Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені қолдану әдістемесі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-тарау. Бастауыш сыныпта эстетикалық білім берудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Эстетикалық тәрбиенің мәні,
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Эстетикалық тәрбие беру принципі мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Ақын, жазушылардың еңбектеріндегі эстетикалық тәрбие
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2-тарау. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені
қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.1. Мектептегі эстетикалық тәрбиенің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .26
2.2. Бастауыш сыныптарда этноэстетикалық білім берудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .38
2.3. Бастауыш мектеп оқушыларына сыныптан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие
берудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Зерттеу тақырыбы:
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің маңыздылығы мен
жолдары.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектептегі эстетикалық тәрбие беру мәселелері.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің маңыздылығын
анықтап, оқыту-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың
әдістемесін ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық тәрбиесінің мазмұнын,
ерекшелігін анықтау.
2. Музыка, бейнелеу өнері, сыныптан тыс жұмыстарында бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау.
3. Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің жолдарын
анықтау.
Зерттеу пәні:
Оқыту-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие
берудің жолдары.
Зерттеу болжамы:
Егер, музыка және бейнелеу өнері, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында
бастауыш сыныптың оқыту-үрдісінде эстетикалық тәрбие беруге зор мән
берілсе, эстетикалық талғамды ұлттық сана, сезімі жоғары жан-жақты жеке
тұлғаны қалыптастыруға болады.
Кіріспе
Қазақстандағы эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтық сан
ғасырлық тарихымен, тұрмыс тіршілігімен және мәдениетімен тығыз байланысты.
Адамдардың сыртқы тұрпатында, қарым-қатынасында, киім киісімен күй-
жайларында өндірген заттарында, еңбектер мен өнер туындыларында – осының
бәрінде эстетикалық мәдениеттің, эстетикалық талғам мен ұғымдардың
ерекшеліктері мен принциптерінен көрінетіні даусыз, мектепте оқушыларға
эстетикалық тәрбиені берудегі халық дәстүрлерінің сарқылмас мүмкіндіктерін
жете бағалады.
Баланың өзінің ішкі жағдайларын жеке бас мүмкіндіктерін ескере отырып,
белсенді іс-әрекет жасауына, сөйтіп сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық
белсенділік көрсетуіне, сондай-ақ тәрбиенің үздіксіздігі, бірізділігі,
сабақтастық және көп түрлілігін сақтауға, әр оқушының тұтас тұлға ретінде
дамуына, өзін-өзі тәрбиелеп дамытуына, жас және жеке бас ерекшеліктерін
ескеруге жете мән беріледі.
Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тапқан бабалар мұрасы тек шеберлік пен
іскерлікті игеру ғана емес, адамзаттың әлемді рухани эстетикалық тануының
көрнісі.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата,Әл-Фараби,Ахмет Иассауин,
Ж.Баласағұни т.б.). Қазақ ағартушылар, қоғам қайраткерлері. (Ж.Аймауытов.
М.Жұмабаев, А.Құнанбаев, М. Дулатов,Ы. Алтынсарин т.б.). Шет ел педагог-
психологтары (Н.Крупская, А. Луначарский, П. Беленский, Д.Лихачев,
С.Шацкий, Л. Выготский т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта, өмірдегі
және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-жақты
дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Оқу тәрбиесі қарым-қатыныс арқылы іске асырылатын процесс әр оқушының
өмірге деген көзқарасы көркем шығармаларды оқып талқылау, көрген
кинофильмдер мен көркемсурет галереясынан немесе табиғатқа саяхаттан алған
әсерлерін баяндау арқылы ұжымдық қарым-қатынаста толысып қалыптастыруы
белгілі.
Оқу ісі еңбекпен тығыз байланысты іскерлік, ізденістен, шығармашылық
әдіскерлік құлшыныстан туындайды.
Халық педагогика негізінде ауылдық мектеп оқушыларына эстетикалық
тәрбие берудің ұйымдық-әдістемелік және мазмұндық аспектілерін әзірлеу
(жетекші кафедрасының доссенті С. А. Ұзақбаев);
Мәдени мінез-құлықты оқушы бойына қалыптастыруда аса маңызды рөл
атқаратын тәрбие әдісінің бірі – жаттықтыру. А.С.Макаренко тәрбиесінде
оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байытудың маңызына ерекше тоқтала
келе “балалардың бойында жақсы әдет, дағдылардың мықтап орын алуы үшін оны
үнемі жаттықтыру керек” – дейді.
Осы әдісті оқушылардың бойына сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу
жұмысында да, қоғамдық жұмыстарда атқаруда, еңбекке, мәдени көпшілік саяси
тәрбие, спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрысы,
әңгіме, баяндама тағы басқа құралдарда іс-тәжірибелерде қолданылып
жаттықтыру арқылы іске асады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таным ынтымақтыққа, бірлікке,
еркіндікке, адалдыққа, шыншылдыққа, мейрімділікке, кішпейілділікке
тәрбиелейді.
Бүгінгі күні тәрбиенің алдындағы міндеті жан-жақты мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу.
Жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыру, ол жалпы адамзаттық
құндылықтарымен қатар, ұлттық құндылықтарды жеке тұлғаның бойына сіңіру
мәселесімен тығыз байланысты. Бұл туралы Балалар құқығын қорғау
конвенциясында да (1989) жылы айтылған.
Ұрпақ тәрбиесін өмір талабына сай ұйымдастырып халықтың тәрбиесіне
тәжірбиенің озық үлгілерін алып бүгін де шебер пайдалана білу уақыт
талабы.
Белгілі ғалымдарымыз С. Қалиев, Ш.Майғаранова, Г. Нысанбаева т.б.
өздерінің “мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі” атты
еңбектерінде: “ Бірінші кезектегі артықшылық, бағыт –жалпы адамзаттық
құндылықтарға сүйенген болу керек. Тұтас педагогикалық үрдістің бәрінде
ешқандай ұсақ мүмкінділік қалдырмастан оқушылардың рухани байлығын
арттыру”. Ұл мен қыз баланың тәрбиелері ерекше болған.
Қазақтың “салт-дәстүр, ұлттық ойныдар, өнер, этнография” отбасы
туралы әдістер де шамалы. Х. Арғынбаевтың “Қазақ отбасы”, С. Қалиевтың
“Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы”, Ә. Табылдиевтың
“ Қазақ этнопедагогикасы” –атты еңбектерінде ұлттық психология туралы жақсы
көрсетілген.
Халық домбыраның, қобыздың , сазсырнайдың үні мен айтыс, терме, ән
әуендері, ертегілер, жұмбақтар, ұсталық зергерлік қасиеттері мен баланың
эстетикалық талғамын дамыта білген.
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектеп тәрбиесінің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен,
өмірмен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу. Тұлғаның
рухани және дене қаблеттерін жан –жақты дамытып, эстетикалық талғамдары мен
сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу қажет.
1-тарау. Бастауыш сыныпта эстетикалық білім берудің маңыздылығы.
1. Эстетикалық тәрбиенің мәні, міндеттері.
Бейнелеу өнер құралдары арқылы сана-сезім деңгейі өте жоғары, жаңа
концептуалды ойлауға қаблеті бар, дүнйеге деген біртұтас көзқарасы бар,
шығармашылық іс-әрекетінде соны енгізуге, көрсеуге дайын, ұжымда өмір
сүре алатын, өзін мәдениет әлемімен жеке адамдармен тіл табыса алатын
адамды қалыптастыру қажеттілігі аса өзекті болып табылады. Бұны әрбір
бала бойында табиғатынан берілген маңызды күштердің дамуы негізінде
жасауға болады.
Оның өсу, ортақ және дара қаблеттер мен нақты іс-әрекет түрлеріне
қызығушылық кезеңдерінескере отырып, шығармашылық даралықты қалыптастыру
арқылы тұлғаның әлеуметтік және өзіне тән қасиеттерді үйлесімді
қатынастарда құруға болады.
Эстетикалық тәрбиенің басыты мақсаты- қоршаған ортының тәбиғаттың
әсемдігін сезіне, көре білуге тәрбиелеу. Сұлулықты көріп сезіне білетін
бала оны аялап қорғай біледі, мейрімді болады. Эстетикалық тәрбиенің
табиғат пен (табиғатта, еңбекте, қоғамдық қарым-қатынаста, адамдардың
қылығында) өнердегі тамаша әсемдікті дұрыс түсініп, адам өз бойына дарыта
білу қабілеттілігіне тәрбиелеу, эстетикалық көзқарасын, талғамы мен
сезімін, өнер мен өмірде тамаша әсемдік жасауға қатысу талабы мен
қабілеттілігін дамыту деп түсінеді.
Эстетикалық тәрбиенің бірімен- бірі өзара байланысты екі жағы
бар:
оның сыртқы көрінісі – эстетикалық тәрбиенің міндеттері, мазмұны, құралдары
мен әдістері, ал оның ішкі мәні – педагогтың жетекшілігімен адамның жеке
басының эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын барған сайын тамаша
әсемдікке тәрбиелейді, баланың іс-әрекетін творчествалық пен жетілдіре
түседі. “Мектеп балаларын тәрбиелеудің үлгі мазмұны” бағдарламасы мектепті
осыған бағыттайды. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру ісіне мұндай көзқарас
біздің халық ағарту және гуманисті тәрбие беру жүйемізде алға қадам
басқандық болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі міндеттері
мыналар:
Эстетикалық қабылдауды –табиғаттағы, өнердегі, қоршаған ортадағы,
әсемдікті, әдемілікті қабылдауды дамыту;
Эстетикалық талғамды, әсемдікті бағалай білуді, нақты әсем нәрсені
эстетикалық емес нәрседен ажырата білуге тәрбиелеу;
Өнерде өзінің шама-шарқынша көрсете білуге, қоршаған ортадағы
әсемдікті бойына сіңіре білуге тәрбиелеу.
Осы үш міндеттің бәрі бірімен-бірі тығыз байланысты, алайда оларды
тізіп шығу тәртібі белгілі дәрежеде эстетикалық тәрбие беру жөніндегі
жұмыстағы дәйектілікті, оның қайсы бір кезең-кезеңге бөлінетіндігін
бейнелейді. Шынында да, адам әуелі әсемдікті қабылдай білуге, онан кейін
қабылдаған ұғымдарын бағалап, аңғара білуге дағдыландыру, айналасындағы
тіршілікке әсемдікті енгізе білу бәріненде жақсы дамытылады.
Педагогикада эстетикалық мәдениет, күрделі қалыптасқан ұғым ретінде
танылады. Адамның эстетикалық сезімін, ерекше қайырымдылық әсерін
қалыптастыру, тамаша әсемдікті дұрыс қабылдап, бағалай білу, өнер мен
жаратылыс, еңбек қоғамдық өмір және адамдардың мінез-құлқы, оның ең
маңызды құрамы болып табылады.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардң өмірінде зор роль атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызығушылығын арттырады, оған жоғары рухани лаззат алуға мүмкіндік береді.
Біз адамның адамгершілігін тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз,
сондықтан әр баланы сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсемдік пен әдемілікке
сүйенетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілікті және ождансыздықты, қуаныш пен қайғыны, әділдік пен
әділетсізді т.б. түсінуге байланысты, оның саналы тәртібі менез-құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу- тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына
тек ғана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәлім-
тәрбие, тұрмыс - тіршілік, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш
ретінде көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу
қажет. Ол әрдайым баланың бойында әсемдік құндылықтары бар өзімен қатар
құрбы-құрдастарына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті
тиімді және сапалы болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені
қабылдау деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да
әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
, сезімталдығын тәрбиелеп мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатысы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген заттардың
сапасының құндылығы, әсемдігі тұтыну жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі
баланың білім алуына белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын
талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу – дамыған
әсемдік сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қаблетін
қалыптастырудың белгілі бір мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді
дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-
әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының
әсемдікке көзқарасының дамуы, білім алуы, қалыптасу құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекеттің мазмұнын сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтың іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыка адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамудың жалпы
жүйесінде жанама қызметі де бар.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар
әр түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтежесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Көркемдік және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық
танымның маңызы өте зор.
Эстетикалық таны- бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы әдемілік
пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер шығармаларына жоғары талап
қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ тебу, яғни жарыс өткізіледі.
Сонда орындаушыларға екі түрлі баға қойылады. Бірінші баға- көркемділігі
келістіре орындалғаны үшін, екінші баға мәнерлеп сырғанаудың техникасын
жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады. Әрине, орындаушыларға әділетті баға
қою үшін мамандардың, әсіресе төрешілер алқасының танымы, білімі жоғары
дәрежеде болуы керек.
Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не
тегінде шығармшылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселердің
бірі- баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және
оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасалуы қажет. Өмірге енген эстетика ( еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай -жағдай эстетикасы) адамды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Эстетикалық мәдениеттің басқа сыңарлары деп жеке адамның эстетикалық
ой-өрісін құрайтын,білімді оның негізінде қалыптасатын түсініктерді,
ұғымдарды, көзқарастарды, талғамдарды есептеу керек. Эстетикалық мәдениетте
мақсат пен үлгі ретінде эстетикалық мұрат ерекше орын алады. Эстетикалық
мәдениеттің маңызды сыңары деп әсемдікті сыйықсыздықтан, нағыз көркемдікті
жалған көркемділіктен ажырата білуге мүмкіндік беретін эстетикалық талғамды
есептеу керек. Адамның дүниеге деген көзқарасының көрсеткіші оның
эстетикалық ынтасы мен қажеттігі, сондай-ақ эстетикалық қаблеттілігі.
Мектеп балаларының эстетикалық мәдениетінің даму деңгейі, зерттеулер
көрсеткендей, біркелкі емес. Мектеп балалары табиғаттағы, өнердегі
білімдегі және еңбектегі әсемдікті көреді де біршама терең толғана алады.
Олар барлық асқақ ойлар мен ерлікке құштар. Алайда олардың өнер мен
көркемдік творчество жөнінде білімдері аз. Олардың эстетикалық мәдениетінің
дамуындағы жас ерекшеліктері де байқалады: кіші мектеп балалары табиғаттағы
әсемдікке, жас жеткіншектер өнерге аса қызықса, ересек мектеп балаларының
мінез-құлық, қарым-қатынасы эстетикасы, адамның сыртқы қабілеті және оның
ішкі дүниесі көбірек қызықтырады. Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің даму
деңгейіндегі теңсіздікті мақсатты бағытталған эстетикалық қабылдау жолымен
шешуге болады. Педагогика бұл мәселені шешуде адамның бірдей, тұтас мәнін
түсінуден, оның өмірінің барлық: ақыл-ой, идеялық, адамгершілік және
эстетикалық жағынан өзара байланыстылығын негізге алады. Осы барлық
жақтардын үндестікпен дамуы-жеке адамның өркендеп өсуінің маңызды шарты.
Білім және бейнелі ықпал жасау жүйесі арқылы өсіп келе жатқан кісі
адамдарға, Отанға, мәдениеттің өмірде қайталанбас бағалы заттарына деген
дұрыс көзқарасты қабылдайды, өз бойына сіңіреді, жетілдіреді. Жеке адамның
дамуың тұтас процесінде қандай да бір бастаманы жете бағаламаушылық, немесе
керісінше, асыра бағалаушылық бірдей, зиянды.
Эстетикалық сезімдерді, мұраттарды, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу
білімді меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың қуатты
факторы болып табылады, жеке адамды идеологиялық күреске белсенді қатысу
үшін шыңдайды.
Жеке адамды жан-жақты дамытудағы эстетикалық тәрбиенің мәнін, рөлін
және алатын орнын кеңінен түсіну педагогикада көптен бері келе жатқан
дәстүр. Мұндай түсініктің негіздерін А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
С.Т.Шацкий қалаған болатын. Біртұтас еңбек мектебі туралы Декларацияда-
педагогиканың бұл манифесінде-эстетикалық білім алу деп оңайлатылған
бірдеңені, балалар өнерін оқыту емес, сезім мүшелері мен шығармашылық
қаблеттілікті үнемі дамыту, әсемдікке рахаттану мүмкіндіктерін ұлғайтып,
оны жасай білу деп түсінген. Бұл элементі жоқ еңбек пен ғылми білім алу бұл
құжатта “жансыздандырылға” нәрсе деп атап көрсетілді.
Эстетикалық тәрбиенің алғашқы жетістіктерін пайдалана отырып,
А.С.Макаренко талай тәжірибелер жасады, олар оған эстетикалық тәрбиенің
шеңберін ұлғайтып, оны өнер құралы ретінде ғана емес, сондай-ақ еңбекте,
ойында, тұрмыста, тәрбиеленушілер ұжымдарының қарым-қатынасында қолдануға
мүмкіншілік береді. Бұл жұмыстардың барлығы педагогиканың ғылми позициясын
нығайтып, көптеген қиын да маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
1.2. Эстетикалық тәрбие беру принципі мен жүйесі.
1. Эстетикалық тәрбиенің жалпыға бірдейлік принципі.
2. Өнер шығармаларындағы идеялық және көркемдік біртұтастық принципі.
3. Ғылым мен өнердің өзара байланысы принципі.
Өмір мен өнердегі тамаша әсімдікті көру, сезіну, түсіну және жасай білу
өзінен-өзі келе қалмайды. Бұл қабілеттілікке мақсат көздей отырып тәрбиелеу
керек.
Мектеп балаларды эстетикалық тәрбиелеуде орталық буын болған және
солай болып қалады да. Балалардың өзіндік шығармашылығымен ұштастырып,
педагогикалық дұрыс ұйымдастырылған хабарлар, оқушылардың көркемдік талғамы
мен баға бере білуінің қалыптасуын анықтайды. Мектеп оқушылардың көркемдік
талғамын қалыптастыру жөніндегі жұмысты мақсат көздей отырып, олардың
оқуының ақырғы күніне дейін жүргізуі тиіс.Бұл жұмысты тоқтатып тастау
талғай білудің тұрақсыздануына әкеліп соғады да, оқушылардың өнер
шығармаларына дұрыс баға беру қабілетін төмендетеді.
Алайда, егер эстетикалық тәрбие белгілі бір жүйемен жүргізілген
болса, ондай мектеп өз функциясын орындайды. Эстетикалық тәрбие жүйесі
деген түсінікке жеке адамның қалыптасуын қамтамасыз ететін мақсат бірлігі,
принциптері, ұйымдасқан түрлері, әдістері енеді.Педагогтық ұжымда, әр бір
мұғалім қандай мақсаттарға жетуге ұмтылуғатиісті екенін, мектептегі білім
берудің әрбір кезеңдерінде қандай міндеттер жетекші болуға тиісті екені
белгілі. ”Мектеп тегі балаларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны” бастауыш
сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің кең шеңберлі міндеттерін
белгілейді. Оқушылардың көркем шығармаларының формалары мен мазмұндарын
эстетикалық түсінікті, балалардың өнер шығармаларындағы әсемдікке деген
сезімталдық көзқарасын туғызу қажет. Балалардың көргендерін сурет салғанда,
сөйлегенде, заттар жасағанда түсіндіріп беру қабілеттерін дамыту маңызды
міндет болып табылады. Мектеп балаларын қоршаған ортадағы сыртқы түрінің
әсемділігіне, жақсы мінез-құлыққа, өмір мен өнердегі әсемдікті бұзуға деген
жағымсыз көзқарасқа тәрбиелеудің маңызы зор. Эстетикалық тәрбие жүйесін
анықтауда педагогтық принциптерді анық түсіну үлкен рөл атқарады. Олардың
ең маңызды эстетикалық тәрбие жалпыға бірдейлігі болып табылады. Әсемдік
–баршамызға бірдей.эстетикалық бастаманы адам өміріне енгізу, ол қмірді
рухани байжәне қызықты етіп жасау-бұл тәрбие практикасында қалыптасқан
талаптар.
Өнер шығармаларындағы идеялық және көркемдік біртұтастық принципі
эстетикалық тәрбие жүйесінің негізіне жатады. Ол өнер құралдарымен саяси,
эстетикалық және адамгершілік тәрбиелердің біртұтастығын білдіреді. Бұл
принципті есепке алу идеялық жағынан табанды, берік сенімді, нағыз өнерді
нашар жасалған алдамшыдан ажырата алтын адамдарды қалыптастыруға
көмектеседі.
Эстетикалық тәрбие жүйесін құрған кезде жеке адамға ықпал жасауда
ғылым менен өнердің өзара байланыс принципіде ең негізгі болып табылады.
Ғылым мен тығыз байланыстағы өнер оқытудың қандай да сатысында болсын,
баланың ақыл-ойы күшін дамытады, дүние туралы ғылыми ұғым қалыптастырады.
Эстетикалық тәрбиеде мектеп балаларының шығармашылық көркемөнерпаздығы
принципінің үлкен маңыздығы бар. Көркемөнер шығармасы процесінде оқушы өз
күшін жаттықтырады, жеке адамның бірқатар бағалы сапасын дамытады.
Біздің заманымыздың белгілі болған бір фактісі, эстетиканың, өнердің
өз шеңберінен асып, біздің өміріміздің көптеген салаларына қадам басуында
болып отыр. Осыған сәйкес эстетикалық тәрбиенің бағыты да өзгереді, ол
оқушылардың мектептегі және одан тыс бүкіл өмірінің эстетикалық ұйымдасуын
есепке ала отырып жүргізілуі тиіс. Балалық шақтың өзін әдемі етіп,
балаларды күнделікті іс әрекетінде тамаша әдемілікті көріп, оны өз қолымен
жасай білуге және өмірді жақсы жаққа қарай қайта құрып, өзгертіп отыруға
үйрету-қазіргі мектептегі эстетикалық тәрбиенің маңызды бағытының бірі,
міне, осында.
Мектептегі эстетикалық тәрбие жүйесін құрғанда жұмыстың түрлері мен
мазмұнының бай болуының үлкен мәні бар.
Еліміздің бір қатар эстетикалық тәрбие жүйесі берік орын алуда. Әдеби-
көркем студиялар, мектеп театрлары, музыка мен көркемөнер әуесқойларының
үйірмелері, кештер мен концерттер-бұл жұмыс формаларының барлығының да
қайнаған ортасы, ұйымдастырушылық және қатысушылар оқушылардың өздері болып
табылады.
Күнделікті өмірдегі адамның жеке басының эстетикасы.
Жеке адамның жалпы мәдениеті үйелменде, ұжымда, жұртшылық арасында
байқалады. Сондықтан күнделікті өмірдегі оқушының жеке басының эстетикасына
ерекше көңіл аудару мұғалімдермен ата-аналар алдындағы кезек күттірмейтін
басты мәселенің бірі.
Оқушылардың жалпы мәдениеті, яғни эстетикалық тәрбиенің маңызды жақтары
ізеттілік, ұқыптылық, жылы шырайлылы, Қайрымдылық, тазалықты сақтау т.б.
Жалпы эстетикалық мәдениет- бұл қатынас эстетикасы, манера (өзін ұстай білу
үлгісі), дене қимылы т.б. А.С.Макаренко еңбектерінде бұл проблемаға зор мән
берілген.
Қатынас эстетикасы. Үйелменде ата-аналармен, мектепте оқушылармен, басқа
адамдармен қатынас жасау эстетикалық тәрбиенің бастамасы. Мұндай қатынас
балалардың күнделікті өмірде, іс-әрекетінде қалыптасады, эстетикалық
сезіміне үнемі әсер етеді. А.С.Макаренконың айтуы бойынша адамдармен жылы
шырайлы қарым- қатынас, көршілерге қайрымды, сенімді дос және өнегелі болу-
осының бәрі моральдық эстетиканың басты бір саласы.
Үй-жағдай эстетикасы. Әрбір үйелмен өз үйіне жайлы жағдай жасауға
тырысады. Үйелменде балаларды үй ішінде өзінің жеке заттарын, оқу
құралдарын ретке келтіріп ұстауға, күтуге, үйді жинауға, тазалықты
сақтауға үйретеді. Осындай жұмыстардың барлық түрлеріне балаларды қатыстыру-
әке мен шешенің, ересек үйелмен мүшелерінің басты міндеттері.Мысалы, бөлме
өсімдіктерін өсіру, оларды күту, бөлмені безендіру т.б. жұмыстарды өз
бетімен орындауға дағдыландыру, балалардың эстетикалық сезімін, танымын
тәрбиелейді және эстетикалық ұғымын қалыптастырады.
Киім-кию эстетикасы. Адамның сыртқы көрнісі, киімі, жүріс-тұрысы, оның
эстетикалық мәдениетіне байланысты. Киім эстетикасы сән қазіргі өмір
талабына сәйкес болуды қажет етеді. Ескірген сән бойынша киіну адамды
сұрықсыз етеді, оның сүйкімділігін жояды. Сәнді дұрыс пайдалану-бұл
әдемілікті сезу, өмірге, адамның бейнесіне сергітуші жаңалықтар енгізу.
Артық сәндену, түрлі формаларға, түстерге еліктеу адамға абырой
әпермейді. Сырт киімді,аяқ киімді, шашты баптаудыөскелең өмір талабына сай,
жас ерекшелігіне сәйкес таңдап алған жөн.
Манера (дене қимылы) – бұл әрбір оқушының өзін-өзі ұстай білуі және
дене қимылы жөніндегі ұғымды білдіреді.
Ұқыпсыз киім, қалай болса солай жүру икемсіздік, әдепсіздікті,
сұмпайылықты көрсетеді. Сондықтан дене қимылында, өзін ұстай білуде
қарапайымдылықты, сезім өлшемін сақтау керек.
Жеке адамның мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасып жатуы эстетикалық
сұлулықтың белгісі.
Сонымен оқушы жас өспірімнің эстетикалық танымын, сезімін, мәдениетін,
білімін көтеруде ең басты сүйеніш мұғалімдер мен ата-аналар. Олар өздері
үлгі болып эстетикалық тәрбие жұмысының мазмұнын, формаларын және әдістерін
жетілдірудің жолдарын іске асырады.
3. Ақын, жазушылардың эстетикалық тәрбие мәселелері.
А. Құнанбаевтің эстетикалық тәрбие туралы көзқарасы.
Ұлы ақын эстетика мен өнер туралы арнайы еңбектер жазбаса да, оның
эстетикалық көзқарасы қазақ халқының эстетикалық ойының шыңы болып
табылады. Ақын өзінің шығармаларында шынайы әсемдік пен сұлулықты
эстетикалық талап тұрғысынан бағалаған. М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Жұбанов,
Е. Байзақов сынды ақын – жазушылар мен әдебиет танушылар, өнертанушы,
ғалымдар еңбектерінде Абайдың эстетикалық көзқарастары жайында құнды
пікірлер мен тұжырымдар айтылған. Абай түйіндеген негізгі эстетикалық
қағидалар үш салада – табиғат, адам, өнер аясында көрніс тапқан. Ол
“эстетикалық” терминін қолданбай-ақ, әдеміліктің мән – мағынасын “сұлу,
әдемі, нұрлы, ажарлы, көрікті, сымбатты, сәнді, сүйкімді” деген қазақтың
төл сөздері арқылы жеткізген.
Абайдың дүниетанымдық, педагогикалық, этикалық көзқарастары да азды –
көпті сөз болып жүр. Б.Қазыханованың қазақ эстетикалық мәдениетінің
қалыптасуына арналған Абай эстетикасына да біршама талдау жасалды. Ақын
шығармаларынан оның дүниеге, қоғамға, табиғатқа, өнерге, мәдениеттің
атқарар міндетіне, адамдардың мінез – құлқына, өзара қарым –қатынасына,
еңбектің мәніне, дін мен ғылымға, ән мен күйге байланысты сан алуан ой-
пікірлерін кездестіреміз.
Абай эстетикалық тақырыпта ғылми еңбек қалдырған жоқ. Өнердің
философиясы болып табылатын эстетиканың барлық заңдылықтары мен
категорияларын ол жақта білген жоқ. Әйткенмен де данышпан ақынның озық ойы,
өмір шындығын көркемдік заңдылық тұрғысынан тану көп жағдайларда прогресшіл
ойшылдардың ой- пікірлерімен орайласып жатады.
Абай әсемдікті адам қоғамнан тыс, оқшау алып қарастырған жоқ. Абай
табиғаттың сұлулығын, жарастығын, әсемдігін жырлаған көптеген лирикалық
өлеңдер жазды. “Жаз”, “Қыс”, “Көктем”, “Күз”,”Желсіз түнде жарық ай”
“Жазғытұрым”,”Қансонарда бүркітші шығады аңға” және басқа өлеңдерінде
табиғаттың қаз-қалпындағы сұлулығын танумен бірге, оны адам тіршілігінен
тыс алып жырламады. Адам табиғаттың сұлу бейнесі, оның әсем көрінісін, оның
әсемдігін адам өмірімен байланыстыра суреттейді.Өйткені табиғаттың
сұлулығын, әсемдігін адам қабылдап түсінгенде, игергенде ғана, ол
эстетикалық ләззат алады.
Жазғытұрым қалмайды қыстың сазы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі...
Жаздың көркі енеді жыл құсымен,
Жайраңдасып жас күлер құрбысымен.
Міне, бұл өлеңнен көктем көркі, сәні тіршілікті тірілте, қыстың сызын
арылта келгенімен байланысты сипатталады.
Көктем, жаз мезгілі жайындағы өлеңдерінде Абай адамдардың эстетикалық
сезімдері мал төлдеп, ақ пен астың көбеюімен шектеліп, көктемнің әсем
көркіне қарапайым назар аударғанына қарамастан, бұл сезімнің бірте – бірте
сапалық рухани қажеттілікке – эстетикалық қажеттілікке ауысатынын көреміз.
Демек, Абай табиғатты тек қана материялдық тұрғыдан – адамға пайда әкелу
тұрғысынан қарастырады. Егер күн сәулесі тіршілік көзі ретінде жырланса,
күз бен қысты жүдеген, көркі қашқан табиғат, “жапырағынан айырылған ағаш,
қурай”,”күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы”, үскірік аяз, қатал қыс суреттері
адам бойындағы сұлулық пен үйлесім сезімін әлсіретеді. Жалпы табиғат
жырларында табиғат – ана адамның сезім арпалысын ширықтырып, оның рухани
қажеттіліктері қанағаттандырады. Мысалы, “Желсіз түнде жарық ай” өлеңінде
жастардың ішкі нәзік сезімдерін табиғат аясына бөлеп, “сәулесі суда
дірілдеген” аймен, “өзара сылбыр қаққан” ағаштың жапырағымен салыстырады.
Желсіз түнде жарық ай
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен гүрілдеп, -
деп Абай түнгі ауыл суретін береді. Осы түннің әсемдігі айлы аспан, желсіз
тынық түн, ауылдың жанында терең сайда гүрілдеп ағып өзен жатыр. Осы
көрністің әсемдігі – сүйіскен жас жүректердің – жігіт пен қыздың –
жолығысуына да. Ақын кез –келген ауыл түнін жырға қосып отырған жоқ. Жастар
жүрегін қауыштырған түнді таңдап алып, соның әсем суретін кестелеп өлеңге
түсіріп отыр. Ақын түсінігіндегі табиғат сұлулығы дерексіз сыртқы сыр-
сипап, түр-сымбат емес, қоғамның, адамның тұрмысымен тікелей байланысты
реалдық ақиқат. Әсемдік туралы көзқарасын ақынның “Аттың сыны” деген
өлеңінен де айырамыз. Мұндай ақынның суреттеуінше, ат күш-көлігі, байлық
белгісі емес, сұлулық пен әсемдіктің, жарастық пен сымбаттылықтың бейнесі
болып табылады. Адамның сыртқы сыр-сымбаты жөнінде де Абай көптеген өлең
жазды. Бұдан ақынның көркемдікке немқұрайды қарай алмағандығын анық
сеземіз.
Абайдың табиғат эстетикасының мәні- табиғаттың адамда эстетикалық
сезімді тудырып, ол сезімнің оның санасында, күнделікті тіршілігінде көрніс
табуы.
Адам сұлулығының сипатында Абай “Адам бол” деген гуманистік принципті
алға тосып, талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сияқты бес түрлі істі
үлгі етіп ұсынады. “Ағаш көркі-жапырақ, адам көркі-шүберек” деген халықтың
аксиомаға арналған дана сөзін ұстанған бай, әдемі киімді адамның сырт
көрінісінің атрибутының бірі ретінде санап, бес асыл істің бірі-
қанағаттылыққа сүйеніп, киінуді жақсы көрген адамдарды, яғни кербездерді
сынға алады.
Ақын кербездердің екі түрін ажыратты: біріншісі-қылымсыған кербездер,
олар өздерінің сыртқы келбетін басқаларға ұнау үшін қолдан түзейді, екінші
кербездіктің арқасында күн көретіндер. Мұдайларды Абай адамдық қасиет, ар-
намысы жоқ, “сырты-бүтін, іші-түтін” пенделер сипатына жататын бейшаралар
қатарына қосады. Адамның табиғи сұлулығы оның ішкі жан дүниесінің
байлығымен, адамгершілік қасиетімен, адал еңбегімен өлшенбек, демек, жастар
шынайы әдемілікті, әсемдікті танып, жеңіл желпіге көңіл бөлмесе керек.
Ақын сұлулықтың сыртқы көрністерін тізбектеп, саралап келтірумен
бірге, әсемдік мәнісін сыртқы түр-пішінімен шектемей, оның ішкі мәніне,
мазмұнына тікелей тәуелді алып қарастырады. Сыртқы сұлу сымбаттың ар
жағынан алдамшы сиықсыздықты да көре білді. Әсемдіктің түр мен мазмұн
тұтастығынан, сыртқы құбылысы мен ішкі мәнінің бірлестігінен іздейді.
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды,-
деп ақын қыздың сыртқы көркіне сұқтанумен бірге, ол сыртқы сымбатқа егіліп,
сонымен ғана алданбайды, әсемдіктің мәнін сыртқы көрікпен ғана өлшемейді.
Біреудің көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе-қызар нәпсіге ерме,
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме!-
деп, Абай ақын бойындағы әсемдікті сыртқы көрікпен шектемей, оны мінез-
құлық, ақыл-парасат мөлшерімен де қоса өлшейді. Сыртқы жалтырақты, әсіресе
қызыл бояуды әсемдік шарты деп қарамайды, сыртқы түрмен шектелмей, ішкі
мәніске, мазмұнға көбірек ден қояды.
“Он сегізінші сөзінде” Абай адамның сырт қабілеті жөнінде жақсы пікір
айтады. “Кербездің екі түрлі қылығы болар: бірі бет-пішіні, сақал-мұртын,
мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдап түзетіп, шықпағын көтеріп, тарақтап
әуре болмақ. Біреуі атын, киімін, “айран ішемін” деп, солардың арқасында
сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен кейінгілерге әттең дүние- ай,
осылардың атындай ат мініп, киіміндей кигеннің де арманы бар ма екен?!-
дейтұғынға болмаққа ойланбақ. Мұның бәрі-масқаралық, ақымақтық... Тегінде
адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады”
деп ойшыл ақын адамның сұлулығын сыртқы құбылыспен өлшемей, ішкі мән мен
тұтастықта алып бағалады.
Абай адам сұлулығын жан сұлулығымен, тән сұлулығымен, ақыл-парасат
байлығымен, адамгершілік ізгілікпен бірге алып қарады. Адамның еңбекпен бір
сабақтас бейнелеген. Еңбектің сұлулығын оның жасампаз кереметін,
жаңғыртушылық күшін жете сезініп, оның поэзиясын іштарта жырға қосқан.
Адамның сұлулығы сыртқы түр-сымбатында емес, оның адал еңбегінде, жасаған
игілігінде дейді. “Ақыл бітпес дәулетке, дәулет біптес келбетке”, “Сүйкімі
жоқ құр масыл би, сүйретіліп өнер сол”,”Талап, еңбек, терең ой, қанағат
рахым ойлап қой-бес ақыл іс көнерсің”, “ Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды
арман, шошимын кейінгі жас балалардан, терін сатпай, телміріп көзін сатып,
теп-тегіс жұрттың бәрі болда арман”,-дей келіп, ақын адам қадір қасиетін,
тән сұлулығын ақылмен, адал еңбекпен өлшейді. Абай адам еңбегінің рөлін
дұрыс түсінумен бірге адамзатттың өзін басқа дүниеден бөліп шығарған еңбек
екенін, әрине түсіне алған жоқ. Ақын адам баласының жаратылысын, шығу тегін
еңбек емес, бір Алланың құдіретімен байланыстырғаны мәлім. “Махаббатпен
жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті”.
Абайдың әсемдік және оны тану туралы пікірлерін қорта келгенде
ақынның әсемдік хағындағы ой-пікірлері дұрыс бағытта. Абай әсемдікті
орнықтыру үшін сиықсызды ажуалап, күні өткенге күліп, жақсыға жол ашу үшін,
жамандықтан жұртты жирентуге көп күш салған. Мұны біз сатиралық өлеңдерінен
көреміз.
Қазақтың эстетикалық қалыптасуында Абайдың “Өлең -сөздің патшасы,
сөз сарасы”, “Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін”, “Өзгеге көңілім тоярсың”, “
Адамның кейбір кездері”, “Біреудің кісісі өлсе қаралы –ол”, “ құлақтан
кіріп бойды алар”, “ Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа”, т.б. өлеңдерінің
мәні зор.
Қазақ өнерінің негізгі түрлері-поэзия мен өлеңнің басты мақсаты,
Абайдың пікірі бойынша, тыңдаушыларға эстетикалық ляззат әкелу. Бұл олардың
мақмұны мен түрі бір жүйеге ұйқасқанда ғана жүзеге аспақ:
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы!
Абай, сонымен бірге, өлеңнін мәнін, қолднылмайтын жер жоқтығын, адам
туғанда да, өлгенде де өлеңнін ілесіп жүретінін, шілдехана мен жоқтаудың
өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталатынын көрсетеді:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Абайдың ән-өлеңге, өнерге деген шексіз махаббатты, ерекше көзқарасы, ғашық
жаны, ыстық ықыласы “Құлақтан кіріп бойды алар”, “Әсемпаз болма әрнеге”,
“Айттым сәлем Қаламқас”, “Көзімнің қарасы”, “Сегіз аяқ”, “Бойы бұлғаң”,
“Желсіз түнде жарық ай” және т.б. өлеңдерінде тамаша жырлаған. Абай
өлеңдерінде қазақтың дауыс ырғағы әсемдік пен үйлесім заңдарына шебер
бағынып, адам бойнына қуат, көңіліне шабыт, жанын нұр құйған:
Әннің де естісі бар, есері бар,
Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы күйді
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.
Қорта келгенде, қазақ көгінде жасындай жарқырап, туған халқының жүрегінде
үміт отын жағып, әлемдік өркениет пен мәдениетке қарай бастаған данышпан
Абайдың эстетикалық мұрасын “Эстетика” пәні курсына игеру, оны зерттеу-
ұлттық эстетика тарихының дертін айықтыруға бір дауа деп білеміз.
Мағжан Жұмабаевтің сұлулық сезімдері.
Жаратылыстың, исскуствоның сулу заттары адам жанында сұлу сезімдерін
оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген орман, сылдыраған су, былдырлаған бұлақ,
шетсіз-түпсіз қара көк теңіз, түрлі шөптер мен толқынданған дала, бұлтпен
таласқан биік тау, күннің ойыншыл алтын сәулелері, ерке сұлу ай, жұлдызды
түн, міне, осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары, көріністері,
искусствоның тылсымдай жанды билеп алып кететін ән, сиқырлы сөз, сұлу сурет
сықылды әсерлі адам жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай
қоймайды.Архитектура, сұлу сурет адамның көру сезімін сиқырлап барып жанды
сұлулық толқындарын туғызады.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені
сүюіне,көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан
тиылуына көп көмек көрсетеді.
Сұлулық сезімдерін тәрбие қылу. Әр адамның сұлулық сезімдері әр
түрлі нәрседен оянымпаз болады. Біреудікі музыкадан, біреудікі сұлу
суреттен, біреудікі поэзиядан. Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат
алмайтын, біреуіне құмар болмайтын адам болмайды.
1) Балаға жаратылыс сұлулығынан ләззат алғызу. Жаратылыста неше түрлі
сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын,
жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін
естісін. Жымыңдаған жұлдыздар себілгенкөк шатыр көкті, түрлі түсті
кемпір қосағын, буыны жоқ қайыңды көрсін. Жаратылыс сұлу. Бала сол
сұлу жаратылыстың құшағында болсын. Балада сұлулық сезімдері еріксіз
оянады.
2) Баланың маңдайындағы бәрі жинақты, ретті, таза болсын. Үйдің іші,
киім-кешек, ыдыс-аяқ,-- бәрі таза болуға тиісті. Баланың үсті- басы,
денесі, беті-қолы бәрі таза ұсталуға тиісті.Тазалыққа үйренген бала
әр уақытта таза болады. Баланың маңайындағы сөйленетін сөздер де
әдепті, сұлу болуға тиісті. Былық сөздерді естіп өскен балалар да
өмір бойы былық, былапыт тілді болады.
Баланың маңайындағы адамдардың жүріс-тұрыстары да әдепті, сұлу болуға
тиісті. Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де,
қозғалысы да сұлу болады. Адам сұлулықты сүйсе, тазалықты сүйеді.
Тазалықты сүйсе, оған ауру үйір болмайды.
3) Баланы сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу
үндерді естісін. Неше түрлі сұлу түрлерді, көрсін. Сұлу сөздер, сұлу
өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының әуендерін тыңдасын, сурет
салып үйренсін, ән салып, музыкалық аспаптарда ойнап үйренсін. Міне,
осыларды естісе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек,
топас адам- тірі өлік.
Мағжан Жұмабаев тәрбие саласын төрт топқа бөліп қарады. Олар: дене
тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, сұлулық пен әдеп-құық тәрбиесі, адамгершілік
тәрбиесі. Әрине,тәрбиенің басқада түрлері бар. “Егер де адам баласына осы
төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны.
Егер ол ыстық,суық, аштық ,жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын
күштерді елемейтін мықты берік денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс
шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден
ләззат алып, жан толқын дырарлық болса, жамандықтан
Мағжан Жұмабаевтың тәрбиесіндегі сұлулық сезімдерді үлгі ету
схемасы
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уалиханов өзінің аз ғұмырында көптеген
баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Шоқан халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына,
көркемдік талғамның жетілуіне, ой-өрісінің рухани әлемінің кеңи түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті ( өскен ортасы: табиғат, туыс, жолдас, өнер
адамдары, отбасы, әке-шешесі, әжесі т.б.)
“ Ата көрген оқ жонар” дегендей, Шоқанның көркемдік танымының
қалыптасуына әкесі Шыңғыстың ықпалы айрықша болды. Шыңғыс- қырғыз-
қайсақтардың салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін
зерттеген орыс ғалымдарымен, жазушыларымен байланыста болды.
Шоқан Уалиханов аузекі шығармашылық арқылы халықтың болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын, талғамын, эстетикалық сезімін көрсете білді.
Шоқанның Жанақ ақыннан естіп жазып алған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”
поэтикалық көркемдік ерекшелігі ерекше бағаланған. Эпостардағы бір
ерекшелігі- “өлеңдерді домбыраның, қобыздың, ым мен дене қимылдарының
сүйемелдеуімен айтылып, ел арасына тарайды.
Шоқан Уалиханов сонымен бірге шебер манасшының орындауында “Манас”
дастанын естіп, көпшілік ( кәрі-жас, үлкен-кіші) қалай эстетикалық ләзззат
алғанын айтып өтеді.
Мақал-мәтелдерді жинақтау арқылы халықтың балалар мен жастар тәрбиесінің
әлеуметтік тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді (барлығы үш жүзге жуық
мақал жинаған).
Эстетикалық өнерге тікелей қатысы бар халықтың сөз өнері, ақындық,
жыршылық, әншілік, күйшілік өнері де зерттеген.
Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері
болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке
жалпы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы орасан зор.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас жеткіншектердің эстетикалық
тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие
саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді
ұсынғандардың бірі Ыбырай Алтынсарин.
Оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, халқына, халық
мұрасына: ауызекі шығармашылыққа, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге деген
сүйіспеншілігінің артуына, эстетикалық талғамы мен сезімнің дамуына өскен
ортасы (табиғат, отбасы, туыс-достар, өнер адамдары т. б.) әсер етті.
Әсіресе, қазақтың мәдениетін, өнерін терең білетін, ақыл-парасаты жоғары,
сөзге шешен, елге сыйлы атасы Балқожаның ықпалы ерекше болды.
“Қазақ хрестоматиясына” енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған
материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және
ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары эстетикалық талғамның жан-
жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты сыртқы
жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ықпалымен де құнды.
Хрестоматияда Ыбырай халықтың ауызекі шығармашылығының негізгі
салаларын (ертегі, эпос, шешендік сөздер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, өлеңдер т. б.) қамтиды.
Хрестоматияға енген ертегілер балалардың өзінің көркемдігімен, әсемдігімен,
тартымдылығымен баурайды. Олардың қиялын ұштайды, қиындықты жеңуге,
қиналған кезде ақылмен шешімді әрекетке баруға, зерек, тапқыр болуқа
итермелейді. Айналадағы әдемілікті түсіне, қызықтай, қабылдай білуге
үйретеді. Сонымен қоса шешендік сөзге аса мән берген. Ағартушы мұндағы
мақсат-ата-бабалардың ежелден тіл, сөз, сөйлеу, мәдениетіне ерекше көңіл
бөлгенін көрсету, балаларды осы өнерді қадырлеуге, түсіне білуге үйрету,
тұжырымды нақты, көркем бейнелі сөйлеуге машықтандыру
Ы. Алтынсарин- қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, өзі домбыра
шерте білетін, қазақтың халық әндерін сүйіп айтатын адам болған. “Өнер көзі
халықта” деп халықтың әнін, күйін, жырын, аңыз әңгімелерін белгілі
адамдардан (Нұржан, Орынбай, Сейтахмет т.б.) тыңдап олардың үлгілерін
жазып алып отырған.
Музыкалық-эстетикалық білім мен тәрбиені дамытуда Ы.Алтынсарин
музыкаға қатысты жұмбақтарды көптеп беруі-аса бағалы тәжірибе. Әдеттегіден
өзгеше, бірақ әдістемелік және педагогикалық тұрғыдан айқын ол жұмбақтар
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеуде пайдалы болғаны сөзсіз. Бұл сабақ
әдісіндегі жаңалық еді.
“Бір жансыз, мойныңда бар екі құлақ,
Ойнайды дәл үстінде он шақты лақ.
Белінде сегіз белбеу, қолында екі арқан,
Ұстап алып тұрады ойламай-ақ.
Бар екен маңдайында жалғыз көзі,
Болады тоқсан түрлі айтқан сөзі...
Үстіне ашамайын ерттеп қойса,
Болады күнде жиын мұның өзі”.
(Домбыра)
Сонымен қатар ақын әдет- ғұрып, салт-дәстүргеде ерекше мән берген. Қыз
ұзату, той жасау рәсімі мен салтанатына эстетикалық тұрғыда жан-жақты
талдау береді. Бұл рәсім мен салтанатты-“өмір театры” десе де болады.
Өйткені, ән мен күй, жыр мен терме де, айтыс, би де әзіл қалжың да, ұлттық
ойындар мен жарыстар (қыз қуу, көкпар, алтыбақан т.б) , әр түрлі әшекейлі
киімдер, сәндік-қолданбалы өнер бұйымдары, үй жиhаздары бәрі-бәрі осында.
Ы. Алтынсарин қазақтың қолөнерін өте жоғары бағалаған және сол өнерге
балаларды жастайынан баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектептерін ашқан.
2-тарау. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені
қолдану әдістемесі.
2 .1. Мектепте эстетикалық тәрбиенің негізгі бағыттары.
Өзіңді өз халқының, оның мәдениетінің біте қайнасқан бір бөлігі ретінде
сезінбейінше рухани дамудың мүмкін еместігі- бес енеден белгілі ақиқат.
Мәселені “Елім-ай “бағдарламасында тоқсандар- аты “Сарыарқа”-қазақтың
кеңістік туралы түйсігімен астасып жататын дала образы,” Тұлпар”-
киеліжануар ретінде жылқы образы, “ Аққу”-ұлы өмірдің бастауының мәңгілік
рәмізі ретінде аққу образымен аталады. Ертегілерде, аңыздарда, күйлерде
аққу – құстар падишасы, аққу-сұлулық пен қайрымдылықтың жаршысы
Шығармашылықтың түр-түріндегі дәстүрлердің тұрақтылығы–тұтастай алғанда
қазақтың мәдениетінің негізін сипаттайды.
Музыкалық сайыстың жарыстық түрлері (“Айтыс”, “Тартыс” және басқалары
), шығармашылық, неғұрлым өнімді түрлері. Жалпы алғанда, негізгі мақсаты
болашақ жеткіншектерді қазақтың дәстүрлі музыкалық мәдениетінің
заңдылықтарын, оның орындаушылық, қабылдаушылық ерекшеліктері туралы
біліммен қаруландыру.
Кіші мектеп балаларының эстетикалық тәрбие жүйесін анықтауға кіріспес
бұрын, олардың эстетикалық даму деңгейін зерттеу қажет. Тіпті балалармен
алғашқы танысудың өзі-ақ олардың мектепке дейінгі мекемелерге қатысқандары
мен үйде тәрбиеленгендерінің эстетикалық даму дәрежелерінің әр-түрлі екенін
көрсетіп отыр. Балабақшаларда тәрбиеленгендер көптеген әндерді біледі және
оларды айта алады, олар өлең айтуға белгілі құштарлықтарын көрсетеді,
өздерінің жасына қарай түсінікті музыкалық шығармаларды тыңдауды ұнатады,
ынталы сурет салады, сонымен бірге олардың салған суреттері мазмұнды,
бояулары әр қилы болып келеді.
Отбасында тәрбиеленген балалардың даярлығы тіпті әр түрлі. Балалардың
барлығы қандайда болсын бір өлеңді оқи алады, кейбіреуі әндетеді. Бірақ
балалар өлеңдерімен қатар үлкендерге арналған өлеңдерді де айтады. Бір әнді
де айт алмайтын, сурет те сала алмайтын, жапсыра алмайтын балалар да
кездеседі.
Мұғалімге балалардың эстетикалық даму деңгейіндегі мұндай
айырмашылығын ескеруі қажет болады, сондай-ақ балалардың барлығы бірдей
әдемілікке сезімтал болмаса, оған таңданбау керек. Қолдағы бар барлық
құралдың көмегімен кейбір балалардың артта қалушылығын жойып, олардың
эстетикалық жалпы дамуының жоғарғы дәрежесіне жету қажет. Оқу барысы-
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралы. Балалардың эстетикалық жарқын
әсерленушілігі оқудың бірінші күнінен бастап-ақ пайда болуы мүмкін.Бұл
күннің барлық балалар үшін ұмытылмас, балалық шақтың нағыз жарқын
сәттерінің бірі болатыны белгілі. Мектеп алдында тұрған міндет-ол күннің
балалардың эстетикалық жарқын толғанысының қуанышты бірінші күні болуын
көздеу. Мектептердің көпшілігінде бірінші сыныпқа келген балаларды ұқыпты
әзірлікпен қарсы алу дәстүрге айналған.
Мұғалімдер балаларды салтанатпен қарсы алуға, ал сыныптың олар үшін
барнша тартымды болп көрінуіне қамқорлық жасады. Бірінші күннің өзінде-ақ
оқушылар өз мектебімен танысады. Мұғалім балалардың назарларын мектептің
безендірілуіне аударады. Бұл шаралар балаларды мектеп өміріне бірден
белсене арласып кетуге жігерлендіреді.
Егер бірінші сыныпқа келгендердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-тарау. Бастауыш сыныпта эстетикалық білім берудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Эстетикалық тәрбиенің мәні,
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Эстетикалық тәрбие беру принципі мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Ақын, жазушылардың еңбектеріндегі эстетикалық тәрбие
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2-тарау. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені
қолдану
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.1. Мектептегі эстетикалық тәрбиенің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. .26
2.2. Бастауыш сыныптарда этноэстетикалық білім берудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .38
2.3. Бастауыш мектеп оқушыларына сыныптан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие
берудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Зерттеу тақырыбы:
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің маңыздылығы мен
жолдары.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектептегі эстетикалық тәрбие беру мәселелері.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің маңыздылығын
анықтап, оқыту-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың
әдістемесін ғылыми тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
1. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық тәрбиесінің мазмұнын,
ерекшелігін анықтау.
2. Музыка, бейнелеу өнері, сыныптан тыс жұмыстарында бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау.
3. Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің жолдарын
анықтау.
Зерттеу пәні:
Оқыту-тәрбие үрдісінде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие
берудің жолдары.
Зерттеу болжамы:
Егер, музыка және бейнелеу өнері, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында
бастауыш сыныптың оқыту-үрдісінде эстетикалық тәрбие беруге зор мән
берілсе, эстетикалық талғамды ұлттық сана, сезімі жоғары жан-жақты жеке
тұлғаны қалыптастыруға болады.
Кіріспе
Қазақстандағы эстетикалық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы халықтық сан
ғасырлық тарихымен, тұрмыс тіршілігімен және мәдениетімен тығыз байланысты.
Адамдардың сыртқы тұрпатында, қарым-қатынасында, киім киісімен күй-
жайларында өндірген заттарында, еңбектер мен өнер туындыларында – осының
бәрінде эстетикалық мәдениеттің, эстетикалық талғам мен ұғымдардың
ерекшеліктері мен принциптерінен көрінетіні даусыз, мектепте оқушыларға
эстетикалық тәрбиені берудегі халық дәстүрлерінің сарқылмас мүмкіндіктерін
жете бағалады.
Баланың өзінің ішкі жағдайларын жеке бас мүмкіндіктерін ескере отырып,
белсенді іс-әрекет жасауына, сөйтіп сыныптан тыс жұмыстарда шығармашылық
белсенділік көрсетуіне, сондай-ақ тәрбиенің үздіксіздігі, бірізділігі,
сабақтастық және көп түрлілігін сақтауға, әр оқушының тұтас тұлға ретінде
дамуына, өзін-өзі тәрбиелеп дамытуына, жас және жеке бас ерекшеліктерін
ескеруге жете мән беріледі.
Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тапқан бабалар мұрасы тек шеберлік пен
іскерлікті игеру ғана емес, адамзаттың әлемді рухани эстетикалық тануының
көрнісі.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата,Әл-Фараби,Ахмет Иассауин,
Ж.Баласағұни т.б.). Қазақ ағартушылар, қоғам қайраткерлері. (Ж.Аймауытов.
М.Жұмабаев, А.Құнанбаев, М. Дулатов,Ы. Алтынсарин т.б.). Шет ел педагог-
психологтары (Н.Крупская, А. Луначарский, П. Беленский, Д.Лихачев,
С.Шацкий, Л. Выготский т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта, өмірдегі
және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-жақты
дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Оқу тәрбиесі қарым-қатыныс арқылы іске асырылатын процесс әр оқушының
өмірге деген көзқарасы көркем шығармаларды оқып талқылау, көрген
кинофильмдер мен көркемсурет галереясынан немесе табиғатқа саяхаттан алған
әсерлерін баяндау арқылы ұжымдық қарым-қатынаста толысып қалыптастыруы
белгілі.
Оқу ісі еңбекпен тығыз байланысты іскерлік, ізденістен, шығармашылық
әдіскерлік құлшыныстан туындайды.
Халық педагогика негізінде ауылдық мектеп оқушыларына эстетикалық
тәрбие берудің ұйымдық-әдістемелік және мазмұндық аспектілерін әзірлеу
(жетекші кафедрасының доссенті С. А. Ұзақбаев);
Мәдени мінез-құлықты оқушы бойына қалыптастыруда аса маңызды рөл
атқаратын тәрбие әдісінің бірі – жаттықтыру. А.С.Макаренко тәрбиесінде
оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байытудың маңызына ерекше тоқтала
келе “балалардың бойында жақсы әдет, дағдылардың мықтап орын алуы үшін оны
үнемі жаттықтыру керек” – дейді.
Осы әдісті оқушылардың бойына сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу
жұмысында да, қоғамдық жұмыстарда атқаруда, еңбекке, мәдени көпшілік саяси
тәрбие, спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрысы,
әңгіме, баяндама тағы басқа құралдарда іс-тәжірибелерде қолданылып
жаттықтыру арқылы іске асады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таным ынтымақтыққа, бірлікке,
еркіндікке, адалдыққа, шыншылдыққа, мейрімділікке, кішпейілділікке
тәрбиелейді.
Бүгінгі күні тәрбиенің алдындағы міндеті жан-жақты мәдениетті тұлғаны
тәрбиелеу.
Жан-жақты мәдениетті тұлғаны қалыптастыру, ол жалпы адамзаттық
құндылықтарымен қатар, ұлттық құндылықтарды жеке тұлғаның бойына сіңіру
мәселесімен тығыз байланысты. Бұл туралы Балалар құқығын қорғау
конвенциясында да (1989) жылы айтылған.
Ұрпақ тәрбиесін өмір талабына сай ұйымдастырып халықтың тәрбиесіне
тәжірбиенің озық үлгілерін алып бүгін де шебер пайдалана білу уақыт
талабы.
Белгілі ғалымдарымыз С. Қалиев, Ш.Майғаранова, Г. Нысанбаева т.б.
өздерінің “мектептегі тәрбие жұмысының теориясы мен әдістемесі” атты
еңбектерінде: “ Бірінші кезектегі артықшылық, бағыт –жалпы адамзаттық
құндылықтарға сүйенген болу керек. Тұтас педагогикалық үрдістің бәрінде
ешқандай ұсақ мүмкінділік қалдырмастан оқушылардың рухани байлығын
арттыру”. Ұл мен қыз баланың тәрбиелері ерекше болған.
Қазақтың “салт-дәстүр, ұлттық ойныдар, өнер, этнография” отбасы
туралы әдістер де шамалы. Х. Арғынбаевтың “Қазақ отбасы”, С. Қалиевтың
“Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы”, Ә. Табылдиевтың
“ Қазақ этнопедагогикасы” –атты еңбектерінде ұлттық психология туралы жақсы
көрсетілген.
Халық домбыраның, қобыздың , сазсырнайдың үні мен айтыс, терме, ән
әуендері, ертегілер, жұмбақтар, ұсталық зергерлік қасиеттері мен баланың
эстетикалық талғамын дамыта білген.
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне
тәуелді. Мектеп тәрбиесінің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен,
өмірмен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу. Тұлғаның
рухани және дене қаблеттерін жан –жақты дамытып, эстетикалық талғамдары мен
сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу қажет.
1-тарау. Бастауыш сыныпта эстетикалық білім берудің маңыздылығы.
1. Эстетикалық тәрбиенің мәні, міндеттері.
Бейнелеу өнер құралдары арқылы сана-сезім деңгейі өте жоғары, жаңа
концептуалды ойлауға қаблеті бар, дүнйеге деген біртұтас көзқарасы бар,
шығармашылық іс-әрекетінде соны енгізуге, көрсеуге дайын, ұжымда өмір
сүре алатын, өзін мәдениет әлемімен жеке адамдармен тіл табыса алатын
адамды қалыптастыру қажеттілігі аса өзекті болып табылады. Бұны әрбір
бала бойында табиғатынан берілген маңызды күштердің дамуы негізінде
жасауға болады.
Оның өсу, ортақ және дара қаблеттер мен нақты іс-әрекет түрлеріне
қызығушылық кезеңдерінескере отырып, шығармашылық даралықты қалыптастыру
арқылы тұлғаның әлеуметтік және өзіне тән қасиеттерді үйлесімді
қатынастарда құруға болады.
Эстетикалық тәрбиенің басыты мақсаты- қоршаған ортының тәбиғаттың
әсемдігін сезіне, көре білуге тәрбиелеу. Сұлулықты көріп сезіне білетін
бала оны аялап қорғай біледі, мейрімді болады. Эстетикалық тәрбиенің
табиғат пен (табиғатта, еңбекте, қоғамдық қарым-қатынаста, адамдардың
қылығында) өнердегі тамаша әсемдікті дұрыс түсініп, адам өз бойына дарыта
білу қабілеттілігіне тәрбиелеу, эстетикалық көзқарасын, талғамы мен
сезімін, өнер мен өмірде тамаша әсемдік жасауға қатысу талабы мен
қабілеттілігін дамыту деп түсінеді.
Эстетикалық тәрбиенің бірімен- бірі өзара байланысты екі жағы
бар:
оның сыртқы көрінісі – эстетикалық тәрбиенің міндеттері, мазмұны, құралдары
мен әдістері, ал оның ішкі мәні – педагогтың жетекшілігімен адамның жеке
басының эстетикалық мәдениетін қалыптастыратын барған сайын тамаша
әсемдікке тәрбиелейді, баланың іс-әрекетін творчествалық пен жетілдіре
түседі. “Мектеп балаларын тәрбиелеудің үлгі мазмұны” бағдарламасы мектепті
осыған бағыттайды. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру ісіне мұндай көзқарас
біздің халық ағарту және гуманисті тәрбие беру жүйемізде алға қадам
басқандық болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің негізгі міндеттері
мыналар:
Эстетикалық қабылдауды –табиғаттағы, өнердегі, қоршаған ортадағы,
әсемдікті, әдемілікті қабылдауды дамыту;
Эстетикалық талғамды, әсемдікті бағалай білуді, нақты әсем нәрсені
эстетикалық емес нәрседен ажырата білуге тәрбиелеу;
Өнерде өзінің шама-шарқынша көрсете білуге, қоршаған ортадағы
әсемдікті бойына сіңіре білуге тәрбиелеу.
Осы үш міндеттің бәрі бірімен-бірі тығыз байланысты, алайда оларды
тізіп шығу тәртібі белгілі дәрежеде эстетикалық тәрбие беру жөніндегі
жұмыстағы дәйектілікті, оның қайсы бір кезең-кезеңге бөлінетіндігін
бейнелейді. Шынында да, адам әуелі әсемдікті қабылдай білуге, онан кейін
қабылдаған ұғымдарын бағалап, аңғара білуге дағдыландыру, айналасындағы
тіршілікке әсемдікті енгізе білу бәріненде жақсы дамытылады.
Педагогикада эстетикалық мәдениет, күрделі қалыптасқан ұғым ретінде
танылады. Адамның эстетикалық сезімін, ерекше қайырымдылық әсерін
қалыптастыру, тамаша әсемдікті дұрыс қабылдап, бағалай білу, өнер мен
жаратылыс, еңбек қоғамдық өмір және адамдардың мінез-құлқы, оның ең
маңызды құрамы болып табылады.
Адамдардың эстетикалық сезімдері олардң өмірінде зор роль атқарады.
Әсемдікті көре, түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады,
қызығушылығын арттырады, оған жоғары рухани лаззат алуға мүмкіндік береді.
Біз адамның адамгершілігін тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтыламыз,
сондықтан әр баланы сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсемдік пен әдемілікке
сүйенетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілікті және ождансыздықты, қуаныш пен қайғыны, әділдік пен
әділетсізді т.б. түсінуге байланысты, оның саналы тәртібі менез-құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемділікке шынайы көзқарасы мен
мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу- тәрбие барысының
зейін салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына
тек ғана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәлім-
тәрбие, тұрмыс - тіршілік, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді.
Эстетикалық көзқарастар адамның шындыққа қатынасын анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш
ретінде көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу
қажет. Ол әрдайым баланың бойында әсемдік құндылықтары бар өзімен қатар
құрбы-құрдастарына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті
тиімді және сапалы болуы үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені
қабылдау деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да
әсемдігі ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
, сезімталдығын тәрбиелеп мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселелерге
әрі тікелей, әрі жанама қатысы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген заттардың
сапасының құндылығы, әсемдігі тұтыну жағына үлкен әсер етеді. Мұның өзі
баланың білім алуына белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас мәдениеті болуын
талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға өте
күшті әсер ету жүзеге асады.
Сонымен, оқушылардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу – дамыған
әсемдік сана мен талғамды, оны қабылдау және бағалау қаблетін
қалыптастырудың белгілі бір мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған процесі.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу оқушыны жан-жақты және үйлесімді
дамытудың жалпы жүйесінде ең алдымен өзіне тән қызмет атқарады. Ол іс-
әрекеттің барлық түрлеріндегі әсемдік нышанын анықтап, оны оқушының
әсемдікке көзқарасының дамуы, білім алуы, қалыптасу құралына айналдырады.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекеттің мазмұнын сөз өнерін, ақыл-ой
еңбегін, шындықтың объективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары және процесі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтың іс-әрекетінде қоғамдық мұраттардағы,
дамудағы оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар аударылады.
Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін әлем, музыка адам
жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары ашылады. Дене тәрбиесі мәдениеті
және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамудың жалпы
жүйесінде жанама қызметі де бар.
Баланың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеу әсемдіктің қасиеттері бар
әр түрлі өмір мен қатынастар және әсерлер ықпалымен жүзеге асырылады. Кіші
мектеп жасындағы балалардың эстетикалық көзқарасы үздіксіз дамиды.
Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің негізгі құралы - өнер.
Мектеп оқушыны әсемдікті өмірден, адамдар қылықтарынан, еңбек іс-
әрекетінен, еңбек нәтежесінен көруді және ләззат алуды үйретіп қана
қоймайды, күнделікті өмірде осы әсемдікті жасау ынтасы мен іскерлігін
тәрбиелейді.
Көркемдік және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық
танымның маңызы өте зор.
Эстетикалық таны- бұл өмірдегі, еңбектегі және табиғаттағы сыртқы әдемілік
пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер шығармаларына жоғары талап
қою. Мысалы, мұзда конькимен мәнерлеп сырғанақ тебу, яғни жарыс өткізіледі.
Сонда орындаушыларға екі түрлі баға қойылады. Бірінші баға- көркемділігі
келістіре орындалғаны үшін, екінші баға мәнерлеп сырғанаудың техникасын
жоғары дәрежеде игергені үшін қойылады. Әрине, орындаушыларға әділетті баға
қою үшін мамандардың, әсіресе төрешілер алқасының танымы, білімі жоғары
дәрежеде болуы керек.
Эстетикалық танымның дамуына көбінесе өнер үлгілерін қабылдаумен, не
тегінде шығармшылықпен байланысты іс-әрекеті мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өміріміздегі қажетті мәселердің
бірі- баланың эстетикалық белсенділігін тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және
оның заңдарын түсініп қана қоймай, осы заңдар бойынша өзін қоршаған
айналаға өзгеріс жасалуы қажет. Өмірге енген эстетика ( еңбек, табиғат
эстетикасы, адамдар қатынасы және жай -жағдай эстетикасы) адамды
сүйсіндіреді. Адам белсенді түрде өмірдегі әдемілікке, көркемдікке өз
үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы қажет.
Эстетикалық мәдениеттің басқа сыңарлары деп жеке адамның эстетикалық
ой-өрісін құрайтын,білімді оның негізінде қалыптасатын түсініктерді,
ұғымдарды, көзқарастарды, талғамдарды есептеу керек. Эстетикалық мәдениетте
мақсат пен үлгі ретінде эстетикалық мұрат ерекше орын алады. Эстетикалық
мәдениеттің маңызды сыңары деп әсемдікті сыйықсыздықтан, нағыз көркемдікті
жалған көркемділіктен ажырата білуге мүмкіндік беретін эстетикалық талғамды
есептеу керек. Адамның дүниеге деген көзқарасының көрсеткіші оның
эстетикалық ынтасы мен қажеттігі, сондай-ақ эстетикалық қаблеттілігі.
Мектеп балаларының эстетикалық мәдениетінің даму деңгейі, зерттеулер
көрсеткендей, біркелкі емес. Мектеп балалары табиғаттағы, өнердегі
білімдегі және еңбектегі әсемдікті көреді де біршама терең толғана алады.
Олар барлық асқақ ойлар мен ерлікке құштар. Алайда олардың өнер мен
көркемдік творчество жөнінде білімдері аз. Олардың эстетикалық мәдениетінің
дамуындағы жас ерекшеліктері де байқалады: кіші мектеп балалары табиғаттағы
әсемдікке, жас жеткіншектер өнерге аса қызықса, ересек мектеп балаларының
мінез-құлық, қарым-қатынасы эстетикасы, адамның сыртқы қабілеті және оның
ішкі дүниесі көбірек қызықтырады. Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің даму
деңгейіндегі теңсіздікті мақсатты бағытталған эстетикалық қабылдау жолымен
шешуге болады. Педагогика бұл мәселені шешуде адамның бірдей, тұтас мәнін
түсінуден, оның өмірінің барлық: ақыл-ой, идеялық, адамгершілік және
эстетикалық жағынан өзара байланыстылығын негізге алады. Осы барлық
жақтардын үндестікпен дамуы-жеке адамның өркендеп өсуінің маңызды шарты.
Білім және бейнелі ықпал жасау жүйесі арқылы өсіп келе жатқан кісі
адамдарға, Отанға, мәдениеттің өмірде қайталанбас бағалы заттарына деген
дұрыс көзқарасты қабылдайды, өз бойына сіңіреді, жетілдіреді. Жеке адамның
дамуың тұтас процесінде қандай да бір бастаманы жете бағаламаушылық, немесе
керісінше, асыра бағалаушылық бірдей, зиянды.
Эстетикалық сезімдерді, мұраттарды, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу
білімді меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың қуатты
факторы болып табылады, жеке адамды идеологиялық күреске белсенді қатысу
үшін шыңдайды.
Жеке адамды жан-жақты дамытудағы эстетикалық тәрбиенің мәнін, рөлін
және алатын орнын кеңінен түсіну педагогикада көптен бері келе жатқан
дәстүр. Мұндай түсініктің негіздерін А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
С.Т.Шацкий қалаған болатын. Біртұтас еңбек мектебі туралы Декларацияда-
педагогиканың бұл манифесінде-эстетикалық білім алу деп оңайлатылған
бірдеңені, балалар өнерін оқыту емес, сезім мүшелері мен шығармашылық
қаблеттілікті үнемі дамыту, әсемдікке рахаттану мүмкіндіктерін ұлғайтып,
оны жасай білу деп түсінген. Бұл элементі жоқ еңбек пен ғылми білім алу бұл
құжатта “жансыздандырылға” нәрсе деп атап көрсетілді.
Эстетикалық тәрбиенің алғашқы жетістіктерін пайдалана отырып,
А.С.Макаренко талай тәжірибелер жасады, олар оған эстетикалық тәрбиенің
шеңберін ұлғайтып, оны өнер құралы ретінде ғана емес, сондай-ақ еңбекте,
ойында, тұрмыста, тәрбиеленушілер ұжымдарының қарым-қатынасында қолдануға
мүмкіншілік береді. Бұл жұмыстардың барлығы педагогиканың ғылми позициясын
нығайтып, көптеген қиын да маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
1.2. Эстетикалық тәрбие беру принципі мен жүйесі.
1. Эстетикалық тәрбиенің жалпыға бірдейлік принципі.
2. Өнер шығармаларындағы идеялық және көркемдік біртұтастық принципі.
3. Ғылым мен өнердің өзара байланысы принципі.
Өмір мен өнердегі тамаша әсімдікті көру, сезіну, түсіну және жасай білу
өзінен-өзі келе қалмайды. Бұл қабілеттілікке мақсат көздей отырып тәрбиелеу
керек.
Мектеп балаларды эстетикалық тәрбиелеуде орталық буын болған және
солай болып қалады да. Балалардың өзіндік шығармашылығымен ұштастырып,
педагогикалық дұрыс ұйымдастырылған хабарлар, оқушылардың көркемдік талғамы
мен баға бере білуінің қалыптасуын анықтайды. Мектеп оқушылардың көркемдік
талғамын қалыптастыру жөніндегі жұмысты мақсат көздей отырып, олардың
оқуының ақырғы күніне дейін жүргізуі тиіс.Бұл жұмысты тоқтатып тастау
талғай білудің тұрақсыздануына әкеліп соғады да, оқушылардың өнер
шығармаларына дұрыс баға беру қабілетін төмендетеді.
Алайда, егер эстетикалық тәрбие белгілі бір жүйемен жүргізілген
болса, ондай мектеп өз функциясын орындайды. Эстетикалық тәрбие жүйесі
деген түсінікке жеке адамның қалыптасуын қамтамасыз ететін мақсат бірлігі,
принциптері, ұйымдасқан түрлері, әдістері енеді.Педагогтық ұжымда, әр бір
мұғалім қандай мақсаттарға жетуге ұмтылуғатиісті екенін, мектептегі білім
берудің әрбір кезеңдерінде қандай міндеттер жетекші болуға тиісті екені
белгілі. ”Мектеп тегі балаларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны” бастауыш
сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиелеудің кең шеңберлі міндеттерін
белгілейді. Оқушылардың көркем шығармаларының формалары мен мазмұндарын
эстетикалық түсінікті, балалардың өнер шығармаларындағы әсемдікке деген
сезімталдық көзқарасын туғызу қажет. Балалардың көргендерін сурет салғанда,
сөйлегенде, заттар жасағанда түсіндіріп беру қабілеттерін дамыту маңызды
міндет болып табылады. Мектеп балаларын қоршаған ортадағы сыртқы түрінің
әсемділігіне, жақсы мінез-құлыққа, өмір мен өнердегі әсемдікті бұзуға деген
жағымсыз көзқарасқа тәрбиелеудің маңызы зор. Эстетикалық тәрбие жүйесін
анықтауда педагогтық принциптерді анық түсіну үлкен рөл атқарады. Олардың
ең маңызды эстетикалық тәрбие жалпыға бірдейлігі болып табылады. Әсемдік
–баршамызға бірдей.эстетикалық бастаманы адам өміріне енгізу, ол қмірді
рухани байжәне қызықты етіп жасау-бұл тәрбие практикасында қалыптасқан
талаптар.
Өнер шығармаларындағы идеялық және көркемдік біртұтастық принципі
эстетикалық тәрбие жүйесінің негізіне жатады. Ол өнер құралдарымен саяси,
эстетикалық және адамгершілік тәрбиелердің біртұтастығын білдіреді. Бұл
принципті есепке алу идеялық жағынан табанды, берік сенімді, нағыз өнерді
нашар жасалған алдамшыдан ажырата алтын адамдарды қалыптастыруға
көмектеседі.
Эстетикалық тәрбие жүйесін құрған кезде жеке адамға ықпал жасауда
ғылым менен өнердің өзара байланыс принципіде ең негізгі болып табылады.
Ғылым мен тығыз байланыстағы өнер оқытудың қандай да сатысында болсын,
баланың ақыл-ойы күшін дамытады, дүние туралы ғылыми ұғым қалыптастырады.
Эстетикалық тәрбиеде мектеп балаларының шығармашылық көркемөнерпаздығы
принципінің үлкен маңыздығы бар. Көркемөнер шығармасы процесінде оқушы өз
күшін жаттықтырады, жеке адамның бірқатар бағалы сапасын дамытады.
Біздің заманымыздың белгілі болған бір фактісі, эстетиканың, өнердің
өз шеңберінен асып, біздің өміріміздің көптеген салаларына қадам басуында
болып отыр. Осыған сәйкес эстетикалық тәрбиенің бағыты да өзгереді, ол
оқушылардың мектептегі және одан тыс бүкіл өмірінің эстетикалық ұйымдасуын
есепке ала отырып жүргізілуі тиіс. Балалық шақтың өзін әдемі етіп,
балаларды күнделікті іс әрекетінде тамаша әдемілікті көріп, оны өз қолымен
жасай білуге және өмірді жақсы жаққа қарай қайта құрып, өзгертіп отыруға
үйрету-қазіргі мектептегі эстетикалық тәрбиенің маңызды бағытының бірі,
міне, осында.
Мектептегі эстетикалық тәрбие жүйесін құрғанда жұмыстың түрлері мен
мазмұнының бай болуының үлкен мәні бар.
Еліміздің бір қатар эстетикалық тәрбие жүйесі берік орын алуда. Әдеби-
көркем студиялар, мектеп театрлары, музыка мен көркемөнер әуесқойларының
үйірмелері, кештер мен концерттер-бұл жұмыс формаларының барлығының да
қайнаған ортасы, ұйымдастырушылық және қатысушылар оқушылардың өздері болып
табылады.
Күнделікті өмірдегі адамның жеке басының эстетикасы.
Жеке адамның жалпы мәдениеті үйелменде, ұжымда, жұртшылық арасында
байқалады. Сондықтан күнделікті өмірдегі оқушының жеке басының эстетикасына
ерекше көңіл аудару мұғалімдермен ата-аналар алдындағы кезек күттірмейтін
басты мәселенің бірі.
Оқушылардың жалпы мәдениеті, яғни эстетикалық тәрбиенің маңызды жақтары
ізеттілік, ұқыптылық, жылы шырайлылы, Қайрымдылық, тазалықты сақтау т.б.
Жалпы эстетикалық мәдениет- бұл қатынас эстетикасы, манера (өзін ұстай білу
үлгісі), дене қимылы т.б. А.С.Макаренко еңбектерінде бұл проблемаға зор мән
берілген.
Қатынас эстетикасы. Үйелменде ата-аналармен, мектепте оқушылармен, басқа
адамдармен қатынас жасау эстетикалық тәрбиенің бастамасы. Мұндай қатынас
балалардың күнделікті өмірде, іс-әрекетінде қалыптасады, эстетикалық
сезіміне үнемі әсер етеді. А.С.Макаренконың айтуы бойынша адамдармен жылы
шырайлы қарым- қатынас, көршілерге қайрымды, сенімді дос және өнегелі болу-
осының бәрі моральдық эстетиканың басты бір саласы.
Үй-жағдай эстетикасы. Әрбір үйелмен өз үйіне жайлы жағдай жасауға
тырысады. Үйелменде балаларды үй ішінде өзінің жеке заттарын, оқу
құралдарын ретке келтіріп ұстауға, күтуге, үйді жинауға, тазалықты
сақтауға үйретеді. Осындай жұмыстардың барлық түрлеріне балаларды қатыстыру-
әке мен шешенің, ересек үйелмен мүшелерінің басты міндеттері.Мысалы, бөлме
өсімдіктерін өсіру, оларды күту, бөлмені безендіру т.б. жұмыстарды өз
бетімен орындауға дағдыландыру, балалардың эстетикалық сезімін, танымын
тәрбиелейді және эстетикалық ұғымын қалыптастырады.
Киім-кию эстетикасы. Адамның сыртқы көрнісі, киімі, жүріс-тұрысы, оның
эстетикалық мәдениетіне байланысты. Киім эстетикасы сән қазіргі өмір
талабына сәйкес болуды қажет етеді. Ескірген сән бойынша киіну адамды
сұрықсыз етеді, оның сүйкімділігін жояды. Сәнді дұрыс пайдалану-бұл
әдемілікті сезу, өмірге, адамның бейнесіне сергітуші жаңалықтар енгізу.
Артық сәндену, түрлі формаларға, түстерге еліктеу адамға абырой
әпермейді. Сырт киімді,аяқ киімді, шашты баптаудыөскелең өмір талабына сай,
жас ерекшелігіне сәйкес таңдап алған жөн.
Манера (дене қимылы) – бұл әрбір оқушының өзін-өзі ұстай білуі және
дене қимылы жөніндегі ұғымды білдіреді.
Ұқыпсыз киім, қалай болса солай жүру икемсіздік, әдепсіздікті,
сұмпайылықты көрсетеді. Сондықтан дене қимылында, өзін ұстай білуде
қарапайымдылықты, сезім өлшемін сақтау керек.
Жеке адамның мәдениеті мен ішкі дүниесінің ұштасып жатуы эстетикалық
сұлулықтың белгісі.
Сонымен оқушы жас өспірімнің эстетикалық танымын, сезімін, мәдениетін,
білімін көтеруде ең басты сүйеніш мұғалімдер мен ата-аналар. Олар өздері
үлгі болып эстетикалық тәрбие жұмысының мазмұнын, формаларын және әдістерін
жетілдірудің жолдарын іске асырады.
3. Ақын, жазушылардың эстетикалық тәрбие мәселелері.
А. Құнанбаевтің эстетикалық тәрбие туралы көзқарасы.
Ұлы ақын эстетика мен өнер туралы арнайы еңбектер жазбаса да, оның
эстетикалық көзқарасы қазақ халқының эстетикалық ойының шыңы болып
табылады. Ақын өзінің шығармаларында шынайы әсемдік пен сұлулықты
эстетикалық талап тұрғысынан бағалаған. М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Жұбанов,
Е. Байзақов сынды ақын – жазушылар мен әдебиет танушылар, өнертанушы,
ғалымдар еңбектерінде Абайдың эстетикалық көзқарастары жайында құнды
пікірлер мен тұжырымдар айтылған. Абай түйіндеген негізгі эстетикалық
қағидалар үш салада – табиғат, адам, өнер аясында көрніс тапқан. Ол
“эстетикалық” терминін қолданбай-ақ, әдеміліктің мән – мағынасын “сұлу,
әдемі, нұрлы, ажарлы, көрікті, сымбатты, сәнді, сүйкімді” деген қазақтың
төл сөздері арқылы жеткізген.
Абайдың дүниетанымдық, педагогикалық, этикалық көзқарастары да азды –
көпті сөз болып жүр. Б.Қазыханованың қазақ эстетикалық мәдениетінің
қалыптасуына арналған Абай эстетикасына да біршама талдау жасалды. Ақын
шығармаларынан оның дүниеге, қоғамға, табиғатқа, өнерге, мәдениеттің
атқарар міндетіне, адамдардың мінез – құлқына, өзара қарым –қатынасына,
еңбектің мәніне, дін мен ғылымға, ән мен күйге байланысты сан алуан ой-
пікірлерін кездестіреміз.
Абай эстетикалық тақырыпта ғылми еңбек қалдырған жоқ. Өнердің
философиясы болып табылатын эстетиканың барлық заңдылықтары мен
категорияларын ол жақта білген жоқ. Әйткенмен де данышпан ақынның озық ойы,
өмір шындығын көркемдік заңдылық тұрғысынан тану көп жағдайларда прогресшіл
ойшылдардың ой- пікірлерімен орайласып жатады.
Абай әсемдікті адам қоғамнан тыс, оқшау алып қарастырған жоқ. Абай
табиғаттың сұлулығын, жарастығын, әсемдігін жырлаған көптеген лирикалық
өлеңдер жазды. “Жаз”, “Қыс”, “Көктем”, “Күз”,”Желсіз түнде жарық ай”
“Жазғытұрым”,”Қансонарда бүркітші шығады аңға” және басқа өлеңдерінде
табиғаттың қаз-қалпындағы сұлулығын танумен бірге, оны адам тіршілігінен
тыс алып жырламады. Адам табиғаттың сұлу бейнесі, оның әсем көрінісін, оның
әсемдігін адам өмірімен байланыстыра суреттейді.Өйткені табиғаттың
сұлулығын, әсемдігін адам қабылдап түсінгенде, игергенде ғана, ол
эстетикалық ләззат алады.
Жазғытұрым қалмайды қыстың сазы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі...
Жаздың көркі енеді жыл құсымен,
Жайраңдасып жас күлер құрбысымен.
Міне, бұл өлеңнен көктем көркі, сәні тіршілікті тірілте, қыстың сызын
арылта келгенімен байланысты сипатталады.
Көктем, жаз мезгілі жайындағы өлеңдерінде Абай адамдардың эстетикалық
сезімдері мал төлдеп, ақ пен астың көбеюімен шектеліп, көктемнің әсем
көркіне қарапайым назар аударғанына қарамастан, бұл сезімнің бірте – бірте
сапалық рухани қажеттілікке – эстетикалық қажеттілікке ауысатынын көреміз.
Демек, Абай табиғатты тек қана материялдық тұрғыдан – адамға пайда әкелу
тұрғысынан қарастырады. Егер күн сәулесі тіршілік көзі ретінде жырланса,
күз бен қысты жүдеген, көркі қашқан табиғат, “жапырағынан айырылған ағаш,
қурай”,”күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы”, үскірік аяз, қатал қыс суреттері
адам бойындағы сұлулық пен үйлесім сезімін әлсіретеді. Жалпы табиғат
жырларында табиғат – ана адамның сезім арпалысын ширықтырып, оның рухани
қажеттіліктері қанағаттандырады. Мысалы, “Желсіз түнде жарық ай” өлеңінде
жастардың ішкі нәзік сезімдерін табиғат аясына бөлеп, “сәулесі суда
дірілдеген” аймен, “өзара сылбыр қаққан” ағаштың жапырағымен салыстырады.
Желсіз түнде жарық ай
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны терең сай,
Тасыған өзен гүрілдеп, -
деп Абай түнгі ауыл суретін береді. Осы түннің әсемдігі айлы аспан, желсіз
тынық түн, ауылдың жанында терең сайда гүрілдеп ағып өзен жатыр. Осы
көрністің әсемдігі – сүйіскен жас жүректердің – жігіт пен қыздың –
жолығысуына да. Ақын кез –келген ауыл түнін жырға қосып отырған жоқ. Жастар
жүрегін қауыштырған түнді таңдап алып, соның әсем суретін кестелеп өлеңге
түсіріп отыр. Ақын түсінігіндегі табиғат сұлулығы дерексіз сыртқы сыр-
сипап, түр-сымбат емес, қоғамның, адамның тұрмысымен тікелей байланысты
реалдық ақиқат. Әсемдік туралы көзқарасын ақынның “Аттың сыны” деген
өлеңінен де айырамыз. Мұндай ақынның суреттеуінше, ат күш-көлігі, байлық
белгісі емес, сұлулық пен әсемдіктің, жарастық пен сымбаттылықтың бейнесі
болып табылады. Адамның сыртқы сыр-сымбаты жөнінде де Абай көптеген өлең
жазды. Бұдан ақынның көркемдікке немқұрайды қарай алмағандығын анық
сеземіз.
Абайдың табиғат эстетикасының мәні- табиғаттың адамда эстетикалық
сезімді тудырып, ол сезімнің оның санасында, күнделікті тіршілігінде көрніс
табуы.
Адам сұлулығының сипатында Абай “Адам бол” деген гуманистік принципті
алға тосып, талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым сияқты бес түрлі істі
үлгі етіп ұсынады. “Ағаш көркі-жапырақ, адам көркі-шүберек” деген халықтың
аксиомаға арналған дана сөзін ұстанған бай, әдемі киімді адамның сырт
көрінісінің атрибутының бірі ретінде санап, бес асыл істің бірі-
қанағаттылыққа сүйеніп, киінуді жақсы көрген адамдарды, яғни кербездерді
сынға алады.
Ақын кербездердің екі түрін ажыратты: біріншісі-қылымсыған кербездер,
олар өздерінің сыртқы келбетін басқаларға ұнау үшін қолдан түзейді, екінші
кербездіктің арқасында күн көретіндер. Мұдайларды Абай адамдық қасиет, ар-
намысы жоқ, “сырты-бүтін, іші-түтін” пенделер сипатына жататын бейшаралар
қатарына қосады. Адамның табиғи сұлулығы оның ішкі жан дүниесінің
байлығымен, адамгершілік қасиетімен, адал еңбегімен өлшенбек, демек, жастар
шынайы әдемілікті, әсемдікті танып, жеңіл желпіге көңіл бөлмесе керек.
Ақын сұлулықтың сыртқы көрністерін тізбектеп, саралап келтірумен
бірге, әсемдік мәнісін сыртқы түр-пішінімен шектемей, оның ішкі мәніне,
мазмұнына тікелей тәуелді алып қарастырады. Сыртқы сұлу сымбаттың ар
жағынан алдамшы сиықсыздықты да көре білді. Әсемдіктің түр мен мазмұн
тұтастығынан, сыртқы құбылысы мен ішкі мәнінің бірлестігінен іздейді.
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойған,
Бір жаңа ұқсатамын туған айды,-
деп ақын қыздың сыртқы көркіне сұқтанумен бірге, ол сыртқы сымбатқа егіліп,
сонымен ғана алданбайды, әсемдіктің мәнін сыртқы көрікпен ғана өлшемейді.
Біреудің көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе-қызар нәпсіге ерме,
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме!-
деп, Абай ақын бойындағы әсемдікті сыртқы көрікпен шектемей, оны мінез-
құлық, ақыл-парасат мөлшерімен де қоса өлшейді. Сыртқы жалтырақты, әсіресе
қызыл бояуды әсемдік шарты деп қарамайды, сыртқы түрмен шектелмей, ішкі
мәніске, мазмұнға көбірек ден қояды.
“Он сегізінші сөзінде” Абай адамның сырт қабілеті жөнінде жақсы пікір
айтады. “Кербездің екі түрлі қылығы болар: бірі бет-пішіні, сақал-мұртын,
мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдап түзетіп, шықпағын көтеріп, тарақтап
әуре болмақ. Біреуі атын, киімін, “айран ішемін” деп, солардың арқасында
сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен кейінгілерге әттең дүние- ай,
осылардың атындай ат мініп, киіміндей кигеннің де арманы бар ма екен?!-
дейтұғынға болмаққа ойланбақ. Мұның бәрі-масқаралық, ақымақтық... Тегінде
адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады”
деп ойшыл ақын адамның сұлулығын сыртқы құбылыспен өлшемей, ішкі мән мен
тұтастықта алып бағалады.
Абай адам сұлулығын жан сұлулығымен, тән сұлулығымен, ақыл-парасат
байлығымен, адамгершілік ізгілікпен бірге алып қарады. Адамның еңбекпен бір
сабақтас бейнелеген. Еңбектің сұлулығын оның жасампаз кереметін,
жаңғыртушылық күшін жете сезініп, оның поэзиясын іштарта жырға қосқан.
Адамның сұлулығы сыртқы түр-сымбатында емес, оның адал еңбегінде, жасаған
игілігінде дейді. “Ақыл бітпес дәулетке, дәулет біптес келбетке”, “Сүйкімі
жоқ құр масыл би, сүйретіліп өнер сол”,”Талап, еңбек, терең ой, қанағат
рахым ойлап қой-бес ақыл іс көнерсің”, “ Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды
арман, шошимын кейінгі жас балалардан, терін сатпай, телміріп көзін сатып,
теп-тегіс жұрттың бәрі болда арман”,-дей келіп, ақын адам қадір қасиетін,
тән сұлулығын ақылмен, адал еңбекпен өлшейді. Абай адам еңбегінің рөлін
дұрыс түсінумен бірге адамзатттың өзін басқа дүниеден бөліп шығарған еңбек
екенін, әрине түсіне алған жоқ. Ақын адам баласының жаратылысын, шығу тегін
еңбек емес, бір Алланың құдіретімен байланыстырғаны мәлім. “Махаббатпен
жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті”.
Абайдың әсемдік және оны тану туралы пікірлерін қорта келгенде
ақынның әсемдік хағындағы ой-пікірлері дұрыс бағытта. Абай әсемдікті
орнықтыру үшін сиықсызды ажуалап, күні өткенге күліп, жақсыға жол ашу үшін,
жамандықтан жұртты жирентуге көп күш салған. Мұны біз сатиралық өлеңдерінен
көреміз.
Қазақтың эстетикалық қалыптасуында Абайдың “Өлең -сөздің патшасы,
сөз сарасы”, “Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін”, “Өзгеге көңілім тоярсың”, “
Адамның кейбір кездері”, “Біреудің кісісі өлсе қаралы –ол”, “ құлақтан
кіріп бойды алар”, “ Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа”, т.б. өлеңдерінің
мәні зор.
Қазақ өнерінің негізгі түрлері-поэзия мен өлеңнің басты мақсаты,
Абайдың пікірі бойынша, тыңдаушыларға эстетикалық ляззат әкелу. Бұл олардың
мақмұны мен түрі бір жүйеге ұйқасқанда ғана жүзеге аспақ:
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы!
Абай, сонымен бірге, өлеңнін мәнін, қолднылмайтын жер жоқтығын, адам
туғанда да, өлгенде де өлеңнін ілесіп жүретінін, шілдехана мен жоқтаудың
өлеңмен басталып, өлеңмен аяқталатынын көрсетеді:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Абайдың ән-өлеңге, өнерге деген шексіз махаббатты, ерекше көзқарасы, ғашық
жаны, ыстық ықыласы “Құлақтан кіріп бойды алар”, “Әсемпаз болма әрнеге”,
“Айттым сәлем Қаламқас”, “Көзімнің қарасы”, “Сегіз аяқ”, “Бойы бұлғаң”,
“Желсіз түнде жарық ай” және т.б. өлеңдерінде тамаша жырлаған. Абай
өлеңдерінде қазақтың дауыс ырғағы әсемдік пен үйлесім заңдарына шебер
бағынып, адам бойнына қуат, көңіліне шабыт, жанын нұр құйған:
Әннің де естісі бар, есері бар,
Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы күйді
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.
Қорта келгенде, қазақ көгінде жасындай жарқырап, туған халқының жүрегінде
үміт отын жағып, әлемдік өркениет пен мәдениетке қарай бастаған данышпан
Абайдың эстетикалық мұрасын “Эстетика” пәні курсына игеру, оны зерттеу-
ұлттық эстетика тарихының дертін айықтыруға бір дауа деп білеміз.
Мағжан Жұмабаевтің сұлулық сезімдері.
Жаратылыстың, исскуствоның сулу заттары адам жанында сұлу сезімдерін
оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген орман, сылдыраған су, былдырлаған бұлақ,
шетсіз-түпсіз қара көк теңіз, түрлі шөптер мен толқынданған дала, бұлтпен
таласқан биік тау, күннің ойыншыл алтын сәулелері, ерке сұлу ай, жұлдызды
түн, міне, осылар сықылды жаратылыстың сұлу заттары, көріністері,
искусствоның тылсымдай жанды билеп алып кететін ән, сиқырлы сөз, сұлу сурет
сықылды әсерлі адам жанында бір ләззат, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай
қоймайды.Архитектура, сұлу сурет адамның көру сезімін сиқырлап барып жанды
сұлулық толқындарын туғызады.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені
сүюіне,көріксіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан
тиылуына көп көмек көрсетеді.
Сұлулық сезімдерін тәрбие қылу. Әр адамның сұлулық сезімдері әр
түрлі нәрседен оянымпаз болады. Біреудікі музыкадан, біреудікі сұлу
суреттен, біреудікі поэзиядан. Искусствоның әйтеуір бір түрінен ләззат
алмайтын, біреуіне құмар болмайтын адам болмайды.
1) Балаға жаратылыс сұлулығынан ләззат алғызу. Жаратылыста неше түрлі
сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын,
жапырақтың сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін
естісін. Жымыңдаған жұлдыздар себілгенкөк шатыр көкті, түрлі түсті
кемпір қосағын, буыны жоқ қайыңды көрсін. Жаратылыс сұлу. Бала сол
сұлу жаратылыстың құшағында болсын. Балада сұлулық сезімдері еріксіз
оянады.
2) Баланың маңдайындағы бәрі жинақты, ретті, таза болсын. Үйдің іші,
киім-кешек, ыдыс-аяқ,-- бәрі таза болуға тиісті. Баланың үсті- басы,
денесі, беті-қолы бәрі таза ұсталуға тиісті.Тазалыққа үйренген бала
әр уақытта таза болады. Баланың маңайындағы сөйленетін сөздер де
әдепті, сұлу болуға тиісті. Былық сөздерді естіп өскен балалар да
өмір бойы былық, былапыт тілді болады.
Баланың маңайындағы адамдардың жүріс-тұрыстары да әдепті, сұлу болуға
тиісті. Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де,
қозғалысы да сұлу болады. Адам сұлулықты сүйсе, тазалықты сүйеді.
Тазалықты сүйсе, оған ауру үйір болмайды.
3) Баланы сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі сұлу
үндерді естісін. Неше түрлі сұлу түрлерді, көрсін. Сұлу сөздер, сұлу
өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының әуендерін тыңдасын, сурет
салып үйренсін, ән салып, музыкалық аспаптарда ойнап үйренсін. Міне,
осыларды естісе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу керек,
топас адам- тірі өлік.
Мағжан Жұмабаев тәрбие саласын төрт топқа бөліп қарады. Олар: дене
тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, сұлулық пен әдеп-құық тәрбиесі, адамгершілік
тәрбиесі. Әрине,тәрбиенің басқада түрлері бар. “Егер де адам баласына осы
төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны.
Егер ол ыстық,суық, аштық ,жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі ұшырайтын
күштерді елемейтін мықты берік денелі болса, түзу ойлайтын, дұрыс
шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі түрден
ләззат алып, жан толқын дырарлық болса, жамандықтан
Мағжан Жұмабаевтың тәрбиесіндегі сұлулық сезімдерді үлгі ету
схемасы
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уалиханов өзінің аз ғұмырында көптеген
баға жетпес құнды еңбектер қалдырды.
Шоқан халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына,
көркемдік талғамның жетілуіне, ой-өрісінің рухани әлемінің кеңи түсуіне
бірнеше факторлар әсер етті ( өскен ортасы: табиғат, туыс, жолдас, өнер
адамдары, отбасы, әке-шешесі, әжесі т.б.)
“ Ата көрген оқ жонар” дегендей, Шоқанның көркемдік танымының
қалыптасуына әкесі Шыңғыстың ықпалы айрықша болды. Шыңғыс- қырғыз-
қайсақтардың салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, өнерін
зерттеген орыс ғалымдарымен, жазушыларымен байланыста болды.
Шоқан Уалиханов аузекі шығармашылық арқылы халықтың болмысқа деген
эстетикалық көзқарасын, талғамын, эстетикалық сезімін көрсете білді.
Шоқанның Жанақ ақыннан естіп жазып алған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”
поэтикалық көркемдік ерекшелігі ерекше бағаланған. Эпостардағы бір
ерекшелігі- “өлеңдерді домбыраның, қобыздың, ым мен дене қимылдарының
сүйемелдеуімен айтылып, ел арасына тарайды.
Шоқан Уалиханов сонымен бірге шебер манасшының орындауында “Манас”
дастанын естіп, көпшілік ( кәрі-жас, үлкен-кіші) қалай эстетикалық ләзззат
алғанын айтып өтеді.
Мақал-мәтелдерді жинақтау арқылы халықтың балалар мен жастар тәрбиесінің
әлеуметтік тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді (барлығы үш жүзге жуық
мақал жинаған).
Эстетикалық өнерге тікелей қатысы бар халықтың сөз өнері, ақындық,
жыршылық, әншілік, күйшілік өнері де зерттеген.
Халық шығармашылығының қай түрінде де табиғат құбылысының әсері
болатыны анық. Халық табиғаттың әсем құбылыстарын жырға, күйге, ою-өрнекке
жалпы адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы орасан зор.
Өзінің барлық педагогикалық теориясында жас жеткіншектердің эстетикалық
тәрбиесін қалыптастырып, жетілдіруде қазақ халқының ғасырлар бойы тәрбие
саласында жиған бай тәжірибесін негізге алу қажет деген пікірді
ұсынғандардың бірі Ыбырай Алтынсарин.
Оның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына, халқына, халық
мұрасына: ауызекі шығармашылыққа, әдет-ғұрып, салт-дәстүрге деген
сүйіспеншілігінің артуына, эстетикалық талғамы мен сезімнің дамуына өскен
ортасы (табиғат, отбасы, туыс-достар, өнер адамдары т. б.) әсер етті.
Әсіресе, қазақтың мәдениетін, өнерін терең білетін, ақыл-парасаты жоғары,
сөзге шешен, елге сыйлы атасы Балқожаның ықпалы ерекше болды.
“Қазақ хрестоматиясына” енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған
материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және
ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары эстетикалық талғамның жан-
жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты сыртқы
жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ықпалымен де құнды.
Хрестоматияда Ыбырай халықтың ауызекі шығармашылығының негізгі
салаларын (ертегі, эпос, шешендік сөздер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар, өлеңдер т. б.) қамтиды.
Хрестоматияға енген ертегілер балалардың өзінің көркемдігімен, әсемдігімен,
тартымдылығымен баурайды. Олардың қиялын ұштайды, қиындықты жеңуге,
қиналған кезде ақылмен шешімді әрекетке баруға, зерек, тапқыр болуқа
итермелейді. Айналадағы әдемілікті түсіне, қызықтай, қабылдай білуге
үйретеді. Сонымен қоса шешендік сөзге аса мән берген. Ағартушы мұндағы
мақсат-ата-бабалардың ежелден тіл, сөз, сөйлеу, мәдениетіне ерекше көңіл
бөлгенін көрсету, балаларды осы өнерді қадырлеуге, түсіне білуге үйрету,
тұжырымды нақты, көркем бейнелі сөйлеуге машықтандыру
Ы. Алтынсарин- қазақ музыкасын өте жоғары қастерлеген, өзі домбыра
шерте білетін, қазақтың халық әндерін сүйіп айтатын адам болған. “Өнер көзі
халықта” деп халықтың әнін, күйін, жырын, аңыз әңгімелерін белгілі
адамдардан (Нұржан, Орынбай, Сейтахмет т.б.) тыңдап олардың үлгілерін
жазып алып отырған.
Музыкалық-эстетикалық білім мен тәрбиені дамытуда Ы.Алтынсарин
музыкаға қатысты жұмбақтарды көптеп беруі-аса бағалы тәжірибе. Әдеттегіден
өзгеше, бірақ әдістемелік және педагогикалық тұрғыдан айқын ол жұмбақтар
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеуде пайдалы болғаны сөзсіз. Бұл сабақ
әдісіндегі жаңалық еді.
“Бір жансыз, мойныңда бар екі құлақ,
Ойнайды дәл үстінде он шақты лақ.
Белінде сегіз белбеу, қолында екі арқан,
Ұстап алып тұрады ойламай-ақ.
Бар екен маңдайында жалғыз көзі,
Болады тоқсан түрлі айтқан сөзі...
Үстіне ашамайын ерттеп қойса,
Болады күнде жиын мұның өзі”.
(Домбыра)
Сонымен қатар ақын әдет- ғұрып, салт-дәстүргеде ерекше мән берген. Қыз
ұзату, той жасау рәсімі мен салтанатына эстетикалық тұрғыда жан-жақты
талдау береді. Бұл рәсім мен салтанатты-“өмір театры” десе де болады.
Өйткені, ән мен күй, жыр мен терме де, айтыс, би де әзіл қалжың да, ұлттық
ойындар мен жарыстар (қыз қуу, көкпар, алтыбақан т.б) , әр түрлі әшекейлі
киімдер, сәндік-қолданбалы өнер бұйымдары, үй жиhаздары бәрі-бәрі осында.
Ы. Алтынсарин қазақтың қолөнерін өте жоғары бағалаған және сол өнерге
балаларды жастайынан баулу мақсатымен бірнеше қолөнер мектептерін ашқан.
2-тарау. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде эстетикалық тәрбиені
қолдану әдістемесі.
2 .1. Мектепте эстетикалық тәрбиенің негізгі бағыттары.
Өзіңді өз халқының, оның мәдениетінің біте қайнасқан бір бөлігі ретінде
сезінбейінше рухани дамудың мүмкін еместігі- бес енеден белгілі ақиқат.
Мәселені “Елім-ай “бағдарламасында тоқсандар- аты “Сарыарқа”-қазақтың
кеңістік туралы түйсігімен астасып жататын дала образы,” Тұлпар”-
киеліжануар ретінде жылқы образы, “ Аққу”-ұлы өмірдің бастауының мәңгілік
рәмізі ретінде аққу образымен аталады. Ертегілерде, аңыздарда, күйлерде
аққу – құстар падишасы, аққу-сұлулық пен қайрымдылықтың жаршысы
Шығармашылықтың түр-түріндегі дәстүрлердің тұрақтылығы–тұтастай алғанда
қазақтың мәдениетінің негізін сипаттайды.
Музыкалық сайыстың жарыстық түрлері (“Айтыс”, “Тартыс” және басқалары
), шығармашылық, неғұрлым өнімді түрлері. Жалпы алғанда, негізгі мақсаты
болашақ жеткіншектерді қазақтың дәстүрлі музыкалық мәдениетінің
заңдылықтарын, оның орындаушылық, қабылдаушылық ерекшеліктері туралы
біліммен қаруландыру.
Кіші мектеп балаларының эстетикалық тәрбие жүйесін анықтауға кіріспес
бұрын, олардың эстетикалық даму деңгейін зерттеу қажет. Тіпті балалармен
алғашқы танысудың өзі-ақ олардың мектепке дейінгі мекемелерге қатысқандары
мен үйде тәрбиеленгендерінің эстетикалық даму дәрежелерінің әр-түрлі екенін
көрсетіп отыр. Балабақшаларда тәрбиеленгендер көптеген әндерді біледі және
оларды айта алады, олар өлең айтуға белгілі құштарлықтарын көрсетеді,
өздерінің жасына қарай түсінікті музыкалық шығармаларды тыңдауды ұнатады,
ынталы сурет салады, сонымен бірге олардың салған суреттері мазмұнды,
бояулары әр қилы болып келеді.
Отбасында тәрбиеленген балалардың даярлығы тіпті әр түрлі. Балалардың
барлығы қандайда болсын бір өлеңді оқи алады, кейбіреуі әндетеді. Бірақ
балалар өлеңдерімен қатар үлкендерге арналған өлеңдерді де айтады. Бір әнді
де айт алмайтын, сурет те сала алмайтын, жапсыра алмайтын балалар да
кездеседі.
Мұғалімге балалардың эстетикалық даму деңгейіндегі мұндай
айырмашылығын ескеруі қажет болады, сондай-ақ балалардың барлығы бірдей
әдемілікке сезімтал болмаса, оған таңданбау керек. Қолдағы бар барлық
құралдың көмегімен кейбір балалардың артта қалушылығын жойып, олардың
эстетикалық жалпы дамуының жоғарғы дәрежесіне жету қажет. Оқу барысы-
эстетикалық тәрбиенің маңызды құралы. Балалардың эстетикалық жарқын
әсерленушілігі оқудың бірінші күнінен бастап-ақ пайда болуы мүмкін.Бұл
күннің барлық балалар үшін ұмытылмас, балалық шақтың нағыз жарқын
сәттерінің бірі болатыны белгілі. Мектеп алдында тұрған міндет-ол күннің
балалардың эстетикалық жарқын толғанысының қуанышты бірінші күні болуын
көздеу. Мектептердің көпшілігінде бірінші сыныпқа келген балаларды ұқыпты
әзірлікпен қарсы алу дәстүрге айналған.
Мұғалімдер балаларды салтанатпен қарсы алуға, ал сыныптың олар үшін
барнша тартымды болп көрінуіне қамқорлық жасады. Бірінші күннің өзінде-ақ
оқушылар өз мектебімен танысады. Мұғалім балалардың назарларын мектептің
безендірілуіне аударады. Бұл шаралар балаларды мектеп өміріне бірден
белсене арласып кетуге жігерлендіреді.
Егер бірінші сыныпқа келгендердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz