Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ тілі пәні және оны
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 7
1.1. Бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... .. 18
1.2. Фонетиканы оқыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 27
1.3. Фонетикаға қатысты орфографиялық материалдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
1.4. Сөз тақырыбың
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
1.5. Сөздердің жасалуын оқытуға байланысты орфографиялық материалдар.. 49
2. Байланыстырып сөйлеу мен байланыстырып жазуға
үйрету ... ... ... ... ... ... .. 58
2.1. Сөйлем тақырыбын
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 58
2.2. Оқушының өздігінен жүргізетін
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
2.3. Білім беруді қалыптастыру бағытындағы жаңа
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.4. Сын тұрғысынан ойлау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 94
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
Тәжірибе
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 96
Кіріспе
Мектепте оқылатын барлық пәндер сияқты қазақ тілін оқыту методикасының
да ғылыми-зерттеу әдісі бар. Қазақ тілін оқыту методикасының лға қойған
мақсаты - өзінің зерттейтін объектісін жан-жақты танып біл, заңдылықтарын
ашып айқындау. Демек, ғылыми-зерттеу әдісі дегеніміз белгісізді тану,
айқындау.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының қай түрінде болмасын зерттелетін объектіні
танып білу мынадай үш түрлі әрекет бойынша іске асырылады, бірінші –
қажетті материалдар, фактілер жинау, екінші – жиналған факті немесе
материалдарды талдау, салыстыру, үшінші – сол фактілер негізінде теориялың
тұжырымдар жасау. Құбылысты, объектіні ғылыми танып білу процесінде іске
асырылатын бұл әрекеттер қазақ тілін оқыту методикасында да негізгі
кезеңдер болып саналады.
Қазақ тілін оқыту методикасының ғылыми-зерттеу әдістерінің де белгілі
жүйесі бар. Ғни, ол қазіргі тіл ғылыми жаңалықтарын, педагогика, психология
пәндерінің өзара байланысын ескеріп отырады.
Қазақ тілін оқыту методикасының ғылыми ретіндегі дамуының басты шарты
– методикалың зерттеулерді әрі қарай дамыту, жітілдіру, эксперименттік
тәжірибелер жасау, мектеп тәжірибесін зерттеу, оған жаңа фактілерді қосу;
методика ғылымындағы жаңалықтар, жетістіктер, орыс тілін оқыту
методикасындағы тәжірибелерді пайдалану, психоллогиялық әдістерге де көңіл
бөлу. Сондай-ақ мектептегі оқытужүйесі деңгейін зерттей отырып, бақылау
жасаумен бірге, методика ғылымының жаңалықтарын үнемі ескеріп, мұғалімнің
жан-жақты методикалық ізденістерін дамыта отырып, шығармашылықпен сабақ
беруіне көмектесу жолдарын қарастыру негізгі мәселелердің бірі болып
саналады.
Енді сол ғылыми-зерттеу әдістеріне жеке-жеке тоқталайық.
Методикалық әдебиеттерді талдау және зерттеу әдісі – мұғалімдердің
күнделікті жұмыстарымен тығыз байланысты негізгі мәселелердің бірі.
Мұғалімнің қазіргі методикадағы ьолып жатқан өзгерістерді, жаңалықтарды,
психология, педагогика ғылымдарындағы жаңа ізденістер мен методиканың
өткендегі мұраларын салыстырып пайдалануы қажет, онсыз оқу-тәрбие ісін
ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қазақ тілін оқыту методикасы жүйелі зерттелінбеген десек те, бұл мәселе
1940 жылдардан бастап қолға алынғанын айту жөн. Қазақ тілін оқыту
методикасының негізгі мәселелері әр кезеңде зерттелінді де. Мысалы, жеке
мақалалар жазылып, методиканың кейбір салалары, атап айтқанда, фонетиканы
оқыту, морфологияны оқыту, тіл дамыту жұмыстары, факультативтік сабақтарды
оқыту, техникалық құралдарды пайдалану, сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру, орфографияны оқыту, пунктуация мәселелері жөнінде ғылыми әрі
практикалық жағынан талай еңбектер жарық көрді.
Алдыңғы қатарлы озат тәжірибені зерттеу әдісі – бұл әдіс те методиканы
толықтырудың бір түрі. Өйткені тәжірибелі бір мұғалімнің немесе бірнеше
мұғалімнің шығармашылығына талдау жасауға болады. Атап айтқанда, тәжірибелі
мұғалімнің жұмыс жоспарын, сабақ жоспарын, дидактикалық немесе методикалық
нұсқауларды, таблица, сабақ көрнекіліктерін пайдаланудағы іс-
тәжірибелерімен танысу, олармен тәжірибе алмасу аса қажет. Сондай-ақ
алдыңғы қатарлы озат тәжірибені зерттеу, оны жалпы мектеп практикасына
өндіру, ұсыну ғылыми-зерттеу жұмысында дұрыс тұжырымдар, қорытындылар
жасауға, жаңа пікірлер ұсынуға мүмкіншілік жасайды.
Оқу процесі бақылау әдісі – бұл да методикада шешуші роль атқарады. Бұл
метод арқылы мұғалімнің бүкіл сабақ жүйесінде қолданатын әдіс-тәсілдерінің
дұрыс-бұрыстығы, оқушыларға ұсынылған жаттығулар мен грамматикалық
тақырыптарға байланысты берілген мысалдардың оқушының жас ерекшелігіне
лайықтылығы, дұрыстығы, егер дұрыс болмаса, оны қалай түзеу қажеттігін
білуге пайдасы бар.
Сабақ процесі жүйелі, белгілі мақсатпен бақылау, байқау белгілі бір
грамматикалық проблеманы дұрыс, жан-жақты, ғылыми талдау жасауға
көмектеседі. Мысалы, зат есімді оқытумен байланысты қандай жұмыстар
істелінді, нендей ғылыми тұжырым жасалындыдеген мәселені жан-жақты
қарастыруға мүмкіншілік болады.
Әңгімелесу әдісі арқылы мұғалім оқушының білімін бақылай отырып, жеке
оқушымен де, топ оқушымен де әңгімелесу арқылы да сабаққа қорытынды жасай
алады.
Орта мектепте бұл әдістің тиімділігі оқушының қазақ тілінен алған
білімі мен іскерлік дағдыларын тексеріп, қандай қателер жібергенін анықтап,
онымен жұмыс істеудің жолдарын белгілейді.
Анкет бойынша сұрап-білу әдісі. Бұл әдіс бойынша бүкіл сынып немесе
бірнеше сынып оқушылрының білім сапасын тексеруге болады. Ғылыми-зерттеу
жұмысында анкет әдісі арқылы методикада ұсынылған кейбір әдіс-тәсілдердің
тиімді деген жақтарының дұрыс – бұрыстығын тексеруге мүмкіншіліктер болады.
Эсперимент әдісі – бұл әдіс методикада мектеп тәжірибесіне байқау
жасап, белгілі бір ұсынылған әдістін тиімділігіне әбден көз жеткізу
мақсатында, соны тексеру үшін пайдалы.
Қазақ тілі сабақтарында эксперимент жұмысы сабақта қолданылған
әдістердің тиімділігін байқау үшін қолданылады. Мұндай мақсатта эксперимент
қатар сыныптарда жүргізіледі. Эксперимент және бақылау жасау сыныптағы
нәтижелер салыстырылады, оның пайдалылығы жөнінде ұсыныстар жасалынады. Ол
әдістің тиімділігі дәлелденеді.
Оқыту процесін тексеру үш түрлі жолмен іске асырылады:
а) оқыту, бақылау тексеру мәніндегі эксперимент бойынша оқытудың жалпы
жайы, оқушылардың білімі, қабілеті, дағдысы алдын ала тексеріледі. Осындай
мақсатта ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстарының текстері, түрлі
материалдар дайындалады.
ә) оқыту мәніндегі эксперимент – эксперимент жүргізіліп жатқан сыныпта
зерттеушінің ұсынып отырған мәселесінің тиімділігі, артықшылығы
тексеріледі. Мұнда ұзақ уақыт мұғалім мен зерттеуші оқу процесіндегі
оқушылардың бүкіл ісіне бақылау жасайды.
б) бақылау (тексеру) эксперимент арқылы зерттеушінің жұмысының ең соңғы рет
дұрыс – бұрыстығы тексерілед. Ол әрі эксперименттік, әрі тексеру
эксперименті жүргізілген сыныпта өтіледі. Өйткені ұсынылып отырған
мәселенің артыкшылығы, тиімділігі, кемшілігі салыстырылады. Тиімді, өте
пайдалы деп саналынған оқыту әдіс-тәсілдері кәсіпшілікке ұсынылады. Немесе
белгілі бір мектеп тәжірибесіне өндіріледі. Сондықтан методиканың дамуына
байланысты оның зерттеу әдістері де жетілдіріліп, дамып отырады.
Диплом жұмыстың мақсаты: Қазақ тілін үйрету әдістерін, үйрету жүйесін
білім беру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешу.
1. Қазақ тілін үйретуге ынталандыру.
2. Қазақ тілінде коммуникациялық дағдыларды жетілдіру.
3. Оқушылардың ұғыну дәрежелерін арттыру.
4. Туған тілінде таза сөйлем, сауатты жазу, неғурлым сөйлеу мен жазудың
арасындағы алшаңтықты болдырмау.
5. Жалпы тіл білімінің салалары бойынша тереқ, толық, жан-жақты ғылыми-
теориялық білім беру, жалпы тіл білімі ғылымының фонетикалық,
грамматикалық заңдылықтарын игерту.
Зерттеу объектісі – бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту
әдістемесінің процесі.
Зерттеу пәрі – бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту жұмыстарынының
тәсілі мен әдістері.
Зерттеу базасы – Октябрь негізгі мектебі.
1. Қазақ тілі пәні және оны оқыту
Қазақ тілі – бастауыш мектепте оқытылатын пәндердің ішіндегі жетекші
басты пән. Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен берілетін іскерлік пен
дағдылар оқушылардың жоғары сынып материалын жақсы меңгеріп, алған
білімдерін практикада қолдануға негіз болады. Бастауыш сыныптарда қазақ
тілі пәнін өткенде жүйелілік, бірізділік, сабақтастық ұстанымдары берік
сақталуы қажет. Бірінші сыныптағы тақырыптар ұстанымдары берік
сақталуы қажет. Бірінші сыныптағы тақырыптар бастауышта
одан әрі жалғасып, өзара тығыз бірлікте болуы шарт.
Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты бағдарламаға сай терең, күрделі және
аумақты болуы да, сонымен бірге әр сабақтың мақсатына қарай нақтылы, шағын
немесе тапсырманың ыңғайына қарай орай қысқа, дара болуы да мүмкін. Ең
бастысы, қандай жағдайда болсын, тілді оқыту белгілі бір нақтылы мақсатқа
бағытталып, соған жету міндетіне қызмет етуі керек. Әр сабақтың,
тапсырманың және жаттығудың басты мақсатқа жету талабы айқын болса,
оқушының да оны түсінуі тез болады.
Бағдарлама оқулықтар мен оқу құралдарына болатын өзгерістерді қамтиды.
Өмір талабына сай оқу құралдарын күнделікті тез өзгертіп, шығару қиынырақ
болса, бағдарламаны қайта қарап, сабаққа, мақсатқа сай толықтырып отыруға
болады. Сондықтан мұғалім бағдарламаның негізгі ұстанымдарын қалдыра
отырып, тіл үйретуде оқушылардың талабы мен тілегін, әр түрлі жағдайларды
ескере келіп, өз тарапынан оны жетілдіріп отырады.
Қалай болғанда да, бағдарлама оқытудың негізгі мақсатына жетудегі
жетекші құрал болып табылады.
Қазақ тілін оқытуда тақырыптардың іріктеліп алынуы басты назарда
болғаны жөн. 2-сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығында тақырыптар барынша
іріктеліп, оқушының жас шамасына лайықталып берілді.
Тақырып арқылы сөйлеуге үйрету не туралы айту керек екенін, қалай
айту керек, қандай сөздерді білу керектігіне назар аудартады. Сол себепті
тақырыпты басты белгі ретінде алып, сол тақырыптың төңірегінде әңгімелесу
оқушыға оған қатысты өмірлік жағдайларды меңгеруге жәрдем береді.
Бұл ретте тақырыппен қатар сөздік, грамматика, дыбыстардың айтылуы,
тілдік ережелер мен заңдылықтар – бәрі кешенді түрде бірге жүргізіледі.
Егер тақырыпты меңгеру сыныптың аумағынан аспай, сыртқы өмірде қолданылу
аясы шектеліп қалса, сабақ қанша жақсы өткенімен, іс жүзінде сөйлеудің
болмағаны. Мұндай жағдайда оқытудың мақсаты да орындалмайды.Сондықтан да
қазақ тілін оқыту үшін қандай мәселеге байланысты назар аудару керек, нені
оқыту керек, соларды анықтап алу қажет.
Осы тұрғыдан келгенде, ұстаздар мен әдіскерлер мынадай сұрақтарға жауап
іздейді: тілді үйрету керек пе, әлде сөз бен сөйлеуді үйрету керек пе?
Олардың арасындағы негізгі айырмашылықтар неде? Тілді оқыту әдістемесінде
бүгіндері оқушыға тілден бұрын сөйлесуді үйрету керек деген пікір тұрақтала
бастады. Өйткені тілді меңгеру – тілдің лингвистикалық ережелерін жинақтап
білу емес, ол тілдің сөйлеу құралдары мен әрекетін, жинақтап білу емес, ол
тілдің сөйлеу құралдары мен әрекетін, тұлғаларын дұрыс пайдалана білу, сол
арқылы сөйлесетін дәрежеге жету. Сондықтан алдымен сөзді, сөйлеуді негізгі
ала келіп, содан соң тілді үйретуге көшкен жөн. Яғни бүкіл оқыту жүйесі
тілмен түсінісуді қамтасыз етуге бағытталған сөйлесімді үйретуге қатысты
жүру керек.
Тілді оқыту дегеніміз – оқушылардың басты назарын тілдің жүйелік
ерекшелігіне аудару. Мұнда тілдің жүйелік сипатын көрсететін фонетика,
лексика, грамматика - әрқайсысы жеке-жеке талданып отырылады. Тілді осылай
лингвистикалық күрделі құбылыс ретінде оқыту оқушыға ғылыми тұрғыдан
жүйелі, терең білім бергенімен, оны қарым-қатынас құралы есебінде қолдануға
мүмкіндік жасай алмайды. Мәселен, оқушы дыбыстарды, олардың айтылуы мен
жазылуын; жеке сөздерді, олардың аудармасын, сөздің түбірі мен қосымшасын,
сөз таптарын ажырата алғанымен, грамматикалық ережелерді өте жақсы
білгенімен, сол тілде сөйлей алмайды. Тіптен белгілі жағдайға байланысты
жеке фразаларды, тіркестерді жатқа білгенімен, қажет жерде оны қолданудың
амал-тәсілдерін жетік меңгермегендіктен, сөйлеу кезінде іске асыру
мүмкіндігі кем соғып отырады.
