Бастауыш сынып оқушыларының ауызша монолог және диалог арқылы қалыптастыру жолдары
Мазмұны
Кіріспе
1тарау: Бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері
1. Бала тілінің даму тарихына шолу
2. Сөйлеу әрекетінің психологиялық физиологиялық тілдік сипаттамасы
3. Кіші жастағы оқушылардың диалогтың және монологтың сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселелері
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдысына әсер ететін психологиялық
факторлар
II тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ауызша монолог және диалог арқылы
қалыптастыру жолдары
2.1 Бастауыш сыныпта монологтік және диалогтік әдіс-тәсілдері
2.2 Монологтік және диалогтік сөзге үйретуде бастауыш сынып оқушыларының
сөйлеу мәдениетін қалыптастыру жолдары
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының монологтік диалогтік сөйлеу дағдысын
экспериментік тәжірибе жұмыстар нәтижесі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау
сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [1].
Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне жүгінсек, бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры
жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда дәрменсіздік
танытатындығын, ойын жүйелі түрде айтып (не жазып) бере алмайтындығын,
ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі,
оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан,
білімінің жеткіліксіздігі деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше,
мектептегі тіл дамыту жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп
санайды.
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу әрекетін,
соның ішінде диалог және монолог арқылы сөйлеуін қалыптастыру – бүгінгі
күннің өзекті мәселесі болып табылады.Бірақ бастауыш сынып оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын (диалог және монолог арқылы) қалыптастыру
әдістемесі бүгінгі күнге дейін әлі толық зерттелген жоқ. Бір жағынан,
оқушылардың тілін дамытатын мұғалімдеге арналған ғылыми әдістемелердің
жоқтығы өз алдына қиындық туғызады.
Оқушылардың тілін дамытуға байланысты түрлі қазақ, шетел ғалымдары
өз пікірлерін білдірген.
Тіл дамытуда қандай тілдік материалдарды пайдалануға болады, яғни
бұл мәселеде пікір айтқан ғалымдарды мынадай топқа бөлуге болады:
а) тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілерімен емес, таза бала
тілін бақылау арқылы жүргізу (В.А.Малаховский, П.О.Афанасьев т. б.);
б) тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағазда-
рының тілін пайдалану (А.М.Пашковский, А.Б.Шакиров, т. б.);
в) тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу (М.Н.Петерсон,
М.А.Рыбникова т. б.).
Бұл мәселе жөнінде казақ ғалым-әдіскерлердің пікірлерінде де бірізділік
жоқ. Т.Әбдікарімова бастауыш сыныптарда оқушы тілін дамыту мәтінмен жұмыс
жүргізу қажет және Ана тілі оқулығымен тікелей байланысты жүргізілуі
тиіс деп біледі.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен
пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рахметова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға
бөледі: 1) сөздік жұмыстар; 2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3) байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше,
бұл жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алып жүруі тиіс.
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақала,
күнделік жаздыруды жатқызады. Тіл дамыту жұмыстары тіл туралы мәлімет,
қазақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байланысты жүргізіледі.
Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады, - дейді.
Зерттеудің мақсаты:
– Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын диалог және
монолог арқылы қалыптастыру әдістемесін жасау;
– әдістемелік әдебиеттерді пайдаланып, диалогтік және монологтік
сөйлеуін қалыптастыруға байланысты талдаулар жүргізу;
– ауызекі тілдің оқытудың әдістері мен ғылыми негіздерін, дағдыларын
қалыптастыруды анықтау;
– кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесін
жасау;
– оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу пәні:.Кіші жастағы мектеп оқушысының диалогтік және монологтік
сөйлеу дағдысы.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу тілін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздемесін жасау.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау, тұжырымдау,
талқылау, талдау-жинақтау, қорыту, эксперименттік әдістер және
математикалық-статистикалық әдістер т.б. қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– қазақ тілі сабағында кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу
дағдысын диалог және монолог арқылы қалыптастыру әдістемесі
ұсынылды;
– кіші жастағы мектеп оқушысының тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі
үлкен қызмет атқаратындығы анықталды;
– оқушыларды ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол жұмыстардың
оқушылардың ауызша және жазба тілін дамытуда маңызды екендігі анықталды;
– оқушының сөйлеу әрекетін дамытуда, қалыптастыруда, белсенді әдіс
ретіндегі іскерлік ойындардың мүмкіндігі және диалогті оқыту технологиясы,
интерактивті әдістерді пайдалану технологиясы, кейс-стади
технологияларының маңыздылығы айқындалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылар тілін дамыту белгілі бір жүйемен
үздіксіз жүргізіліп, оларды жүйелі сөйлеуге дағдыландыру кешенді жұмыстар
мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса; оқытудың жаңа технологияларын
қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдысын дамытуға негізделсе, онда оқушылардың тілін дамытудың, сөздік
қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі. Бастауыш сынып
оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын I сыныптан бастап қалыптастырса, онда
оқушы келешекте қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби
нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін диалог және монолог
арқылы қалыптастыруда оқушылардың дағдысын, сөйлеу шеберлігін
қалыптастыратындығы;
– төменгі сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда
жаңа инновациялық технологияларды қолдану оқушылардың танымдық
әрекетін арттыратындығы;
– қазақ тілі тіл білімінің барлық саласымен байланысты болғандықтан,
тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық сабақпен де байланысты
жүргізетіндігі.
Диссертациялық тақырып бойынша апробациялық жұмыстың нәтижесі.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Қызылорда қаласындағы №7
орта мектебі және №3 мектеп-лицейі алынды. Зерттеу үш кезеңде жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін бастауыш
мектепте оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Еңбектегі өзекті
мәселелер әдістеме саласына өз септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін бастауыш мектеп мұғалімдері мен әдіскер ғалымдар
қолдана алады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны, тұжырымдары, нәтижелері Қызылорда гуманитарлық университетінде
болған Әбілдә Тәжібаев – поэзия алыбы атты III Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру атты мақаласы, 2009 жылы 22-23 желтоқсанында
Абылай хан атындағы Әлем тілдері және халықаралық қатынастар
университетінде өткен Шет тілі біліміне лингвомәдениеттанушылық көзқарас:
Әдістер және технология атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
диалог арқылы қалыптастыру тақырыбындағы мақаласы және Қорқыт Ата
атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінде Жас ғалымдар мен
магистранттардың ғылыми мақалалар жинағына Бастауыш сынып оқушыларының
сөйлеу дағдысын монолог арқылы қалыптастыру атты мақаласы жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспеде зерттеу нысаны айқындалып, тақырыптың өзектілігі, ғылыми
жаңалығы негізделіп, мақсаты мен міндеттері, әдіс-тәсілдері, практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар айқындалды.
Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты I тараудың
1-бөлімінде сөйлеу әрекетінің психологиялық, физиологиялық және тілдік
сипаты қарастырылды.
Қазақ тілі – әлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі,
тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен ойып орын алған тілдердің
бірі. Тіл адамның қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол адам баласы
сөйлеу әрекетінің арқауы болып табылады. Сөйлеу әрекетінің ғылыми тұрғыда
жан-жақты зерттелуі тіл білімінде XX ғасырда бастау алады. Тіл білімі
үшін сөйлеу әрекетін зерттеу үлкен мәселелердің бірі екендігін швед
лингвисі Фердинанд де Соссюр алғаш болып көрсеткен. Бала тілін зерттеген
ғалымдар: А.Шахнарович, Л.Щерба, Е.Кубрякова, С.Канцельсон, Т.Аяпова т.б.
А.Шахнарович, бала тілін жан-жақты зерттеудің қаншалықты маңызды және
керек екендігін білдіреді. Л.Щерба: Сөйлеу әрекеті дегеніміз – үздіксіз
үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады, – деген.Т.Аяпова: Адам
баласының сөйлеуі – баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі,
белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты,қажетті болып табылатындығын
айқындайды, – дейді [2].Тіл білімін зерттеуде көптеген мәселені шешу
жолын XX ғасырдың өзінде-ақ Ф. Де Соссюр бала тілінен іздестіру керек
деп айтқан. Бала тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу – адам баласының сөйлеу
әрекеттерінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік
береді. Кіші жастағы балалардың, ең алдымен, ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру қажет. Себебі, олардың сөйлеу әрекеті мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап қалыптаса бастайды. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының
анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Сөзді қабылдау, оның мәнісіне
түсінуде мидың есту, көру, сипау, сипап-сезу, қозғалыс зоналарының
бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ ми сыңарының төбе, самай,
желке бөліктерінің қызметі де ерекше. Сөйлеу қабілеті мидың анатомиялық
функциясына байланысты болады. Егер адамның сол жақ бөлігі зақымданса,
адам сөйлей алмайтын жағдайға душар болады. Мұндай құбылысты ғылымда
афазия деп атайды.
I тараудың 1-бөлімінде Бала тілінің даму тарихына шолу мәселесі
қарастырылған.
1.1.Бала тілінің даму тарихына шолу.
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу
арқылы жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған
ортамен, анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу – адамның
бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу үшін тілді
қолдану үрдісі. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу мүшелері дамиды.
Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын,
ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау
және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар сөйлеудің ізашары
болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап анасы баласының
қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және тағы басқаны ұға
алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге қатысы жоқ болса
да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты сөйлеу мүшелерінің
дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және артикуляция мүшелері. Бала
дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың аяғында сөйлеген дауысқа әрекет
ете бастайды. Оған еркелік интонация ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына
және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да біраз уақыт өткеннен
кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе көзімен оны
қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала жылай
бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан басталады.
Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары нығая түседі.
Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі – үш айында гуілі
белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін
артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау
қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала
бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және
ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар
интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді
бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бұл
жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н. Леонтьев бұны
даярлық этабы дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде.
Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері біршама
қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам дыбыстарды
қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп санамас еді.
Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі заңдылыққа бағынып
отырады.
Адамда сөйлеуге арналған негізгі органы жоқ, сөйлеуге өкпе, өңеш,
жұтқыншақ, тіл, тіс, ерін, ұрт қатысады. Дауысқа негізі ауыз қуысы мен
мұрын қуыстары қатысады. Қатты сөйлеуде мидың үлкен жарты шарында
орналасқан бөліктері реттейтін тыныс алу, фонациялық және артикуляциялық
бұлшықеттер қатысады. Адамның сөзі анық және түсінікті болу үшін сөйлеу
органдарының қозғалысы нақты және автоматты түрде болу керек. Сөйлеу
аппараты – бас миында орналасқан орталық және тыныс алу, сөйлеу,
артикуляциялық бөлімдерінен тұратын перифериялық болып екіге бөлінеді.
Тыныс алу бөлімі кеуде қуысындағы өкпе, бронхы, трахеядан тұрады. Сөйлеу
дем шығару кезінде пайда болады, сондықтан да сөйлеген кезде тыныс алуға
қарағанда дем шығаруы көбірек. Дауыс бөлігі дыбыс қатпарлары бар
кеңірдектен тұрады.Бірақ сөйлеу тілін меңгеру процесі барлық балаларда
ойдағыдай біркелкі жетіле бермейді. Кейбіреулерінде оның жетілу барысы
кешеуілдейді, екіншілерінің сөйлеу тілдеріндегі дыбыстардың айтылуы
бұзылады немесе бұрмаланады, үшіншілерін-де сөздердің және сөйлемдердің
түзілістері немесе олардың мағыналары бұзылады. Жалпы алғанда бала тілінің
бірден қалыптаспауы, оның бірден жақсы сөйлей алмауы ата-ананы қинайды.
Мидың даму процесі белгілі бір кезеңге жеткенде ғана балалар дұрыс сөйлей
бастайды. Бұл –асығуды қажет етпейтін көп уақыттық процесс. Мәселен, сәби
үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара бастайды. Бес-алты айлығында
уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан буындар құрап үйренеді, бір
жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады. Екі жасқа жеткенде баланың
сөздік қоры 200-400 ге жетеді, 4 жасқа келгенде қарапайым сөздерден сөйлем
құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік қоры ұлғайып активтік және
пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік дегеніміз - бала өзі айтқан
сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де, пассивтік дегеніміз өзі айта
алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін сөздік қоры. Сондықтан бір
жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған қайғырудың қажеті жоқ. Бала
сөйлей алмаса да, ересектердің айтқан сөзін ұқса, айтқанды дұрыс орындай
білсе, онда уайымдауға ешқандай негіз жоқ. Баланың тілі шыға бастаған кезде
онымен байқап, дұрыс сөйлескен мақұл. Сақауланып сөйлеуге, баланың тілін
бұрап сөйлегенін қызық көріп, оның айтқандарындай етіп қайталау жақсылыққа
апармайды. Өйткені бала солай сөйлеуге үйреніп кетеді.Бала тілінің дамуы
дыбыс аппаратының бұлшық еттерінің күрделі шартты және шартсыз қозғалысына
сәйкес қалыптасады. Тілдің дамуы үшін басқа адамдармен болатын қарым-
қатынастың маңызы зор.12-16 жасқа дейін адамдармен араласпай өскен
балалардың адамға лайықты сөйлеу қабілеті болмайды. Олар тек жануарлар
іспетті жеке сөздерді айтып біраз, сөздердің мағынасын түсінгенімен, яғни
аздап сөйлеп үйренгенімен, ол екінші сигналдық дәрежеде қалыптаспайды.
Бұған дәлел маймылдар тәрбиеленген адамның балалары.Сәби кезінен бастап
жануарлардың тәрбиесінде болып, адамдармен қарым-қатынасы кеш басталған
балалардың ересек адамдардай сөйлеу қабілеті болмайды, оларда адам кейпіне
келт іріп тәрбиелеуде, сөйлеп үйретуі де қиын, кейде мүлдем мүмкін
болмайды. Ал ертерек, кішкентай кезінде табылған балаларды адам кейпінде
нашар болса да сөйлетуге болады. Жаңа туған бала дыбыс аппаратының шартсыз
қимыл рефлекстеріне байланысты мағынасыз үн шығара алады. 2 айдан бастап
дауыстай алады. Ересек адамға еліктеп кейбір дауысты дыбыстарды қайталай
бастайды.3-ші айға жеткенде гу-гулейді, былдырақтап сөйлегісі келеді. Гу-
гулей мен былдырақтау оның дыбыс аппаратын дамытып, сөйлеуге дайындайды.5-6
айдан кейін еліктеу арқылы жеке дыбыстарды, сөз буындарын айта бастайды. 6-
7 айда ересектердің сөздерін қайталауға тырысады. Бірақ бұл кезде әсіресе
жарты жасқа дейін, балаларды бірінші сигнал жүйесі ғана дамығандықтан
сөздің мағынасы жеке дыбыс ретінде қабылданады, бала сөздің нақты мағынасын
түсінбей-ақ айта береді. Ал жарты жастан аса сөздің мағынасын түсіну
қабілеті дами бастайды.
Тілдің шығуында дыбысты есту қабілетінің маңызы зор. Есту қабілеті ерте
жойылған балалардың тілі шықпайды. Жақсы еститін баланың тоғыз айында
былдырықтап сөйлегені түсінікті жеке сөздерге айналады. Екі жасқа дейінгі
баланың сөйлеуі оның ана тіліне байланысты емес. Екі жастан соң ғана ана
тіліне байланысты артикуляция байқалады. Бір жарым жаста сөз бен заттардың
арасында байланыс туады, баланың тілі қалыптаса бастайды. Баланың ми
қыртысында дыбыс орталығы мен сөйлеу орталығының арасында нервтік байланыс
пайда бола бастайды. Кейіннен ол күшейіп, сөздерді құрастыру, екі-үш сөздің
басын құрау қабілеттері пайда болады. Дені сау, жақсы дамып келе жатқан
баланың бір жасында 6-10, екі жасында 250-300, үш жаста 1500,төрт жаста
4000, 5-6 жаста 4-5 мыңдай сөз қоры жиналады. Баланың тәрбиесіне жоғары
жүйке әрекетінің тобына, қозу мен тежелудің қасиеттеріне байланысты
балалардың сөз қорының мөлшері әр түрлі. Сөз қоры баланың басқа адамдармен
қатынасына,табиғатына, яғни генетикалық тұқым қуалаған қасиетіне, болмысты
білуге арналған ынтына, тәрбиесіне, өмір сүріп жатқан ортасының мәдениетіне
байланысты. Баланың тілінің дамуына 3-4 жастың арасының маңызы ерекше. Бұл
кезде тіл байлығын көбейтуге, сөздің мағынасын дұрыс түсіндіруге көбірек
көңіл бөлген жөн. Төрт жаста баланың тіл байлығы молайып, сөзге байланысты
нақтылы сапасы артады. Осы кезде баланың сөздері дұрыс, анық айтуына
көбірек назар аудару қажет, онымен көбірек сөйлесіп қателерін жөңдей
маңызды. Бұл мерзім ата-анасынан шыдамдылықты талап етеді, өйткені баланың
мәлімет алуға ынтасы күшті сұрақты көп қояды. Бір сұраққа берілген жауап
екінші сұрақты тудырады да ересек адам мезі болады. Дегенмен баланы дөрекі
тоқтатып тастамай, сыпайы көңілін басқа нәрсеге аударып жіберген жөн. Жалпы
алғанда ауызша сөз қорының дамуы 5-7 жасқа дейін созылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл байлығын дамытуда түрлі
ойыншықтардың, әңгімелердің балалармен қыдырып жүрген кезін, сыртқы ортаның
танысуының маңызы зор.
7 жасқа дейінгі балалардың белгілі бір жағдайда, нақтылы әсерге
байланысты сөздері жақсы сақталады. Бұл кездегі баланың санасы нақтылы
тітіркендіргіштердің әсерінен дамиды. Бастауыш сынып оқушыларында жазбаша
тілді дамытуда ауызша тіл маңызды орын алады. Баланың жауап беруге
үйретуден бастап оның ішінен қабілеті дамиды. Ішкі ойын дәл жеткізу
қабілеті баланың жеке басының санасының, ақыл-ойының дамуына байланысты.
Мұнда баланың дұрыс сөйлетіп ойын дәл айтуға үйретуде мұғалімнің, тәрбиенің
орны ерекше. Сондықтан оқушы тек кітаптағы сөздерді жаттап айтуды ғана
машықтамай оның ойлау қабілетін, дарынын дамыту керек. Жастардың ойыішкі
тіл байлығына байланысты. Сондықтан мұғалім талапшыл болса, онда
оқушылардың тілі дұрыс жаттығып, дұрыс дамиды.
Баланың жасы ұлғая келе абстрактілі ойлау жақсы дами бастайды,
сөйтіп баланың сана-сезімінің артуы күшейген сайын екінші сигнал жүйесінің
маңызы арта түседі, бірінші сигнал жүйесінен басымырақ болады.
Баланы оқыту барысында тіл байлығы дамып, сөйлеу қабілеті санасы арта
түседі. Оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру арқылы оның жоғары жүйке
әрекетін жақсы дамытуға болады.
Тіл дамыту жұмысы – күрделі де творчестволық процесс. Тілін дамыту ең
бірінші кезекте баланың өмірден туатын қажеттілікті, өз сұранысын айтуға
талпынуынан туады. Тіл байлығының мол болуы бір жағынан балада жаңа
құбылыс, көрініс, ұғымдар мен түсініктердің көбеюіне, ал екінші жағынан,
тілді жан-жақты меңгеруіне байланысты. Тілдің жақсы дамуының құралы тілдік
қор болып табылады. Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштері:
- Өз ойын жүйелі түрде еркін жеткізе білу;
- Қазақ әдеби тіл нормасына сай сөйлей білу;
- Байланыстырып бейнелі сөйлей білу;
- Мазмұндылығы, анықтығы, мәнерлілігі;
- Грамматикалық, орфографиялық қатесіздігі;
Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштерін жүзеге асыру үшін, оқудың алғашқы
аптасында мына мәселелерді анықтап алдым:
* Сыныптағы әрбір баланың жалпы сөздік қоры;
* Сөздің дыбыстық жағын меңгеру дәрежесі;
* Байланыстырып сөйлеу дәрежесі;
Мектеп психологымен бірге оқушылардың тілдерінің дамуы, байланыстырып
сөйлей білу дағдылары, зейін, қабылдау, фонематикалық есту, ойлау, есте
сақтауларын зерттеу жүргізілді. Зейін дегеніміз – сананың қандай да болса
да бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке шоғырлануы. Фактілер мен
құбылыстарды дерексіздендіру, қорыту, жанама түрде жүргізу, байланыстарын
белгілеу және олардың арасындағы қатынастарды анықтау арқылы қол жететін
таным процесі ойлау деп аталады. Есте сақтау және оны кейін жаңғырту – ес
деп аталады. Бағдарлама талаптарына сәйкес балалардың білімінің көлемі,
сапасы, дағды деңгейі, танымдық- еріктілік белсенділіктері қарастырылады.
Жоғары деңгей – балалар жоспарды ескеріп байланыстыра сөйлейді, тілі
сауатты. Орта деңгей – жоспарлы сөйлемейді, күрделі сөйлемдер құрауда
қателіктер жібереді. Төменгі деңгей – сипаттау орнына сұрақтарға қысқа
жауап береді, тілі сараң, байланыссыз.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында мынадай қиындықтар кездеседі:
1. Сөздік қоры тапшы бала сөйлегенде көңілінде сайрап тұрған ойын дәл
білдіруге қажетті сөз таба алмай, сасқалақтап қиналып қалады. Баланың
сөздік қоры біршама мол болғанымен, ол актив емес пассив болып есептеледі,
яғни бала көптеген сөзді біліп, ұғына тұра, оны дер кезінде пайдаланып,
үнемі қажетіне жарата алмайды.
2. Оқушылар арасында дыбыстарды бұзып айтушылық, Р орнына Л ротацизм,
С орнына Ш сигматизм;
3. Ойларын шашыратып, байланыссыз айту;
4. Сөзді қабылдауда мұғалімнің нені істеу керек екені жайлы айтқанын аяғына
дейін тыңдамай, қолма-қол іске кірісетіні жиі кездеседі.
Тіл дамытудағы кездескен кедергілерді жүзеге асыруда, ең алдымен мектеп
логопедімен бірлесе отырып, дыбысты дұрыс айтпайтын оқушылармен жеке
жұмыстар жүргізіп, дыбыстық жаттығуларды жүйелі орындатып отыру керек.
Ойын – жаттығулардың тіл дамытудағы маңызы.
Бастауыш мектеп оқушыларын оқытып тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес пәндердің оқушыларды дамыту мақсат – міндеттері мен білім
берушілік, тәрбие сипаты анықталған.Оқушыларға ойын – жаттығулардың оқыту
барысындағы ықпалы және оқушылардың танымдық белсенділігі мен
қызығушылықтарын арттыруға әсер етуі туралы педагогтар К.Д.Ушинский, В.А
Сухомлинский, Н.К.Крупская, А.С. МАкаренколар және қазақтың ағартушы
ғалымдары Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде атап
көрсетті. Ойын – жаттығулардың тәрбиелік маңызы туралы В.И.Петрова мен
О.С.Богданова т.б. жан – жақты ғылыми зерттеу жұмыстарын жазды. Олар
ойынның баланы тұлға етіп қалыптастыруға әсер етуші негізгі фактордың бірі
екендігін дәлелдеп берді.
Ойын- жаттығулар бастауыш сынып оқушыларына өте жақсы таныс. Ойын –
жаттығулар оларды тартып, баурап, өмірлерін қызықты, көңілді етіп, оқуға
деген құмарлықтары мен қызығушылықтарын арттырады. Сондықтан оқыту
үрдісінде ойынның оқушылар дамуына тікелей ықпал етуші фактор екендігі
белгілі болғанмен, пәндерді оқыту барысында оның өзіндік сипатын анықтап,
көрсету және оның әдістемелік көріністерін айқындау қажеттілігі
туындады.Ойынның баланың танымдық қызығушылығын және белсенділіктерін,
қабілеттілігін дамытуға қосар үлесі ұшан теңіз.
Ойын-жаттығулардың оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамытуда алатын
орны үлкен. Ойынның методологиялық мәнісі жан-жақты дамуында маңызды
екендігімен танылады. Оқушының адамгершілік, эстетикалық, шығармашылық,
теориялық білім алу белсенділігі дамуында ойын-жаттығуларды жүргізудің
берері мол. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын-жаттығуларын
қолдануда Ш.А.Амонашвилидің дәстүрлі педагогиканың императивтікке ауысып,
оның баланы дамытудағы мүмкіндіктері заман дамуынан қалып, шектеліп бара
жатқандығы туралы пікіріне (123), психологтардың ойынды адамның сыртқы
факторлардың ықпал етуінен туындайтын экстрогендік мінезінен айырмашылығы
бар ішкі қажеттіліктері мен қызығушылықтарынан туындайтын интрогендік
мінез деп санайтын идеяларына (124), философияның адам өміріндегі негізгі
құндылықтардың бірі – қуаныш деп, ал интрогендік мінездің сол қуанышты
алуға ұмтылатындығын анықтаған пікірлеріне (125) және философтардың ойын –
бала өмірінің қоғам жасап немесе қажеттілікпен туындатқан ерекше формасы;
осымен де байланысты, ойын – педагогикалық туынды болып табылады (126)
деген байымдауларына сүйендік. Осыған байланысты, ойын-жаттығулар мынадай
қызмет ету керек деп белгіленді:
1) ойын – оқушының қоршаған ортаға қатынасы ретінде қызмет етеді;
2) оқушының дүниетанудағы, теориялық ойлау дамуындағы өзгерісіне, дамуына
ерекше әсер ететін әрекеті ретінде;
3) оқушының психикасының дамуында ерекше қызмет ретінде;
4) оқушыға әлеусеттік тұрғыдан тапсырылған әрекет түрінде танылады.
Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын-жаттығулардың түрлендіріп
және әр сыныпқа лайықталып жасалуы көзделді. Оқушылардың жағымды эмоциялық
қырынан дамуында ойынның мүмкіншіліктері мол екендігі назарда ұсталып,
сабақтарда және сыныптан тыс оқушылар өз бетімен орындайтын жаттығулар мол
жасалды. Ойын-жаттығулары оқушының белгілі нәтижеге жетуі үшін көмекке
керек десек, көп жағдайда, ойын-жаттығуларды орындау арқылы оқушы белгілі
бір процестерді басынан кешіруі, соның негізінде дамуы үшін қолданылды.
Ойын жаттығуларының дамытушылық функциясы деп мыналарды аламыз.
- оқушылар тобында, сыныпта сенімділік қалыптастыруға негіз болады;
- жеке оқушының дамуына үлкеи ықпал ететін фактор болады;
- оқу-танымдық процесте оқушының жүйкесі әлсіремеуіне, тозбауына игі әсер
етеді;
- оқушының қиялы мен еркі дамытып, шығармашылық ойлауын дамытады.
Ойынның бала тәрбиесіндегі маңызы зор екенін айту орынды. Бұл арада ойын
туралы бір тарихи деректі еске түсіру жөн секілді.Балабақша терминін алғаш
қолданған және педагогика ғылымының жеке саласы деп(1782 – 1852)
дәлелденген, мектепке дейінгі тәрбиенің негізін қалаған неміс педагогы
Фридрих Фребель. Ол былай деп жазған: Игра есть высшая ступень
человеческого развития в это время, ибо игра есть свободное выражение
внутреннего... Игра есть чистейшее, духовнейшая произведение человека на
этой ступени развития и есть в то же время образец и копия всей
человеческой жизни ... Источники всего доброго находятся в игре и исходят
из нее.
Тіл дамытуда қолданылатын ойын-жаттығулардың әрқайсысының өз атқаратын
қызметі бар.Ойын – жаттығулардың теориялық ойлауы мен тілін дамытуда алатын
орны үлкен. Ойынның методологиялық мәнісі жан – жақты дамуында маңызды
екендігімен танылады. Оқушының адамгершілік, эстетикалық, шығармашылық,
теориялық білім алу белсенділігі дамуында ойын – жаттығуларды жүргізудің
берері мол. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын – жаттығуларын
қолдануда Ш.А.Амонашвилидің дәстүрлі педагогиканың императивтікке ауысып,
оның баланы дамытудағы мүмкіндіктері заман дамуынан қалып, шектеліп бара
жатқандығы туралы пікіріне, психологтардың ойынды адамның сыртқы
факторлардың ықпал етуінен туындайтын экстрогендік мінезінен айырмашылығы
бар ішкі қажеттіліктері мен қызығушылықтарынан туындайтын интрогендік
мінез деп санайтын идеяларына, философияның адам өміріндегі негізгі
құндылықтардың бірі – қуаныш деп, ал интрогендік мінездің сол қуанышты
алуға ұмтылатындығын анықтаған пікірлеріне және философтардың ойын – бала
өмірінің қоғам жасап немесе қажеттілікпен туындатқан ерекше формасы; осымен
де байланысты, ойын – педагогикалық туынды болып табылады деген
пайымдауларға сүйендік. Осыған байланысты, ойын – жаттығулар мынадай қызмет
ету керек деп белгіленді:
1) ойын – оқушының қоршаған ортаға қатынасы ретінде қызмет етеді;
2) оқушының дүниетанудағы, теориялық ойлау дамуындағы өзгерісіне,
дамуына ерекше әсер ететін әрекеті ретінде;
3) оқушының псикасының дамуында ерекше қызмет ретінде;
4) оқушыға әлеусеттік тұрғыдан тапсырылған әрекет түрінде танылады
Жүйедегі жаттығулардың әрқайсысы белгілі мақсатта қолданылады. Сондай-ақ,
ойынға қатысушылар белгілі сюжетті бірнеше рет қайталап, өмірдегі түрлі
жағдайларды еске түсіреді., ойынға қатысушылардың әрқайсысылардың
өмірдегідей жеңгісі келеді. Яғни, балалар шындық өмірдегі рөлдерді, не
қиялдағы рөлдерді ойнайды. Ол баланы жан-жақты дамытады, тез шешім
қабылдауға, өзін бағалауға үйретеді, жеңіске жетуге талпынуға
бағыттайды, балалардың бір – бірімен қарым – қатынасын күшейтеді, бір-
бірімен достық қарым-қатынасқа баулиды. Ойын – жаттығуда ойын ережесін
сақтауға жаттығады, ол тәртіпке бағынуға үйретеді.
Түрлі адамгершілік қасиеттердің ойынға қатыссыз бірде бірі жоқ деуге толық
болады. Мәселен, ойында мысық тышқанды ұстап алып, жеп жатса, балалар оны
айырып алуға жаның салады, кейбір сезімтал қыз балалар жылап та жібереді,
онда балалар ойын екенін де ұмытады. Бұл ойын әсерінің балаларға қаншалықты
күшті екенін дәлелдейді. Бұл Ф. Фребельдің Игра есть свободное выражение
внутрннего деген пікірінің шындық екеніне дәлел. Сондықтан да Ф.Фребель
Источники всего доброго находится в игре и исходят из нее деген. Өйткені
жамандыққа үйрететін бірде-бір ойын жоқ. Қозғалыс ойындарының өзі де
баланың денесін шынықтырады, түрлі әдіске, жағдайды бағалауға, батылдыққа,
топтық жеңіске жетуі үшін досына көмектесуге, қарым – қатынасқа үйретеді,
яғни, ойынның тәрбиелік мәні өте жоғары. Бұл – ойынның негізгі қасиеті. Біз
қатысымдық ойынды қолданып отырғандықтан оның тіл дамыту мәселесіндегі
қызметтерін де жалпы сипаттап кетуге тиіспіз.
Ең бастысы, ойын – жаттығулардың қолданылуын аша түсу керек, өйткені
оларды түрлі жағдайларда түрліше қолдануға болады. Негізінен, жаттығудың
қайсысы болсын бір рет қана қолданылып қоймайды, түрлі жағдайда аздаған
түрленіспен бірнеше рет қайталанады. Мысалы, көптік жалғауды қолдануды
бекітуге арналған жаттығу бірнеше рет қайталанылады. Өйткені тіл дамыту,
дұрыс сөйлеуге үйрену бірден қалыптаса қалмайды, сөйлеу дағдысы қалыптасу
үшін тілдік бірліктерді түсініп қана қоймай, ол бірнеше рет қайталануды
қажет етеді.
Бір ойын-жаттығуды түрлі тақырыпты өткенде қолдануға болады. Онда
жаттығу ұқсас, бірақ түрлі қызмет атқарады. Мысалы, Үстелдегі заттар
ойын – жаттығуын түрлі тақырыпқа қатысты қолдануға болады. Бұл ойын-
жаттығуды малдар, аңдар, жемістер, көкеністер, киімдер тақырыбын өткенде,
оларды қайталағанда, қолданған дұрыс.
Сол сияқты Аяз атаның қабында не бар? ойын-жаттығуды жаңа жыл кеөінде
де, әртүрлі зат атауларына да байланысты қолдануға болады. Бұл ойын-
жаттығулардың бәріне дерлік қатысты.
Бұдан шебер тәрбиеші ойын-жаттығуларын тіл ұстарту мақсатында дұрыс
қолданып, жақсы нәтижелерге жетуіне болатыны, ойын-жаттығулар тәрбиешіге
үлкен жәрдемші екені белгілі болды. Өйткені бала ойынға шаршамайды,
жалықпайды, қызыға түседі, ол сөздерді қайталауға, баланың есінде бекітуге,
сөйлеуге жаттықтыруға мүмкіндік береді. Ойынсыз сөзді бірнеше рет қайталау
баланы жалықтырады, сондықтан оны көп қайталау да мүмкін емес. Ойын баланы
қызықтыруына қарай және ойынның түрлілігі қайталауды байқатпайды.
Осы арада екі түрлі мәселе туындайды:
1. Ойын-жаттығулардың эмоцианалдық жағы.
2. Тәрбиешінің рөлі.
Балабақша балалары өздері қызықпаған ойынды ойнамайды, ойнаса да одан
нәтиже шықпайды. Олай болса, ойын-жаттығулар қызықты болуы керек. Әрине,
мазмұн, оның негізі болуы тиіс. Алдымен, бала өзін еркін сезінуі қажет. Ол
үшін ойын-жаттығу кезінде балаларға ұнайтын музыка ойналып тұрмағы ләзім.
Ол музыка не ойлануға, не тездікке шақырғандай ойынның түріне қарай
балаларға әсер етуі керек. Оны, әрине, тәрбиеші таңдайды. Ол балалардың
өзін еркін сезінуіне әсер етеді, ойын әрекетіне психикалық жағынан
дайындайды. Екіншіден, тәрбиешінің, ойынды жүргізушінің Мұны кім
біледі?, Кім тез табады?, Кім озады?, Ал ойланындар?, Сендер мұны
білесіндер типтес сөздермен ойынды бастауы балаларға қатты эмоцианалды
сезім туғызады. Демек, ойынды эмоцианалды бағытта бастап, балалардың ойынға
берілуін қамтамасыз ету керек.
Үшіншіден, тәрбиеші әр ойынға қолайлы жаңа жағдай жасауы тиіс. Олар:
ойынға бұрын көрмеген жаңа ойыншықтар, жаңа суреттер, жаңа муляждар
қолдану, тәрбиешінің өзі де түрліше көрінуі керек, ойында ойналатын музыка
да түрленгені жөн. Балалар ойындағы жаңалықты сезініп, ол оны қызықтыруы
керек. Аяз ата қапшығы, Біздің байлығымыз ойын-жаттығулары
қайталанғанда, қапшықтағы, сандықшадағы бұрынғы заттар қайталанбай, мүлдем
басқа муляждар, ойыншықтар, т.б. болуы керек. Қапшықтағы, сандықшадағы
заттарды мен білем деген бала ойы жоққа шығып, баланы таңдандыруы қажет.
Төртіншіден, тәрбиеші өзінің эмоциясымен балаларды еліктіруі керек. Ойын-
жаттығу мазмұнына қарай тәрбиеші өзін керек эмогциялық жағдайда ұстауы
балаларды сол эмоциялық жағдайға бейімдейді. Мәселен, қуаныш, таңдану,
реніш, т.б.
Бесіншіден, тәрбиешінің дауысы, интонациясы, мимикасы, жүрісі де ойын
мазмұнына қарай баланы белгілі сезімге бағыттайтындай болуы шарт.
Жинақтай келгенде, ғалымдар тәрбиешінің сөйлеу мәдениетіне үлкен талап
қояды. Оған дәлел ретінде Л.Федоренко, Г.Фомичева, В.Лоторев жазған Мектеп
жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы еңбегіндегі тәрбиешінің тіл
мәдениеті туралы пікірін келтірейік: Балалар бақшасының тәрбиешісі үшін
үлгілі сөйлеу, тілін меңгеру – бұл кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан
өзінің сөйлеу тілін жетілдіру – болашақ әрбір педагогтің адамгершілік және
қоғадық парызы. Ол кейін балаларға берілетін тілдік дағдыларды жетік
меңгеруге тиіс.
Алтыншыдан, тәрбиеші ойынның барлық кезінде балаларды жақсы көретіні,
оларды сыйлайтыны сезіліп тұруы тиіс. Оның мимикасынан, сөзінен балаларға
жағымсыз байқалмауы керек.
Ойын-жаттығулардың нәтижелі болуы тәрбиешіге байланысты. Ойын-
жаттығуларда алдымен тәрбиеші ойында балалармен бірге ойынға қатысушы,
екіншіден, ойынды басқарушы көшбасшы. Олай болса, тәрбиеші өзінің
ерекшелігімен, шеберлілігімен ойын-жаттығулардың нәтижелі болуын іске
асырады.
Қазіргі мектепке дейінгі білім тәрбиеші мамандығына, оның жеке
қасиеттеріне жаңаша талаптар қояды. Ол талап бойынша тәрбиеші өз
мамандығыцн, білімін үнемі жетілдіріп отыруы қажет. Тәрбиешінің жоғары
мамандық дәрежесі оның мамандығын, білімін жүзеге асыра білуімен, өзін-өзі
дамыта білуімен, өзін-өзі тәрбиелей білуімен байланысты.
Бұл пікірлер сөйлесімде,қатысымдық ойындарда тәрбиешінің өзінің
әдепті, мәдениетті, сүйкімді, көңілді қалыпта болуы қажет екенін көрсетеді.
Ал балаларға ол міндетті емес, балалар маска киіп қасқыр да, түлкі де,
арыстан да, яғни түрлі аң,мал, қозы, лақ т.б. бола алады. Бұл балалар ұшін
қызықты, көңілді,олар сабақты жандандырады. Сондықтан балабақшада түрлі
маскалар болуы керек. Өйткенібалалар маска кигенде, сол аңның, жан-
жануардың рөлін жақсы ойнайды, жүрісін,дыбысың да келтіреді. Мәселен, аю
сияқты алшаңдап басу,шошқа сияқты қорс-қорс етіп дыбыстау, тауық сияқты жем
шоқып, қыт-қыт деп дыбыстауды балалар тамаша орындайды. Ол басқа балалар
үшін өте қызықты, ондай сабақтар өте көңілді өтеді. Міне, мұның бәрі жақсы
тілдік қатысымға жол ашады. Тілдік қатысым көңілді көтеріп, қатысушылар
еркін болуын, нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Яғни тіл дамытудың
нәтижесін арттырады.
Бұл айтылғандардан төмендегідей қорытынды жасауға болады.
1. Қатысымдық ойын арқылы тіл дамыту әрекет теориясына теориялық жағынан
да, тәжірибе жағынан да сүйенеді.
2. Балабақ балаларының тілін даытуда ойын-жаттығуларды қолдану өте
ұтымды.
3. Балалар тілін дамытуда қатысымдық ойын әдісін қолдануда мына жағдайлар
ескерілуі керек: 1) ойынның жаңалығы және оның балаларды қызықтыруы:
2) тілдегі белгілі тілдік құрылымдарға сүйенуі.
4. Сауатты ұйымдастырылған ойын балаларды қиналтпай, тілдік деректерді
меңгеруіне мүмкіндік береді.
5. Бес-алты жастағы бала ғалымдардың дәлелдегеніндей, әрекеттің барлық
түрін жасауға бейімделеді, оның ішінде оқу әрекетіне де.
6. Балалар түрлі тілдік жағдайда жаттығу арқылы тілін тезірек дамытады.
7. Ойын баланың негізгі әрекеті болғандықтан, ойын-жаттығулар балаға өте
жақындығы арқылы да тілді дамытуға қолайлы.
8. Балаларға ойынның барлық түрлерін қолдануға болады, бірақ тіл дамыту
мақсатына қатысымдық ойын тиімді.
9. Дұрыс таңдалған ойын баланың қиялын дамытып, еркіндік қалыпқа көшіреді
де, бала тәрбиешімен арасындағы айырманы ұмытып, онымен бірлікте
әрекет жасайды.
10. Таңданып алынған ойын-жаттығуларда пікірлесімдер көп орын алады, ол
балалардың белсенділігін арттырып, кез келген жағдайдағы сөйлесімге
дайындайды.
11. Тәрбиешінің сабақтағы жақсы эмоцианалдық жағдайы бұлардың іске көңілді
кірісуіне игі әсер етеді.
12. Тіл дамыту мақсатындағы ойын-жаттығулар ауызша дұрыс сөйлеуге
жаттықтыруды көздейді.
13. Қатысымдық ойындар тек тілді ғана дамытуды мақсат етіп қоймай, баланың
жалпы дамуына да қызмет етеді.
Қатысымдық ойында дене шынығуы, адамгершілік тәрбие, тіл мәдениеті,
достық қарым-қатынасқа тәрбиелеу сияқты, т.б. баланы жан-жақты дамыту
мәселесі де орын алады.
Логикалық ойлауды жетілдіру арқылы оқушы тілін дамыту жолдары. Логика адам
ойлауын өзінің нысанасы ретінде қарастыратын ғылым болғандықтан оны
философия, психология, педагогика, әлеуметтану, жоғары жүйке қызметінің
физиологиясы және басқа ғылымдардың зерттеу пәні. Философия өз пәні ретінде
тұтастай ойлау мазмұнын, адамдардың әлемге деген көзқарасы мен әлемнен
алатын орнын, олардың таным қабілеттерін зерттейді. Адамның жоғарғы жүйке
физиологиясы адам ағзасында өтетін физиологиялық үдерістердің механизімі
мен заңдылықтарын қарастырады. Психология адамның түрлі топтарының ойлау
ерекшеліктерін, олардың өзара әрекетін айқындайды, олардың жасерекшелігіне
қарай дене және психикалық дамуын зерттейді. Ал, педагогика ғылымы оқыту
мен тәрбиені ерекше бірлік пен бүтіндік деп танып, өсіп келе жатқан ұрпақты
қоғам өміріне үйрету мақсатына бағытталған қызметі ретінде зерттейді.
Танымдық әрекеттің күрделі үдерісі – ойлау. Ойлау сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде
бейнеленуі. Ойлауды зерттеумен айналысатын ғылымдардың бірі логиканың ойды
зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде өзіндік ерекшелігі – бүкіл адамзатқа ортақ ой
әрекетінің заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі
болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді.
Ойлаудың негізгі формалары: ұғым, пайымдау және ой тұжырымы. Ұғым – деген
сөздің өзі ұғу деген етістікпен бір түбірлес. Біздің қандай да бір нәрсе
не құбылыс туралы біліміміз болса, оның қасиеті туралы басқа нәрселермен
қатынасын білген жағдайда ғана оны басқалардан ажыратамыз және сол нәрсе
туралы ұғымымыз болады. Ұғым – нәрсенің мәнді белгілерін бейнелейтін ойдың
формасы. Сөйлеу тілімізде ұғымдар сөзбен, сөз тіркестерімен беріледі.
Мысалы, оқулық, тәрбие, және т.с.с.
Д. Рахымбек Ұғымдарды меңгермейінше заңдар мен теорияларды саналы
түрде білу мүмкін емес, өйткені олардың өзі ұғымдар арасындағы
байланыстарды білдіреді. Ал ұғымды меңгеру дегеніміз – болмыстың, заттар
мен құбылыстардың маңызды қасиеттерін, олардың арасындағы мәнді
байланыстарды, ара қатынасты білу – дейді. Ғылыми зерттеулер мен адамның
тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүрген, ғылымның қаруы ретінде
қабылданған ұғымдардың мазмұны оқу үдерісінде біртіндеп ашылады. Ұғымды
меңгеру оқушылардың белсенді ой қызметімен, талдау және жіктеу, салыстыру,
абстракциялау және жалпылау сияқты ойлау операцияларын орындаумен
байланысты. Сондықтан ұғымдарды қалыптастыру оқушылардың ойлауын дамытумен
тікелей байланысты.
М. Жұмабаев ұғым ойдың ғана ісі, сондықтан оны ойда ғана қалыптастыруға
болады. Ұғым көп заттардың ортақ сандарын алып жия білу, басқаша айтқанда,
зат туралы ой. Ұғымды қалыптастыру үшін алдымен бір тектес заттардың
әрқайсысына тән дербес белгілерін алып тастап, дерексіздендіріп, олардың
бәріне ортақ бірлігін көрсететін жалпы белгілерін анықтап алу қажет.
А. Байтұрсынов ұғымның өзін екіге бөліп қарастырады: 1) ес ұғымы. Ол
арқылы – адам заттардың мәнін, сипатын, сырын, т.б. таниды; 2) іс ұғымы. Ол
арқылы – табиғат күшін танимыз деп жазған. Ұғым деп қоршаған ортадағы
заттардың, құбылыстардың қасиеттері мен маңызды белгілерінің жалпыланған
логикалық сипаттамасын түсінеміз. Ұғым зерттелінетін нысананың жалпы,
сонымен бірге мәнді белгілері, негізгі игі түйіні болатын барлық айрықша
сипаттары туралы түсінік, мәліметтердің тұтастай жиынтығы туралы пайымдар.
Ұғымның қалыптасуының негізгі логикалық тәсілдері: талдау, жинақтау,
салыстыру, абстракциялау және жалпылау. Ойлаудың барлық тәсілдерін жеке-
жеке қарастырғанымен тәсілдер бір-бірімен тығыз байланысты және бірге
орындалады. Осы тәсілдердің барлығын оқушылар оқыту бағдарламасы бойынша
бастауыш сыныпта меңгереді.
Бірнеше ұғымнан тұратын ойлаудың формасының екінші түрі – пайымдау.
Пайымдау – онда нәрсенің бар екендігі, немесе нәрселердің ара-қатынасы
туралы бір нәрсе не құпталады, не терістеледі. Қазақ тілінен алған
білімізге сүйене отырып, біз әрекетке итермелейтін сөйлемдердің не ақиқат,
не жалған бола алатынына көз жеткізіледі.
Ойлаудың үшінші формасы – ой тұжырымы. Ол пайымдау мен ұғымға
қарағанда анағұрлым күрделі. Ақыл-ой қызметінде сөз – ұғым,
сөйлем–пайымдау десек, онда ой тұжырымы сол ақыл-ой қызметінің өзі. Талдау,
сұрақ қою, жауап іздеу, түсіндіру, болжау, дәлелдеу, бекерлеу, көзін
жеткізу, күдік тудыру, сұрау, талап ету, тыйым салу – барлығы және де басқа
ойлау әрекеті белгілі ой тұжырымының түрлеріне ие болады. Сондықтан біз
ойлау мен ой тұжырымын жасау екеуі бір нәрсе деп айта аламыз. Егер ұғым
негізінде – шындықтың нәрселік сипаты, ал пайымдау негізіне – нәрселердің
байланысы (қатынасы) жатса, онда ой тұжырымы объективтік нәрселердің
неғұрлым күрделі, өзара байланысын құрайды. Егер ой тұжырымы бір ғана пайым
нәтижесінде жасалатын болса, онда ол тікелей, егер бірнеше пайымдар
нәтижесінде ой тұжырым жүргізілетін болса жанама ой қорыту деп аталынады.
Оқушыларды ой қорытулар жасау мен дұрыс қорытынды шығаруға үйрету –
мектептегі барлық пәндерді оқытудағы басты педагогикалық мәселелердің бірі.
Мұнда барлық пәнінің маңызы ерекше. Себебі жаңа білімдерді алу мен оларды
игеру барысының әрбір қадамы сайын ой қорытулар жасау және қорытынды
шығарып отыруға тура келеді.
Ой тұжырымы нәтижесінде дұрыс қорытынды шығару үшін ақиқат пайымдарды
негіз ете отырып, ойлау заңдарының орындалуын басшылыққа алады. Кез келген
ғылымдағыдай, логиканың өз заңдары бар, ол айрықша заңдар. Олар, бір
жағынан, ойлаудың негізгі қасиеттерін бейнелейтіндіктен ғылым заңдарына,
басқа жағынан, дұрыс ойлауға қойылатын негізгі заңдарды құрайды. Ол
заңдарға қайшылық заңы, тепе-теңдік, үшіншісінің болмау заңы және негіздеу
заңы. Логиканың формалары мен заңдары дұрыс орындалуы арқылы оқушылар
білімдерді меңгереді және логикалық ойлайды.
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауының дамуы екі негізгі саты
арқылы өтеді. Бірінші сатыда (ол шамамен I – II сынып) олардың ойлау
әрекеті көбіне әлі мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Мұнда көрнекі әсер ету басым болады. Балалар нақты заттарға немесе оның дәл
баламаларына, бейнелеулерге сүйенеді. I - II сыныптың оқушыларын заттар мен
жағдайларды олардың қандай да бір жеке сыртқы белгісі бойынша бағалайды.
Балалардың ой қорытулары көрнекі алғы шарттарға, қабылдау деректеріне
сүйенеді. Қорытынды жасау логикалық дәлелдер негізінде емес, қабылдаған
мәліметтерге тура қатынасы жолымен жүзеге асырылады. Бұл кезеңдегі балалар
жасайтын жинақтау заттардың көзге түсетін белгілерінің күшті қысымымен
болады. Бұл сатыда туындайтын жинақтаулардың көпшілігі заттар мен
құбылыстардың бетінде жататын нақты қабылданған белгілер мен қасиеттерді
қамтиды. Бастауыш сынып оқушысына олар жасаған жаттығулар нақтылы бақылау
жағдайларына, олардың егжей-тегжейлі сөзбен сипаттауға сүйенетіндей етіп
беріледі. Мұндай материалдарды салыстыруда балалар ұқсас белгілерді табады
және оларды тиісті сөздермен белгілейді. Білімді толық жинақтаудың негізгі
критерийі баланың алған білімге сай келетін нақтылы мысал келтіре білуі
болып табылады. Осы кезеңде оқытудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1тарау: Бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері
1. Бала тілінің даму тарихына шолу
2. Сөйлеу әрекетінің психологиялық физиологиялық тілдік сипаттамасы
3. Кіші жастағы оқушылардың диалогтың және монологтың сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселелері
1.4 Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу дағдысына әсер ететін психологиялық
факторлар
II тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ауызша монолог және диалог арқылы
қалыптастыру жолдары
2.1 Бастауыш сыныпта монологтік және диалогтік әдіс-тәсілдері
2.2 Монологтік және диалогтік сөзге үйретуде бастауыш сынып оқушыларының
сөйлеу мәдениетін қалыптастыру жолдары
2.3 Бастауыш сынып оқушыларының монологтік диалогтік сөйлеу дағдысын
экспериментік тәжірибе жұмыстар нәтижесі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында
айтылғандай, жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау
сапасын арттыруға ерекше көңіл бөлінуде [1].
Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне жүгінсек, бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры
жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда дәрменсіздік
танытатындығын, ойын жүйелі түрде айтып (не жазып) бере алмайтындығын,
ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі,
оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан,
білімінің жеткіліксіздігі деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше,
мектептегі тіл дамыту жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп
санайды.
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу әрекетін,
соның ішінде диалог және монолог арқылы сөйлеуін қалыптастыру – бүгінгі
күннің өзекті мәселесі болып табылады.Бірақ бастауыш сынып оқушыларының
ауызша сөйлеу дағдысын (диалог және монолог арқылы) қалыптастыру
әдістемесі бүгінгі күнге дейін әлі толық зерттелген жоқ. Бір жағынан,
оқушылардың тілін дамытатын мұғалімдеге арналған ғылыми әдістемелердің
жоқтығы өз алдына қиындық туғызады.
Оқушылардың тілін дамытуға байланысты түрлі қазақ, шетел ғалымдары
өз пікірлерін білдірген.
Тіл дамытуда қандай тілдік материалдарды пайдалануға болады, яғни
бұл мәселеде пікір айтқан ғалымдарды мынадай топқа бөлуге болады:
а) тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілерімен емес, таза бала
тілін бақылау арқылы жүргізу (В.А.Малаховский, П.О.Афанасьев т. б.);
б) тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағазда-
рының тілін пайдалану (А.М.Пашковский, А.Б.Шакиров, т. б.);
в) тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу (М.Н.Петерсон,
М.А.Рыбникова т. б.).
Бұл мәселе жөнінде казақ ғалым-әдіскерлердің пікірлерінде де бірізділік
жоқ. Т.Әбдікарімова бастауыш сыныптарда оқушы тілін дамыту мәтінмен жұмыс
жүргізу қажет және Ана тілі оқулығымен тікелей байланысты жүргізілуі
тиіс деп біледі.
Бала тілін дамытудың теориялық негіздері жайында көптеген тұжырымдар мен
пікірлер айтқан әдіскер ғалым С.Рахметова тіл дамыту жұмыстарын үш салаға
бөледі: 1) сөздік жұмыстар; 2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3) байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары. Әдіскердің пікірінше,
бұл жұмыстар бір-бірімен тығыз байланыстырыла, қатар алып жүруі тиіс.
X.Арғынов тіл дамыту жұмыстарына: әңгіме құрастыру, шығарма, мақала,
күнделік жаздыруды жатқызады. Тіл дамыту жұмыстары тіл туралы мәлімет,
қазақ орфографиясы мен орфоэпиясы тақырыптарына байланысты жүргізіледі.
Олар мәтін талдау, әр түрлі жазба жұмыстарын орындау, әңгімелесу т.б. түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзіне асырылады, - дейді.
Зерттеудің мақсаты:
– Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын диалог және
монолог арқылы қалыптастыру әдістемесін жасау;
– әдістемелік әдебиеттерді пайдаланып, диалогтік және монологтік
сөйлеуін қалыптастыруға байланысты талдаулар жүргізу;
– ауызекі тілдің оқытудың әдістері мен ғылыми негіздерін, дағдыларын
қалыптастыруды анықтау;
– кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесін
жасау;
– оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу пәні:.Кіші жастағы мектеп оқушысының диалогтік және монологтік
сөйлеу дағдысы.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының ауызша сөйлеу тілін
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздемесін жасау.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау, тұжырымдау,
талқылау, талдау-жинақтау, қорыту, эксперименттік әдістер және
математикалық-статистикалық әдістер т.б. қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– қазақ тілі сабағында кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу
дағдысын диалог және монолог арқылы қалыптастыру әдістемесі
ұсынылды;
– кіші жастағы мектеп оқушысының тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі
үлкен қызмет атқаратындығы анықталды;
– оқушыларды ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол жұмыстардың
оқушылардың ауызша және жазба тілін дамытуда маңызды екендігі анықталды;
– оқушының сөйлеу әрекетін дамытуда, қалыптастыруда, белсенді әдіс
ретіндегі іскерлік ойындардың мүмкіндігі және диалогті оқыту технологиясы,
интерактивті әдістерді пайдалану технологиясы, кейс-стади
технологияларының маңыздылығы айқындалды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылар тілін дамыту белгілі бір жүйемен
үздіксіз жүргізіліп, оларды жүйелі сөйлеуге дағдыландыру кешенді жұмыстар
мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса; оқытудың жаңа технологияларын
қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдысын дамытуға негізделсе, онда оқушылардың тілін дамытудың, сөздік
қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі. Бастауыш сынып
оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын I сыныптан бастап қалыптастырса, онда
оқушы келешекте қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби
нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін диалог және монолог
арқылы қалыптастыруда оқушылардың дағдысын, сөйлеу шеберлігін
қалыптастыратындығы;
– төменгі сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда
жаңа инновациялық технологияларды қолдану оқушылардың танымдық
әрекетін арттыратындығы;
– қазақ тілі тіл білімінің барлық саласымен байланысты болғандықтан,
тіл дамытуды тіл теориясымен де, практикалық сабақпен де байланысты
жүргізетіндігі.
Диссертациялық тақырып бойынша апробациялық жұмыстың нәтижесі.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Қызылорда қаласындағы №7
орта мектебі және №3 мектеп-лицейі алынды. Зерттеу үш кезеңде жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін бастауыш
мектепте оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Еңбектегі өзекті
мәселелер әдістеме саласына өз септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін бастауыш мектеп мұғалімдері мен әдіскер ғалымдар
қолдана алады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны, тұжырымдары, нәтижелері Қызылорда гуманитарлық университетінде
болған Әбілдә Тәжібаев – поэзия алыбы атты III Республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру атты мақаласы, 2009 жылы 22-23 желтоқсанында
Абылай хан атындағы Әлем тілдері және халықаралық қатынастар
университетінде өткен Шет тілі біліміне лингвомәдениеттанушылық көзқарас:
Әдістер және технология атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
диалог арқылы қалыптастыру тақырыбындағы мақаласы және Қорқыт Ата
атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінде Жас ғалымдар мен
магистранттардың ғылыми мақалалар жинағына Бастауыш сынып оқушыларының
сөйлеу дағдысын монолог арқылы қалыптастыру атты мақаласы жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспеде зерттеу нысаны айқындалып, тақырыптың өзектілігі, ғылыми
жаңалығы негізделіп, мақсаты мен міндеттері, әдіс-тәсілдері, практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар айқындалды.
Кіші жастағы мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты I тараудың
1-бөлімінде сөйлеу әрекетінің психологиялық, физиологиялық және тілдік
сипаты қарастырылды.
Қазақ тілі – әлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі,
тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен ойып орын алған тілдердің
бірі. Тіл адамның қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол адам баласы
сөйлеу әрекетінің арқауы болып табылады. Сөйлеу әрекетінің ғылыми тұрғыда
жан-жақты зерттелуі тіл білімінде XX ғасырда бастау алады. Тіл білімі
үшін сөйлеу әрекетін зерттеу үлкен мәселелердің бірі екендігін швед
лингвисі Фердинанд де Соссюр алғаш болып көрсеткен. Бала тілін зерттеген
ғалымдар: А.Шахнарович, Л.Щерба, Е.Кубрякова, С.Канцельсон, Т.Аяпова т.б.
А.Шахнарович, бала тілін жан-жақты зерттеудің қаншалықты маңызды және
керек екендігін білдіреді. Л.Щерба: Сөйлеу әрекеті дегеніміз – үздіксіз
үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады, – деген.Т.Аяпова: Адам
баласының сөйлеуі – баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі,
белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты,қажетті болып табылатындығын
айқындайды, – дейді [2].Тіл білімін зерттеуде көптеген мәселені шешу
жолын XX ғасырдың өзінде-ақ Ф. Де Соссюр бала тілінен іздестіру керек
деп айтқан. Бала тілін ғылыми тұрғыдан зерттеу – адам баласының сөйлеу
әрекеттерінің дамуы және қалыптасу ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік
береді. Кіші жастағы балалардың, ең алдымен, ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру қажет. Себебі, олардың сөйлеу әрекеті мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап қалыптаса бастайды. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының
анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Сөзді қабылдау, оның мәнісіне
түсінуде мидың есту, көру, сипау, сипап-сезу, қозғалыс зоналарының
бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ ми сыңарының төбе, самай,
желке бөліктерінің қызметі де ерекше. Сөйлеу қабілеті мидың анатомиялық
функциясына байланысты болады. Егер адамның сол жақ бөлігі зақымданса,
адам сөйлей алмайтын жағдайға душар болады. Мұндай құбылысты ғылымда
афазия деп атайды.
I тараудың 1-бөлімінде Бала тілінің даму тарихына шолу мәселесі
қарастырылған.
1.1.Бала тілінің даму тарихына шолу.
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу
арқылы жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған
ортамен, анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу – адамның
бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу үшін тілді
қолдану үрдісі. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу мүшелері дамиды.
Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады: қарнының ашқанын,
ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салуы, жылау, қыңсылау
және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар сөйлеудің ізашары
болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап анасы баласының
қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және тағы басқаны ұға
алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге қатысы жоқ болса
да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты сөйлеу мүшелерінің
дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және артикуляция мүшелері. Бала
дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың аяғында сөйлеген дауысқа әрекет
ете бастайды. Оған еркелік интонация ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына
және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да біраз уақыт өткеннен
кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе көзімен оны
қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала жылай
бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан басталады.
Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары нығая түседі.
Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі – үш айында гуілі
белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін
артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау
қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала
бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және
ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар
интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді
бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бұл
жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н. Леонтьев бұны
даярлық этабы дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде.
Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері біршама
қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам дыбыстарды
қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп санамас еді.
Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі заңдылыққа бағынып
отырады.
Адамда сөйлеуге арналған негізгі органы жоқ, сөйлеуге өкпе, өңеш,
жұтқыншақ, тіл, тіс, ерін, ұрт қатысады. Дауысқа негізі ауыз қуысы мен
мұрын қуыстары қатысады. Қатты сөйлеуде мидың үлкен жарты шарында
орналасқан бөліктері реттейтін тыныс алу, фонациялық және артикуляциялық
бұлшықеттер қатысады. Адамның сөзі анық және түсінікті болу үшін сөйлеу
органдарының қозғалысы нақты және автоматты түрде болу керек. Сөйлеу
аппараты – бас миында орналасқан орталық және тыныс алу, сөйлеу,
артикуляциялық бөлімдерінен тұратын перифериялық болып екіге бөлінеді.
Тыныс алу бөлімі кеуде қуысындағы өкпе, бронхы, трахеядан тұрады. Сөйлеу
дем шығару кезінде пайда болады, сондықтан да сөйлеген кезде тыныс алуға
қарағанда дем шығаруы көбірек. Дауыс бөлігі дыбыс қатпарлары бар
кеңірдектен тұрады.Бірақ сөйлеу тілін меңгеру процесі барлық балаларда
ойдағыдай біркелкі жетіле бермейді. Кейбіреулерінде оның жетілу барысы
кешеуілдейді, екіншілерінің сөйлеу тілдеріндегі дыбыстардың айтылуы
бұзылады немесе бұрмаланады, үшіншілерін-де сөздердің және сөйлемдердің
түзілістері немесе олардың мағыналары бұзылады. Жалпы алғанда бала тілінің
бірден қалыптаспауы, оның бірден жақсы сөйлей алмауы ата-ананы қинайды.
Мидың даму процесі белгілі бір кезеңге жеткенде ғана балалар дұрыс сөйлей
бастайды. Бұл –асығуды қажет етпейтін көп уақыттық процесс. Мәселен, сәби
үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара бастайды. Бес-алты айлығында
уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан буындар құрап үйренеді, бір
жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады. Екі жасқа жеткенде баланың
сөздік қоры 200-400 ге жетеді, 4 жасқа келгенде қарапайым сөздерден сөйлем
құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік қоры ұлғайып активтік және
пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік дегеніміз - бала өзі айтқан
сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де, пассивтік дегеніміз өзі айта
алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін сөздік қоры. Сондықтан бір
жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған қайғырудың қажеті жоқ. Бала
сөйлей алмаса да, ересектердің айтқан сөзін ұқса, айтқанды дұрыс орындай
білсе, онда уайымдауға ешқандай негіз жоқ. Баланың тілі шыға бастаған кезде
онымен байқап, дұрыс сөйлескен мақұл. Сақауланып сөйлеуге, баланың тілін
бұрап сөйлегенін қызық көріп, оның айтқандарындай етіп қайталау жақсылыққа
апармайды. Өйткені бала солай сөйлеуге үйреніп кетеді.Бала тілінің дамуы
дыбыс аппаратының бұлшық еттерінің күрделі шартты және шартсыз қозғалысына
сәйкес қалыптасады. Тілдің дамуы үшін басқа адамдармен болатын қарым-
қатынастың маңызы зор.12-16 жасқа дейін адамдармен араласпай өскен
балалардың адамға лайықты сөйлеу қабілеті болмайды. Олар тек жануарлар
іспетті жеке сөздерді айтып біраз, сөздердің мағынасын түсінгенімен, яғни
аздап сөйлеп үйренгенімен, ол екінші сигналдық дәрежеде қалыптаспайды.
Бұған дәлел маймылдар тәрбиеленген адамның балалары.Сәби кезінен бастап
жануарлардың тәрбиесінде болып, адамдармен қарым-қатынасы кеш басталған
балалардың ересек адамдардай сөйлеу қабілеті болмайды, оларда адам кейпіне
келт іріп тәрбиелеуде, сөйлеп үйретуі де қиын, кейде мүлдем мүмкін
болмайды. Ал ертерек, кішкентай кезінде табылған балаларды адам кейпінде
нашар болса да сөйлетуге болады. Жаңа туған бала дыбыс аппаратының шартсыз
қимыл рефлекстеріне байланысты мағынасыз үн шығара алады. 2 айдан бастап
дауыстай алады. Ересек адамға еліктеп кейбір дауысты дыбыстарды қайталай
бастайды.3-ші айға жеткенде гу-гулейді, былдырақтап сөйлегісі келеді. Гу-
гулей мен былдырақтау оның дыбыс аппаратын дамытып, сөйлеуге дайындайды.5-6
айдан кейін еліктеу арқылы жеке дыбыстарды, сөз буындарын айта бастайды. 6-
7 айда ересектердің сөздерін қайталауға тырысады. Бірақ бұл кезде әсіресе
жарты жасқа дейін, балаларды бірінші сигнал жүйесі ғана дамығандықтан
сөздің мағынасы жеке дыбыс ретінде қабылданады, бала сөздің нақты мағынасын
түсінбей-ақ айта береді. Ал жарты жастан аса сөздің мағынасын түсіну
қабілеті дами бастайды.
Тілдің шығуында дыбысты есту қабілетінің маңызы зор. Есту қабілеті ерте
жойылған балалардың тілі шықпайды. Жақсы еститін баланың тоғыз айында
былдырықтап сөйлегені түсінікті жеке сөздерге айналады. Екі жасқа дейінгі
баланың сөйлеуі оның ана тіліне байланысты емес. Екі жастан соң ғана ана
тіліне байланысты артикуляция байқалады. Бір жарым жаста сөз бен заттардың
арасында байланыс туады, баланың тілі қалыптаса бастайды. Баланың ми
қыртысында дыбыс орталығы мен сөйлеу орталығының арасында нервтік байланыс
пайда бола бастайды. Кейіннен ол күшейіп, сөздерді құрастыру, екі-үш сөздің
басын құрау қабілеттері пайда болады. Дені сау, жақсы дамып келе жатқан
баланың бір жасында 6-10, екі жасында 250-300, үш жаста 1500,төрт жаста
4000, 5-6 жаста 4-5 мыңдай сөз қоры жиналады. Баланың тәрбиесіне жоғары
жүйке әрекетінің тобына, қозу мен тежелудің қасиеттеріне байланысты
балалардың сөз қорының мөлшері әр түрлі. Сөз қоры баланың басқа адамдармен
қатынасына,табиғатына, яғни генетикалық тұқым қуалаған қасиетіне, болмысты
білуге арналған ынтына, тәрбиесіне, өмір сүріп жатқан ортасының мәдениетіне
байланысты. Баланың тілінің дамуына 3-4 жастың арасының маңызы ерекше. Бұл
кезде тіл байлығын көбейтуге, сөздің мағынасын дұрыс түсіндіруге көбірек
көңіл бөлген жөн. Төрт жаста баланың тіл байлығы молайып, сөзге байланысты
нақтылы сапасы артады. Осы кезде баланың сөздері дұрыс, анық айтуына
көбірек назар аудару қажет, онымен көбірек сөйлесіп қателерін жөңдей
маңызды. Бұл мерзім ата-анасынан шыдамдылықты талап етеді, өйткені баланың
мәлімет алуға ынтасы күшті сұрақты көп қояды. Бір сұраққа берілген жауап
екінші сұрақты тудырады да ересек адам мезі болады. Дегенмен баланы дөрекі
тоқтатып тастамай, сыпайы көңілін басқа нәрсеге аударып жіберген жөн. Жалпы
алғанда ауызша сөз қорының дамуы 5-7 жасқа дейін созылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл байлығын дамытуда түрлі
ойыншықтардың, әңгімелердің балалармен қыдырып жүрген кезін, сыртқы ортаның
танысуының маңызы зор.
7 жасқа дейінгі балалардың белгілі бір жағдайда, нақтылы әсерге
байланысты сөздері жақсы сақталады. Бұл кездегі баланың санасы нақтылы
тітіркендіргіштердің әсерінен дамиды. Бастауыш сынып оқушыларында жазбаша
тілді дамытуда ауызша тіл маңызды орын алады. Баланың жауап беруге
үйретуден бастап оның ішінен қабілеті дамиды. Ішкі ойын дәл жеткізу
қабілеті баланың жеке басының санасының, ақыл-ойының дамуына байланысты.
Мұнда баланың дұрыс сөйлетіп ойын дәл айтуға үйретуде мұғалімнің, тәрбиенің
орны ерекше. Сондықтан оқушы тек кітаптағы сөздерді жаттап айтуды ғана
машықтамай оның ойлау қабілетін, дарынын дамыту керек. Жастардың ойыішкі
тіл байлығына байланысты. Сондықтан мұғалім талапшыл болса, онда
оқушылардың тілі дұрыс жаттығып, дұрыс дамиды.
Баланың жасы ұлғая келе абстрактілі ойлау жақсы дами бастайды,
сөйтіп баланың сана-сезімінің артуы күшейген сайын екінші сигнал жүйесінің
маңызы арта түседі, бірінші сигнал жүйесінен басымырақ болады.
Баланы оқыту барысында тіл байлығы дамып, сөйлеу қабілеті санасы арта
түседі. Оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру арқылы оның жоғары жүйке
әрекетін жақсы дамытуға болады.
Тіл дамыту жұмысы – күрделі де творчестволық процесс. Тілін дамыту ең
бірінші кезекте баланың өмірден туатын қажеттілікті, өз сұранысын айтуға
талпынуынан туады. Тіл байлығының мол болуы бір жағынан балада жаңа
құбылыс, көрініс, ұғымдар мен түсініктердің көбеюіне, ал екінші жағынан,
тілді жан-жақты меңгеруіне байланысты. Тілдің жақсы дамуының құралы тілдік
қор болып табылады. Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштері:
- Өз ойын жүйелі түрде еркін жеткізе білу;
- Қазақ әдеби тіл нормасына сай сөйлей білу;
- Байланыстырып бейнелі сөйлей білу;
- Мазмұндылығы, анықтығы, мәнерлілігі;
- Грамматикалық, орфографиялық қатесіздігі;
Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштерін жүзеге асыру үшін, оқудың алғашқы
аптасында мына мәселелерді анықтап алдым:
* Сыныптағы әрбір баланың жалпы сөздік қоры;
* Сөздің дыбыстық жағын меңгеру дәрежесі;
* Байланыстырып сөйлеу дәрежесі;
Мектеп психологымен бірге оқушылардың тілдерінің дамуы, байланыстырып
сөйлей білу дағдылары, зейін, қабылдау, фонематикалық есту, ойлау, есте
сақтауларын зерттеу жүргізілді. Зейін дегеніміз – сананың қандай да болса
да бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке шоғырлануы. Фактілер мен
құбылыстарды дерексіздендіру, қорыту, жанама түрде жүргізу, байланыстарын
белгілеу және олардың арасындағы қатынастарды анықтау арқылы қол жететін
таным процесі ойлау деп аталады. Есте сақтау және оны кейін жаңғырту – ес
деп аталады. Бағдарлама талаптарына сәйкес балалардың білімінің көлемі,
сапасы, дағды деңгейі, танымдық- еріктілік белсенділіктері қарастырылады.
Жоғары деңгей – балалар жоспарды ескеріп байланыстыра сөйлейді, тілі
сауатты. Орта деңгей – жоспарлы сөйлемейді, күрделі сөйлемдер құрауда
қателіктер жібереді. Төменгі деңгей – сипаттау орнына сұрақтарға қысқа
жауап береді, тілі сараң, байланыссыз.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында мынадай қиындықтар кездеседі:
1. Сөздік қоры тапшы бала сөйлегенде көңілінде сайрап тұрған ойын дәл
білдіруге қажетті сөз таба алмай, сасқалақтап қиналып қалады. Баланың
сөздік қоры біршама мол болғанымен, ол актив емес пассив болып есептеледі,
яғни бала көптеген сөзді біліп, ұғына тұра, оны дер кезінде пайдаланып,
үнемі қажетіне жарата алмайды.
2. Оқушылар арасында дыбыстарды бұзып айтушылық, Р орнына Л ротацизм,
С орнына Ш сигматизм;
3. Ойларын шашыратып, байланыссыз айту;
4. Сөзді қабылдауда мұғалімнің нені істеу керек екені жайлы айтқанын аяғына
дейін тыңдамай, қолма-қол іске кірісетіні жиі кездеседі.
Тіл дамытудағы кездескен кедергілерді жүзеге асыруда, ең алдымен мектеп
логопедімен бірлесе отырып, дыбысты дұрыс айтпайтын оқушылармен жеке
жұмыстар жүргізіп, дыбыстық жаттығуларды жүйелі орындатып отыру керек.
Ойын – жаттығулардың тіл дамытудағы маңызы.
Бастауыш мектеп оқушыларын оқытып тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес пәндердің оқушыларды дамыту мақсат – міндеттері мен білім
берушілік, тәрбие сипаты анықталған.Оқушыларға ойын – жаттығулардың оқыту
барысындағы ықпалы және оқушылардың танымдық белсенділігі мен
қызығушылықтарын арттыруға әсер етуі туралы педагогтар К.Д.Ушинский, В.А
Сухомлинский, Н.К.Крупская, А.С. МАкаренколар және қазақтың ағартушы
ғалымдары Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев т.б. өз еңбектерінде атап
көрсетті. Ойын – жаттығулардың тәрбиелік маңызы туралы В.И.Петрова мен
О.С.Богданова т.б. жан – жақты ғылыми зерттеу жұмыстарын жазды. Олар
ойынның баланы тұлға етіп қалыптастыруға әсер етуші негізгі фактордың бірі
екендігін дәлелдеп берді.
Ойын- жаттығулар бастауыш сынып оқушыларына өте жақсы таныс. Ойын –
жаттығулар оларды тартып, баурап, өмірлерін қызықты, көңілді етіп, оқуға
деген құмарлықтары мен қызығушылықтарын арттырады. Сондықтан оқыту
үрдісінде ойынның оқушылар дамуына тікелей ықпал етуші фактор екендігі
белгілі болғанмен, пәндерді оқыту барысында оның өзіндік сипатын анықтап,
көрсету және оның әдістемелік көріністерін айқындау қажеттілігі
туындады.Ойынның баланың танымдық қызығушылығын және белсенділіктерін,
қабілеттілігін дамытуға қосар үлесі ұшан теңіз.
Ойын-жаттығулардың оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамытуда алатын
орны үлкен. Ойынның методологиялық мәнісі жан-жақты дамуында маңызды
екендігімен танылады. Оқушының адамгершілік, эстетикалық, шығармашылық,
теориялық білім алу белсенділігі дамуында ойын-жаттығуларды жүргізудің
берері мол. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын-жаттығуларын
қолдануда Ш.А.Амонашвилидің дәстүрлі педагогиканың императивтікке ауысып,
оның баланы дамытудағы мүмкіндіктері заман дамуынан қалып, шектеліп бара
жатқандығы туралы пікіріне (123), психологтардың ойынды адамның сыртқы
факторлардың ықпал етуінен туындайтын экстрогендік мінезінен айырмашылығы
бар ішкі қажеттіліктері мен қызығушылықтарынан туындайтын интрогендік
мінез деп санайтын идеяларына (124), философияның адам өміріндегі негізгі
құндылықтардың бірі – қуаныш деп, ал интрогендік мінездің сол қуанышты
алуға ұмтылатындығын анықтаған пікірлеріне (125) және философтардың ойын –
бала өмірінің қоғам жасап немесе қажеттілікпен туындатқан ерекше формасы;
осымен де байланысты, ойын – педагогикалық туынды болып табылады (126)
деген байымдауларына сүйендік. Осыған байланысты, ойын-жаттығулар мынадай
қызмет ету керек деп белгіленді:
1) ойын – оқушының қоршаған ортаға қатынасы ретінде қызмет етеді;
2) оқушының дүниетанудағы, теориялық ойлау дамуындағы өзгерісіне, дамуына
ерекше әсер ететін әрекеті ретінде;
3) оқушының психикасының дамуында ерекше қызмет ретінде;
4) оқушыға әлеусеттік тұрғыдан тапсырылған әрекет түрінде танылады.
Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын-жаттығулардың түрлендіріп
және әр сыныпқа лайықталып жасалуы көзделді. Оқушылардың жағымды эмоциялық
қырынан дамуында ойынның мүмкіншіліктері мол екендігі назарда ұсталып,
сабақтарда және сыныптан тыс оқушылар өз бетімен орындайтын жаттығулар мол
жасалды. Ойын-жаттығулары оқушының белгілі нәтижеге жетуі үшін көмекке
керек десек, көп жағдайда, ойын-жаттығуларды орындау арқылы оқушы белгілі
бір процестерді басынан кешіруі, соның негізінде дамуы үшін қолданылды.
Ойын жаттығуларының дамытушылық функциясы деп мыналарды аламыз.
- оқушылар тобында, сыныпта сенімділік қалыптастыруға негіз болады;
- жеке оқушының дамуына үлкеи ықпал ететін фактор болады;
- оқу-танымдық процесте оқушының жүйкесі әлсіремеуіне, тозбауына игі әсер
етеді;
- оқушының қиялы мен еркі дамытып, шығармашылық ойлауын дамытады.
Ойынның бала тәрбиесіндегі маңызы зор екенін айту орынды. Бұл арада ойын
туралы бір тарихи деректі еске түсіру жөн секілді.Балабақша терминін алғаш
қолданған және педагогика ғылымының жеке саласы деп(1782 – 1852)
дәлелденген, мектепке дейінгі тәрбиенің негізін қалаған неміс педагогы
Фридрих Фребель. Ол былай деп жазған: Игра есть высшая ступень
человеческого развития в это время, ибо игра есть свободное выражение
внутреннего... Игра есть чистейшее, духовнейшая произведение человека на
этой ступени развития и есть в то же время образец и копия всей
человеческой жизни ... Источники всего доброго находятся в игре и исходят
из нее.
Тіл дамытуда қолданылатын ойын-жаттығулардың әрқайсысының өз атқаратын
қызметі бар.Ойын – жаттығулардың теориялық ойлауы мен тілін дамытуда алатын
орны үлкен. Ойынның методологиялық мәнісі жан – жақты дамуында маңызды
екендігімен танылады. Оқушының адамгершілік, эстетикалық, шығармашылық,
теориялық білім алу белсенділігі дамуында ойын – жаттығуларды жүргізудің
берері мол. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ойын – жаттығуларын
қолдануда Ш.А.Амонашвилидің дәстүрлі педагогиканың императивтікке ауысып,
оның баланы дамытудағы мүмкіндіктері заман дамуынан қалып, шектеліп бара
жатқандығы туралы пікіріне, психологтардың ойынды адамның сыртқы
факторлардың ықпал етуінен туындайтын экстрогендік мінезінен айырмашылығы
бар ішкі қажеттіліктері мен қызығушылықтарынан туындайтын интрогендік
мінез деп санайтын идеяларына, философияның адам өміріндегі негізгі
құндылықтардың бірі – қуаныш деп, ал интрогендік мінездің сол қуанышты
алуға ұмтылатындығын анықтаған пікірлеріне және философтардың ойын – бала
өмірінің қоғам жасап немесе қажеттілікпен туындатқан ерекше формасы; осымен
де байланысты, ойын – педагогикалық туынды болып табылады деген
пайымдауларға сүйендік. Осыған байланысты, ойын – жаттығулар мынадай қызмет
ету керек деп белгіленді:
1) ойын – оқушының қоршаған ортаға қатынасы ретінде қызмет етеді;
2) оқушының дүниетанудағы, теориялық ойлау дамуындағы өзгерісіне,
дамуына ерекше әсер ететін әрекеті ретінде;
3) оқушының псикасының дамуында ерекше қызмет ретінде;
4) оқушыға әлеусеттік тұрғыдан тапсырылған әрекет түрінде танылады
Жүйедегі жаттығулардың әрқайсысы белгілі мақсатта қолданылады. Сондай-ақ,
ойынға қатысушылар белгілі сюжетті бірнеше рет қайталап, өмірдегі түрлі
жағдайларды еске түсіреді., ойынға қатысушылардың әрқайсысылардың
өмірдегідей жеңгісі келеді. Яғни, балалар шындық өмірдегі рөлдерді, не
қиялдағы рөлдерді ойнайды. Ол баланы жан-жақты дамытады, тез шешім
қабылдауға, өзін бағалауға үйретеді, жеңіске жетуге талпынуға
бағыттайды, балалардың бір – бірімен қарым – қатынасын күшейтеді, бір-
бірімен достық қарым-қатынасқа баулиды. Ойын – жаттығуда ойын ережесін
сақтауға жаттығады, ол тәртіпке бағынуға үйретеді.
Түрлі адамгершілік қасиеттердің ойынға қатыссыз бірде бірі жоқ деуге толық
болады. Мәселен, ойында мысық тышқанды ұстап алып, жеп жатса, балалар оны
айырып алуға жаның салады, кейбір сезімтал қыз балалар жылап та жібереді,
онда балалар ойын екенін де ұмытады. Бұл ойын әсерінің балаларға қаншалықты
күшті екенін дәлелдейді. Бұл Ф. Фребельдің Игра есть свободное выражение
внутрннего деген пікірінің шындық екеніне дәлел. Сондықтан да Ф.Фребель
Источники всего доброго находится в игре и исходят из нее деген. Өйткені
жамандыққа үйрететін бірде-бір ойын жоқ. Қозғалыс ойындарының өзі де
баланың денесін шынықтырады, түрлі әдіске, жағдайды бағалауға, батылдыққа,
топтық жеңіске жетуі үшін досына көмектесуге, қарым – қатынасқа үйретеді,
яғни, ойынның тәрбиелік мәні өте жоғары. Бұл – ойынның негізгі қасиеті. Біз
қатысымдық ойынды қолданып отырғандықтан оның тіл дамыту мәселесіндегі
қызметтерін де жалпы сипаттап кетуге тиіспіз.
Ең бастысы, ойын – жаттығулардың қолданылуын аша түсу керек, өйткені
оларды түрлі жағдайларда түрліше қолдануға болады. Негізінен, жаттығудың
қайсысы болсын бір рет қана қолданылып қоймайды, түрлі жағдайда аздаған
түрленіспен бірнеше рет қайталанады. Мысалы, көптік жалғауды қолдануды
бекітуге арналған жаттығу бірнеше рет қайталанылады. Өйткені тіл дамыту,
дұрыс сөйлеуге үйрену бірден қалыптаса қалмайды, сөйлеу дағдысы қалыптасу
үшін тілдік бірліктерді түсініп қана қоймай, ол бірнеше рет қайталануды
қажет етеді.
Бір ойын-жаттығуды түрлі тақырыпты өткенде қолдануға болады. Онда
жаттығу ұқсас, бірақ түрлі қызмет атқарады. Мысалы, Үстелдегі заттар
ойын – жаттығуын түрлі тақырыпқа қатысты қолдануға болады. Бұл ойын-
жаттығуды малдар, аңдар, жемістер, көкеністер, киімдер тақырыбын өткенде,
оларды қайталағанда, қолданған дұрыс.
Сол сияқты Аяз атаның қабында не бар? ойын-жаттығуды жаңа жыл кеөінде
де, әртүрлі зат атауларына да байланысты қолдануға болады. Бұл ойын-
жаттығулардың бәріне дерлік қатысты.
Бұдан шебер тәрбиеші ойын-жаттығуларын тіл ұстарту мақсатында дұрыс
қолданып, жақсы нәтижелерге жетуіне болатыны, ойын-жаттығулар тәрбиешіге
үлкен жәрдемші екені белгілі болды. Өйткені бала ойынға шаршамайды,
жалықпайды, қызыға түседі, ол сөздерді қайталауға, баланың есінде бекітуге,
сөйлеуге жаттықтыруға мүмкіндік береді. Ойынсыз сөзді бірнеше рет қайталау
баланы жалықтырады, сондықтан оны көп қайталау да мүмкін емес. Ойын баланы
қызықтыруына қарай және ойынның түрлілігі қайталауды байқатпайды.
Осы арада екі түрлі мәселе туындайды:
1. Ойын-жаттығулардың эмоцианалдық жағы.
2. Тәрбиешінің рөлі.
Балабақша балалары өздері қызықпаған ойынды ойнамайды, ойнаса да одан
нәтиже шықпайды. Олай болса, ойын-жаттығулар қызықты болуы керек. Әрине,
мазмұн, оның негізі болуы тиіс. Алдымен, бала өзін еркін сезінуі қажет. Ол
үшін ойын-жаттығу кезінде балаларға ұнайтын музыка ойналып тұрмағы ләзім.
Ол музыка не ойлануға, не тездікке шақырғандай ойынның түріне қарай
балаларға әсер етуі керек. Оны, әрине, тәрбиеші таңдайды. Ол балалардың
өзін еркін сезінуіне әсер етеді, ойын әрекетіне психикалық жағынан
дайындайды. Екіншіден, тәрбиешінің, ойынды жүргізушінің Мұны кім
біледі?, Кім тез табады?, Кім озады?, Ал ойланындар?, Сендер мұны
білесіндер типтес сөздермен ойынды бастауы балаларға қатты эмоцианалды
сезім туғызады. Демек, ойынды эмоцианалды бағытта бастап, балалардың ойынға
берілуін қамтамасыз ету керек.
Үшіншіден, тәрбиеші әр ойынға қолайлы жаңа жағдай жасауы тиіс. Олар:
ойынға бұрын көрмеген жаңа ойыншықтар, жаңа суреттер, жаңа муляждар
қолдану, тәрбиешінің өзі де түрліше көрінуі керек, ойында ойналатын музыка
да түрленгені жөн. Балалар ойындағы жаңалықты сезініп, ол оны қызықтыруы
керек. Аяз ата қапшығы, Біздің байлығымыз ойын-жаттығулары
қайталанғанда, қапшықтағы, сандықшадағы бұрынғы заттар қайталанбай, мүлдем
басқа муляждар, ойыншықтар, т.б. болуы керек. Қапшықтағы, сандықшадағы
заттарды мен білем деген бала ойы жоққа шығып, баланы таңдандыруы қажет.
Төртіншіден, тәрбиеші өзінің эмоциясымен балаларды еліктіруі керек. Ойын-
жаттығу мазмұнына қарай тәрбиеші өзін керек эмогциялық жағдайда ұстауы
балаларды сол эмоциялық жағдайға бейімдейді. Мәселен, қуаныш, таңдану,
реніш, т.б.
Бесіншіден, тәрбиешінің дауысы, интонациясы, мимикасы, жүрісі де ойын
мазмұнына қарай баланы белгілі сезімге бағыттайтындай болуы шарт.
Жинақтай келгенде, ғалымдар тәрбиешінің сөйлеу мәдениетіне үлкен талап
қояды. Оған дәлел ретінде Л.Федоренко, Г.Фомичева, В.Лоторев жазған Мектеп
жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы еңбегіндегі тәрбиешінің тіл
мәдениеті туралы пікірін келтірейік: Балалар бақшасының тәрбиешісі үшін
үлгілі сөйлеу, тілін меңгеру – бұл кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан
өзінің сөйлеу тілін жетілдіру – болашақ әрбір педагогтің адамгершілік және
қоғадық парызы. Ол кейін балаларға берілетін тілдік дағдыларды жетік
меңгеруге тиіс.
Алтыншыдан, тәрбиеші ойынның барлық кезінде балаларды жақсы көретіні,
оларды сыйлайтыны сезіліп тұруы тиіс. Оның мимикасынан, сөзінен балаларға
жағымсыз байқалмауы керек.
Ойын-жаттығулардың нәтижелі болуы тәрбиешіге байланысты. Ойын-
жаттығуларда алдымен тәрбиеші ойында балалармен бірге ойынға қатысушы,
екіншіден, ойынды басқарушы көшбасшы. Олай болса, тәрбиеші өзінің
ерекшелігімен, шеберлілігімен ойын-жаттығулардың нәтижелі болуын іске
асырады.
Қазіргі мектепке дейінгі білім тәрбиеші мамандығына, оның жеке
қасиеттеріне жаңаша талаптар қояды. Ол талап бойынша тәрбиеші өз
мамандығыцн, білімін үнемі жетілдіріп отыруы қажет. Тәрбиешінің жоғары
мамандық дәрежесі оның мамандығын, білімін жүзеге асыра білуімен, өзін-өзі
дамыта білуімен, өзін-өзі тәрбиелей білуімен байланысты.
Бұл пікірлер сөйлесімде,қатысымдық ойындарда тәрбиешінің өзінің
әдепті, мәдениетті, сүйкімді, көңілді қалыпта болуы қажет екенін көрсетеді.
Ал балаларға ол міндетті емес, балалар маска киіп қасқыр да, түлкі де,
арыстан да, яғни түрлі аң,мал, қозы, лақ т.б. бола алады. Бұл балалар ұшін
қызықты, көңілді,олар сабақты жандандырады. Сондықтан балабақшада түрлі
маскалар болуы керек. Өйткенібалалар маска кигенде, сол аңның, жан-
жануардың рөлін жақсы ойнайды, жүрісін,дыбысың да келтіреді. Мәселен, аю
сияқты алшаңдап басу,шошқа сияқты қорс-қорс етіп дыбыстау, тауық сияқты жем
шоқып, қыт-қыт деп дыбыстауды балалар тамаша орындайды. Ол басқа балалар
үшін өте қызықты, ондай сабақтар өте көңілді өтеді. Міне, мұның бәрі жақсы
тілдік қатысымға жол ашады. Тілдік қатысым көңілді көтеріп, қатысушылар
еркін болуын, нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Яғни тіл дамытудың
нәтижесін арттырады.
Бұл айтылғандардан төмендегідей қорытынды жасауға болады.
1. Қатысымдық ойын арқылы тіл дамыту әрекет теориясына теориялық жағынан
да, тәжірибе жағынан да сүйенеді.
2. Балабақ балаларының тілін даытуда ойын-жаттығуларды қолдану өте
ұтымды.
3. Балалар тілін дамытуда қатысымдық ойын әдісін қолдануда мына жағдайлар
ескерілуі керек: 1) ойынның жаңалығы және оның балаларды қызықтыруы:
2) тілдегі белгілі тілдік құрылымдарға сүйенуі.
4. Сауатты ұйымдастырылған ойын балаларды қиналтпай, тілдік деректерді
меңгеруіне мүмкіндік береді.
5. Бес-алты жастағы бала ғалымдардың дәлелдегеніндей, әрекеттің барлық
түрін жасауға бейімделеді, оның ішінде оқу әрекетіне де.
6. Балалар түрлі тілдік жағдайда жаттығу арқылы тілін тезірек дамытады.
7. Ойын баланың негізгі әрекеті болғандықтан, ойын-жаттығулар балаға өте
жақындығы арқылы да тілді дамытуға қолайлы.
8. Балаларға ойынның барлық түрлерін қолдануға болады, бірақ тіл дамыту
мақсатына қатысымдық ойын тиімді.
9. Дұрыс таңдалған ойын баланың қиялын дамытып, еркіндік қалыпқа көшіреді
де, бала тәрбиешімен арасындағы айырманы ұмытып, онымен бірлікте
әрекет жасайды.
10. Таңданып алынған ойын-жаттығуларда пікірлесімдер көп орын алады, ол
балалардың белсенділігін арттырып, кез келген жағдайдағы сөйлесімге
дайындайды.
11. Тәрбиешінің сабақтағы жақсы эмоцианалдық жағдайы бұлардың іске көңілді
кірісуіне игі әсер етеді.
12. Тіл дамыту мақсатындағы ойын-жаттығулар ауызша дұрыс сөйлеуге
жаттықтыруды көздейді.
13. Қатысымдық ойындар тек тілді ғана дамытуды мақсат етіп қоймай, баланың
жалпы дамуына да қызмет етеді.
Қатысымдық ойында дене шынығуы, адамгершілік тәрбие, тіл мәдениеті,
достық қарым-қатынасқа тәрбиелеу сияқты, т.б. баланы жан-жақты дамыту
мәселесі де орын алады.
Логикалық ойлауды жетілдіру арқылы оқушы тілін дамыту жолдары. Логика адам
ойлауын өзінің нысанасы ретінде қарастыратын ғылым болғандықтан оны
философия, психология, педагогика, әлеуметтану, жоғары жүйке қызметінің
физиологиясы және басқа ғылымдардың зерттеу пәні. Философия өз пәні ретінде
тұтастай ойлау мазмұнын, адамдардың әлемге деген көзқарасы мен әлемнен
алатын орнын, олардың таным қабілеттерін зерттейді. Адамның жоғарғы жүйке
физиологиясы адам ағзасында өтетін физиологиялық үдерістердің механизімі
мен заңдылықтарын қарастырады. Психология адамның түрлі топтарының ойлау
ерекшеліктерін, олардың өзара әрекетін айқындайды, олардың жасерекшелігіне
қарай дене және психикалық дамуын зерттейді. Ал, педагогика ғылымы оқыту
мен тәрбиені ерекше бірлік пен бүтіндік деп танып, өсіп келе жатқан ұрпақты
қоғам өміріне үйрету мақсатына бағытталған қызметі ретінде зерттейді.
Танымдық әрекеттің күрделі үдерісі – ойлау. Ойлау сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде
бейнеленуі. Ойлауды зерттеумен айналысатын ғылымдардың бірі логиканың ойды
зерттеудегі әдіс-тәсілдерінде өзіндік ерекшелігі – бүкіл адамзатқа ортақ ой
әрекетінің заңдары мен формаларын айқындайды, адам ойының нақты нәтижесі
болып табылатын ұғым, пікір, дәлел, ой формаларының табиғатын зерттейді.
Ойлаудың негізгі формалары: ұғым, пайымдау және ой тұжырымы. Ұғым – деген
сөздің өзі ұғу деген етістікпен бір түбірлес. Біздің қандай да бір нәрсе
не құбылыс туралы біліміміз болса, оның қасиеті туралы басқа нәрселермен
қатынасын білген жағдайда ғана оны басқалардан ажыратамыз және сол нәрсе
туралы ұғымымыз болады. Ұғым – нәрсенің мәнді белгілерін бейнелейтін ойдың
формасы. Сөйлеу тілімізде ұғымдар сөзбен, сөз тіркестерімен беріледі.
Мысалы, оқулық, тәрбие, және т.с.с.
Д. Рахымбек Ұғымдарды меңгермейінше заңдар мен теорияларды саналы
түрде білу мүмкін емес, өйткені олардың өзі ұғымдар арасындағы
байланыстарды білдіреді. Ал ұғымды меңгеру дегеніміз – болмыстың, заттар
мен құбылыстардың маңызды қасиеттерін, олардың арасындағы мәнді
байланыстарды, ара қатынасты білу – дейді. Ғылыми зерттеулер мен адамның
тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүрген, ғылымның қаруы ретінде
қабылданған ұғымдардың мазмұны оқу үдерісінде біртіндеп ашылады. Ұғымды
меңгеру оқушылардың белсенді ой қызметімен, талдау және жіктеу, салыстыру,
абстракциялау және жалпылау сияқты ойлау операцияларын орындаумен
байланысты. Сондықтан ұғымдарды қалыптастыру оқушылардың ойлауын дамытумен
тікелей байланысты.
М. Жұмабаев ұғым ойдың ғана ісі, сондықтан оны ойда ғана қалыптастыруға
болады. Ұғым көп заттардың ортақ сандарын алып жия білу, басқаша айтқанда,
зат туралы ой. Ұғымды қалыптастыру үшін алдымен бір тектес заттардың
әрқайсысына тән дербес белгілерін алып тастап, дерексіздендіріп, олардың
бәріне ортақ бірлігін көрсететін жалпы белгілерін анықтап алу қажет.
А. Байтұрсынов ұғымның өзін екіге бөліп қарастырады: 1) ес ұғымы. Ол
арқылы – адам заттардың мәнін, сипатын, сырын, т.б. таниды; 2) іс ұғымы. Ол
арқылы – табиғат күшін танимыз деп жазған. Ұғым деп қоршаған ортадағы
заттардың, құбылыстардың қасиеттері мен маңызды белгілерінің жалпыланған
логикалық сипаттамасын түсінеміз. Ұғым зерттелінетін нысананың жалпы,
сонымен бірге мәнді белгілері, негізгі игі түйіні болатын барлық айрықша
сипаттары туралы түсінік, мәліметтердің тұтастай жиынтығы туралы пайымдар.
Ұғымның қалыптасуының негізгі логикалық тәсілдері: талдау, жинақтау,
салыстыру, абстракциялау және жалпылау. Ойлаудың барлық тәсілдерін жеке-
жеке қарастырғанымен тәсілдер бір-бірімен тығыз байланысты және бірге
орындалады. Осы тәсілдердің барлығын оқушылар оқыту бағдарламасы бойынша
бастауыш сыныпта меңгереді.
Бірнеше ұғымнан тұратын ойлаудың формасының екінші түрі – пайымдау.
Пайымдау – онда нәрсенің бар екендігі, немесе нәрселердің ара-қатынасы
туралы бір нәрсе не құпталады, не терістеледі. Қазақ тілінен алған
білімізге сүйене отырып, біз әрекетке итермелейтін сөйлемдердің не ақиқат,
не жалған бола алатынына көз жеткізіледі.
Ойлаудың үшінші формасы – ой тұжырымы. Ол пайымдау мен ұғымға
қарағанда анағұрлым күрделі. Ақыл-ой қызметінде сөз – ұғым,
сөйлем–пайымдау десек, онда ой тұжырымы сол ақыл-ой қызметінің өзі. Талдау,
сұрақ қою, жауап іздеу, түсіндіру, болжау, дәлелдеу, бекерлеу, көзін
жеткізу, күдік тудыру, сұрау, талап ету, тыйым салу – барлығы және де басқа
ойлау әрекеті белгілі ой тұжырымының түрлеріне ие болады. Сондықтан біз
ойлау мен ой тұжырымын жасау екеуі бір нәрсе деп айта аламыз. Егер ұғым
негізінде – шындықтың нәрселік сипаты, ал пайымдау негізіне – нәрселердің
байланысы (қатынасы) жатса, онда ой тұжырымы объективтік нәрселердің
неғұрлым күрделі, өзара байланысын құрайды. Егер ой тұжырымы бір ғана пайым
нәтижесінде жасалатын болса, онда ол тікелей, егер бірнеше пайымдар
нәтижесінде ой тұжырым жүргізілетін болса жанама ой қорыту деп аталынады.
Оқушыларды ой қорытулар жасау мен дұрыс қорытынды шығаруға үйрету –
мектептегі барлық пәндерді оқытудағы басты педагогикалық мәселелердің бірі.
Мұнда барлық пәнінің маңызы ерекше. Себебі жаңа білімдерді алу мен оларды
игеру барысының әрбір қадамы сайын ой қорытулар жасау және қорытынды
шығарып отыруға тура келеді.
Ой тұжырымы нәтижесінде дұрыс қорытынды шығару үшін ақиқат пайымдарды
негіз ете отырып, ойлау заңдарының орындалуын басшылыққа алады. Кез келген
ғылымдағыдай, логиканың өз заңдары бар, ол айрықша заңдар. Олар, бір
жағынан, ойлаудың негізгі қасиеттерін бейнелейтіндіктен ғылым заңдарына,
басқа жағынан, дұрыс ойлауға қойылатын негізгі заңдарды құрайды. Ол
заңдарға қайшылық заңы, тепе-теңдік, үшіншісінің болмау заңы және негіздеу
заңы. Логиканың формалары мен заңдары дұрыс орындалуы арқылы оқушылар
білімдерді меңгереді және логикалық ойлайды.
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауының дамуы екі негізгі саты
арқылы өтеді. Бірінші сатыда (ол шамамен I – II сынып) олардың ойлау
әрекеті көбіне әлі мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Мұнда көрнекі әсер ету басым болады. Балалар нақты заттарға немесе оның дәл
баламаларына, бейнелеулерге сүйенеді. I - II сыныптың оқушыларын заттар мен
жағдайларды олардың қандай да бір жеке сыртқы белгісі бойынша бағалайды.
Балалардың ой қорытулары көрнекі алғы шарттарға, қабылдау деректеріне
сүйенеді. Қорытынды жасау логикалық дәлелдер негізінде емес, қабылдаған
мәліметтерге тура қатынасы жолымен жүзеге асырылады. Бұл кезеңдегі балалар
жасайтын жинақтау заттардың көзге түсетін белгілерінің күшті қысымымен
болады. Бұл сатыда туындайтын жинақтаулардың көпшілігі заттар мен
құбылыстардың бетінде жататын нақты қабылданған белгілер мен қасиеттерді
қамтиды. Бастауыш сынып оқушысына олар жасаған жаттығулар нақтылы бақылау
жағдайларына, олардың егжей-тегжейлі сөзбен сипаттауға сүйенетіндей етіп
беріледі. Мұндай материалдарды салыстыруда балалар ұқсас белгілерді табады
және оларды тиісті сөздермен белгілейді. Білімді толық жинақтаудың негізгі
критерийі баланың алған білімге сай келетін нақтылы мысал келтіре білуі
болып табылады. Осы кезеңде оқытудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz