді игеруші" түсінігі орнына "адам - тілді таза сөйлеуші тұлға" түсінігі қалыптасады. Соның нәтижесінде оқушы оқу үрдісіне қатысушы "орындаушылар" емес "әрекетті жүзеге асырушылар" болып есептеледі. Тілді игеру, меңгеру, таза сөйлеу, сөз мәдениетін меңгеруде оқушы мен мұғалім өзара диалогтік, ынтымақтастық, бірлескен шығармашылық әдістер нәтижесінде өзара байланысты әрекеттер жасайды. Сөйтіп оқушы тұлғасына бағдарланған білім беру технологиясы жүзеге асады.

Ғылыми болжам : Егер оқушылар қазақ әдебиеті, қазақ тілі пәнінен жақсы білім алып, көркем әрі мәдениетті, сауатты, сөйлей алатын болса, болашақта ана тіліміз еліміздің міндетті түрдегі қажеттілікке айналып, қоғамда нық орны алады. Себебі, мәдениетті, көркем сөйлеу ана тіліміздің сапасын арттыру мен қатар оның қоғамдағы орны мен маңызын арттырып, қоғамдағы бірінші қажеттілікке айналды. Отанын сүю-ол ана тілін сүю екенін ескерсек оны қорғауға әрқашан дайын болатын, ана тілінде таза мөлдір бұлақтай сөйлейтін, ұлттық санадағы адамгершілігі мол, табиғат-ана, отан-анасын сүйе білетін азаматтар қалыптасар еді.

Зерттеу объектісі. Оқушының тілдік білімін дамытуы өз білімі үшін өз жауапкершілігін көтеру оның "көптің бірі" немесе "көптің ең жақсысы" болуымен емес, өз тұлғасының мәнділігімен, субъектілік тәжірибесінің ерекшелігімен, қайталанбайтын тұлғалық құндылығымен маңызды болып саналады. Сондықтан жеке тұлға ретінде Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Кеңащы орта мектебінің 1- сынып (2009-2010 оқу жылы) оқушылары зерттеу обьектісі ретінде алынды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні. Субъектінің тәжірибесі - тұлғаның өзінің басынан өткергендері негізінде құрылатын жеке тәжірибесі. Осыған орай тіл білімін беру - бұл тек оқыту емес оқу, ал оқу оқушының жеке субъектілік тәжірибесі ретінде қалыптасып, тіл білімі өмірде таза сөйлеу, тіл мәдениетіне дағды, амалға айналуын ғылыми теориялық негізде зерттеу басты жаңалық болып табылады.

Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі. Оның мәні - оқушының тіл білімін жетілдіруде өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі үшін маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге бағыттау. Зерттеудің басты мәнділігі - оқушыларға таза тіл білімінің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай пайдаға асыра білуге үйрету.

Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады: Рефлексиялық әрекеттер барысында тіл білімін оқытудың жолдары талданады, өзіндік шешім қабылдауға жағдай туғызылады.

-тіл білімін оқыту үрдісіндегі сөйлеу мәдениетін меңгеру ұғымының мәні;

- тіл білімін оқыту үрдісіндегі сөйлеу мәдениеті, тіл өнерінің қалыптасу моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері, мүмкіндік болатын деңгейлері;

-қазіргі кезеңде тіл білімін оқыту үрдісіндегі сөйлеу мәдениеті, тіл өнерінің белсенділігін қалыптастыру әдістемесінің мазмұны мен нәтижелері;

- тіл білімін оқыту үрдісіндегі сөйлеу мәдениеті, тіл өнерінің белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар негізделеді;

- тіл білімін оқыту үрдісіндегі сөйлеу мәдениеті, тіл өнерін қалыптастыру технологиясын қолдану, мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасындағы ынтымақсыздықты болдырмау, сөйлеу мәдениеті, тіл өнерін қазіргі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге бейімдеу.

1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ СӨЙЛЕУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Сөйлеу туралы жалпы ұғым және оның функциялары

мен сөйлеу түрлері және олардың дамуы

Заттарды барында да, жоғында да дауыспен қол сермеу, ишарамен (мылқаулар немесе артистер солай ететіні сияқты) немесе жазу мен түрлі белгілер; жарнамалар арқылы бейнелеу - сөйлеу болады. Ол үшін мыналар:

1) Бір ойды басқаға беру үшін түйсіну;

2) Ойды көрсете алатын сыртқы белгілер;

3) Өзара түйсіну, сол арқылы ойды қалай беретін болса, сол күйінде қабылдап алу қажет. Ойсыз сөйлеу - сөйлеу емес, ал сөйлеу дегеніміз ойдың бейнесінен басқа түкте емес. (Я. А. Коменский) .

Сөйлеу - адамның ішкі ойларын жарыққа шығару. Ойдың тілі-сөз. Біз сөз арқылы ғана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз. Атын атап, сөзбен бекітіп тастамасақ, жанда суреттер, ұғымдар тұрмас еді. Сөз болмаса, сөзбен адамзаттың бір-бірімен ұғысуы болмаса, жер жүзіндегі осы күнгі адамзат тұрмысы деген тұрмыста болмас еді . . . Тіл-адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі сөзімдер, жан түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, қор болып қалар еді. Адам тіл арқасында жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады.

Сөйлеу мен тілді зерттеуге адамзат өмір сүрген барлық кезеңдерде Платон мен Аристотель заманынан бастап, осы кезге дейін қызығушылық болып отырған. Платон өзінің еңбегінде: «сөз - оқыту мен мәндерді таратудың құралы» -деген. Сонымен бірге, ол сөздердің формасы кездейсоқ емес, ол оның функциясы мен мазмұнына байланысты деп есептеген. Аристотель Платоннан басқаша түсіндіреді. Ол жаратылыс түрінде емес, конвенциялық (шартты) ұстаным жағынан қарастырып, тіл адамдар арасындағы келісім жемісі деп санаған Тіл мен сөзге үлкен мән бере отырып, Аристотель тілдің негізгі элементтерін (дыбыстар, буындар, шылаулар, атаулар, сөйлемдер) сипаттауды қажет деп есептеген. Сонымен бірге, ол күрделі және жай сөздерге, жалпы қолданыстағы сөздерге қоса (қолжазбаның шетіне жазылған ескерту), метафоралар, көркемдеуші сөздер, созылмалы, қысқарған және өзгерген сөздерге талдаулар жасаған. Сөйлеу мен шешендік сөздер арнаулы талдауға алынған.

Әл-Фараби ғылымдардың шығу төркінін атағанда, оқу мен оқыту, ойды білдіру, мәселенің мазмұнын баяндау, сұрақ беру мен жауап қайтару жағынан алғанда, ғылымдардың ең алғашқысы -нәрселерге яғни субстанция (заттану) мен акциденцияға (заттың елеусіз қасиеті) атаулар беретін тіл ғылымы болып табылатынын айтады. Сөйтіп, ол тіл ғылымын басқаларынан жоғары қояды.

Жүсіп Баласағұнның «Құтты Білік» дастанында тіл туралы өте көп ойлар бар. Тілдің қадір-қасиеттерін түсіндіреді: «Тура сөзден өзге сөзді сөз деме», «Кеп сөйлеме, сөзің су боп кетпесін жұрт зерігіп, сөзден жапа шекпесін» - деген ол ХІХ-ХХ ғасырларда сөйлеу өте қарқынды зерттелді. Ғалымдар В. Вунд, Ф-де Соссюр, И. П. Павлов, А. Г. Смоленский, Н. И. Красногорский, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, т. б. зерттеулері құнды болды. Олардың қорытындылары бойынша, таным құралы ғана емес, сонымен бірге жоғары психикалық процестерді реттеуші құрал болып табылады.

Баланың үлкендердің айтқанына бағынып, өзінің психикалық әрекетіне өзгерістер енгізуі тілдің реттеушілк қызметіне мысал бола алады. Мұны дәлелдеген Л. С. Выготский және А. Р. Лурия (27) .

Зерттеушілердің қорытындысында адамның маңызды психологиялық функцияларының қатарында тіл қатысымен сөйлеудің алатын орны ерекше екендігі дәлелденді. Сөйлеу арқылы адам өзінің ішкі дүниесін сыртқа шығарады, оны басқалар түсіне алады. Сөйлеудің мағынасы сананың ағымдағы бағыттарын баяндайды. Сөйлеу психикалық феномендікті психологиялық өнімге айналдырады яғни ой тіл арқылы көрініс табады.

Сөйлеу адамның дербестік санасының феномені болып табылады. Сөйлеу процесінде тіл қолданылады. Сөйлеудің негізгі ерекшеліктері: ағымдағы өзектілігі, аумалылығы, құбылмалылығы, диалогиялығы. Психология ғылымында сөйлеу - іс-әрекет ретінде қабылданады, оның құрылымына бағыт-бағдарлылық, жоспарлау, іске асыру және бақылау процестері енеді.

Психология мен лингвистика сөйлеу мен тіл айырмашыльғын мойындайды. Ф-де Соссюр деген тіл маманы сөйлеуді психологиялық құбылысқа жатқызады, өйткені ол қарым-қатынастық ситуацияға байланысты, ал тілді әлеуметтік құбылыс деп есептейді, себебі лингвистикалық жағынан зерттелуге жатады.

Сөйлеу көркемдігімен (эмоциялдық қанықтығына сәйкес), әсер етуімен (адамдардың ойлауына, сезіміне және мінез-құлқына ықпалы), түсініктілігімен және мазмұндылығымен сипатталады. Сөйлеу арқылы тілек айту, кеңес беру, ойлау нәтижелерін білдіру, адамның ішкі жан-күйін таныту, деректерді айқындау әрекеттері, т. б. іске асырылады. Сөйлеу бірқатар функцияларды атқарады:

- сигнификативтік (сигнал беру, хабарлау) көрсөту, атау, (жануарлар қатынасынан басқаша) бірдеме туралы сөзбен елестету;

- коммуникативтік (қарым-қатынас құралы) ақпараттандыру, мәнерлілендіру және көңіл-ниет білдіру;

Сөйлеудің өзінің негізінде төмендегі тетіктері (механизмдері) болады:

- мағыналылық негізін құру (мағыналы айтылымдарды бейнелеу, көз алдына келтіру, елестету, кесте түрінде бағдарламалау) ;

- сейлеудің бағдарламалықтан грамматикалық құрылымына ауысу

- грамматикалық болжам жасау, сөздерді таптастыру, сөйлемдерді, сөз тіркестерін құрастыру типтерінің бір түрінен басқа түріне ауысу;

- семантикалық және дыбыстық белгілеріне қарай қажетті сөздерді іздестіру;

- дыбыстарды іріктеу және бағдарламаларды дыбыстармен толтыруға ауысу;

- сөйлеуді нақтылы дыбыстау арқылы іске асыру. Сөйлеу бірқатар физиологиялық тетіктер арқылы қамтамасыз етіледі:

- синтагматикалық - сөйленетін сөзді динамикалық ұйымдастыру;

- парадигматикалық - сол жақ жарты шардың артқы бөлігіндегі сөйлеу орталықтарымен фонемалық, семантикалық, т. б. байланысы;

- сөйлеуді қабылдау;

- сөйлеу жауаптарын ұйымдастыру.

Сөйлеудің физиологиялық негізін екінші сигнал жүйесінің қызметі құрайды. Ми жарты шарларының сөйлеу зоналары бар: сөзді тыңдау арқылы талдау- Верника орталығы. Неміс ғалымы ашқан. Біреудің сөзін сөздің қозғалысын талдау -есту процесі: - Брока орталығы. Француз ғалымы ашқан. Сөзді қабылдау, оның мән-мағынасын түсінуде ми жарты шарларының бірлескен қызметімен байланысты жүзеге асады. Сол жақ ми сыңарларының төбе, самай, желке бөліктерінің де қызметі де ерекше. Олар да қатысады.

Егер сол жақ ми бөлігі зақымданса, адам сөйлей алмайтын жағдайға душар болады. Бұны - афазия дейді. Мұның үш түрі бар. Бірінде сөйлеу органдары толық сақталғанмен, қиналып сөйлейді, тілі күрмеледі, дыбыс, үн шығару қиынға соғады. Афазияның екінші түрінде адам өзі сөйлей алғанмен, басқа біреудің сөзін, айтқанын түсінбейді. Үшіншісі, мидың бір жеріне қан құйылғандықтан оның тамырларының тығындалуы, қабынуы, ісінуі. т. б. афазияға соқтырады. Бұндай да логопед дәрігерлер көмекке келеді.

Сөйлеу түрлері және олардың дамуы Еркіндік дәрежесіне және жігерлену күшіне қарай еркін және еріксіз сөйлеу болып бөлінеді. Экстериорикалық (сыртқы) және интериорикалық (ішкі) жағына қарай сыртқы және ішкі сөйлеу болады;

Жоспарлаудың рөлі бойынша (бағдарламалылық-программалық) белсенді сөйлеу, реактивтік сөйлеу (құрылымы жағынан бәсеңдеу дәрежеде), қосалқы сөйлеу болады.

Психофизиологиялық механизмнің күрделілігіне қарай хор, жаңғырық (эхоламикалық), атаулы және коммуникативтік (қарым-қатынастық) сөйлеулер болады.

Сыртқы сөйлеу-ауызша және жазбаша болады. Сыртқы сөйлеу немесе коммуникативтік сөйлеу монолог және диалог болып бөлінеді. Коммуникативтік - белсенді сөз (монолог түрінде) - бұл кең мағыналы сөйлеу түрі, жүйелі ойларды айтуға бағытталады. Логикалық жағынан күрделі, түсініктілігі мен мағыналылығы ерекше болады. Бұл баяндама, дәріс, жарыс сөз болуы мүмкін. Монолог сөз дайындықты талап етеді.

Диалог - үнемі кезектесіп айтылатын ықшам, пікір алысуға арналған, екі немесе бірнеше адамдардың өзара тілдесуі. Диалог әр сөзге реакция туғызады және жауап күтіледі. Сөз бөгелмей еркін айтылады, әркім өз ойын кең жайып салады. Диалогта грамматикалық қателер болуы ықтимал әркім әдеттенген сөз тіркестерін де қолданады.

Диалог сөйлеудің мәнін әдебиетін және психолингвист М. М. Бахтин зерттеген. Ол «Эстетика словестного творчества» кітабын жазған. Өмір сүру - диалогке қатысу: өтіну, сұрау, түсінісу, жауапкершілік, келісушілік, т. б. Диалогқа адам бүкіл жан-тәнімен, көздерімен, еріндерімен, қолдарымен, қылығымен рухымен барлық денесімен беріле қатысады. Ол өзін барлық сөзінде көрсетеді, сол үшін жан дүниесін салады. Өмір өзінің табиғатында диалогқа құрылғандығын атап көрсеткен

Психологтар Брушлинский А. В., Поликарпов В. А. «Мышление и общение» еңбегінде диалог туралы басқаша талдаулар жасаған және біркелкі анықтамаларды тиянақтаған. Диалогқа қатысқандар арасында көзбе-көз, бетпе-бет, қарым-қатынастар болатындығын, бірін-бірі рухани байытатының өздерінің ойлары мен сезімдерін айтатынын, білдіретінін, дамытатынын, қайта өзгертетінін, жалпы бір қорытындыға келетінін, немесе өз пікірлерінде қалатынын көрсетеді. Осыдан барып диалог адамдардың үздіксіз әрекеттесуінің маңызды формасы болып табылады (дүниемен, заттармен, т. б. әрекетке түсуі) - деген қорытындыға келеді. Сөйтіп, субъект пікірсайыста, сұрақтар беруде, жауаптар қайыруда дамиды. Бұл қорытындысында зерттеушілер методологиялық субъект принципін іске асырады.

Сөйлеудің күрделі түрі - жазбаша сөйлеу: жазбаша мәлімдеме, хабарлама, ойын жазбаша білдіру, тағы басқалар. Ауызша диалог пен монолог сейлеуден жазбаша сөйлеудің ерекшеліктері бар: ең бастысы - жазбаша сөйлеуде әңгімелесушінің болмайтындығы. Оның мазмұнын мотивін және ой-ниетін субъектінің өзі белгілейді, өзі іске асырады, өзі бақылайды, өзі түзетеді. Жазуда грамматикалық ережелер түгел сақталады. Психолог А. Р. Лурия жазбаша сөйлеуді зерттеген және берілетін, айтылатын мәлімдеменің мазмұнын толық қамту үшін қолданылатын грамматикалық құралдар жеткілікті болуы керектігін айтқан. Жазбаша сөйлеуді қалыптастырудың алғашқы деңгейінде-ақ техникалық құралдарды меңгеруді талап етеді: дыбыстардың, әріптердің, буындардың, т. б. тиісті орындарын табу керек. Балаға өз ойын жазбаша айта білудің саналы әрекет екені ұғындырылады.

Жазбаша сөйлеуде міндетті түрде бірқатар операцияларының сақталуын қамтамасыз ету қажет: фонемаларды бөліп, оларды әріптермен бейнелеу, әріптерді біріктіру, бір сөзден басқа сөзге ауысу. Жазбаша сөйлеу біртіндеп автоматтанады және өз ырқымен жүретін операцияға айналады. Жазбаша сөйлеу бірқатар фонемалық деңгейдегі процестерді өндіреді: жеке дыбыстарды іздеу, оларды әріптерге айналдыру, кодпен жазу, жеке «әріптер мен дыбыстарды» тұтас сөз тіркестеріне айналдыру. Жазбаша сөйлеу сонымен бірге лексикалық деңгейді де сөз құрамына ендіреді: сөздерді іріктеу, ойды білдіруге лайықты сөздерді таңдап алу, оларды соған пара-пар, тепе-тең келетін басқа лексикалық құрамдарға салыстыру, оның тиімдірегін қолдану.

Жазбаша сөйлеу синтаксистік деңгейдегі операцияларды да қамтиды: фразаларды құрастыруда жазушы адам сөйлеу дағдыларын қолданып қана қоймай, сонымен бірге морфология мен синтаксистік ережелерді де қолдануы тиіс. Олай болса, жазбаша сөйлеу грамматикалық ережелерді кең түрде қолдану арқылы ғана оның мазмұнын түсінікті ете алады деген сөз. Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуден гөрі ұзағырақ болады, ол жай қарқынды болады, жазылғандарды қайта-қайта қарауға тура келеді, бұлар саналы түрде өтетін операциялар. А. Р. Лурия жазбаша сөйлеуді ойлау операцияларын анықтау, жинақтау және өңдеу құралы ретінде қарастырады. Сондықтаң жазбаша сөйлеу ойлауды қалыптастыру үшін пайдаланылуы мүмкін (27. 269-274) .

Жазбаша сөйлеудің сапасы адамның мәдениетінің, білімдарлығының деңгейіне тәуелді болады. Жазбаша сөйлеу адамды мәдениет әлемімен қауыштырады. Өйткені, жазбаша сөйлеу қабылдаушыға үлкен әсер етеді, қиялын дамытады. Көркем сөз көркем өнер саласына жатады. Көркем сөз оқушыларды, әңгімешілерді, артистерді және көркем сөз саласының мамандарын әдейі дайындықтан өткізеді, оқытады, үйретеді, қабілеттерін ұштайды.

Сөйлеудің бір түрі - іштей сөйлеу, бұл да реттеуші функциясын атқарады. Сөйлеудің бұл түрін швейцария психологі Жан Пиаже, орыс ғалымдары Л. С. Выготский, П. Я. Гальперин, т. б. зерттеген. Ішкі сөйлеудің физиологиялық негізі тітіркендіргіштерге орай туып отыратыны анықталған. И. М. Сеченов былай дейді: «Мен тіпті өзімнен де білемін: ойымның аузымның жабық, қозғалмайтын күйінде тілсіз сөйлеумен, яғни ауыз қуысында тілдің бұлшық еттерінің қозғалуымен қоса қабаттасуы өте жиі болады». Ішкі сөйлеу адамдармен тікелей қатынас жасауға арналмаған. Оны адам өзінің ойлау әрекетінің ішкі мақсаты үшін пайдаланады. «Адам әр кез өз ойлауының мазмұнын жақсы біліп отыру үшін оны алдымен дереу сыбырлап айтып аламын» деген Сеченов.

Психолог Б. Г. Ананьев ішкі сейлеудің сыртқы сөйлеуге дайындық тетіктері мен оның өту фазаларын жазған:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.