Дыбыс, әріп, сөз, сөйлемдер тілдік тұлғалар ретінде тілді оқытудың
жүйесіне енеді. Тілді оқыту немесе үйрету тарихи тұрғыдан қалыптасқан тіл
ғылымының салалары мен өзіндік заңдылықтарын, тілдің ішкі құрылымы мен
тұрақталған бүтіндігін, олардың барлық ерекшеліктерін сақтап оқытуды
көздейді.
Сөйлеуді үйрету барысында қатаң талаппен сұрыпталған лексикалық,
фонетикалық, грамматикалық минимумдар мен сөздік материалдар алынады.
Олардың барлығы сөйлеуді меңгеруге тікелей қатысы бар жағдаяттар болып
табылады.
Көлемі жағынан ойды білдіретін үлкенді-кішілі сөйлемшелер, әр түрлі –
бәрі алдыңғы айтылған минимумдармен, материалдармен ұштасып, кешенді түрде
беріледі.
Сөйлеу түзіліміне қажетті жинақталған тілдік құралдар, лексикалық,
грамматикалық тақырыптар өзара тығыз байланыста, оқушының өз орындауымен
оқытылады. Сонда сабақтың мазмұнының іс жүзінде қолданылу аясы кеңейеді.
Оның бірден-бір маңызды шарты – үйреткен материалды оқушының бірден іс
жүзінде қайталап, жедел іске асыруы.
Бұл берілген сабақ үлгісімен оқушының жаттығулар мен тапсырмаларды,
сұрақ-жауаптарды, тілдік қатысымды тікелей өз күшімен бірнеше қайыра
орындап, күнделікті тіршілікте қолдануға бейімдеп, өз қажетіне жарата
білуне жалғасады.
Осыған орай тілдік материалдар біртұтас сөйлемдік (айтылымдық,
сөйлесімдік, сөздік) материалдарға айналады да, жеке күйіндегі
дербестігінен айырылып, бір - бірімен тығыз байланыста жұмсалады. Барлық
тілдік құралдар мен амал-тәсілдері ұтымды жұмсамаса, оқутыдың мақсатына
жету қиын. Сонымен қатар түрлі сөздіктер, оқу құралдарын, грамматикалық
анықтағыштарды дұрыс пайдалана білмей, сөйлесу де жүзеге аспайды.
Демек, оқытудың мазмұны бірнеше құралдарға сүйенеді:
1.Лингвистикалық құралдар 2.Әдістемелік құралдар
3.Машықтық құралдар 4.Техникалық құралдар
Лингвистикалық құралдар барлық тілдік тұлғалар мен сөйлеуді
қалыптастыруға қатысты материалдардан тұрады. Олар сөйлесудің, тілдесудің
ең басты негізін құрайды, сөйлеу кезінде бірігіп қолданылады,
лингвистиканың барлық салаларына байланысты болады.
Әдістемелік құралдар оқыту мен үйренуге қатысты амал-тәсілдерді, оларды
жетілдіру жолдарын, осы амалдарға, тәсілдерге, жолдарға байланысты
жұмыстарды біріктіреді. Сөйлеудің жүзеге асуы, адамдардың күнделікті өмірде
қажетіне жарауы, бірінің ойын екіншісінің дұрыс түсінісуі осы әдістемелік
құралдарды жете меңгерудің тәжірибесіне сай болады.
Машықтық құралдар оқушының сөйлесімді меңгеру жолындағы жинаған
тәжірибесінен, қалыптасқан дағдысынан, дағдысын дамыту ерекшеліктерінен
және сөйлеудегі тілдік шеберліктен, жетілдіру іс-әрекетінен құралары.
Техникалық құралдар сөйлеуді үйренуде қолданылатын аудио, видео
техникаларын көрумен қатар, оқылым, тындалым кезеңіндегі ой-мақсатты жүзеге
асыратын материалдарды, олардың түрлерін, жасалу, пайдалану ережелері мен
тәртіптерін, жалпы барлық қажетке жасалу, пайдалану ережелері мен
тәртіптерін, жалпы барлық қажетке жаратылатын техникалық, іскерлік
материалдарын топтастырады.
Сөйлеуге үйретуде әрбір құралдардың алатын өзіндік орны бар.
Бұл құралдар әрқайсысын жете білу және меңгеру – оқушы үшін ең қажетті
шарт.
Демек, қазақ тілінде сөйлеуді үйрету үшін қолданылатын оқыту әдісінің
мазмұны оқушының тілдік қарым-қатынаста жинаған білімінің, қалыптасқан
дағдысының, игерген шеберлігінің жиынтығына байланысты.
Сонымен тілді оқытудың мазмұндық құрамы мыналар:
- тілдік материалдар;
- сөйлеу дағдылары мен шеберліктері;
- қатысымдық тұлғалар;
- ана тілінде жоқ тілдік ұғымдар;
- үйренетін тілдің өзіне тән айрықша ерекшеліктері.
Оқытудың мазмұндық құрамына қарай жүргізілетін әрекеттер:
а) қабылдау;
ә) түсіну;
б) материалдарды есте сақтау;
в) жағдаятқа байланысты жаттығуды өзгертіп, өзіне атқарту;
г) тапсырмаларды дамытып, өз бетімен орындау;
ғ) меңгерген сөз үлгілерін өмірде пайдалану.
Оқыту әдісінің мақсаты, мазмұны, кезеңдері – бәрі ортақ бір мәселеге
келіп тіреледі: ол – тілдік материалдар мен құралдар, олардың қолданылу
ерекшеліктері. Ең басты тілдік материалдар – тілдесімді қарым-қатынаста
жүзеге асыратын фонетикалық, лексикалық және грамматикалық единицалар
(тұлғалар, бірліктер) мен олардың сөйлеуде алатын орны, ойды жеткізу
барысындағы байланысу жолдары, қолданылу амалдары. Осы тұрғыдан келгенде,
практикалық фонетика, практикалық лексика, практикалық грамматиканың сөйлеу
түзілімінде алатын орны ерекше.
Фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тұлғалар (единицалар) тілді
үйретуде лингвистикалық ереже тұрғысынан емес, сөйлеу мен тілдесімге
қатысты негізгі материал ретінде, тілдік қарым - қатынастың қажетті құралы
есебінде оқытылады. Сондықтан олардың әрқайсысының тілді меңгертуде алатын
өзіндік орны бар.
Қазақ тілді меңгерудің негізгі материалдық базасы оның фонетикалық,
лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қалыптастыру дағдыларымен
тығыз байланысты болғандықтан, қазақ тілін осы салаларға қатысты оқытудың
басты-басты белгілеріне тоқталған жөн.
Фонетика, лексика, грамматиканы оқыту барысында оқушылардың білім
дағдысын қалыптастыру мен жетілдірудің өзгешелігі бар. Бұл тілдік салалар
мен материалдарды тізбектеп оқыта берумен емес, керісінше, олардың ішінен
сөйлеуге қажетті ең керектілерін сұраптап ала білумен, сөйлеу материалдарын
танумен, оларды дұрыс қолданумен, сөйлеу әрекетінде тиімді пайдалана
білумен ерекшеленеді.
Сөйлеуге үйретудегі негізгі мақсаты тілдік материалдарды оқушыларға
таныстыру емес, оларға фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
материалдардың қолданылу заңдылықтары мен амалдарын үйрету, оларды сөйлеу
кезеңінде дұрыс жұмсауға дағдыландыру екенін естен шығармау керек.
Оқытылуға тиісті фонетикалық, лексикалық, грамматикалық материалдар
сөйлеуді және тілдік қатынасты іске асыратын бағытта алынуы керек.
Сондықтан тіл білімінің салаларына қатысты барлық тақырыптар жоспарға түгел
енуі шарт емес.
Кіші жастағы мектеп оқушыларының жан-жақты есейіп, жалпы дамуына,
олардың ақыл-ойы мен рухани байлығының еселеп жетілуіне ана тілі тікелей
әсер етеді. Өйткені барша таным процесі сөйлеу арқылы жинақталып
жалпыланады, яғни тіл арқылы түсіндіріледі. Ана тілі қатынас құралы ретінде
де мектепте жүйелі оқыту арқылы ғана оқушыларды дұрыс сөйлеуге, дұрыс қарым
- қатынас жасай білуге тәрбиелейді. Бұл тұрғыда қазақ тілін оқыту
әдістемесінің атқаратын міндетінің аса зор екенін атап айтқан жөн.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – педагогика ғылымының арнайы бір
саласы. Ол Ана тілін оқытудың мазмұны мен принциптерін, әдістері мен
тәсілдерін анықтайды. Қазақ тілін оқыту әдістемесі қолданбалы ғылым ретінде
қарастырылады. Олай дейтініміз, оқыту әдістемесі оқушыларды тәрбиелеу мен
оқытуда, сондай-ақ жас ұрпақтың ой - өрісін дамытуда, шын мәнінде, аса
қажетті практикалық міндеттерді жүзеге асырады. Оның негізгі мақсаты оқыту
нәтижесінде оқушыларға ана тілі негізін тиянақты меңгерту болып табылады.
Оқыту әдістемесі дербес ғылым ретінде басқа ғылымдармен, әсіресе,
лингвистика, психология, логика және педагогика ғылымдарымен тығыз
байланыста дамып отырады. Мұның өзі, ең алдымен, мұғалімнің аталған ғылым
негіздерін жан-жақты терең біліп, жете меңгеруін талап етеді. Өйткені
мұғалім – білімнің қайнар бұлағы, оқыту мен тәрбие берудегі басты тұлға.
Сабаққа қажетті оқыту әдістері мен тәсілдерін, дидактикалық оқу
материалдарын және жаттығу түрлерін дұрыс таңдап, сабаққа шебер қолдана
білу үшін мұғалім кіші жастағы оқушылардың, ең алдымен, психологиялық
ерекшеліктерін (жас ерекшелігі, нақты фактілер негізінде ұғымдылық
ерекшелігі т.б.) тікелей санасу керек. Сол сияқты, логикалық талаптарға да
баса назар аударған жөн. Тіл ойлаумен тікелей байланысты, сондықтан тілді
ойдан бөліп алып дамыту мүмкін емес. Бала нақты ойланады, ол қоршаған
өмірді көру, есту, иіс т.б. сезім мүшелері (анализаторлар) арқылы
қабылдайды. Талдау мен жинақтау, нақтылау мен жалпылау т.б. ойлау түрлерін
кіші жастағы оқушылар арнайы жүргізілетін логикалық жаттығулар негізінде
біртіндеп үйрене бастайды.
Бұл айтылғандармен қатар, қазақ тілін оқытуда пәннің педагогикамен
тікелей байланысы ешқашан да назардан тыс қалдырылмайды. Қазақ тілі
сабақтарында, әсіресе, жалпы дидактикалық принциптер орынды пайдалануды
қажет етеді.
Оқыту әдістемесі өз пәнінің мазмұнына тәуелді, соны ғана үйретеді.
Әдістемелік ғылым алдында өз пәнін оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін
анықтау проблемасы ғана тұрады. Осыған орай, пән мазмұны жетіліп дамыса,
оның оқыту әдістемесі де жетіліп дамиды, пән мазмұны көнерсе, әдістеме де
ескіреді. Демек қазақ тілін оқыту деген сөз – оның теориялық мазмұнын жете
меңгеру деген сөз.
Оқыту әдістемесінің басқа ғылымдардан ерекшеленетін негізгі бір
ерекшелігі – ондағы барша оқыту процесі екі жақты бірліктегі қарым-
қатынасты керек етеді. Атап айтқанда, бірі – мұғалім, екіншісі – оқушылар.
Мұғалім оқытады, үйретеді, тәрбиелейді; оқушылар оқиды, үйренеді,
тәрбиеленеді. Осыған орай, аталған жақтардың өзіндік міндеттері
белгіленеді. Ортақ мақсат – терең білім мен тәлімді тәрбиені қалыптастыру.
Казіргі мектеп тәжірибесінде жиі қолданылатын оқыту әдістерің негізі
үш түрі қалыптасқан. Олар: мұғалім сөзі, әңгіме әдісі, өзіндік жұмыс.
Бірінші сыныпта қазақ тілінен берілетін білім мазмұны оқу
бағдарламасында мына тұрғыда белгіленген:
1. Сөйлем, сөз, дыбыс және әріп.
2. Дауысты және дауыссыз дыбыстар мен әріптер.
3. Қазақ алфавиті.
4. Жуан және жіңішке дыбыстар мен әріптер.
5. Жуан және жіңішке айтылатын сөздер.
6. Жуан және жіңішке жұп дауыстылар.
7. Буын.
8. Тасымал.
9. Дауыссыз дыбыстардың жуан және жіңішке айтылуы.
10. Кім? Кімдер? Не? Нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
11. Бас әріппен жазылатын сөздер.
12. Не істеді? Не қылды? Қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
13. Қандай? Қай? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
14. Қанша? Неше? Нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
15. Сөйлем.
16. Сөйлемдегі сөздердің байланысы.
17. Мәтінмен жұмыс істеу.
Аталған бағдарламалық тақырыптар әдістемеде оқу мазмұнына қарай
жүйеленіп, мынадай тармақтарға топталып қарастырылады:
1. Дыбыс пен әріп тақырыбын оқыту.
2. Сөз тақырыбын оқыту.
3. Сөйлем тақырыбын және сөйлемдегі сөздердің байланысын оқыту.
Бастауыш мектеп оқушыларының, әсіресе, 1-сынып оқушыларының жас
ерекшеліктері мен логикалық ойлау деңгейіне қарай әрбір әдістеме
тарауларында қазақ тілінен берілетін теориялық оқу материалдарының
фонетикалық, грамматикалық ережелер арқылы емес, практикалық тұрғыда
мейлінше ұғымды, жеңіл тілмен түсіндірілетінін мұғалім қазақ тілінің
алғашқы сабағынан бастап-ақ ескереді.
Қазақ тілі өзіндік дыбыс жүйесі қалыптасқан, мейлінше анық та ашық
дыбысталатын дүние жүзіндегі дамыған бай тілдердің қатарына жатады.
Ананың ақ сүтімен берілген туған тілдің дыбысы сәбидің өмірге келген
алғашқы сәтінен бастап, оның жан дүниесіне дариды.
Дыбыс деген ұғым оқушыларға сауат ашу кезеңінен-ақ таныс. Сауат ашу
кезеңінде оқушылар дыбыс деген ұғымды және алфавиттегі барлық әріптерді
жеке – жеке танып, дыбыс арқалы буын жасалатынын, буыннан сөз жасалатынын,
сөз құрамында бірнеше дыбыс болатынын біледі.
Сауат ашқан соң, оқушылар жеке сөздерді, сөйлемдерді және шағын
мәтіндерді өз бетінше оқи да, жаза да алатын дағдыға көтеріледі. Оқу
жылының екінші жартысында оқушылардың дыбыс туралы алған білімі одан әрі
жетілдіріліп дамытылады.
Бірінші сыныпқа арналған Ана тілі оқулығында дыбыс пен әріп бір -
бірінен ажыратылмай, қатар оқытылады. Әріп дыбыстың жазудағы таңбасы
екендігі түсіндіріледі. Бұл тұрғыда мұғалім қазақ тіліндегі әрбір
дыбыстың (кейбір тілдердегідей емес) жеке – жеке әріптермен таңбаланатынын
ескеру керек. Қазақ тілінің мұндай өтімді ерекшелігі дыбыс пен әріпті
ажыратпай оқытуға мүмкіндік беретінін, оның оқу мен жазуға аса тиімді
екендігі түсіндіріледі.
Дыбыс пен әріп туралы оқулықта сөйлеу органдары, артикуляция туралы
мағлұматтар берілмейді, өйткені ондай ұғымдар кіші жастағы оқушылардың
түсінуіне ауыр да күрделі.
Сондықтан қазақ тілі оқулығында дыбыс пен әріп туралы:
1. Сөз дыбыстардан құралады.
2. Дыбыстар жазуда әріппен таңбаланады.
3. Дыбыстарды айтамыз, естиміз.
4. Әріптерді көреміз, жазамыз деген практикалық анықтама беріледі.
Сауат ашу кезеңінен кейін оқушылардың сөйлемдер мен мәтіндегі
сөздерді жүгіртіп, тұтас сөзбен оқуға және қатесіз дұрыс жазуға машықтануы
барша оқу процесінде жетекші мәнге ие болады.
Осыған орай, қазақ тіліндегі әрбір дыбыстың өзіне тән жеке әріптермен
таңбаланатынын түсіндіру және әрбір әріп арқылы таңбаланған дыбыстарды оқу
арқылы естіп, оны бұзбай, дұрыс дыбыстауға дағдыландыру мәселелері баса
назар аударуды қажет етеді. Бұл процесс бақылау тәсілі арқылы жүзеге
асырылады. Бақылау тәсілін қолдана отырып, алуан түрлі жаттығуларды
жүргізуге болады. Ондай жаттығулардың аса тиімді бір түрі – сөздегі
дыбыстардың орын тәртібін айқындау. Ол үшін жеке сөздерге дыбыстық талдау
жасалып, дыбыстар нөмірленіп жазылады. Мысалы: балық сөзінде бес дыбыс
бар. Б-а-л-ы-қ; 1) б – дауыссыз, 2) а – дауысты, 3) л- дауыссыз, 4) ы –
дауысты, 5) қ – дауыссыз. Сөздегі дыбыстардың орнын анықтау сөзді дұрыс
оқуға да, қатесіз жазуға да көмектеседі. Сөздегі дыбыстардың орнын анықтау
арқылы сөзден әріп тастап кету, басқа әріппен алмастыру, артық әріп қосып
жазу сияқты кіші жастағы оқушылардың жазба жұмыстарында жиі болатын
қателерді жібермеуге болады.
Дыбыс және әріп тақырыбын оқытуда дыбыстарды есіту арқылы қабылдау
тәсілінен кейінгі қолданылатын тиімді тәсілдердің бірі – сөздегі әрбір
дыбыстың сөз мағынасын жасаудағы рөлі. Әрбір сөз белгілі дыбыстардың ғана
қосындысынан жасалатыны белгілі. Сөздегі бір дыбыс өзгерсе, не оған артық
бір дыбыс қосылса, сол сияқты, бір дыбыс түсіп қалатын болса, ол сөз
болудан қалады немесе оның мағынасы өзгереді.
Мысалы, ата деген сөзді жасау үшін тек а-т-а деген үш дыбыс қана
керек болады. Бұл дыбыстардың бірде бірін өзгертуге болмайды. Демек, дыбыс
– бірден бір сөз мағынасын жасаушы тұлға. Бұл тәсілге қажетті жаттығу
түрлерінің бірі оқулықтағы сөздердің жуан-жіңішкелігін салыстыру үшін
дыбыстардың алмастырылып берілуі. Сан - сән, от - өт, тол – төл, сұр –
сүр сияқты жаттығулар.
Бұл жаттығуларда дыбыс алмасу нәтижесінде сөз мағынасының қалай
өзгеретіндігі анық көрсетілген. Сол сияқты Дыбыс және әріп тақырыбын
оқытуда қазақ тілінен арнайы дайындалған кестелерді пайдалану да үлкен
көмек береді. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін таныстыруда тілдің дыбыстық
құрамын білдірудің рөлі зор. Тіліміздегі барлық дыбыстар үлкен екі топқа
жіктеледі;
1) дауысты дыбыстар мен әріптер,
2) дауыссыз дыбыстар мен әріптер.
Оқулықта дауысты және дауыссыз дыбыстарға қатысты күрделі
фонетикалық мағлұматтар мен ережелер берілмейді, дыбыс әріптерін тиянақты
есте сақтау көзделеді. Бұл арқылы дыбыстардың дауысты және дауыссыз, жуан
және жіңішке болып қолданылу себептері оқу барысында практикалық жолмен
түсіндірілуге тиіс. Оқулық анықтамасында дауысты және дауыссыз дыбыс
әріптері алфавит ретімен емес, дыбыстардың қолдану жиілігіне қарай мына
тұрғыда орналастырылған.
Дауысты дыбыс әріптері: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, и, ю, я, у, э.
Дауыссыз дыбыс әріптері: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, ң, п,
р, с, т, ш, ф, х, һ, щ, ц, ч.
Аталған дыбыстардың ішіндегі дауысты е, э дыбыстары мен дауыссыз –
в, ф, х, һ, ч, ц, щ дыбыстары басқа тілдерден енген кейбір сөздерді дұрыс
жазу үшін қазақ алфавитіне енгізілгені туралы оқушылар хабардар болуға
тиіс, өйткені бұл дыбыстардың қазақ фонемаларынан ерекшеліктері көп.
Оқушыларға ана тіліміздің дыбыстық құрамын, яғни ондағы дауысты және
дауыссыз дыбыстардың дыбысталу ерекшеліктеріне үйретудің маңызы зор. Олай
дейтініміз, әрбір сөзден басталып, сөйлеудің барша дыбысталу
ерекшеліктеріне үйретудің маңызы зор. Олай дейтініміз, әрбір сөзден
басталып, сөйлеудің барша дыбысталу жүйесі аталған ана тіліне тән төл
дыбыстарымыздың айтылу ерекшелігіне тікілей байланысты қалыптасады.
1.1. Бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту әдістемесі
Кіші жастағы оқушыларға, әсіресе, бірінші сынып оқушыларына
дыбыстардың дауысты және дауыссыз болып айтылуын тісіндіру, әрине, аса
қиын екені белгілі. Алайда, тәжірибелі ұстаздар әр алуан практикалық
жаттығулар арқылы аталған қиындықты да оңай шеше алады. Бұл тұрғыда өтімді
қолданылатын оқыту тәсілінің бір түрі дауысты дыбыстар мен дауыссыз
дыбыстардың дыбысталуын салыстырып байқау. Салыстыру нәтижесінде
өзгешеліктердің бар екенін, олардың әр түрлі дыбысталатынын анық байқауға
болатынына оқушылардың көзін жеткізу. Тілді оқыту әдістемелерінде дауысты
дыбыстардың еркін дыбысталатыны, ал дауыссыз дыбыстардың бөгеліп, ызың- шу
ретінде дыбысталатыны туралы әбден қалыптасқан дәстүрлі пікір бар.
Мысалы, орыс тілін бастауыш сыныпта оқыту әдістемесіндегі осы
сияқты пікірді келтірейік ... дауысты дыбысты айту кезінде, ауа ауыз
қуысынан еркін шығады, ал дауыссыз дыбысты айтқанда, ауа бөгетке кездеседі,
дауысты дыбыс тек жалаң дауыстан ғана құралады, ал дауыссызды айтқан кезде,
дауыс пен ызың – шу естіледі (Т.Г. Рамзаева, М.Р. Львов. Методика обучения
русскому языку в начальных классах. Москва, Просвещение, 1979, 201 – 202
беттер). Шын мәнінде, дауысты дыбыс еркін дыбысталады, ол жалаң дауыстардан
құралады, ал дауыссыз дыбыс өздігінен жеке дыбысталуға келмейді, дауысты
дыбыспен қосылса ғана дыбысталады.
Демек, дауыссыз дыбыс жеке тұрып дыбыс шығара алмайды. Алайда, қазақ
тілінде дауысыздарды жеке дыбыстау проблемасы ешқандай ызың – шусыз оңай
шешіледі. Бұл мәселе тіліміздің өзіндік ерекшелігіне байланысты. Қазақ
тілінде көптеген басқа тілдердей (оның ішінде орыс тілінде де) кездеспейтін
қысаң дауысты ы, і дыбыстары бар. Дәстүрлі ауызша сөйлеу тәжірибесінде
қысаң дауысты ы, і дыбыстарының қатысуымен (мысалы: мынау – мы түрінде)
кез келген дауыссыз дыбыс ешқандай бөгетсіз еркін дыбысталып айтыла береді.
Аталған фактілерден мынадай қорытынды жасауға болады.
Дауыссыз дыбыстар жеке тұрғанда өздігінен дыбысталмайды, дауысты
дыбыстың қатысымен ғана дыбысталып айтылады: сөйлеу тәржірибесінде қысаң
дауысты ы, і дыбыстарының қосылуымен дыбысталып, еркін айтылады, сөз
құрамында буын жасаған дауысты дыбыстың ықпалымен дыбасталады.
Жазуда ы, і дыбыстарды дауыссыз дыбастарға демеулік қызмет
атқармайды, сондықтан дауыссыз дыбыстар өзіне тән жеке әріптермен дербес
жазылады, яғни ы, і әріптерімен тіркеспейді. Демек ы, і дыбыстарды дауыссыз
дыбыстарда ауызша сөйлеуде ғана дыбыстап айту үшін пайдаланылады. Жазуда
тіркеспейтін себебі тіркессе дауыссыздар буынға айналып кетеді. Демек,
дауыссыздар тек буын түрінде ғана айтылады.
1. Қазіргі орыс графикасымен беріліп жүрген алфавиттерде дауыссыз дыбыстар
дауысты а, е э дыбыстары арқылы айтылып, буын ретінде қарастырылып жүр. 2.
Бұл тұрғыда айта кетуді керек ететін нәрсе, дауыссыз дыбыстар деген
фонетикалық терминнің дұрыс қолданылғанын байқаймыз. Шын мәнінде, олар –
дауыссыз дыбыстар, өйткені дауыссыз деген сөз дауыс жоқ деген сөз. Ы, і
әріптерінің дауыссыз дыбыстармен тіркесу ретін мына төменгі кестеден көруге
болады.
Дауыссыз дыбыстар.
Әріптер Айтылуы Әріптер Айтылуы
Жуан Жіңішке Жуан Жіңішке
Б Бы Бі М Мы Мі
Г - Гі Н Ны Ні
Ғ Ғы - Ң Ың Ің
Д Ды Ді П Пы Пі
Ж Жы жі Р Ырі, рі Ір, рі
З Зы Зі С Ыс, сы Іс, сі
Й Ый Ій Т Ты Ті
К - Кі Ш Шы Ші
Қ Қы - У Ұу Үу
Л Лы Лі
Ескерту. Дауыссыз у дыбысы ы, і арқылы емес, ұ, ү дыбыстары арқылы
дыбысталады, яғни дауысты у дыбысына айналып, буын ретінде айтылады.
Қазіргі мектеп жағдайында кездесетін қиындықтың бірі – көпшіліктің
орысша сөйлеу салдарынан оқушылардың да өзінің ана тіліндегі тума
дыбыстарды дұрыс айта алмауы фактілері жиі кездеседі.
Әсіресе қазақ тіліне тән ң, ғ, қ, ә, ө, ұ, ү, ы, і сияқты
дыбыстарды қате айтып, қате жазатын оқушылар баршылық. Бұл жағдай қазақ
тілінде дауысты – дауыссыз дыбыстарды оқыту барысында мұқият ескеруді
қажет етеді. Аталған кемшілікті болдырмау мәселесі ұстаздың көп жұмыс
істеуін керек етеді. Атап айтқанда, әрбір оқушымен жеке жұмыс жүргізу,
баланың дыбыстау қабілетін анықтау, қате түрлерін есепке алу, арнайы
жаттығулар жүйесін жасау сияқты жұмыс түрлері мұғалім тарапынан тиянақты
атқарылуды талап етеді.
Дауысты дыбыстар – қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен үлкен орын алатын
негізгі фонемалар. Сондықтан да бұл тақырыпты оқытуға жете назар
аударылады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесін кіші жастағы оқушыларға
танытуда оларды жуан және жіңішке топтарға жіктеудің аса үлкен мәні бар.
Өйткені қазақ тілі басқа туыстас түркі тілдері сияқты әйгілі сингармонизм
заңына негізделеді.
Дыбыстарды жуан не жіңішке дыбысталуына қарай жіктеу сөз мағынасының
өзгеруі, сөздердің жуан не жіңішке болып дыбысталу сияқты тілдің дыбыстық
жүйесіне тікелей ықпал етеді. Мәселен, орыс тілінде дыбыстың жуан не
жіңішке естілуі жуандық белгісі – ъ – мен жіңішкелік белгісі – ь – арқылы
көрсетілсе, қазақ тілінде мәселе мүлде басқаша. Атап айтқанда, ондай
ерекшеліктер арнайы белгілер арқылы емес, дауысты дыбыстардың
жуан–жіңішкелігі арқылы атқарылады. Осыған орай, қазақ тіліндегі дауысты
дыбыстар жуан дауыстылар және жіңішке дауыстылар болып үлкен екі топқа
бөлінеді. Бұған байланысты қазақ тілі оқулығында мынандай анықтама
беріледі. Жуан дауыстылар: а, о, ы, ұ. Жіңішке дауыстылар: ә,ө,і, ү, е.
Ал, тіліміздегі кейбір дауыстылар орыс графикасына көшуге байланысты
екі дыбыстан құралып, бір әріппен таңбаланады. Олар: и, у, ю, я дыбыстары.
Бұларды қосарлы дыбыстылар дейміз. Бұлар 2–сыныпта толығырақ қарастырылады.
Аталған дауыстылар да бірде жуан, бірде жіңішке болып айтылады. Мысалы: и
дыбысы кейде ый болып жуан дыбысталса, кейде ій болып жіңішке дыбысталады
(Сиыр – сыйыр, киік – кійік). У дыбысы кейде ұу түрінде жуан дыбысталса
(қуат–құуат ) кейде үу түрінде жіңішке дыбысталады (сурет – сүурет). Ю
дыбысы кейде йу құрамындағы у дыбысының жуан, жіңішкелігіне қарай, кейде
жуан болып дауысталса (аю – айу – айұу), кейде жіңішке дыбысталады (есеу –
есейу – есейүу). Я дыбысы ғана қазақ сөздерінде жуан болып қолданылады.
Өйткені, я дыбысының құрамдас дыбыстары й – а түрінде жуан айтылады.
Алайда, я дыбысы кейбір басқа тілдерден келген–вафля, аккумулятор т. б.
сөздерде жіңішке қолданылады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке болып жіктелуі
– жоғарыда айтылған сингармонизм құрылысының негізгі бір көрінісі.
Сингармонизм дегеніміз дауысты дыбыстардың үндесуі. Бұл құбылыс –
(жуан–жіңішкелік) басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, әсіресе, қазақ
тілінде қатал сақталады. Олай дейтініміз, қазақ тілінде дауысты дыбыстар
өзара қалай болса солай байланыса салмайды, байланысушы дыбыстардың
жуан–жіңішке болып дыбысталуына негізделеді, басқаша айтқанда: жуан
дауыстылар тек жуан дауыстылармен ғана үндесіп байланысса, жіңішке
дауыстылар тек жіңішке дауыстылармен ғана үндесіп байланысады.
Осыған қарай, сөздегі дауысты дыбыстар бастан–аяқ не біркелкі жуан не
біркелкі жіңішке болып жұмсалады, яғни, сөздің алғашқы дауысты дыбысы жуан
болса, ондағы келесі дауыстылардың бәрі де жуан дауыстылар болып келеді.
Мысалы: балалар. Сөздің бастапқы дауысты дыбысы жіңішке болса, келесі
дауыстылардың бәрі де жіңішке болады. Мысалы: терезелер. Демек сөзде әрі
жуан, әрі жіңішке дауысты дыбыстар араласа қолданылмайды. Жуан және жіңішке
дауыстылар аралас келген сөздер қазақ тілінде тек біріккен сөздерде –
Гүлжан, әрқашан – және басқа тілдерден енген – кітап, мұғалім – сөздерінде
ғана кездеседі.
Дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке болып жіктелуі және олардың өзара
бір-бірімен дыбысталу ерекшелігіне қарай үндесу заңдылығы қазақ тіліндегі
сөздердің де біркелкі жуан немесе біркелкі жіңішке болып айтылу ерекшелігін
қалыптастырғанын байқаймыз. Ана тілі оқулығында Жуан және жіңішке
айтылатын сөздер деген арнайы тақырып бар. Онда жуан және жіңішке сөздер
туралы мынадай анықтамалар беріледі: Сөздегі дауысты дыбыстар жуан болса,
сөз жуан айтылады: қозы, сағат, қоян, аюлар, құлып. Сөздегі дауысты
дыбыстар жіңішке болса, сөз жіңішке айтылады: дәптер, терезе, киік, өзен,
күрек.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан және жіңішке
болып қолдануы туралы берілетін мұндай бастапқы білім негіздері тіліміздің
сингармонизм заңдылығына қатысты фонетикалық ерекшеліктерін дұрыс түсінуге,
сондай-ақ орфографиялық емлелерді еркін меңгеруге мүмкіндік береді.
Оқулықта жуан-жіңішкелік туралы берілген теориялық мағлұматтар мұғалімнің
түсіндіру әдісімен, сондай-ақ түрлі сөздік жаттығулар жүргізу, сөздердің
жуан - жіңішкелігін салыстыру, арнайы берілген кестелерді көрсету сияқты
тәсілдермен меңгертіледі.
Аталған тақырыпты меңгертудің аса бір тиімді тәсілі кез келген
мәтіндерді оқыту барысында ондағы жеке сөздердің жуан не жіңішке
дыбысталуын сұрау арқылы оқушылардың өздеріне бақылату, өйткені әрбір
мәтінде жуан сөз де, жіңішке сөз де анық көрініп тұрады. Ал мәтінде жуан
және жіңішке дыбыстар аралас келген сөздер кездессе, ондай сөздердің қазақ
сөзі еместігі туралы оқушылардың өздері-ақ айтып береді, мысалы: Кітап та
күн секілді, білім нұрын шашады, деген өлең мәтінін оқу барысында, оның
құрамында жуан сөздер де (та, нұрын, шашады), жіңішке сөздер де (күн,
секілді, білім) бар екенін, тек бір ғана кітап деген сөздің, ана тіліміздің
төл сөзі болмауына байланысты, жуан-жіңішкелік заңдылығына бағынбайтыны
туралы оқушылар оңай баяндап береді.
Дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан-жіңішкелігін үйрету төменде
берілген арнайы кестелермен жұмыс істеуді керек етеді.
2 кесте
Жуан айтылатын сөздер.
Жуан дауыстылар Жуан сөздер мысалдар:
А Адам, адамдар, қала, қалалар, бала балалар, сабақ,
сабақтар;
О Орақ, орақтар, домбыра, домбыралар, қораз, қоға;
Ы Қымыз, қырман, сырнай, сызғыш;
Ұ Бұрғы, бұршақ, бұлбұл, бұтак, құлып, құрылыс
3 кесте
Жіңішке айтылатын сөздер.
Жіңішке дауыстылар Жіңішке сөздер мысалдар:
ә әке, әкелер, әже, әжелер, әдемі, әсем, әскер, бәкі;
ө Көше, көпір, көлеңке, бөрене;
І Күшік, күміс, күріш, сүзгі, сүлік;
Ү Күшік, күміс, күріш, сүзгі, сүлік
Е Мереке, береке, терек, терезе, кеме, кемелер, шеге.
Дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан-жіңішке болып айтылуы – қазақ
тілінің бүкіл сөйлеу жүйесінде тұрақты қалыптасқан ана тіліміздің негізгі
бір фонетикалық ерекшелігі мұғалім тарапынан, ол туралы оқулықта берілген
бастапқы мағлұматтар негізінде оқушыларға жеткілікті дәрежеде түсіндірілуі
тиіс. Дауыстылардың жуан және жіңішке болып дыбысталуы олардың арнайы жуан
сыңарлары мен жіңішке сыңарларын анықтауға мүмкіндік береді. Дәлірек
айтқанда, жуан дауысты: а, о, ы, ұ дыбыстарының өздеріне ұқсас дыбысталатын
жіңішке ә, ө, і, ү дыбыстары сияқты сыңарлары бар екенін көреміз. Бұл
жайында оқулықта мынадай анықтама берілген.
а-ә, о-ө, ы-і, ұ-ү – жуан және жіңішке жұп дауыстылар.
Олар өзара ұқсас дыбысталады.
Жұп сыңарына енетін дауысты дыбыстар өзара ұқсас дыбысталатынына
қарамай, дербес фонема ретінде, тіліміздегі жуан сөздер мен жіңішке
сөздерді жасауға негіз болады. Оны төменгі берілген кесте арқылы түсіндіру
тиімді.
4. кесте.
Жұп дауыстылар арқылы жасалатын жуан және жіңішке сөздер.
Жұп дауыстылар Мысалдар
А-ә Асқар-әскер, бары-бәрі, сан-сән, ал-әл, тары-дәрі
О-ө От-өт, ор-өр, он-өн, ос-өс, оң-өң, тол-төл, қол-қөл
Ы-і Ыс-іс, тыс-тіс, сыз-сіз, қиық-киік, сағыз-сегіз
Ұ-ү Ұн-үн, ұш-үш, ұю-үю, тұс-түс, сұр-сүр, ұғу-үгу,
құз-күз
Дауыстылар сингармонизмінің қазақ тіліндегі екінші бір көрінісі –
еріндік дауыстылардың өзінен соң орналасқан езулік дауыстыларды өз ықпалына
келтіріп үндесуі. Бұл құбылыс – ауызша сөйлеуде, әсіресе жылдам сөйлеу
барысында, сөзді бұзып айтуға мәжбүр болғандықтан пайда болған құбылыс.
Қазақ тіліндегі езулік дауысты е, ы, і дыбыстары жылдам сөйлеу
барысында тіл органдарының дыбыстық қызметін өзгертуге, яғни дыбыстауды
ерін қалпынан шұғыл езу қалпына көшіруге мүмкіндік болмағандықтан, алдыңғы
буындағы ерінді дауысты ө, ұ, ү дыбыстарына айналып дыбысталады. Мысалы:
өзен, жұлдыз, жүзім сөздеріндегі екінші буындарда келген езулік дауысты –
е, ы, і дыбыстары алдыңғы буындарда келген еріндік дауысты ө, ұ, ү-ге
айналып, аталған сөздер өзөн, жұлдұз, жүзүм түрінде дыбысталады. Сөйлеу
кезіндегі дауысты дыбыстардың өзгеруін төменгі кестеден анық көруге болады.
Сондай-ақ бұл кесте аталған мағлұматты меңгеруге тікелей көмектеседі.
5 кесте.
Сөйлеу кезіндегі дыбыстардың алмасуы.
Түрлері Мысалдар
ө-ө, (е дыбысының ө өзен-өзөн, өлең-өлөң, бөрене-бөрөнө, күрек-күрөк,
дыбысына айналуы) көбелек-көбөлөк, көже-көжө.
ы-ұ, (ы дыбысының ұ құдық-құдұқ, құлын-құлұн, орындық-орындұқ,
дыбысына айналуы) отын-отұн, сұлы-сұлұ, жұмыс-жұмұс.
і-ү, і дыбысынының ү Күміс-күмүс, күшік-күшүк, көмір-көмүр,
дыбысына өзгеруі) сүлік-сүлүк, түбіт-түбүт.
Кейбір оқулықтар мен оқу құралдарында мұндай дыбыстары өзгеріп,
бұрмаланған сөздер орфоэпиялық сөйлеу нормасы ретінде қарастырылады.
Алайда, бұл тұжырым, түбегейлі зерттеу объктісі болмағандықтан, мақұлдауға
келмейді. Сондықтан мұғалім тарапынан кіші жастағы оқушыларға езулік
дыбыстардың кейбір сөздерде еріндік дыбыстарға өзгеріп дыбысталу себебі
нақты фактілер негізінде ғана түсіндірілуді қажет етеді.
Буын және тасымал. Дыбыс және әріп тақырыбын оқытуда буын мен
тасымал туралы алғашқы мағлұматтар беріледі.
Оқушылар буын деген ұғыммен сауат ашу кезінде-ақ біршама танысып,
сөздерді буындап оқуды, одан біртіндеп тұтастыра оқуды үйренген болатын.
Ана тілін оқу барысында оқушылар буын сөз құрамында келіп, оның мәнді
бөлшегі болатынын, буынның тек дауысты дыбыстар негізінде жасалатынын
біледі. Осыған орай оқулықта мынадай анықтама беріледі: Сөзде дауысты
дыбыс қанша болса, буын да сонша болады: от, а-та, ме-ре-ке, бей-біт-ші-
лік. Аталған анықтаманы сапалы меңгертуде дыбыстық құрамы әр түрлі
сөздерді буынға бөліп оқыту мен буынға бөліп көшіріп жаздыру сияқты жаттығу
жұмыстарын жүргізудің көмегі мол.
Қазақ тіліндегі буындар әдетте дауыссыз дыбыстан басталады, яғни
дауыссыздан дауыстығы қарай жүру арқылы жасалынады. Бұл тұрғыда ескеруді
керек ететін жағдай – кейбір й, ң, у сияқты сөз басында келмейтін немесе
сөз басында сирек қолданылатын дауыссыздар буын басына қойып айтуды да
қиындатады. Осының салдарынан кейбір й, ң, у дыбыстарына қатысты сөздерді
мектеп тәжірибесінде буынға дұрыс бөлмеу көріністері байқалады. Мысалы:
қайық, жеңіс, ауыл сияқты сөздерді қай-ық, жең-іс, ау-ыл түрінде буынға
қате бөліп айтатын да, жазатын да оқушыларды жиі кездестіруге болады.
Мұндай қателіктерді болдырмау үшін оқулықта берілген төменгі анықтама мен
оқыту кестесі негізінде оқушылар жедел қабылдайтын түсініктердің берілуі
абзал. Оқулықта й, ң, у дыбыстарының буынға бөлінуі жайында берілген
анықтама мен кесте мынадай: й, ң,у екі дауыстының ортасында келсе, буын
басында айтылды: қа-йық, жа-ңа, та-уық.
6-кесте.
Екі дауыстының ортасында келген й, ң, у дыбыстары бар сөздердің буынға
бөліну тәртібі.
Буынға бөлу үлгісі Й, ң, у дыбыстарынан басталатын буындары бар сөздер
Қа-йық Ойыншық, қайық, зейінді, мойын, көбейді, сүйінші
Жа-ңа Жаңалық, қоңырау, қоңыр, жаңалтпаш, жеңіс, теңіз
Та-уық Ауа, ауыл, дауыл, дауыс, сауыншы, қауын, сауысқан
Оқушылар бірінші сыныпта тасымал туралы алғашқы мағлұмат алады. Тасымал
туралы түсінік оқулықта мына тұрғыда баяндалады: Жазу жолына сыймаған сөз
буынға бөлініп тасымалданады. Сөздің тасымалданбаған бөлігінен соң, жарты
сызықша – дефис қойылады: қа-лам, дәп-тер, кө-гершін, көгершін.
Сөздерді дұрыс тасымалдау оқушылардың жазу мәдениетін қалыптастырады,
керісінше, сөздерді теріс тасымалдау орфографиялық емлені бұзу болып
табылады. Демек мұғалім жазба жұмыстарда оқушылардың сөздерді дұрыс
тасымалдау дағдыларын тиянақты қалыптастыру мәселесіне баса назар аударуға
тиіс. Оқушылардың дұрыс тасымалдау дағдыларын қалыптастыруды, әсіресе, бір
буында – ай, ат, ән, сүт, қаз, қол, қант, бұлт, кілт т.б. сөздер мен жеке
дауыстыдан жасалған буын бар – аю, ұя, ата, оқу, ақын, ұран, баға, мия т.б.
сөздерді тасымалдауға болмайтындығы мұқият түсіндіріліп, арнайы назарда
болуға тиіс.
1.2. Фонетиканы оқыту
Қазақ тілін үйренуде тілдің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерудің маңызы
зор. Дыбыстарды дұрыс айта білу – түсінікті сөйлеудің ең негізгі шарты.
Демек, тілді үйретуде, сөйлеуде фонетикалық дағдылардың алатын орны ерекше.
Фонетикалық дағдыларды жете меңгермей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Қазақ тілі пәні және оны
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 7
1.1. Бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... .. 18
1.2. Фонетиканы оқыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 27
1.3. Фонетикаға қатысты орфографиялық материалдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
1.4. Сөз тақырыбың
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 34
1.5. Сөздердің жасалуын оқытуға байланысты орфографиялық материалдар.. 49
2. Байланыстырып сөйлеу мен байланыстырып жазуға
үйрету ... ... ... ... ... ... .. 58
2.1. Сөйлем тақырыбын
оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 58
2.2. Оқушының өздігінен жүргізетін
жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73
2.3. Білім беруді қалыптастыру бағытындағы жаңа
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.4. Сын тұрғысынан ойлау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 91
Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 94
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
Тәжірибе
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 96
Кіріспе
Мектепте оқылатын барлық пәндер сияқты қазақ тілін оқыту методикасының
да ғылыми-зерттеу әдісі бар. Қазақ тілін оқыту методикасының лға қойған
мақсаты - өзінің зерттейтін объектісін жан-жақты танып біл, заңдылықтарын
ашып айқындау. Демек, ғылыми-зерттеу әдісі дегеніміз белгісізді тану,
айқындау.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының қай түрінде болмасын зерттелетін объектіні
танып білу мынадай үш түрлі әрекет бойынша іске асырылады, бірінші –
қажетті материалдар, фактілер жинау, екінші – жиналған факті немесе
материалдарды талдау, салыстыру, үшінші – сол фактілер негізінде теориялың
тұжырымдар жасау. Құбылысты, объектіні ғылыми танып білу процесінде іске
асырылатын бұл әрекеттер қазақ тілін оқыту методикасында да негізгі
кезеңдер болып саналады.
Қазақ тілін оқыту методикасының ғылыми-зерттеу әдістерінің де белгілі
жүйесі бар. Ғни, ол қазіргі тіл ғылыми жаңалықтарын, педагогика, психология
пәндерінің өзара байланысын ескеріп отырады.
Қазақ тілін оқыту методикасының ғылыми ретіндегі дамуының басты шарты
– методикалың зерттеулерді әрі қарай дамыту, жітілдіру, эксперименттік
тәжірибелер жасау, мектеп тәжірибесін зерттеу, оған жаңа фактілерді қосу;
методика ғылымындағы жаңалықтар, жетістіктер, орыс тілін оқыту
методикасындағы тәжірибелерді пайдалану, психоллогиялық әдістерге де көңіл
бөлу. Сондай-ақ мектептегі оқытужүйесі деңгейін зерттей отырып, бақылау
жасаумен бірге, методика ғылымының жаңалықтарын үнемі ескеріп, мұғалімнің
жан-жақты методикалық ізденістерін дамыта отырып, шығармашылықпен сабақ
беруіне көмектесу жолдарын қарастыру негізгі мәселелердің бірі болып
саналады.
Енді сол ғылыми-зерттеу әдістеріне жеке-жеке тоқталайық.
Методикалық әдебиеттерді талдау және зерттеу әдісі – мұғалімдердің
күнделікті жұмыстарымен тығыз байланысты негізгі мәселелердің бірі.
Мұғалімнің қазіргі методикадағы ьолып жатқан өзгерістерді, жаңалықтарды,
психология, педагогика ғылымдарындағы жаңа ізденістер мен методиканың
өткендегі мұраларын салыстырып пайдалануы қажет, онсыз оқу-тәрбие ісін
ойдағыдай жүргізу мүмкін емес.
Қазақ тілін оқыту методикасы жүйелі зерттелінбеген десек те, бұл мәселе
1940 жылдардан бастап қолға алынғанын айту жөн. Қазақ тілін оқыту
методикасының негізгі мәселелері әр кезеңде зерттелінді де. Мысалы, жеке
мақалалар жазылып, методиканың кейбір салалары, атап айтқанда, фонетиканы
оқыту, морфологияны оқыту, тіл дамыту жұмыстары, факультативтік сабақтарды
оқыту, техникалық құралдарды пайдалану, сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру, орфографияны оқыту, пунктуация мәселелері жөнінде ғылыми әрі
практикалық жағынан талай еңбектер жарық көрді.
Алдыңғы қатарлы озат тәжірибені зерттеу әдісі – бұл әдіс те методиканы
толықтырудың бір түрі. Өйткені тәжірибелі бір мұғалімнің немесе бірнеше
мұғалімнің шығармашылығына талдау жасауға болады. Атап айтқанда, тәжірибелі
мұғалімнің жұмыс жоспарын, сабақ жоспарын, дидактикалық немесе методикалық
нұсқауларды, таблица, сабақ көрнекіліктерін пайдаланудағы іс-
тәжірибелерімен танысу, олармен тәжірибе алмасу аса қажет. Сондай-ақ
алдыңғы қатарлы озат тәжірибені зерттеу, оны жалпы мектеп практикасына
өндіру, ұсыну ғылыми-зерттеу жұмысында дұрыс тұжырымдар, қорытындылар
жасауға, жаңа пікірлер ұсынуға мүмкіншілік жасайды.
Оқу процесі бақылау әдісі – бұл да методикада шешуші роль атқарады. Бұл
метод арқылы мұғалімнің бүкіл сабақ жүйесінде қолданатын әдіс-тәсілдерінің
дұрыс-бұрыстығы, оқушыларға ұсынылған жаттығулар мен грамматикалық
тақырыптарға байланысты берілген мысалдардың оқушының жас ерекшелігіне
лайықтылығы, дұрыстығы, егер дұрыс болмаса, оны қалай түзеу қажеттігін
білуге пайдасы бар.
Сабақ процесі жүйелі, белгілі мақсатпен бақылау, байқау белгілі бір
грамматикалық проблеманы дұрыс, жан-жақты, ғылыми талдау жасауға
көмектеседі. Мысалы, зат есімді оқытумен байланысты қандай жұмыстар
істелінді, нендей ғылыми тұжырым жасалындыдеген мәселені жан-жақты
қарастыруға мүмкіншілік болады.
Әңгімелесу әдісі арқылы мұғалім оқушының білімін бақылай отырып, жеке
оқушымен де, топ оқушымен де әңгімелесу арқылы да сабаққа қорытынды жасай
алады.
Орта мектепте бұл әдістің тиімділігі оқушының қазақ тілінен алған
білімі мен іскерлік дағдыларын тексеріп, қандай қателер жібергенін анықтап,
онымен жұмыс істеудің жолдарын белгілейді.
Анкет бойынша сұрап-білу әдісі. Бұл әдіс бойынша бүкіл сынып немесе
бірнеше сынып оқушылрының білім сапасын тексеруге болады. Ғылыми-зерттеу
жұмысында анкет әдісі арқылы методикада ұсынылған кейбір әдіс-тәсілдердің
тиімді деген жақтарының дұрыс – бұрыстығын тексеруге мүмкіншіліктер болады.
Эсперимент әдісі – бұл әдіс методикада мектеп тәжірибесіне байқау
жасап, белгілі бір ұсынылған әдістін тиімділігіне әбден көз жеткізу
мақсатында, соны тексеру үшін пайдалы.
Қазақ тілі сабақтарында эксперимент жұмысы сабақта қолданылған
әдістердің тиімділігін байқау үшін қолданылады. Мұндай мақсатта эксперимент
қатар сыныптарда жүргізіледі. Эксперимент және бақылау жасау сыныптағы
нәтижелер салыстырылады, оның пайдалылығы жөнінде ұсыныстар жасалынады. Ол
әдістің тиімділігі дәлелденеді.
Оқыту процесін тексеру үш түрлі жолмен іске асырылады:
а) оқыту, бақылау тексеру мәніндегі эксперимент бойынша оқытудың жалпы
жайы, оқушылардың білімі, қабілеті, дағдысы алдын ала тексеріледі. Осындай
мақсатта ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстарының текстері, түрлі
материалдар дайындалады.
ә) оқыту мәніндегі эксперимент – эксперимент жүргізіліп жатқан сыныпта
зерттеушінің ұсынып отырған мәселесінің тиімділігі, артықшылығы
тексеріледі. Мұнда ұзақ уақыт мұғалім мен зерттеуші оқу процесіндегі
оқушылардың бүкіл ісіне бақылау жасайды.
б) бақылау (тексеру) эксперимент арқылы зерттеушінің жұмысының ең соңғы рет
дұрыс – бұрыстығы тексерілед. Ол әрі эксперименттік, әрі тексеру
эксперименті жүргізілген сыныпта өтіледі. Өйткені ұсынылып отырған
мәселенің артыкшылығы, тиімділігі, кемшілігі салыстырылады. Тиімді, өте
пайдалы деп саналынған оқыту әдіс-тәсілдері кәсіпшілікке ұсынылады. Немесе
белгілі бір мектеп тәжірибесіне өндіріледі. Сондықтан методиканың дамуына
байланысты оның зерттеу әдістері де жетілдіріліп, дамып отырады.
Диплом жұмыстың мақсаты: Қазақ тілін үйрету әдістерін, үйрету жүйесін
білім беру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін шешу.
1. Қазақ тілін үйретуге ынталандыру.
2. Қазақ тілінде коммуникациялық дағдыларды жетілдіру.
3. Оқушылардың ұғыну дәрежелерін арттыру.
4. Туған тілінде таза сөйлем, сауатты жазу, неғурлым сөйлеу мен жазудың
арасындағы алшаңтықты болдырмау.
5. Жалпы тіл білімінің салалары бойынша тереқ, толық, жан-жақты ғылыми-
теориялық білім беру, жалпы тіл білімі ғылымының фонетикалық,
грамматикалық заңдылықтарын игерту.
Зерттеу объектісі – бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту
әдістемесінің процесі.
Зерттеу пәрі – бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту жұмыстарынының
тәсілі мен әдістері.
Зерттеу базасы – Октябрь негізгі мектебі.
1. Қазақ тілі пәні және оны оқыту
Қазақ тілі – бастауыш мектепте оқытылатын пәндердің ішіндегі жетекші
басты пән. Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен берілетін іскерлік пен
дағдылар оқушылардың жоғары сынып материалын жақсы меңгеріп, алған
білімдерін практикада қолдануға негіз болады. Бастауыш сыныптарда қазақ
тілі пәнін өткенде жүйелілік, бірізділік, сабақтастық ұстанымдары берік
сақталуы қажет. Бірінші сыныптағы тақырыптар ұстанымдары берік
сақталуы қажет. Бірінші сыныптағы тақырыптар бастауышта
одан әрі жалғасып, өзара тығыз бірлікте болуы шарт.
Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты бағдарламаға сай терең, күрделі және
аумақты болуы да, сонымен бірге әр сабақтың мақсатына қарай нақтылы, шағын
немесе тапсырманың ыңғайына қарай орай қысқа, дара болуы да мүмкін. Ең
бастысы, қандай жағдайда болсын, тілді оқыту белгілі бір нақтылы мақсатқа
бағытталып, соған жету міндетіне қызмет етуі керек. Әр сабақтың,
тапсырманың және жаттығудың басты мақсатқа жету талабы айқын болса,
оқушының да оны түсінуі тез болады.
Бағдарлама оқулықтар мен оқу құралдарына болатын өзгерістерді қамтиды.
Өмір талабына сай оқу құралдарын күнделікті тез өзгертіп, шығару қиынырақ
болса, бағдарламаны қайта қарап, сабаққа, мақсатқа сай толықтырып отыруға
болады. Сондықтан мұғалім бағдарламаның негізгі ұстанымдарын қалдыра
отырып, тіл үйретуде оқушылардың талабы мен тілегін, әр түрлі жағдайларды
ескере келіп, өз тарапынан оны жетілдіріп отырады.
Қалай болғанда да, бағдарлама оқытудың негізгі мақсатына жетудегі
жетекші құрал болып табылады.
Қазақ тілін оқытуда тақырыптардың іріктеліп алынуы басты назарда
болғаны жөн. 2-сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығында тақырыптар барынша
іріктеліп, оқушының жас шамасына лайықталып берілді.
Тақырып арқылы сөйлеуге үйрету не туралы айту керек екенін, қалай
айту керек, қандай сөздерді білу керектігіне назар аудартады. Сол себепті
тақырыпты басты белгі ретінде алып, сол тақырыптың төңірегінде әңгімелесу
оқушыға оған қатысты өмірлік жағдайларды меңгеруге жәрдем береді.
Бұл ретте тақырыппен қатар сөздік, грамматика, дыбыстардың айтылуы,
тілдік ережелер мен заңдылықтар – бәрі кешенді түрде бірге жүргізіледі.
Егер тақырыпты меңгеру сыныптың аумағынан аспай, сыртқы өмірде қолданылу
аясы шектеліп қалса, сабақ қанша жақсы өткенімен, іс жүзінде сөйлеудің
болмағаны. Мұндай жағдайда оқытудың мақсаты да орындалмайды.Сондықтан да
қазақ тілін оқыту үшін қандай мәселеге байланысты назар аудару керек, нені
оқыту керек, соларды анықтап алу қажет.
Осы тұрғыдан келгенде, ұстаздар мен әдіскерлер мынадай сұрақтарға жауап
іздейді: тілді үйрету керек пе, әлде сөз бен сөйлеуді үйрету керек пе?
Олардың арасындағы негізгі айырмашылықтар неде? Тілді оқыту әдістемесінде
бүгіндері оқушыға тілден бұрын сөйлесуді үйрету керек деген пікір тұрақтала
бастады. Өйткені тілді меңгеру – тілдің лингвистикалық ережелерін жинақтап
білу емес, ол тілдің сөйлеу құралдары мен әрекетін, жинақтап білу емес, ол
тілдің сөйлеу құралдары мен әрекетін, тұлғаларын дұрыс пайдалана білу, сол
арқылы сөйлесетін дәрежеге жету. Сондықтан алдымен сөзді, сөйлеуді негізгі
ала келіп, содан соң тілді үйретуге көшкен жөн. Яғни бүкіл оқыту жүйесі
тілмен түсінісуді қамтасыз етуге бағытталған сөйлесімді үйретуге қатысты
жүру керек.
Тілді оқыту дегеніміз – оқушылардың басты назарын тілдің жүйелік
ерекшелігіне аудару. Мұнда тілдің жүйелік сипатын көрсететін фонетика,
лексика, грамматика - әрқайсысы жеке-жеке талданып отырылады. Тілді осылай
лингвистикалық күрделі құбылыс ретінде оқыту оқушыға ғылыми тұрғыдан
жүйелі, терең білім бергенімен, оны қарым-қатынас құралы есебінде қолдануға
мүмкіндік жасай алмайды. Мәселен, оқушы дыбыстарды, олардың айтылуы мен
жазылуын; жеке сөздерді, олардың аудармасын, сөздің түбірі мен қосымшасын,
сөз таптарын ажырата алғанымен, грамматикалық ережелерді өте жақсы
білгенімен, сол тілде сөйлей алмайды. Тіптен белгілі жағдайға байланысты
жеке фразаларды, тіркестерді жатқа білгенімен, қажет жерде оны қолданудың
амал-тәсілдерін жетік меңгермегендіктен, сөйлеу кезінде іске асыру
мүмкіндігі кем соғып отырады.
Дыбыс, әріп, сөз, сөйлемдер тілдік тұлғалар ретінде тілді оқытудың
жүйесіне енеді. Тілді оқыту немесе үйрету тарихи тұрғыдан қалыптасқан тіл
ғылымының салалары мен өзіндік заңдылықтарын, тілдің ішкі құрылымы мен
тұрақталған бүтіндігін, олардың барлық ерекшеліктерін сақтап оқытуды
көздейді.
Сөйлеуді үйрету барысында қатаң талаппен сұрыпталған лексикалық,
фонетикалық, грамматикалық минимумдар мен сөздік материалдар алынады.
Олардың барлығы сөйлеуді меңгеруге тікелей қатысы бар жағдаяттар болып
табылады.
Көлемі жағынан ойды білдіретін үлкенді-кішілі сөйлемшелер, әр түрлі –
бәрі алдыңғы айтылған минимумдармен, материалдармен ұштасып, кешенді түрде
беріледі.
Сөйлеу түзіліміне қажетті жинақталған тілдік құралдар, лексикалық,
грамматикалық тақырыптар өзара тығыз байланыста, оқушының өз орындауымен
оқытылады. Сонда сабақтың мазмұнының іс жүзінде қолданылу аясы кеңейеді.
Оның бірден-бір маңызды шарты – үйреткен материалды оқушының бірден іс
жүзінде қайталап, жедел іске асыруы.
Бұл берілген сабақ үлгісімен оқушының жаттығулар мен тапсырмаларды,
сұрақ-жауаптарды, тілдік қатысымды тікелей өз күшімен бірнеше қайыра
орындап, күнделікті тіршілікте қолдануға бейімдеп, өз қажетіне жарата
білуне жалғасады.
Осыған орай тілдік материалдар біртұтас сөйлемдік (айтылымдық,
сөйлесімдік, сөздік) материалдарға айналады да, жеке күйіндегі
дербестігінен айырылып, бір - бірімен тығыз байланыста жұмсалады. Барлық
тілдік құралдар мен амал-тәсілдері ұтымды жұмсамаса, оқутыдың мақсатына
жету қиын. Сонымен қатар түрлі сөздіктер, оқу құралдарын, грамматикалық
анықтағыштарды дұрыс пайдалана білмей, сөйлесу де жүзеге аспайды.
Демек, оқытудың мазмұны бірнеше құралдарға сүйенеді:
1.Лингвистикалық құралдар 2.Әдістемелік құралдар
3.Машықтық құралдар 4.Техникалық құралдар
Лингвистикалық құралдар барлық тілдік тұлғалар мен сөйлеуді
қалыптастыруға қатысты материалдардан тұрады. Олар сөйлесудің, тілдесудің
ең басты негізін құрайды, сөйлеу кезінде бірігіп қолданылады,
лингвистиканың барлық салаларына байланысты болады.
Әдістемелік құралдар оқыту мен үйренуге қатысты амал-тәсілдерді, оларды
жетілдіру жолдарын, осы амалдарға, тәсілдерге, жолдарға байланысты
жұмыстарды біріктіреді. Сөйлеудің жүзеге асуы, адамдардың күнделікті өмірде
қажетіне жарауы, бірінің ойын екіншісінің дұрыс түсінісуі осы әдістемелік
құралдарды жете меңгерудің тәжірибесіне сай болады.
Машықтық құралдар оқушының сөйлесімді меңгеру жолындағы жинаған
тәжірибесінен, қалыптасқан дағдысынан, дағдысын дамыту ерекшеліктерінен
және сөйлеудегі тілдік шеберліктен, жетілдіру іс-әрекетінен құралары.
Техникалық құралдар сөйлеуді үйренуде қолданылатын аудио, видео
техникаларын көрумен қатар, оқылым, тындалым кезеңіндегі ой-мақсатты жүзеге
асыратын материалдарды, олардың түрлерін, жасалу, пайдалану ережелері мен
тәртіптерін, жалпы барлық қажетке жасалу, пайдалану ережелері мен
тәртіптерін, жалпы барлық қажетке жаратылатын техникалық, іскерлік
материалдарын топтастырады.
Сөйлеуге үйретуде әрбір құралдардың алатын өзіндік орны бар.
Бұл құралдар әрқайсысын жете білу және меңгеру – оқушы үшін ең қажетті
шарт.
Демек, қазақ тілінде сөйлеуді үйрету үшін қолданылатын оқыту әдісінің
мазмұны оқушының тілдік қарым-қатынаста жинаған білімінің, қалыптасқан
дағдысының, игерген шеберлігінің жиынтығына байланысты.
Сонымен тілді оқытудың мазмұндық құрамы мыналар:
- тілдік материалдар;
- сөйлеу дағдылары мен шеберліктері;
- қатысымдық тұлғалар;
- ана тілінде жоқ тілдік ұғымдар;
- үйренетін тілдің өзіне тән айрықша ерекшеліктері.
Оқытудың мазмұндық құрамына қарай жүргізілетін әрекеттер:
а) қабылдау;
ә) түсіну;
б) материалдарды есте сақтау;
в) жағдаятқа байланысты жаттығуды өзгертіп, өзіне атқарту;
г) тапсырмаларды дамытып, өз бетімен орындау;
ғ) меңгерген сөз үлгілерін өмірде пайдалану.
Оқыту әдісінің мақсаты, мазмұны, кезеңдері – бәрі ортақ бір мәселеге
келіп тіреледі: ол – тілдік материалдар мен құралдар, олардың қолданылу
ерекшеліктері. Ең басты тілдік материалдар – тілдесімді қарым-қатынаста
жүзеге асыратын фонетикалық, лексикалық және грамматикалық единицалар
(тұлғалар, бірліктер) мен олардың сөйлеуде алатын орны, ойды жеткізу
барысындағы байланысу жолдары, қолданылу амалдары. Осы тұрғыдан келгенде,
практикалық фонетика, практикалық лексика, практикалық грамматиканың сөйлеу
түзілімінде алатын орны ерекше.
Фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тұлғалар (единицалар) тілді
үйретуде лингвистикалық ереже тұрғысынан емес, сөйлеу мен тілдесімге
қатысты негізгі материал ретінде, тілдік қарым - қатынастың қажетті құралы
есебінде оқытылады. Сондықтан олардың әрқайсысының тілді меңгертуде алатын
өзіндік орны бар.
Қазақ тілді меңгерудің негізгі материалдық базасы оның фонетикалық,
лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін қалыптастыру дағдыларымен
тығыз байланысты болғандықтан, қазақ тілін осы салаларға қатысты оқытудың
басты-басты белгілеріне тоқталған жөн.
Фонетика, лексика, грамматиканы оқыту барысында оқушылардың білім
дағдысын қалыптастыру мен жетілдірудің өзгешелігі бар. Бұл тілдік салалар
мен материалдарды тізбектеп оқыта берумен емес, керісінше, олардың ішінен
сөйлеуге қажетті ең керектілерін сұраптап ала білумен, сөйлеу материалдарын
танумен, оларды дұрыс қолданумен, сөйлеу әрекетінде тиімді пайдалана
білумен ерекшеленеді.
Сөйлеуге үйретудегі негізгі мақсаты тілдік материалдарды оқушыларға
таныстыру емес, оларға фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
материалдардың қолданылу заңдылықтары мен амалдарын үйрету, оларды сөйлеу
кезеңінде дұрыс жұмсауға дағдыландыру екенін естен шығармау керек.
Оқытылуға тиісті фонетикалық, лексикалық, грамматикалық материалдар
сөйлеуді және тілдік қатынасты іске асыратын бағытта алынуы керек.
Сондықтан тіл білімінің салаларына қатысты барлық тақырыптар жоспарға түгел
енуі шарт емес.
Кіші жастағы мектеп оқушыларының жан-жақты есейіп, жалпы дамуына,
олардың ақыл-ойы мен рухани байлығының еселеп жетілуіне ана тілі тікелей
әсер етеді. Өйткені барша таным процесі сөйлеу арқылы жинақталып
жалпыланады, яғни тіл арқылы түсіндіріледі. Ана тілі қатынас құралы ретінде
де мектепте жүйелі оқыту арқылы ғана оқушыларды дұрыс сөйлеуге, дұрыс қарым
- қатынас жасай білуге тәрбиелейді. Бұл тұрғыда қазақ тілін оқыту
әдістемесінің атқаратын міндетінің аса зор екенін атап айтқан жөн.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – педагогика ғылымының арнайы бір
саласы. Ол Ана тілін оқытудың мазмұны мен принциптерін, әдістері мен
тәсілдерін анықтайды. Қазақ тілін оқыту әдістемесі қолданбалы ғылым ретінде
қарастырылады. Олай дейтініміз, оқыту әдістемесі оқушыларды тәрбиелеу мен
оқытуда, сондай-ақ жас ұрпақтың ой - өрісін дамытуда, шын мәнінде, аса
қажетті практикалық міндеттерді жүзеге асырады. Оның негізгі мақсаты оқыту
нәтижесінде оқушыларға ана тілі негізін тиянақты меңгерту болып табылады.
Оқыту әдістемесі дербес ғылым ретінде басқа ғылымдармен, әсіресе,
лингвистика, психология, логика және педагогика ғылымдарымен тығыз
байланыста дамып отырады. Мұның өзі, ең алдымен, мұғалімнің аталған ғылым
негіздерін жан-жақты терең біліп, жете меңгеруін талап етеді. Өйткені
мұғалім – білімнің қайнар бұлағы, оқыту мен тәрбие берудегі басты тұлға.
Сабаққа қажетті оқыту әдістері мен тәсілдерін, дидактикалық оқу
материалдарын және жаттығу түрлерін дұрыс таңдап, сабаққа шебер қолдана
білу үшін мұғалім кіші жастағы оқушылардың, ең алдымен, психологиялық
ерекшеліктерін (жас ерекшелігі, нақты фактілер негізінде ұғымдылық
ерекшелігі т.б.) тікелей санасу керек. Сол сияқты, логикалық талаптарға да
баса назар аударған жөн. Тіл ойлаумен тікелей байланысты, сондықтан тілді
ойдан бөліп алып дамыту мүмкін емес. Бала нақты ойланады, ол қоршаған
өмірді көру, есту, иіс т.б. сезім мүшелері (анализаторлар) арқылы
қабылдайды. Талдау мен жинақтау, нақтылау мен жалпылау т.б. ойлау түрлерін
кіші жастағы оқушылар арнайы жүргізілетін логикалық жаттығулар негізінде
біртіндеп үйрене бастайды.
Бұл айтылғандармен қатар, қазақ тілін оқытуда пәннің педагогикамен
тікелей байланысы ешқашан да назардан тыс қалдырылмайды. Қазақ тілі
сабақтарында, әсіресе, жалпы дидактикалық принциптер орынды пайдалануды
қажет етеді.
Оқыту әдістемесі өз пәнінің мазмұнына тәуелді, соны ғана үйретеді.
Әдістемелік ғылым алдында өз пәнін оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін
анықтау проблемасы ғана тұрады. Осыған орай, пән мазмұны жетіліп дамыса,
оның оқыту әдістемесі де жетіліп дамиды, пән мазмұны көнерсе, әдістеме де
ескіреді. Демек қазақ тілін оқыту деген сөз – оның теориялық мазмұнын жете
меңгеру деген сөз.
Оқыту әдістемесінің басқа ғылымдардан ерекшеленетін негізгі бір
ерекшелігі – ондағы барша оқыту процесі екі жақты бірліктегі қарым-
қатынасты керек етеді. Атап айтқанда, бірі – мұғалім, екіншісі – оқушылар.
Мұғалім оқытады, үйретеді, тәрбиелейді; оқушылар оқиды, үйренеді,
тәрбиеленеді. Осыған орай, аталған жақтардың өзіндік міндеттері
белгіленеді. Ортақ мақсат – терең білім мен тәлімді тәрбиені қалыптастыру.
Казіргі мектеп тәжірибесінде жиі қолданылатын оқыту әдістерің негізі
үш түрі қалыптасқан. Олар: мұғалім сөзі, әңгіме әдісі, өзіндік жұмыс.
Бірінші сыныпта қазақ тілінен берілетін білім мазмұны оқу
бағдарламасында мына тұрғыда белгіленген:
1. Сөйлем, сөз, дыбыс және әріп.
2. Дауысты және дауыссыз дыбыстар мен әріптер.
3. Қазақ алфавиті.
4. Жуан және жіңішке дыбыстар мен әріптер.
5. Жуан және жіңішке айтылатын сөздер.
6. Жуан және жіңішке жұп дауыстылар.
7. Буын.
8. Тасымал.
9. Дауыссыз дыбыстардың жуан және жіңішке айтылуы.
10. Кім? Кімдер? Не? Нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
11. Бас әріппен жазылатын сөздер.
12. Не істеді? Не қылды? Қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
13. Қандай? Қай? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
14. Қанша? Неше? Нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер.
15. Сөйлем.
16. Сөйлемдегі сөздердің байланысы.
17. Мәтінмен жұмыс істеу.
Аталған бағдарламалық тақырыптар әдістемеде оқу мазмұнына қарай
жүйеленіп, мынадай тармақтарға топталып қарастырылады:
1. Дыбыс пен әріп тақырыбын оқыту.
2. Сөз тақырыбын оқыту.
3. Сөйлем тақырыбын және сөйлемдегі сөздердің байланысын оқыту.
Бастауыш мектеп оқушыларының, әсіресе, 1-сынып оқушыларының жас
ерекшеліктері мен логикалық ойлау деңгейіне қарай әрбір әдістеме
тарауларында қазақ тілінен берілетін теориялық оқу материалдарының
фонетикалық, грамматикалық ережелер арқылы емес, практикалық тұрғыда
мейлінше ұғымды, жеңіл тілмен түсіндірілетінін мұғалім қазақ тілінің
алғашқы сабағынан бастап-ақ ескереді.
Қазақ тілі өзіндік дыбыс жүйесі қалыптасқан, мейлінше анық та ашық
дыбысталатын дүние жүзіндегі дамыған бай тілдердің қатарына жатады.
Ананың ақ сүтімен берілген туған тілдің дыбысы сәбидің өмірге келген
алғашқы сәтінен бастап, оның жан дүниесіне дариды.
Дыбыс деген ұғым оқушыларға сауат ашу кезеңінен-ақ таныс. Сауат ашу
кезеңінде оқушылар дыбыс деген ұғымды және алфавиттегі барлық әріптерді
жеке – жеке танып, дыбыс арқалы буын жасалатынын, буыннан сөз жасалатынын,
сөз құрамында бірнеше дыбыс болатынын біледі.
Сауат ашқан соң, оқушылар жеке сөздерді, сөйлемдерді және шағын
мәтіндерді өз бетінше оқи да, жаза да алатын дағдыға көтеріледі. Оқу
жылының екінші жартысында оқушылардың дыбыс туралы алған білімі одан әрі
жетілдіріліп дамытылады.
Бірінші сыныпқа арналған Ана тілі оқулығында дыбыс пен әріп бір -
бірінен ажыратылмай, қатар оқытылады. Әріп дыбыстың жазудағы таңбасы
екендігі түсіндіріледі. Бұл тұрғыда мұғалім қазақ тіліндегі әрбір
дыбыстың (кейбір тілдердегідей емес) жеке – жеке әріптермен таңбаланатынын
ескеру керек. Қазақ тілінің мұндай өтімді ерекшелігі дыбыс пен әріпті
ажыратпай оқытуға мүмкіндік беретінін, оның оқу мен жазуға аса тиімді
екендігі түсіндіріледі.
Дыбыс пен әріп туралы оқулықта сөйлеу органдары, артикуляция туралы
мағлұматтар берілмейді, өйткені ондай ұғымдар кіші жастағы оқушылардың
түсінуіне ауыр да күрделі.
Сондықтан қазақ тілі оқулығында дыбыс пен әріп туралы:
1. Сөз дыбыстардан құралады.
2. Дыбыстар жазуда әріппен таңбаланады.
3. Дыбыстарды айтамыз, естиміз.
4. Әріптерді көреміз, жазамыз деген практикалық анықтама беріледі.
Сауат ашу кезеңінен кейін оқушылардың сөйлемдер мен мәтіндегі
сөздерді жүгіртіп, тұтас сөзбен оқуға және қатесіз дұрыс жазуға машықтануы
барша оқу процесінде жетекші мәнге ие болады.
Осыған орай, қазақ тіліндегі әрбір дыбыстың өзіне тән жеке әріптермен
таңбаланатынын түсіндіру және әрбір әріп арқылы таңбаланған дыбыстарды оқу
арқылы естіп, оны бұзбай, дұрыс дыбыстауға дағдыландыру мәселелері баса
назар аударуды қажет етеді. Бұл процесс бақылау тәсілі арқылы жүзеге
асырылады. Бақылау тәсілін қолдана отырып, алуан түрлі жаттығуларды
жүргізуге болады. Ондай жаттығулардың аса тиімді бір түрі – сөздегі
дыбыстардың орын тәртібін айқындау. Ол үшін жеке сөздерге дыбыстық талдау
жасалып, дыбыстар нөмірленіп жазылады. Мысалы: балық сөзінде бес дыбыс
бар. Б-а-л-ы-қ; 1) б – дауыссыз, 2) а – дауысты, 3) л- дауыссыз, 4) ы –
дауысты, 5) қ – дауыссыз. Сөздегі дыбыстардың орнын анықтау сөзді дұрыс
оқуға да, қатесіз жазуға да көмектеседі. Сөздегі дыбыстардың орнын анықтау
арқылы сөзден әріп тастап кету, басқа әріппен алмастыру, артық әріп қосып
жазу сияқты кіші жастағы оқушылардың жазба жұмыстарында жиі болатын
қателерді жібермеуге болады.
Дыбыс және әріп тақырыбын оқытуда дыбыстарды есіту арқылы қабылдау
тәсілінен кейінгі қолданылатын тиімді тәсілдердің бірі – сөздегі әрбір
дыбыстың сөз мағынасын жасаудағы рөлі. Әрбір сөз белгілі дыбыстардың ғана
қосындысынан жасалатыны белгілі. Сөздегі бір дыбыс өзгерсе, не оған артық
бір дыбыс қосылса, сол сияқты, бір дыбыс түсіп қалатын болса, ол сөз
болудан қалады немесе оның мағынасы өзгереді.
Мысалы, ата деген сөзді жасау үшін тек а-т-а деген үш дыбыс қана
керек болады. Бұл дыбыстардың бірде бірін өзгертуге болмайды. Демек, дыбыс
– бірден бір сөз мағынасын жасаушы тұлға. Бұл тәсілге қажетті жаттығу
түрлерінің бірі оқулықтағы сөздердің жуан-жіңішкелігін салыстыру үшін
дыбыстардың алмастырылып берілуі. Сан - сән, от - өт, тол – төл, сұр –
сүр сияқты жаттығулар.
Бұл жаттығуларда дыбыс алмасу нәтижесінде сөз мағынасының қалай
өзгеретіндігі анық көрсетілген. Сол сияқты Дыбыс және әріп тақырыбын
оқытуда қазақ тілінен арнайы дайындалған кестелерді пайдалану да үлкен
көмек береді. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесін таныстыруда тілдің дыбыстық
құрамын білдірудің рөлі зор. Тіліміздегі барлық дыбыстар үлкен екі топқа
жіктеледі;
1) дауысты дыбыстар мен әріптер,
2) дауыссыз дыбыстар мен әріптер.
Оқулықта дауысты және дауыссыз дыбыстарға қатысты күрделі
фонетикалық мағлұматтар мен ережелер берілмейді, дыбыс әріптерін тиянақты
есте сақтау көзделеді. Бұл арқылы дыбыстардың дауысты және дауыссыз, жуан
және жіңішке болып қолданылу себептері оқу барысында практикалық жолмен
түсіндірілуге тиіс. Оқулық анықтамасында дауысты және дауыссыз дыбыс
әріптері алфавит ретімен емес, дыбыстардың қолдану жиілігіне қарай мына
тұрғыда орналастырылған.
Дауысты дыбыс әріптері: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, и, ю, я, у, э.
Дауыссыз дыбыс әріптері: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, ң, п,
р, с, т, ш, ф, х, һ, щ, ц, ч.
Аталған дыбыстардың ішіндегі дауысты е, э дыбыстары мен дауыссыз –
в, ф, х, һ, ч, ц, щ дыбыстары басқа тілдерден енген кейбір сөздерді дұрыс
жазу үшін қазақ алфавитіне енгізілгені туралы оқушылар хабардар болуға
тиіс, өйткені бұл дыбыстардың қазақ фонемаларынан ерекшеліктері көп.
Оқушыларға ана тіліміздің дыбыстық құрамын, яғни ондағы дауысты және
дауыссыз дыбыстардың дыбысталу ерекшеліктеріне үйретудің маңызы зор. Олай
дейтініміз, әрбір сөзден басталып, сөйлеудің барша дыбысталу
ерекшеліктеріне үйретудің маңызы зор. Олай дейтініміз, әрбір сөзден
басталып, сөйлеудің барша дыбысталу жүйесі аталған ана тіліне тән төл
дыбыстарымыздың айтылу ерекшелігіне тікілей байланысты қалыптасады.
1.1. Бастауыш сыныптарында қазақ тілін оқыту әдістемесі
Кіші жастағы оқушыларға, әсіресе, бірінші сынып оқушыларына
дыбыстардың дауысты және дауыссыз болып айтылуын тісіндіру, әрине, аса
қиын екені белгілі. Алайда, тәжірибелі ұстаздар әр алуан практикалық
жаттығулар арқылы аталған қиындықты да оңай шеше алады. Бұл тұрғыда өтімді
қолданылатын оқыту тәсілінің бір түрі дауысты дыбыстар мен дауыссыз
дыбыстардың дыбысталуын салыстырып байқау. Салыстыру нәтижесінде
өзгешеліктердің бар екенін, олардың әр түрлі дыбысталатынын анық байқауға
болатынына оқушылардың көзін жеткізу. Тілді оқыту әдістемелерінде дауысты
дыбыстардың еркін дыбысталатыны, ал дауыссыз дыбыстардың бөгеліп, ызың- шу
ретінде дыбысталатыны туралы әбден қалыптасқан дәстүрлі пікір бар.
Мысалы, орыс тілін бастауыш сыныпта оқыту әдістемесіндегі осы
сияқты пікірді келтірейік ... дауысты дыбысты айту кезінде, ауа ауыз
қуысынан еркін шығады, ал дауыссыз дыбысты айтқанда, ауа бөгетке кездеседі,
дауысты дыбыс тек жалаң дауыстан ғана құралады, ал дауыссызды айтқан кезде,
дауыс пен ызың – шу естіледі (Т.Г. Рамзаева, М.Р. Львов. Методика обучения
русскому языку в начальных классах. Москва, Просвещение, 1979, 201 – 202
беттер). Шын мәнінде, дауысты дыбыс еркін дыбысталады, ол жалаң дауыстардан
құралады, ал дауыссыз дыбыс өздігінен жеке дыбысталуға келмейді, дауысты
дыбыспен қосылса ғана дыбысталады.
Демек, дауыссыз дыбыс жеке тұрып дыбыс шығара алмайды. Алайда, қазақ
тілінде дауысыздарды жеке дыбыстау проблемасы ешқандай ызың – шусыз оңай
шешіледі. Бұл мәселе тіліміздің өзіндік ерекшелігіне байланысты. Қазақ
тілінде көптеген басқа тілдердей (оның ішінде орыс тілінде де) кездеспейтін
қысаң дауысты ы, і дыбыстары бар. Дәстүрлі ауызша сөйлеу тәжірибесінде
қысаң дауысты ы, і дыбыстарының қатысуымен (мысалы: мынау – мы түрінде)
кез келген дауыссыз дыбыс ешқандай бөгетсіз еркін дыбысталып айтыла береді.
Аталған фактілерден мынадай қорытынды жасауға болады.
Дауыссыз дыбыстар жеке тұрғанда өздігінен дыбысталмайды, дауысты
дыбыстың қатысымен ғана дыбысталып айтылады: сөйлеу тәржірибесінде қысаң
дауысты ы, і дыбыстарының қосылуымен дыбысталып, еркін айтылады, сөз
құрамында буын жасаған дауысты дыбыстың ықпалымен дыбасталады.
Жазуда ы, і дыбыстарды дауыссыз дыбастарға демеулік қызмет
атқармайды, сондықтан дауыссыз дыбыстар өзіне тән жеке әріптермен дербес
жазылады, яғни ы, і әріптерімен тіркеспейді. Демек ы, і дыбыстарды дауыссыз
дыбыстарда ауызша сөйлеуде ғана дыбыстап айту үшін пайдаланылады. Жазуда
тіркеспейтін себебі тіркессе дауыссыздар буынға айналып кетеді. Демек,
дауыссыздар тек буын түрінде ғана айтылады.
1. Қазіргі орыс графикасымен беріліп жүрген алфавиттерде дауыссыз дыбыстар
дауысты а, е э дыбыстары арқылы айтылып, буын ретінде қарастырылып жүр. 2.
Бұл тұрғыда айта кетуді керек ететін нәрсе, дауыссыз дыбыстар деген
фонетикалық терминнің дұрыс қолданылғанын байқаймыз. Шын мәнінде, олар –
дауыссыз дыбыстар, өйткені дауыссыз деген сөз дауыс жоқ деген сөз. Ы, і
әріптерінің дауыссыз дыбыстармен тіркесу ретін мына төменгі кестеден көруге
болады.
Дауыссыз дыбыстар.
Әріптер Айтылуы Әріптер Айтылуы
Жуан Жіңішке Жуан Жіңішке
Б Бы Бі М Мы Мі
Г - Гі Н Ны Ні
Ғ Ғы - Ң Ың Ің
Д Ды Ді П Пы Пі
Ж Жы жі Р Ырі, рі Ір, рі
З Зы Зі С Ыс, сы Іс, сі
Й Ый Ій Т Ты Ті
К - Кі Ш Шы Ші
Қ Қы - У Ұу Үу
Л Лы Лі
Ескерту. Дауыссыз у дыбысы ы, і арқылы емес, ұ, ү дыбыстары арқылы
дыбысталады, яғни дауысты у дыбысына айналып, буын ретінде айтылады.
Қазіргі мектеп жағдайында кездесетін қиындықтың бірі – көпшіліктің
орысша сөйлеу салдарынан оқушылардың да өзінің ана тіліндегі тума
дыбыстарды дұрыс айта алмауы фактілері жиі кездеседі.
Әсіресе қазақ тіліне тән ң, ғ, қ, ә, ө, ұ, ү, ы, і сияқты
дыбыстарды қате айтып, қате жазатын оқушылар баршылық. Бұл жағдай қазақ
тілінде дауысты – дауыссыз дыбыстарды оқыту барысында мұқият ескеруді
қажет етеді. Аталған кемшілікті болдырмау мәселесі ұстаздың көп жұмыс
істеуін керек етеді. Атап айтқанда, әрбір оқушымен жеке жұмыс жүргізу,
баланың дыбыстау қабілетін анықтау, қате түрлерін есепке алу, арнайы
жаттығулар жүйесін жасау сияқты жұмыс түрлері мұғалім тарапынан тиянақты
атқарылуды талап етеді.
Дауысты дыбыстар – қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен үлкен орын алатын
негізгі фонемалар. Сондықтан да бұл тақырыпты оқытуға жете назар
аударылады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар жүйесін кіші жастағы оқушыларға
танытуда оларды жуан және жіңішке топтарға жіктеудің аса үлкен мәні бар.
Өйткені қазақ тілі басқа туыстас түркі тілдері сияқты әйгілі сингармонизм
заңына негізделеді.
Дыбыстарды жуан не жіңішке дыбысталуына қарай жіктеу сөз мағынасының
өзгеруі, сөздердің жуан не жіңішке болып дыбысталу сияқты тілдің дыбыстық
жүйесіне тікелей ықпал етеді. Мәселен, орыс тілінде дыбыстың жуан не
жіңішке естілуі жуандық белгісі – ъ – мен жіңішкелік белгісі – ь – арқылы
көрсетілсе, қазақ тілінде мәселе мүлде басқаша. Атап айтқанда, ондай
ерекшеліктер арнайы белгілер арқылы емес, дауысты дыбыстардың
жуан–жіңішкелігі арқылы атқарылады. Осыған орай, қазақ тіліндегі дауысты
дыбыстар жуан дауыстылар және жіңішке дауыстылар болып үлкен екі топқа
бөлінеді. Бұған байланысты қазақ тілі оқулығында мынандай анықтама
беріледі. Жуан дауыстылар: а, о, ы, ұ. Жіңішке дауыстылар: ә,ө,і, ү, е.
Ал, тіліміздегі кейбір дауыстылар орыс графикасына көшуге байланысты
екі дыбыстан құралып, бір әріппен таңбаланады. Олар: и, у, ю, я дыбыстары.
Бұларды қосарлы дыбыстылар дейміз. Бұлар 2–сыныпта толығырақ қарастырылады.
Аталған дауыстылар да бірде жуан, бірде жіңішке болып айтылады. Мысалы: и
дыбысы кейде ый болып жуан дыбысталса, кейде ій болып жіңішке дыбысталады
(Сиыр – сыйыр, киік – кійік). У дыбысы кейде ұу түрінде жуан дыбысталса
(қуат–құуат ) кейде үу түрінде жіңішке дыбысталады (сурет – сүурет). Ю
дыбысы кейде йу құрамындағы у дыбысының жуан, жіңішкелігіне қарай, кейде
жуан болып дауысталса (аю – айу – айұу), кейде жіңішке дыбысталады (есеу –
есейу – есейүу). Я дыбысы ғана қазақ сөздерінде жуан болып қолданылады.
Өйткені, я дыбысының құрамдас дыбыстары й – а түрінде жуан айтылады.
Алайда, я дыбысы кейбір басқа тілдерден келген–вафля, аккумулятор т. б.
сөздерде жіңішке қолданылады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың жуан және жіңішке болып жіктелуі
– жоғарыда айтылған сингармонизм құрылысының негізгі бір көрінісі.
Сингармонизм дегеніміз дауысты дыбыстардың үндесуі. Бұл құбылыс –
(жуан–жіңішкелік) басқа түркі тілдерімен салыстырғанда, әсіресе, қазақ
тілінде қатал сақталады. Олай дейтініміз, қазақ тілінде дауысты дыбыстар
өзара қалай болса солай байланыса салмайды, байланысушы дыбыстардың
жуан–жіңішке болып дыбысталуына негізделеді, басқаша айтқанда: жуан
дауыстылар тек жуан дауыстылармен ғана үндесіп байланысса, жіңішке
дауыстылар тек жіңішке дауыстылармен ғана үндесіп байланысады.
Осыған қарай, сөздегі дауысты дыбыстар бастан–аяқ не біркелкі жуан не
біркелкі жіңішке болып жұмсалады, яғни, сөздің алғашқы дауысты дыбысы жуан
болса, ондағы келесі дауыстылардың бәрі де жуан дауыстылар болып келеді.
Мысалы: балалар. Сөздің бастапқы дауысты дыбысы жіңішке болса, келесі
дауыстылардың бәрі де жіңішке болады. Мысалы: терезелер. Демек сөзде әрі
жуан, әрі жіңішке дауысты дыбыстар араласа қолданылмайды. Жуан және жіңішке
дауыстылар аралас келген сөздер қазақ тілінде тек біріккен сөздерде –
Гүлжан, әрқашан – және басқа тілдерден енген – кітап, мұғалім – сөздерінде
ғана кездеседі.
Дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке болып жіктелуі және олардың өзара
бір-бірімен дыбысталу ерекшелігіне қарай үндесу заңдылығы қазақ тіліндегі
сөздердің де біркелкі жуан немесе біркелкі жіңішке болып айтылу ерекшелігін
қалыптастырғанын байқаймыз. Ана тілі оқулығында Жуан және жіңішке
айтылатын сөздер деген арнайы тақырып бар. Онда жуан және жіңішке сөздер
туралы мынадай анықтамалар беріледі: Сөздегі дауысты дыбыстар жуан болса,
сөз жуан айтылады: қозы, сағат, қоян, аюлар, құлып. Сөздегі дауысты
дыбыстар жіңішке болса, сөз жіңішке айтылады: дәптер, терезе, киік, өзен,
күрек.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан және жіңішке
болып қолдануы туралы берілетін мұндай бастапқы білім негіздері тіліміздің
сингармонизм заңдылығына қатысты фонетикалық ерекшеліктерін дұрыс түсінуге,
сондай-ақ орфографиялық емлелерді еркін меңгеруге мүмкіндік береді.
Оқулықта жуан-жіңішкелік туралы берілген теориялық мағлұматтар мұғалімнің
түсіндіру әдісімен, сондай-ақ түрлі сөздік жаттығулар жүргізу, сөздердің
жуан - жіңішкелігін салыстыру, арнайы берілген кестелерді көрсету сияқты
тәсілдермен меңгертіледі.
Аталған тақырыпты меңгертудің аса бір тиімді тәсілі кез келген
мәтіндерді оқыту барысында ондағы жеке сөздердің жуан не жіңішке
дыбысталуын сұрау арқылы оқушылардың өздеріне бақылату, өйткені әрбір
мәтінде жуан сөз де, жіңішке сөз де анық көрініп тұрады. Ал мәтінде жуан
және жіңішке дыбыстар аралас келген сөздер кездессе, ондай сөздердің қазақ
сөзі еместігі туралы оқушылардың өздері-ақ айтып береді, мысалы: Кітап та
күн секілді, білім нұрын шашады, деген өлең мәтінін оқу барысында, оның
құрамында жуан сөздер де (та, нұрын, шашады), жіңішке сөздер де (күн,
секілді, білім) бар екенін, тек бір ғана кітап деген сөздің, ана тіліміздің
төл сөзі болмауына байланысты, жуан-жіңішкелік заңдылығына бағынбайтыны
туралы оқушылар оңай баяндап береді.
Дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан-жіңішкелігін үйрету төменде
берілген арнайы кестелермен жұмыс істеуді керек етеді.
2 кесте
Жуан айтылатын сөздер.
Жуан дауыстылар Жуан сөздер мысалдар:
А Адам, адамдар, қала, қалалар, бала балалар, сабақ,
сабақтар;
О Орақ, орақтар, домбыра, домбыралар, қораз, қоға;
Ы Қымыз, қырман, сырнай, сызғыш;
Ұ Бұрғы, бұршақ, бұлбұл, бұтак, құлып, құрылыс
3 кесте
Жіңішке айтылатын сөздер.
Жіңішке дауыстылар Жіңішке сөздер мысалдар:
ә әке, әкелер, әже, әжелер, әдемі, әсем, әскер, бәкі;
ө Көше, көпір, көлеңке, бөрене;
І Күшік, күміс, күріш, сүзгі, сүлік;
Ү Күшік, күміс, күріш, сүзгі, сүлік
Е Мереке, береке, терек, терезе, кеме, кемелер, шеге.
Дауысты дыбыстар мен сөздердің жуан-жіңішке болып айтылуы – қазақ
тілінің бүкіл сөйлеу жүйесінде тұрақты қалыптасқан ана тіліміздің негізгі
бір фонетикалық ерекшелігі мұғалім тарапынан, ол туралы оқулықта берілген
бастапқы мағлұматтар негізінде оқушыларға жеткілікті дәрежеде түсіндірілуі
тиіс. Дауыстылардың жуан және жіңішке болып дыбысталуы олардың арнайы жуан
сыңарлары мен жіңішке сыңарларын анықтауға мүмкіндік береді. Дәлірек
айтқанда, жуан дауысты: а, о, ы, ұ дыбыстарының өздеріне ұқсас дыбысталатын
жіңішке ә, ө, і, ү дыбыстары сияқты сыңарлары бар екенін көреміз. Бұл
жайында оқулықта мынадай анықтама берілген.
а-ә, о-ө, ы-і, ұ-ү – жуан және жіңішке жұп дауыстылар.
Олар өзара ұқсас дыбысталады.
Жұп сыңарына енетін дауысты дыбыстар өзара ұқсас дыбысталатынына
қарамай, дербес фонема ретінде, тіліміздегі жуан сөздер мен жіңішке
сөздерді жасауға негіз болады. Оны төменгі берілген кесте арқылы түсіндіру
тиімді.
4. кесте.
Жұп дауыстылар арқылы жасалатын жуан және жіңішке сөздер.
Жұп дауыстылар Мысалдар
А-ә Асқар-әскер, бары-бәрі, сан-сән, ал-әл, тары-дәрі
О-ө От-өт, ор-өр, он-өн, ос-өс, оң-өң, тол-төл, қол-қөл
Ы-і Ыс-іс, тыс-тіс, сыз-сіз, қиық-киік, сағыз-сегіз
Ұ-ү Ұн-үн, ұш-үш, ұю-үю, тұс-түс, сұр-сүр, ұғу-үгу,
құз-күз
Дауыстылар сингармонизмінің қазақ тіліндегі екінші бір көрінісі –
еріндік дауыстылардың өзінен соң орналасқан езулік дауыстыларды өз ықпалына
келтіріп үндесуі. Бұл құбылыс – ауызша сөйлеуде, әсіресе жылдам сөйлеу
барысында, сөзді бұзып айтуға мәжбүр болғандықтан пайда болған құбылыс.
Қазақ тіліндегі езулік дауысты е, ы, і дыбыстары жылдам сөйлеу
барысында тіл органдарының дыбыстық қызметін өзгертуге, яғни дыбыстауды
ерін қалпынан шұғыл езу қалпына көшіруге мүмкіндік болмағандықтан, алдыңғы
буындағы ерінді дауысты ө, ұ, ү дыбыстарына айналып дыбысталады. Мысалы:
өзен, жұлдыз, жүзім сөздеріндегі екінші буындарда келген езулік дауысты –
е, ы, і дыбыстары алдыңғы буындарда келген еріндік дауысты ө, ұ, ү-ге
айналып, аталған сөздер өзөн, жұлдұз, жүзүм түрінде дыбысталады. Сөйлеу
кезіндегі дауысты дыбыстардың өзгеруін төменгі кестеден анық көруге болады.
Сондай-ақ бұл кесте аталған мағлұматты меңгеруге тікелей көмектеседі.
5 кесте.
Сөйлеу кезіндегі дыбыстардың алмасуы.
Түрлері Мысалдар
ө-ө, (е дыбысының ө өзен-өзөн, өлең-өлөң, бөрене-бөрөнө, күрек-күрөк,
дыбысына айналуы) көбелек-көбөлөк, көже-көжө.
ы-ұ, (ы дыбысының ұ құдық-құдұқ, құлын-құлұн, орындық-орындұқ,
дыбысына айналуы) отын-отұн, сұлы-сұлұ, жұмыс-жұмұс.
і-ү, і дыбысынының ү Күміс-күмүс, күшік-күшүк, көмір-көмүр,
дыбысына өзгеруі) сүлік-сүлүк, түбіт-түбүт.
Кейбір оқулықтар мен оқу құралдарында мұндай дыбыстары өзгеріп,
бұрмаланған сөздер орфоэпиялық сөйлеу нормасы ретінде қарастырылады.
Алайда, бұл тұжырым, түбегейлі зерттеу объктісі болмағандықтан, мақұлдауға
келмейді. Сондықтан мұғалім тарапынан кіші жастағы оқушыларға езулік
дыбыстардың кейбір сөздерде еріндік дыбыстарға өзгеріп дыбысталу себебі
нақты фактілер негізінде ғана түсіндірілуді қажет етеді.
Буын және тасымал. Дыбыс және әріп тақырыбын оқытуда буын мен
тасымал туралы алғашқы мағлұматтар беріледі.
Оқушылар буын деген ұғыммен сауат ашу кезінде-ақ біршама танысып,
сөздерді буындап оқуды, одан біртіндеп тұтастыра оқуды үйренген болатын.
Ана тілін оқу барысында оқушылар буын сөз құрамында келіп, оның мәнді
бөлшегі болатынын, буынның тек дауысты дыбыстар негізінде жасалатынын
біледі. Осыған орай оқулықта мынадай анықтама беріледі: Сөзде дауысты
дыбыс қанша болса, буын да сонша болады: от, а-та, ме-ре-ке, бей-біт-ші-
лік. Аталған анықтаманы сапалы меңгертуде дыбыстық құрамы әр түрлі
сөздерді буынға бөліп оқыту мен буынға бөліп көшіріп жаздыру сияқты жаттығу
жұмыстарын жүргізудің көмегі мол.
Қазақ тіліндегі буындар әдетте дауыссыз дыбыстан басталады, яғни
дауыссыздан дауыстығы қарай жүру арқылы жасалынады. Бұл тұрғыда ескеруді
керек ететін жағдай – кейбір й, ң, у сияқты сөз басында келмейтін немесе
сөз басында сирек қолданылатын дауыссыздар буын басына қойып айтуды да
қиындатады. Осының салдарынан кейбір й, ң, у дыбыстарына қатысты сөздерді
мектеп тәжірибесінде буынға дұрыс бөлмеу көріністері байқалады. Мысалы:
қайық, жеңіс, ауыл сияқты сөздерді қай-ық, жең-іс, ау-ыл түрінде буынға
қате бөліп айтатын да, жазатын да оқушыларды жиі кездестіруге болады.
Мұндай қателіктерді болдырмау үшін оқулықта берілген төменгі анықтама мен
оқыту кестесі негізінде оқушылар жедел қабылдайтын түсініктердің берілуі
абзал. Оқулықта й, ң, у дыбыстарының буынға бөлінуі жайында берілген
анықтама мен кесте мынадай: й, ң,у екі дауыстының ортасында келсе, буын
басында айтылды: қа-йық, жа-ңа, та-уық.
6-кесте.
Екі дауыстының ортасында келген й, ң, у дыбыстары бар сөздердің буынға
бөліну тәртібі.
Буынға бөлу үлгісі Й, ң, у дыбыстарынан басталатын буындары бар сөздер
Қа-йық Ойыншық, қайық, зейінді, мойын, көбейді, сүйінші
Жа-ңа Жаңалық, қоңырау, қоңыр, жаңалтпаш, жеңіс, теңіз
Та-уық Ауа, ауыл, дауыл, дауыс, сауыншы, қауын, сауысқан
Оқушылар бірінші сыныпта тасымал туралы алғашқы мағлұмат алады. Тасымал
туралы түсінік оқулықта мына тұрғыда баяндалады: Жазу жолына сыймаған сөз
буынға бөлініп тасымалданады. Сөздің тасымалданбаған бөлігінен соң, жарты
сызықша – дефис қойылады: қа-лам, дәп-тер, кө-гершін, көгершін.
Сөздерді дұрыс тасымалдау оқушылардың жазу мәдениетін қалыптастырады,
керісінше, сөздерді теріс тасымалдау орфографиялық емлені бұзу болып
табылады. Демек мұғалім жазба жұмыстарда оқушылардың сөздерді дұрыс
тасымалдау дағдыларын тиянақты қалыптастыру мәселесіне баса назар аударуға
тиіс. Оқушылардың дұрыс тасымалдау дағдыларын қалыптастыруды, әсіресе, бір
буында – ай, ат, ән, сүт, қаз, қол, қант, бұлт, кілт т.б. сөздер мен жеке
дауыстыдан жасалған буын бар – аю, ұя, ата, оқу, ақын, ұран, баға, мия т.б.
сөздерді тасымалдауға болмайтындығы мұқият түсіндіріліп, арнайы назарда
болуға тиіс.
1.2. Фонетиканы оқыту
Қазақ тілін үйренуде тілдің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерудің маңызы
зор. Дыбыстарды дұрыс айта білу – түсінікті сөйлеудің ең негізгі шарты.
Демек, тілді үйретуде, сөйлеуде фонетикалық дағдылардың алатын орны ерекше.
Фонетикалық дағдыларды жете меңгермей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz