Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділікті жетілдіру жолдарын ұйымдастыру
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
I Тарау Бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық аспектілері
1.1 Танымдық белсенділік туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Танымдыќ белсенділікті ќалыптастыруда педагогтың ізгілік
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін тудыруда дамыта оқытудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..14
... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Бастауыш сынып оќушыларында оза оќыту 26
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда деңгейлеп
саралап оқытудың 31
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
II Тарау Бастауыш сынып оќушыларының танымдық
белсенділікті жетілдіру жолдарын ұйымдастыру
2.1. Оќушылардың танымдық белсенділігін дамытуға педагогикалық
өнертапқыш тапсырмаларды шешу 39
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2.2. Сабаќта оќушылардыњ белсенділігін тудыру 47
жолдары ... ... ... ... ... ..
2.3. Деңгейлеп саралап оқыту әдістерін 52
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін ойын арқылы жетілдіру ... . 54
Тєжірибелік жұмыстың нәтижесін қортындылау ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылѓан әдебиеттер 59
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе
Ел басымыз Н. Ә. Назарбаев „ Қазақстан - 2030 ” Қазақстан халқына
арналған жолдауында „ Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді,
біз балаларымыз бен немелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағына
жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдері болады.
Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманға нарықтың
экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар, қазақ, орыс, ағылшын
тілдерінде еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі,
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады.
Қазақстан Респуликасының 1999 жылғы 7 маусымындағы № 389 Білім туралы
Заңында: „ Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық,
мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол
жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен кәсіби біліктілігінің жоғары
деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үз-діксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі
”, - деп белгіленген. (1) Сол себептен де дамыта оқыту негізінде
оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдірі жолдары бүгінгі таңда өзекті
мәселелердің бірі десе де болады
Білім жүйесінде болып жатқан өзгерістерге байланысты балалардың
танымдық қабілеттерін дамыту ролінің күшеюге тиісті. Себебі балалардың
өмірден өз орнын табуға танымдылық әрекеттердің маңыздылығы зор.
Біріншіден бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен
мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз
мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай
ұрпақ оқытуды, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді
талап етеді. Мектеп құрамында болып жатқан өзгерістер, білім беру
мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық
оқытуға көшу сияқты мәселелер орындаушылардың танымдық белсенділіктері,
жөні бөлек көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасының және кәсібиліктің болуы
алға қойылып отыр.
Екіншіден Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып,
өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін - өзі жетілдіруге
де, сонымен қатар өзінен - өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын
тануға ұмтылысын көмектесіп, тереңде жатқан талап -тілегін, қабілеттерін
дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру –
білімнің басты мақсаты.
Үшіншіден бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс - әрекеті
оқыту үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым - қатынас шеңберінің
кеңеюінің маңызы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден
бүкіл оқыту - тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс - әрекет түбі - оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (
қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау ) дамиды.
Ахмет Байт±рсыновтыњ пікірі бойынша, бала білімді тєжірибе арќылы
µздігінен алуы керек. М±ѓалімніњ ќызметі- оныњ білімініњ, шеберлігі ±заќ
жолды ќысќарту ‰шін, керек білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру ‰шін,
балаѓа ж±мысты єліне ќарай шаѓындап, беру мен бетін белгілеген маќсатќа
ќарап т‰зеп отыру керек.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді оқушы талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушы
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа үлгідегі мектептер
пәндер көбірек, олардың балалардың талаптын, дарынын ашуға мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беруін мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында! „ Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты
оқушыларды оқуға, сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдің ұғымдарымен
таныстыру, ойы мен пікірін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу ”.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа технологиясын
педагог – ғалымдар мен республика мұғалімдері жан - жақты ізеніп,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің тиімді
жолдарын қарастырып, оқытуды жаңа технологияларын таңдай білу мүмкіндігіне
ие болуды талап етеді.
Танымдыќ белсенділік – жалпы белсенділік феноменініњ мањызды саласы,
оныњ негізі ретінде адамныњ ењ мањызды ќасиеті болып табылады, ќоршаѓан
єлемді тек шындыќтаѓы биологиялыќ жєне єлеуметтік маќсатта ѓана тану емес,
сонымен ќатар, адамныњ єлемге деген ењ мєнді ќарым-ќатынасымен, яѓни оныњ
алуан т‰рлілігіне енуге ±мтылуымен, санада мєнді жаќтарын бейнелеуімен,
себеп-салдары бюайланыстар, зањдылыќтар, ќайшылыќтарымен т‰сіндіріледі.
Танымдыќ белсенділік адамѓа µте мањызды жєне к‰рделі ќ±рылым ретінде
µзініњ психологиялыќ аныќтамаларында кµптеген т±жырымдамаларѓа ие. Білімді
белсендіру мєселесіне байланыстыи єр ењбектерде таным белсенділігіне
аныќтама беріледі, оныњ ќ±рамды белгілері бµлшектеніпѓ мазм±ны мен кµлемі
аныќталады. Таным белсенділігініњ мєселесі- педагогикалыќ зерттеудіњ терењ
екенін атап µту керек. Оныњ зерттелуіне мањызды ‰лес ќосќандар: М:Н:
Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Данилов, И.Л. Лернер, М:И. Махмутов, Т.Ш.
Шамова, Г.И. Щукина жєне т.б. Мањызды єлеуметтік к‰шіне байланысты б±л
ќазіргі диалектикад, білім беру тєжірибесі мен тєрбиеде негізгі болып
саналып отыр. Педагогикалыќ –психологиялыќ єдебиеттерег белсенділіктіњ
тµмендегідей аныќтамалары бар:
- Адам зейіні белсенділігініњ тањдаулы баѓыттылыѓы (Н. Ф.
Добрынин, Т. Рибо).
- Таным субъектісініњ аќыл-ой ќабілеттерініњ кµрінуі (С. Л.
рубинштейн).
- Єрт‰рлі сезімдерді белсендіргіш (Д: Фрейер).
- Адамныњ іс-єрекеті мен санасыныњ дењгейін жоѓарылататын
эмоциональды- еріктіњ жєне аќыл-ой процесініњ ерекше ќорытпасы.
(А.Г. Ковалев).
- Білімді ќарќынды мењгеруге єзірлік, яѓни ќабілет пен ±мтылыс
(Н.А. Половников).
- Субъектініњ ќоршаѓан зататр мен ќ±былыстарѓа ќатысты ќайта
ќ±рылу єрекетініњ кµрінуі (Л.П. Аристова).
- Т±лѓаныњ к‰шейтілген танымдыќ ж±мысымен сипатталатын еріктік
жаѓдай (Р.А.Низамов).
- Оќушыныњ µмірлік к‰шініњ єсерлігі (Г:И: Шукина).
- Таным маќсатына жетудегі ќ±лыќтыќ-еріктік єрекеттерді жиюѓа
‰мтылумен жєне білімі беру сипатына, мазм±ны ќатысты
тєрбиеленуші т±лѓасыныњ айќындалуы, єрекет сапасы (Т.И.
Шамова).
Зерттеу тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныпта оқушылардың танымдық белсенділігін
жетілдіру үрдісі.
Зеттеу пәні: оқушылардың танымдық белсенділігін (белсенді субъектісі)
жетілдірудегі тәжірбиелердің іске асу жолдары, әдістемесі
Зерттеу мақсаты: оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың қажеттілігін
көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1) Танымдық белсенділік әрекет ұғым теориялық жағынын айқындау.
2) Бастауыш сыныптардағы оқушыларды танымдық белсенділігін қалыптастыруды
зерделеу жолдары.
3) Тәжірбиеде іске асу жолдары.
Зерттеу болжамы: Егер мұғалімнің басшылығымен жұмыс барысында орта білім
берудің бастауыш сыныптарында танымдылыққа үйрету жұмыстары үнемі
жүргізіліп отырса онда балалардың танымдық белсенділігі дамып қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға өзіндік пікір қалыптасады, практикалық әрекеттер
дағыдылары айқындала түседі.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мынадай ғылыми зерттеу әдістерін қолданамыз;
ғылыми әдебиеттерді талдау, саралау, сауалнамалар, тесттер.
1.1 Танымдыќ белсенділік туралы ұғым.
Танымдыќ белсенділік көп түрлі тұлғалыќ ќатынастардың ќалыптасуымен
тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы
ќатынасы, танымдыќ әрекеті, оларға ќатысу және қатысушылармен танымдық
қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоғарғы таным
процестерін өзінің даму деңгейінен белсендіруде танымдық белсенділік
тұлѓғаның шындыќты қайта ќұру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске
жетелейді.
Балалардың жеке тұлѓасында танымдыќ белсенділігініњ дамуы бес-алты жас
аралыѓында ќарќынды келеді. Б±л єсіресе баланыњ логикалыќ тапсырмаларды
белсенді орындауы, жауап кілтін табуѓа шираќ келуі, білуге деген ±мтылысы
танымдыќ ойындар арќылы оќу єркетініњ мєндеттерін шешуде айќын кµрінеді.
Бастауыш мектеп математика курсыныњ негізгі ерекшеліктерініњ бірі:
онда оќу материалы, негізінен, теориялыќ мєселелерді емес, оќушылардыњ єр
алуан сипаттаѓы математикалыќ жаттыѓулар ж‰йесін орындауы барысында
игеріледі, яѓни математика сабаќтарында жаттыѓу жања білімдердіњ ќайнар
кµзі ќызметін де атќарады. Б±л жерде білім берудіњ теориялыќ дењгейін
кµтеру болып табылатын дамыта оќыту жаѓдайында жаттыѓулардыњ мањызы еш
уаќытта кемімейтіндігін атап айтуымыз керек. Ал єдістемелік ѓылым мен озыќ
тєжірибе нєтижелері бастауыш мектепте математикалыќ білімді игерудіњ
тєжірибе-теория-тєжірибе тізбегімен ж‰ргізілуін тиімді деп санайды.
Сондыќтан ќандай да бір математикалыќ материалды оќытып ‰йретуде алдымен
маќсатты т‰рде тањдалып алынѓан жаттыѓуларды орындау, сонан кейін єр алуан
танымдыќ іс-єрекеттер (байќау, салыстыру, салѓастыру, жинаќтау, т.с.с.)
негізінде олардан біртіндеп жалпы теориялыќ ќорытындыларѓа кµшу ж‰зеге
асырылады, ењ соњында ол таѓы да наќты жаттыѓулар орындау арќылы
тиянаќталып бекітіле т‰седі.
Жаттыѓу дегеніміз не? Жалпы алѓанда, ѓылым мен т±рмыстыњ єр алуан
салаларында жаттыѓу термині єр т‰рлі мєнде ќолданылады. Педагогтар де,
психологтар де жаттыѓуды оќушылардыњ танымдыќ жєне тєжірибелік
белсенділігін арттырудыњ аса мањызды ќ±ралдарыныњ бірі деп есептейді.
Математиканы оќытуда жања білімдерді мењгеру, ќайталау жєне бекіту
‰шін, яѓни математикалыќ білімдер ж‰йесін игеру ‰шін пайдаланылатын
жаттыѓулардыњ сан алуан т‰рлері ќолданылады. Кењ маѓынада математикалыќ
жаттыѓу деп кез келген математикалыќ мазм±ндаѓы тапсырмаларды айтамыз.
Математикалыќ жаттыѓуларды ќ±рылысы жаѓынан мысалдар, есептер деп бµлуге
болады. Сонымен бірге мысалѓа да, есепке де жатпайтын жаттыѓулар да
кездесіп отырады. Олар логикалыќ, танымдыќ, шыѓармашылыќ жєне т.с.с.
сипаттарда болып келуі м‰мкін. Жаттыѓулардыњ б±лайша саралануы, негізінен,
оныњ мазм±нында ќойылатын міндетке байланысты болады. Осы т±рѓыдан алѓанда
математиканы оќытуда оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамыта т‰сумен
байланысты жаттыѓулар деп атауѓа болады.
Мысалы, танымдыќ жаттыѓуѓа берілген бірдей екі мєліметті екі мысал екі
т‰рлі нєтижеден т±рады. Демек, м±ны орындаудыњ екі тєсілі болуы м‰мкін. Ал
оќушыларѓа тек ќана бір тєсілі ѓана белгілі. Екінші тєсіл белгісіз. Б±л
жерде оќушы ‰шін мєселелік жаѓдаят пайда болады. М±ндай жаѓдайда оларѓа
µздігінен танымдыќ іс-єрекет орындауѓа тура келеді. Ал егер м±ѓалім
оќушыларѓа алдын ала жаќшалар ќоюѓа болатынын айтып ќойса, онда оќушылар
жаттыѓуды ‰лгі бойынша шыѓарады, яѓни мєселелік жаѓдаят туындамайды.
Сондыќтан м±ѓалім ережені мысалдарды талдай отырып т‰сіндіреді (зањдылыќты
ашады).
Б±дан кейін м±ѓалім оќушылардыњ µздеріне осыѓан ±ќсас мысалдыр
келтіруді ±сынуы м‰мкін. Б±л жаѓдайда оќушыныњ танымдыќ іс-єрекет орындауы
талап етілмейді, ол ‰лгі бойынша єрекет етеді. Сондыќтан ол танымдыќ міндет
болып табылады. Егер м±ѓалім келтірілген мысалдарды талдаудыњ негізінде
оларѓа µз беттерімен ережені ќорытып шыѓаруѓа тапсырма берсе, онда оќушы
танымдыќ іс-єрекет к‰йінде енеді.
Математиканы оќыту барысында оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамыта
т‰су ‰шін ќолданылатын математикалыќ жаттыѓулардыњ µзіндік жалпылыќ ќасиеті
болуы тиіс. Б±л ќасиеті жаттыѓуда белгілі бір дєрежедегі ќиындыќтыњ болуына
байланысты аныќталады: а) жаттыѓудаѓы ќойылѓан міндеттіњ танымдыќ
маќм±нымен; є) оќушылар алдына міндет ќоюдыњ єдістемелік тєсілімен; б)
оќушыѓа ќойылып отырѓан міндетке жеке бастыњ субъективтік ќатынасымен.
Ќысќасы, математика сабаќтарында танымдыќ ќабілеттерді дамыту т‰сумен
байланысты жаттыѓуларды орындауды ±йымдастыру оќушылардыњ танымдыќ ізденіс
єрекеттерініњ пайда болуына алып келеді. Сондыќтан математиканы оќытуды
тиімді ±йымдастыру танымдыќ ќабілеттерді дамытумен байланысты жаттыѓуларды
ж‰йелеусіз м‰мкін болмайды. Алайда, матиматиканы оќыту єдістемесі ѓылымында
м±ндай жаттыѓулардыњ типологиясы жасалмаѓан. ¤йткені, м±ндай сипаттаѓы
жаттыѓулар мейлінше сан алуан болып келеді. Атап айтќанда, олар мыналар:
с±раѓы т±жырымдалмаѓан есептер; мєліметтері жетіспейтін есептер; артыќ
мєліметтер есептер; бірнеше жолмен шыѓарылатын есептер; мазм±ны µзгермелі
есептер; берілген есепке кері есеп ќ±растыру; берілген есепті т‰рлендіру;
дєлелдеуге берілген есептер; логикалыќ жаттыѓулар; танымдыќ-тєжірибелік
мазм±ндаѓы жаттыѓулар.
Бастауыш мектепте матиматиканы оќытудыњ ќазіргі тєжірибесінде
оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамытуѓа байланысты мєселеге ‰лкен кµњіл
бµлінген.
Бастауыш мектеп математикасыныњ дамыта оќыту идеясына негізделе отырып
дайындалѓан жања буын оќулыќтарыныњ єрбір сабаќќа лайыќталѓан беті
оќушылардыњ оќу-танымдыќ ќызметін біртіндеп к‰шейте т‰сетіндей етіп,
маќсатты т‰рде іріктеліп алынѓан математикалыќ жаттыѓулар тобынан т±рады.
М±нда атќаратын наќты жєне µзіндік дидактикалыќ міндетіне орай олар єр
т‰рлі т‰стермен ереккшелініп нµмірленген. Осы т±рѓыдан алѓанда єр сабаќтыњ
‰лесіне тиетін математикалыќ жаттыѓулар тобы арнайы ж‰йе ќ±райды жєне ол
ж‰йе, негізінен, мына сияќты жаттыѓуларды ќамтиды.
1. ¤ткен материалды ж‰йелі т‰рде тиянаќтаумен жєне бекітумен
байланысты жаттыѓулар. Олар оќулыќтарда ќара т‰спен нµмірленген.
2.тжања ±ѓым мен єрекет тєсілін енгізумен байланысты жаттыѓулар,
олардыњ нµмірлері ќызыл т‰спен ерекшелінген.
3. Оќушылардыњ танымдыќ ќабілететрін дамыта т‰суді ж‰зеге асыратын
жаттыѓулар. Олар кµк т‰спен берілген.
Ќалыптан тыс т‰рде (‰йреншікті емес формада) ±сынылатын жєне
оќушылардыњ тапќырлыќ пен зергерлік танытуын, єр алуан баѓыттаѓы
шыѓармашылыќ ізденісті талап ететін арнайы жаттыѓулар. Олар оќулыќтарда тік
тµртб±рыш тєріздес жасыл т‰сті ќоршауѓа алынѓан.
Математика сабаќтарында оќушылардыњ дербес оќу-танымдыќ ќызметін
±йымдастрыуѓа арналѓан Дидактикалыќ материалдар ќ±ралында математикалыќ
білімді тµменірек дењгейден біртіндеп жоѓарыраќ дењгейге кµтере т‰су
мєселесі м±ќият ескерілген. Сондыќтан м±нда єрбір µзіндік ж±мыс к‰рделілігі
т±рѓысынан тµрт т‰рлі дењгейдегі жаттыѓулар т‰рінде берілген. 1,2 жєне 3
дењгейдегі жаттыѓулар математикалыќбілім мазм±ныныњ мемлекеттік стандарттан
туындайтын міндетті дењгей болса, ал 4-дењгейдегі жаттыѓулар м‰мкін дењгейі
талаптарына сєйкес іріктелген. Атап айтќанда, 1-дењгейде оны біршама
дењгейдегі жаттыѓуларды орындау шыѓармашылыќ іс-єрекетті талап етеді.
Осыѓан орай, кµбінесе, дєст‰рлі емес т‰рде ±сынылады жєне топшалау мен
болжамдарѓа негізделген єр алуан баѓыттаѓы шыѓармашылыќ ізденістермен
байланысты болып келеді.
Б±л жоѓарыда айтылѓандар математиканыњ дамыта оќыту ±станымдарын
ескере отырып дайындалѓан жања буын болып табылады жєне олар сабаќтыњ
негізгі кезењдерініњ єрќайсысыныњ ішінде т‰рленіп отырады, сондай-аќ
оќушылардыњ оќу-танымдыќ єрекетініњ єр т‰рлі дєрежесін ќамтамасыз етуге
ќолайлы жаѓдайлар туѓызады.
1.2.Танымдық белсенділікті қалыттастыруда педагогтың ізгілік бағыты.
Ш.А Амонашвили – профессор, психология ғылымының докторы, ССРО
Педагогикалық Ғылымдар Академиясының академигі, Я.С Готошвили атындағы
педагогикалық ғвлыми зерттеу институтының директоры (Тибилиси).
Ш.А Амонашвилидің ғылыми тәжірбиесінен жазылған ; олар здравствуйте
дети, Мектепке алты жастан, Как живете дети, т.б еңбектері бар. Ш.
Амонашвили алты жасар балаларға тәрбие және білім берудің мазмұнын,
принциптерін тиімді әдістерін ғылыми негіздеді және оны мектеп тәжірбиесі
арқылы дәлелдеді. Бастауыш класс оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде
гуманитарландыру идеясы жүзеге асырады. Тәрбие процесінің барлық саласында
әр баланың жеке басына құрметпен қарау керек. Ш.А Амонашвили мектеп есігін
жаңа ашқан, буыны бекіп үлгермеген алты жастағылардың тауып жазып қайтармас
үшін, оларға ешқандай баға қоймайды. Балалардың еңбегін олардың тындырған
істерінің нақты нәтижелері мен бағалайды. Оның оқушыларының дәптерден
жасаған қолжазба кітаптары бар.
Балалар табыстарын ата-анасына көрсетіп, мақтанады. Оны мектептегі
көрмеге қояды. Ұжымның рухын көтеріп, оқушыларға күнделікті оқу, білім,
өздігінен іздену жолдарын түсіндіреді.
Маќсаты:
Баланыњ жеке ќасиеттерін ашу арќылы азамат етіп тєрбиелеу;
Баланыњ жаны мен ж‰регіне жылылыќ ±ялату;
Баланыњ танымдыќ к‰шін ќалыптастыру жєне дамыту;
Біліммен кењейтуге жєне терењдетуге жаѓдай жасау.
Ерекшеліктері:
Ынтымаќтастыќ педагогиканыњ т±жырымдары;
Бала – табиѓат пен ѓарыштардыњ туындысы, сондыќтан оны мыќтылыќ,
шексіздік сияќты ќасиеттеріне ие;
Бала психикасы дамуѓа, есеюге жєне еркіндікке ќ±штар.
Мазм±ны мен єдістерініњ ерекшеліктері:
Мењгеруге тиіс барлыќ тірлік, икемділіктері: жазу-сµйлеу ќаракеті
– математиканыњ пайымдау, математиканыњ т‰сіну, єсемділікті,
єдемілікті т‰сіну, сезіну, ќабылдау, µзге тілді мењгеру, рухани
жетілу таѓы басќа єдістері;
Ізгілік, жеке ќарым-ќатынас, шеберліі ата-анаменен бірлесіп ж±мыс
істеу;
Оќыту арќылы тєрбиелеу;
Оќыту тиімділігі – озыќ технологияларда.
Ќазіргі білім беру саласындаѓы оќытудыњ озыќ технологияларын
мењгермегінше, сауатты єрі жан-жаќты маман болу м‰мкін емес. Жања
технологияны мењгеру м±ѓалімніњ интеллектуальдыќ, кєсіптік, адамгершілік,
рухани, азаматтыќ жєне басќа кµптеген адами келбетініњ ќалыптасуына игі
єсерін тигізеді; µзін-µзі дамитын, оќу-тєрбие ‰рдісін тиімді ±йымдастыруына
кµмектеседі.
Ќазіргі кезде ќолданылып ж‰рген жања педагогикалыќ технологияныњ
негізіне мыналар жатады:
✓ єрбір оќушыныњ жеке дара ерекшеліктерін ескеру;
✓ оќушылардыњ ќабілеттері мен шыѓармашылыќтарын арттыру;
✓ оќушылардыњ µз бетінше ж±мыс істеу, іздену даѓдыларын ќалыптастыру.
Жања педагогикалыќ технологияларѓа ынтымаќтыстыќ педагогикасы, білім
беруді ізгелендіру технологиясы, мєселелік оќыту технологиясы, т‰сіндіре
басќарып озат оќыту технологиясы, дењгейлік саралап оќыту технологиясы,
міндетті нєтижелерге негізделген саралап оќыту технологиясы, модульдік
оќыту технологиясы жєне жобалап оќыту, дамыту оќыту технологиясы кіреді.
Педагогикалыќ технология дегеніміз – тєжірибеде ж‰зеге асырылатын
белгілі бір педагогикалыќ ж‰йеніњ жобасы, ол педагогикалыќ жаѓдайларѓа сай
ќолданылатын єдіс – тєсілдер.
Оныњ ќ±рамды бµлігі ѓана (В. Беспалько). Инновациялыќ іс-єрекетке
м±ѓалім даярлау жолдары.
Шыѓармашыл, педагогикалыќ ±жымды ќалыптастыру жµніндегі уаќытша
зерттеу топтарын ќ±рудыњ µзектілігі мынаѓан саяды:
1. Педагогикалыќ ‰рдісті демократияландыру жєне ізгелендіру. Б±л
оќушыныњ т±лѓалыќ єлеуетін аша т‰суге ќажетті жаѓдай туѓызады;
2. Оќушыныњ оќу жєне тєрбиелік дењгейін аныќтайтын педагогтердіњ
кєсіби шеберлігін дамыту міндеттері;
3. Педагог, біліктілігін арттырудыњ мектепшілік ж‰йесініњ ќажеттілігі.
Б±л алѓа ќойылѓан міндеттер пед±жымдарда кезењ-кезењінен ж‰зеге
асырылды.
1 кезењ. (1994-1996ж.). Педагогтердіњ шыѓармашылыќ м‰мкіндіктерін
айќындап, оларды ќолдану саласын жєне ынталандыру єдістерін аныќтау. Б‰л
кезењде пед±жым іс-єрекетін зерттеуді басќарудыњ баѓдарламалыќ маќсаттыњ
мазм±ны мен ќ±рылымыныњ ќайта ќ±рау жєне педагогтердіњ кєсіби шеберлігі
моделін аныќтау кµзделеді.
2 кезењ. (1996-2000ж.). Зерттеу ќызметі негізінде шыѓармашылыќ ізденіс
баѓдарламасын жасау педагогтерге ќазіргі заманѓы психологиялыќ-
педагогикалыќ ѓылыми єдебиеттерді оќып ‰йренуге, оќыту мен тєрбиелеудіњ
нєтижелеріне болжам жасауѓа талпынуѓа, оќушылардыњ даярлыќ дењгейін жєне
олардыњ жас ерекшеліктерін есепке ала отырып даму динамикасын аныќтауѓа
м‰мкіндік берді. Б±л кезењде тµмендегідей міндеттер ж‰зеге асырылды.
1. Оќыту мен тєрбиелеу, єлеуметтік талап-тілектерді ескере отырып
дамыту, ѓылыми жетістіктер мен педагогикалыќ тєжірибелерді
жањартуѓа ±жым жєне м±ѓалімдер даярлыѓы диагностикасын реттеу.
2. ¦жымды аќпараттыќ ќамтамасыз ету жєне мектеп-гимназияныњ
ѓалымдарымен µзара ќарым-ќатынас мазм±нын ќайта ќарау жолдарын
белгілеу.
3. Біліктілікті кµтерудіњ µмірде бар тєжірибесін, ±жымды оќытудыњ
белсенді ойын формаларын пайдалануѓа негізделген біліктілікті
арттырудыњ мектепшілік жобасы мазм±ныњ зерттеу.
Педагогикалыќ зерттеудіњ мєдениетін мењгерген пед±жымдар 1948ж – 1999
оќу жылынан бастап ІІІ кезењге µтті. Б±л кезењніњ міндеттеріне мыналар
кіреді:
✓ Біліктілікті арттырудыњ мектепшілік моделін тањдауды ѓылыми
негіздеу.
✓ Теориялыќ критерийлерге сєйкес енгізіліп жатќан єр т‰рлі
инновацияларды (жањашылдыќты) ±жым іс-єрекетінде байыта т‰су.
Мектеп м±ѓалімдері біліктігін кµтерудіњ басты критерийі педагогикалыќ
іс-єрекетте мынадай µзгерістерден кµрінеді:
✓ оќыту ‰рдесініњ µнімділігі мен нєтижелігініњ артуы;
✓ мектеп м±ѓалімдері шеберлігі мен педагогикалыќ біліктілік
дєрежесіне сыртќы єлеуметтік баѓа берудіњ µзгеруі;
✓ оќушылар арасында м±ѓалімдер рейтингісініњ µсуі;
✓ ќала мектептерлері рейтингісініњ µзгеруі таѓы басќалар.
Жања педагогикалыќ технология – бастауыш мектепте.
Ќазаќстандыќ ќоѓамдаѓы т‰бірлі µзгерістерге сай ‰здіксіз білім берудіњ
бастауыш білім беру ж‰йелерінде елеулі жањарулар туындауда.
Білім берудегі ізгелендіндіру жеке т±лѓаныњ дамуына жєне оќытуды
саралауѓа м‰мкіндіктер туѓызуѓа баѓытталѓан. Б±л ±станыш білім берудіњ
мєдениет ќалыптастырушы ќызметініњ жандануына м‰мкіндік береді. Осындай
т‰рлендіру т±рѓысынан алѓанда ќоѓамда болып жатќан єлеуметтік-экономикалыќ
µзгерістерді ескере келе, оќушыларды жеке т±лѓа ретінде дамыту, тєрбиелеу
баѓытын аныќтау; білім мазм±нын жањарту; білім беруді ізгелендіруге сєйкес
оќу ‰рдісін ±йымдастыру мєселелері мањызды болып табылады. Жоѓарыдаѓы
шаќтарѓа бастауыш білім берудіњ Отандыќ жєне єлеуметтік тєжірибелерінде
ќалыптасып, µз ќызметін оњ атќарып келе жатќан білім мазм±ныњ негізгі
ќ±рылышыныњ, жобасын ж‰зеге асыруда ќолданылатын педагогикалыќ технология
арќылы жету кµзделеді. Жалпы бастауыш білім мемлекеттік жалпыѓа міндетті
стандарттарында єрбір оќу пєні бойынша барлыќ білім мазм±ны жєне
оќушылардыњ міндетті (ењ тµменгі) дайындыќ дењгейіне ќойылатын талаптар
белгіленген.
Ќазіргі Ќазаќстан бастауыш мектебіндегі жања µзгерістер єлемдік білім
беру тєжірибелерін пайдала отырып, баланыњ жеке дара к‰шініњ дамуын
ќамтамасыз ететін жања технологияларды іздестіру жєне оларды ќолдануѓа
баѓытталѓан. М±нда негізінен: оќытуды ізгелендіруді с‰йеніледі; ол оќытудыњ
жеке т±лѓаѓа баѓдарлануын, жеке т±лѓаныњ дамуы мен тиянаќтануыныњ ‰рдісі
мен нєтижесін, оныњ єлеуметтік т±раќтылыѓы мен ќорѓануыныњ ќ±ралы
ќызметтерін ќамтамасыз етеді. Оныњ µзі оќытудыњ маќсаттары, мазм±ны,
т‰рлері мен єдістерін аныќтау т±рѓысы болып табылады. оларѓа жања мазм±н-
маѓына береді.
Сµйтіп, Республика бастауыш мектептерінде жања педагогикалыќ
технологиялар б‰гін де ќ±былыс ќана емес, сонымен бірге оныњ дамуыныњ,
негізгі себебі, кµзі болып табылады.
Єр т‰рлі технологияда сабаќты ќ±ру жењіл іс емес, алайда, ол – уаќыт
талабы. ‡шінші мыњжылдыќтыњ т±лѓасын ќалыптастыруѓа ќызмет ететін м±ндай
т‰рлі стратегиялар б‰гінгі мектептіњ ж±мыс кµрсеткішке айналуда.
Жања педагогикалыќ технологиялар оќыту жалпы ќазаќстандыќ бастауыш
мектептеріндегі білім берудіњ дамуыныњ негізгі баѓыты ретінде
ќарастырылады. Ол ќазіргі тєжірибеге тєн деген ±жымнан гµрі даму баѓытын
аныќтайтын т‰сінікке жаќын ќабылдануы тиіс. Инновациялыќ оќу жєне жања
технологиялар республика бастауыш мектептерінде ќоѓам с±ранысымен орын
алуда. Ол білім берудіњ стратегиялыќ маќсаттарына ќызмет етеді: атап
айтќанда, проблемаларды сараптай алатын, ж‰йелі байланыстарды ќ±ра білетін,
ќайшылыќтарды алуѓа мейлінше жетілген, шешім ќабылдауѓа, оны т‰рлі
µзгерісте дамытуѓа ќабілетті; ойлауы шыѓармашылыќ т‰рде ќалыптасуын жеке
т±лѓаныњ интеллектуалдыќ – психологиялыќ дамуын ќамтамасыз ететін болуѓа
тиіс.
Педагогикалыќ жања технологиялар Ќазаќстан бастауыш мектептерінде
мынадай ќаѓидаларды ±лтанады: оќуѓа шыѓармашылыќтыњ енуі; м±ѓалім мен оќушы
арасында ынтымаќтастыќ, µзара єрекеттік сипатындаѓы жања єлеуметтік
ќатынастыњ пайда болуы, жеке т±лѓаныњ дамуына жаѓдайдыњ туѓызылуы, яѓни
жеке т±лѓаѓа баѓдарланѓан оќу, т±лѓа дамуыныњ сыртќы єсермен бірге (оќыту,
тєрбиелеу) оќушыныњ ішкі т‰ркілері негізінде ж‰ргізілуі, т±лѓа амуыныњ
жолын алдынан жобалау.
Ќазаќстан бастауыш мектеп тєжірибесінде жања технологияларды оќыту
єдістерін белгілі бір топтарѓа топтап кµрсетуге болады:
✓ жартылай іздендіре оќыту – оќушылар оќудыњ маќсат-міндеттерін
шешуге зерттеудіњ жеке сатыларын орындау арќылы ‰йренеді;
✓ проблемалыќ сипаттаѓы оќу–маќсаттар мен мєселерді ±йымдастыру мен
шешуден т±рып, оќушылардыњ шыѓармашылыќ ќабілеттерін ќалыптастыруѓа
ќызмет етеді;
✓ іскерлік жєне білімдік ойындар;
✓ зерттеушілік єдістер – даѓдыларды, білімді жєне біліктерді
мењгеру барысында, оќушы шыѓармашылыќ тєжірибеге мейлінше ‰йренеді,
толыќ мењгереді.
Алдына ќойѓан маќсаттарѓа жетуде мектеп кезкелген педагогикалыќ
технологияларды ќолдана алады. Білім стандартын да белгіленген, білім беру
баѓдарламасында айќындалѓан талаптарды наќты жаѓдайларды ж‰зеге асыруѓа
м‰мкіндік беретін оќу т‰рлері мен єдістерін, оќу ‰рдісін баќылау жєне µзін-
µзі баѓалау м‰мкіндіктерініњ туындауын ќамтамасыз етеді, оќу ‰рдісін
баќылау т‰рлерін тањдауменен ќ±рындаѓы іс.
Б‰гінгі к‰ндердіњ µзінде кењ с±ранысќа ие болып отырѓан педагогикалыќ
технологиялар т‰рін д±рыс тањдап ќолдану сабаќ тиімділігіне, оќудыњ
нєтижелігне жетудіњ 80% ќамтамасыз те алады. Ал сабаќ жетістігініњ 20% ѓана
оќытушыныњ жеке шеберлігіне байланысты болады.
Ќазіргі замањѓы ѓылыми-техникалыќ ‰рдістіњ ќарќыны білім беру
ж‰йесініњ алдына м‰лде жања міндеттер ќойып отыр. Ол µз ж±мыс орнында жєне
б‰кіл техникалыќ тізбекте технологиялардыњ ‰здіксіз µзгерістеріне бейімделе
алатын орындаушыныњ т±лѓасын ќалыптастыру.
Ал оларды даярлау ‰шін ќазіргі дидактикалыќ м‰мкіншіліктерді, жања
идеяларды жєне білім беру технологияларын пайдалану керек. Жалпы мектеп
тєжірибесіне жањалыќтарды енгізу, оларды ќолдануѓа деген ќажеттіліктен
туындайды. Ал оќыту технологияларын ќолдану ‰шін алдымен жањалыќты игеру
даярлыќ, яѓни техникалыќ µнделген ќ±жаттар болуы керек. М±ѓалімдердіњ оќыту
технологияларын мењгеруге, ќолдануѓа деген ќажеттілікті туѓызып,
технологиялыќ ж±мысќа баѓыттау білім сапасын арттырудыњ мањызды ќ±рылымы.
Б±ѓан м±ѓалімдерді психологиялыќ, теориялыќ жєне єдістемелік т±рѓыдан
даярлау ќажет. Оќытудыњ ќазіргі технологияларын оќыту ‰рдісіне ќолдану,
оѓан ќызыѓушылыќ таныту, ынта ќою, оныњ маќсатын, мазм±нын, болашаѓын
т‰сініп, іс-ж‰зінде асыра білу, белгілі бір маќсатты, ж‰йелі дайындыќтыњ
нєтижесі болып табылады.
Жањашылдыќ ‰рдісті ±йымдастырушыныњ басты міндеттерініњ бі м±ѓалімдер
дењгейін саралау. Егер м±ѓалім µзі атќаратын міндетін жетік білсе, онда
оныњ санасында µзін-µзі басќару, жања іске бе б±ру тез ќалыптасады, осы
арайда мектеп ±жымыныњ жањашылдыќты ќолдануѓа деген іс-єрекетті µз ќолдауын
керек. Болашаќта оќыту мен тєрбиелеу, єлеуметтік талап-тілектерді ескере
отырып дамыту, ѓылыми жетістіктер мен педагогикалыќ тєжірибелерді жањартуѓа
±жым мен м±ѓалім даярлыѓы диагностикасын жасауды, м±ѓалімдер аќпаратыњ
ќамтамасыз етуде, біліктілігін ‰здіксіз кµтеруді міндеттеп отырмыз. Б‰гінгі
танда мектеп м±ѓалімдерініњ зденістері осындай.
Жања технологиялар сабаќта.
Жања технология мен жања аќырат кµзі компьютерді к‰нделікті математика
сабаѓына енгізе отырып алдына мынадай маќсат ќойѓан едім:
1. оќушыныњ жас ерекшелігін ескеру;
2. оќушыныњ ќабілет дењгейін аныќтай отырып, µз бетімен ж±мыс жолауѓа
‰йрету, ойлау ќабілеттерін арттыра, т‰су даму мониторингін ќ±рып
оќушыныњ дамуын ќадаѓалай отырып, ата-анасымен байланысты ныѓайту
арќылы єр оќушы стандарт кµлемінде тиянаќты білім алып шыѓуѓа кµњіл
бµлу. Ќабілетті оќушылардыњ даму дењгейін шыѓармашылыќќа ±штастыру.
1.3. Оқушылардың танымдық белсенділігін тудыруда
дамыта оқутудың мәні.
Баланың физикалық дамуы генетикальтқ бағдарлама бойынша қаңқасының,
бұлшық ет көлемінің өсуі арқылы нақты, көрнекті жағдайда өтіп жатады.
Ал оның психикасының, жекелігінің дамуы ше? Сананың дамуы окытудан ба,
әлде әлеуметтік жағдайлардан ба? Не табиғи есеюден бе? Бұл сұрақтарға жауап
адамның ішкі мүмкіндіктерінің шекарасын, сыртқы педагогикалық әсерлердің
мақсат міндеттерін анықтайды.
Педагогика тарихында екі түрлі қарама-қайшы пікір орын алып келеді.
Бірі - жаратушының күштілігін, тұқым қуалаушылық факторды қуаттаса,
екіншісі керісінше барлық нәтижені ортаның әсеріне жатқызады.
Қазіргі күнгі ғылым психикалық даму қоршаған ортаның санада
сәулеленуіне яғни танымдық тәжрибені және әрекетті меңгеруіне, меншіктеуіне
байланысты деп қарайды. Бұл — оқу білім алу деген сөз.
Оқу — адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. Біз бұдан ары қарай дамудың алдында
жүретін, дамуда шешуші роль атқаратын оқыту жайлы сөз етпекпіз.
"Даму ұғымы философиялық сөздікте"... мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалык өзгерістерге айналуы," - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу — дамудың қозғаушы күші. Терістеу — белгілі бір зат
пен құбылыстың кайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
"Даму" ұғымының психологиялық анықтамасы — жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
күбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші денгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
катысатындығын дәлелдейді. Олар:
1. Биологиялык фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында қабылданған
дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құбылысының ерекшелігін
білдіретін бала организмінің ортамен қарымкатынасының нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлык және
акыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Даму процесіне әсер ететін бұл үшінші күш болып саналады. Оқитың пән
қандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары
болмасын, егер мүғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы әрекет күткен нәтиже
бермейді. Баланың организм ретінде дамуы мен жеке бас ретінде калыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең
бастысы осы факторлардың бірде-бірі. кандай да бір кемеліне келген болса да
басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер ете алмайды. Барлық іс осы үш басты
күштін өзара әрекет етуінде.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөлін, алар орнын аныктаған
көрнекті психолог Л. С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек процесс деген
көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының темендегідей екі
аймағы болатындығы жайлы теория ұсынды.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы — баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Баланың дамуы бірінші аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара кызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының калыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістетуі мүмкін болады. Бұл процесте ол бір
жағынан өзінің іскерлігі мен қаблетін нығайтып жетілдіреді, жаңа дағдыларды
игереді, екінші жағынан материалдық және рухани байлықтар жасап, осы арқылы
адамзат мәдениетіне өз үлесін қосады. Баланың потенциалдық мүмкіндіктері
неғұрлым жан-жақты үйлесімді, толығырақ дамыса, есейген кезде, оның қызметі
соғұрлым мазмұнды, жанжақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың жолдарын
ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жанғырта алады. Демек, шын мәніндегі -
ертеңгі күнге меңзеу орын алады.
Ғалым психологтар Л. В. Занков, А. А. Люблинская, В. В. Давыдов, Д. Б.
Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұның сипатын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалады. С. Л. Рубинштейн, Е. Н. Кабанова-
Меллер және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты
екенін дәлелдейді.
И. Я. Лернер даму деген ұғымды педагогикалық зандылықтарға негіздей
отырып адамның әртүрлі киындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы деп
түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс-әрекетті жоғары орынға
шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой
кызметі де соншалықты кең, аумақты. демек даму деңгейі де жоғары болады.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының
дамуының белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П. П. Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нактыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д. Н. Богоявленский және Н. А. Менчинская —
оқи алуды, яғни қыска мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н. Д. Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады.
Л. В. Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс әрекеттер атқара білу.
В. В. Давыдов акыл-ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай,
қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту барысында
баланын психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі болған
өзгерістер оқыту. тәрбиелеу ісіне де жаналықтар енгізіп, жаңа леп әкелді.
Республика мектептеріндегі оқыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің әлемдік стандартқа сай болуы
қарастырылды. Оқытудың жаңа технологиялары кеңінен еңгізіле бастады.
Әсіресе халықтық педагогиканы пайдаланып, ұлттық үрдісте тәрбиелеуде
атқарылған шаруалар ауқымы біраз. Еліміз егемендігін алу арқылы мүмкін
болған жаңа буын оқулықтарының да ғылыми негізі ретінде дамыта оқыту жүйесі
алынып отыр.
Оқушы қаблеттерін дамыту талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық кызығушылығын дамытудың негізгі
факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге,
баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық кабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытудың тарихы. Л. В. Выготскийдің теориясы.
Дамыта оқытуды үйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бақылаушы бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыратын ұжымдық істердін ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың
интелллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара қатынасын, олардың бала дамуына
әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактардың бірі Квинтилиан
мектеп алдына баланың кабілеттеріне, ақылынын қасиеттеріне, мінез-құлық
ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның ойының және тілінің дамуын қамтамасыз
етуді қойған.
XVII ғасырдағы Я. А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде де баланын ақыл-ой күшін, қабілеттерін дамыту олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
И. Т. Песталоцци баланың ақыл-ойын, барлық қабілет қасиеттерін дамыту
идеясымен арқауланған бастауышта оқыту әдістемесін жасауға әрекет етеді.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А. Дистервегтің әйгілі "Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық" (Руководство к образованию
немецких учителей) атты еңбегінің де негізі болып табылады. Дамыта оқыту
деп ол баланың білім алуға әрекет етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған.
"Жаман" мұғалім ақикатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін
ізденуге жетелейді" — деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К. Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне ерекше
тоқталып, арнайы әдістеме жасаған.
Осылай бола тұрғанмен, "дамыта оқыту" деген терминге көзқарастар мен
пікірлер әртүрлі. Себебі "дамыта оқыту" ұғымына берілген түсініктер әртүрлі
және "дамытпайтын оқыту бола ма?" деген сұрақтар жиі қойылады.
Алайда дәстүрлі оқыту бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы
әсер етсе, "дамудың соңында жүрсе", ал екінші жағдайда "оқыту дамуды өзімен
бірге ала жүреді" деген Л. С. Выготскийдің пікірінен көп нәрсе аңғаруға
болады. Алғашқыда, оқытудың тиімділігі алынған білімінің көлемімен,
сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен,
әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді.
"Дамыта оқыту" деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л. В. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) және басқа да
психиканың функциясын зерттеген (Б. Г. Ананьев, Г. С. Костюк, А. А. Любл
инская, Н. А. Менчинская) және т.б., іс-әрекет теориясының психологиясын
жасаған (А. Н. Леонтьев, П. Я. Гальперин) еңбектерінде жан-жақты талданды.
Нәтижеде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі эксперимент жасалып,
оның бірін Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов. ал екіншісін Л. В. Занков
басқарады.
Зерттеулердің мақсаты:
1) Л. С. Выготскийдің 1930 жылдардың басында жасаған окыту мен
дамытудын ара қатынасы жайлы болжамының дұрыстығын тексеру. нақтылау.
Өткізілген зерттеу жұмыстары бастауышта математикалық білім беру ісіне
үлкен өзгерістер енгізді. Мысалы 1969 жылы арифметика курсы математикаға
ауыстырылды. Бірақ бұл курста да негізгі назар баланың ауызша және жазбаша
есептеу дағдыларын қалыптастыру жай типтік есептер шығаруында болып қалды.
Оқыту әдістері, сабақ ұйымдастыру түрлері, білім. білік, дағды
қалыптастыруға бағытталғанлыктан, дамыта оқыту идеясы жүзеге аспады.
Одан кейін 20 жыл көлемінде дамыта оқыту психология мен педагогика
ғылымдарының келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары "дамыта оқыту деп
— оқыту мақсаты міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды" атайды. Оқыту аркылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі — баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Мақсаты балаларға дайын пәндік білім, біліктердің белгілі бір
жиынтығын берумен шектелетін, нәтижесінде догмалық ойлауы басым, дайын
нұсқаулар мен бұйрықтарды орындай білетін адамдарды тәрбиелейтін қазіргі
мектепте орын алып отырған дәстүрлі оқыту жүйесі мұндай адамдарды
дайындауға негіз бола алмайтындығын өмір көрсетті.
Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу
үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы әртүрлі әрекеттің
субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бірі болып 1959-60 жылдары қолға
алған академик Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған бастаушта оқытудың жаңа
жүйесін мұғалімдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен белгілі себептерге
байланысты өрістеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресей мектептерінде
қайтадан қолданыла бастады. Қазір бұл жүйе дәстүрлі оқытумен қатар
пайдаланылып келеді.
Л.С. Выготскийдің теориясы Д. Б. Эльконин басқарған шығармашылық топ
жұмысында әрі қарай жалғастырылады. Баланың өзін-өзі өзгертуші субъект
ретінде дамуына арналған тұжырымдама жасалып, зерттеулер
жүргізілді. Екі авторлар тобы да өз жүйелері бойынша оқу бағдарламаларын,
оқулықтарын, әдістемелік құралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту
ғылыми теориядан практикалық іс-тәжірибеге батыл ене бастады.
Дамыта оқыту — дәстүрлі оқытуға соңғы уақыттарға дейін балама жүйе деп
қарастырылды. Оның нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі өзгертуші субъект
дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында лайықты жағдайлар
жасау үлкен нәтиже берді.
Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3
жасында-ақ білдіре бастайды екен. Ол оның "Мен" деген категориясының
көрінуінен байқалады. (өзім ішемін, өзім киемін және т.б. түрінде) Мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ол әртүрлі әрекетті өзі орындауға деген
талпыныстарын жасайды. Бұл түрлі рольдік ойындарға қатысуда айкын байқала
бастайды. Еркін ойлап өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай
дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Ал мектеп табалдырығын жаңа аттаған бала оқу бағдарламаларының
талаптарын орындау, мектептің ішкі тәртібін сактау, үлкендердің айтқандарын
екі етпеу сияқты қатан ережелер шеңберіне түседі. Енді оның субъектілік
белгілерінің даму мүмкіндігі азая береді. Өйткені дәстүрлі мектептің
мақсаттарын шешу үшін мұғалімнің айтқанын дұрыс тындап, тура сол түрде
қайта айтып беру, тапсырманы қатесіз орындау жеткілікті. Белгілі үлгіден
ауытқу, басқа шешім іздеу талап етіле бермейді.
2) Дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин - В. В. Давыдов жасаған жүйесінің
көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің белсенділігіне байланысты.
Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін
ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі
оқытуды салыстыру мынадай қорытынды жасауға негіз болды. Дәстүрлі
сабақтардың әдістерінің мәні төмендегідей 3 құрамдас бөліктермен
анықталады:
1. Үлгіні көрсету
2. Түсіндіру
3. Бақылау, бағалау.
Яғни мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсіндіріп шығады. Содан
соң оны меңгертуге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады.
Әрине, жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей,
үнтаспадан тыңдату, балаға оқыту т.б.
Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы - түсіндірме әдісінің
қатаң тәртібі сақталынуы керек. Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз
орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін
амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайга түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады. білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1. Оқу мақсапттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дурыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин - В. В. Давыдов жасаған
жүйесінін негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам ролінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше
дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды. жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Дәстүрлі оқытуда жаңа материалды бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
I Тарау Бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамытудың теориялық аспектілері
1.1 Танымдық белсенділік туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Танымдыќ белсенділікті ќалыптастыруда педагогтың ізгілік
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.3 Оқушылардың танымдық белсенділігін тудыруда дамыта оқытудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..14
... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Бастауыш сынып оќушыларында оза оќыту 26
әдістері ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда деңгейлеп
саралап оқытудың 31
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
II Тарау Бастауыш сынып оќушыларының танымдық
белсенділікті жетілдіру жолдарын ұйымдастыру
2.1. Оќушылардың танымдық белсенділігін дамытуға педагогикалық
өнертапқыш тапсырмаларды шешу 39
тәсілдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2.2. Сабаќта оќушылардыњ белсенділігін тудыру 47
жолдары ... ... ... ... ... ..
2.3. Деңгейлеп саралап оқыту әдістерін 52
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін ойын арқылы жетілдіру ... . 54
Тєжірибелік жұмыстың нәтижесін қортындылау ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылѓан әдебиеттер 59
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе
Ел басымыз Н. Ә. Назарбаев „ Қазақстан - 2030 ” Қазақстан халқына
арналған жолдауында „ Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді,
біз балаларымыз бен немелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағына
жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдері болады.
Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманға нарықтың
экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар, қазақ, орыс, ағылшын
тілдерінде еркін меңгереді, олар бейбіт, абат, жылдам өркендету үстіндегі,
күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады.
Қазақстан Респуликасының 1999 жылғы 7 маусымындағы № 389 Білім туралы
Заңында: „ Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық,
мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол
жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен кәсіби біліктілігінің жоғары
деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үз-діксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі
”, - деп белгіленген. (1) Сол себептен де дамыта оқыту негізінде
оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдірі жолдары бүгінгі таңда өзекті
мәселелердің бірі десе де болады
Білім жүйесінде болып жатқан өзгерістерге байланысты балалардың
танымдық қабілеттерін дамыту ролінің күшеюге тиісті. Себебі балалардың
өмірден өз орнын табуға танымдылық әрекеттердің маңыздылығы зор.
Біріншіден бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен
мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз
мемлекетіміздің өркениетке жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай
ұрпақ оқытуды, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді
талап етеді. Мектеп құрамында болып жатқан өзгерістер, білім беру
мақсаттарының алмасуы, оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық
оқытуға көшу сияқты мәселелер орындаушылардың танымдық белсенділіктері,
жөні бөлек көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасының және кәсібиліктің болуы
алға қойылып отыр.
Екіншіден Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы
қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып,
өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін - өзі жетілдіруге
де, сонымен қатар өзінен - өзі жойылуға да қабілетті. Адамның өз болмысын
тануға ұмтылысын көмектесіп, тереңде жатқан талап -тілегін, қабілеттерін
дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін рухани күш беру –
білімнің басты мақсаты.
Үшіншіден бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс - әрекеті
оқыту үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым - қатынас шеңберінің
кеңеюінің маңызы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден
бүкіл оқыту - тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Негізгі іс - әрекет түбі - оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (
қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау ) дамиды.
Ахмет Байт±рсыновтыњ пікірі бойынша, бала білімді тєжірибе арќылы
µздігінен алуы керек. М±ѓалімніњ ќызметі- оныњ білімініњ, шеберлігі ±заќ
жолды ќысќарту ‰шін, керек білімді кешіктірмей, кезінде беріп отыру ‰шін,
балаѓа ж±мысты єліне ќарай шаѓындап, беру мен бетін белгілеген маќсатќа
ќарап т‰зеп отыру керек.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді оқушы талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушы
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа үлгідегі мектептер
пәндер көбірек, олардың балалардың талаптын, дарынын ашуға мүмкіндігі мол.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беруін мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында! „ Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты
оқушыларды оқуға, сауатты жазуға үйрету, негізгі тілдің ұғымдарымен
таныстыру, ойы мен пікірін жеткізе алатын жеке тұлғаны тәрбиелеу ”.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа технологиясын
педагог – ғалымдар мен республика мұғалімдері жан - жақты ізеніп,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім берудің тиімді
жолдарын қарастырып, оқытуды жаңа технологияларын таңдай білу мүмкіндігіне
ие болуды талап етеді.
Танымдыќ белсенділік – жалпы белсенділік феноменініњ мањызды саласы,
оныњ негізі ретінде адамныњ ењ мањызды ќасиеті болып табылады, ќоршаѓан
єлемді тек шындыќтаѓы биологиялыќ жєне єлеуметтік маќсатта ѓана тану емес,
сонымен ќатар, адамныњ єлемге деген ењ мєнді ќарым-ќатынасымен, яѓни оныњ
алуан т‰рлілігіне енуге ±мтылуымен, санада мєнді жаќтарын бейнелеуімен,
себеп-салдары бюайланыстар, зањдылыќтар, ќайшылыќтарымен т‰сіндіріледі.
Танымдыќ белсенділік адамѓа µте мањызды жєне к‰рделі ќ±рылым ретінде
µзініњ психологиялыќ аныќтамаларында кµптеген т±жырымдамаларѓа ие. Білімді
белсендіру мєселесіне байланыстыи єр ењбектерде таным белсенділігіне
аныќтама беріледі, оныњ ќ±рамды белгілері бµлшектеніпѓ мазм±ны мен кµлемі
аныќталады. Таным белсенділігініњ мєселесі- педагогикалыќ зерттеудіњ терењ
екенін атап µту керек. Оныњ зерттелуіне мањызды ‰лес ќосќандар: М:Н:
Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Данилов, И.Л. Лернер, М:И. Махмутов, Т.Ш.
Шамова, Г.И. Щукина жєне т.б. Мањызды єлеуметтік к‰шіне байланысты б±л
ќазіргі диалектикад, білім беру тєжірибесі мен тєрбиеде негізгі болып
саналып отыр. Педагогикалыќ –психологиялыќ єдебиеттерег белсенділіктіњ
тµмендегідей аныќтамалары бар:
- Адам зейіні белсенділігініњ тањдаулы баѓыттылыѓы (Н. Ф.
Добрынин, Т. Рибо).
- Таным субъектісініњ аќыл-ой ќабілеттерініњ кµрінуі (С. Л.
рубинштейн).
- Єрт‰рлі сезімдерді белсендіргіш (Д: Фрейер).
- Адамныњ іс-єрекеті мен санасыныњ дењгейін жоѓарылататын
эмоциональды- еріктіњ жєне аќыл-ой процесініњ ерекше ќорытпасы.
(А.Г. Ковалев).
- Білімді ќарќынды мењгеруге єзірлік, яѓни ќабілет пен ±мтылыс
(Н.А. Половников).
- Субъектініњ ќоршаѓан зататр мен ќ±былыстарѓа ќатысты ќайта
ќ±рылу єрекетініњ кµрінуі (Л.П. Аристова).
- Т±лѓаныњ к‰шейтілген танымдыќ ж±мысымен сипатталатын еріктік
жаѓдай (Р.А.Низамов).
- Оќушыныњ µмірлік к‰шініњ єсерлігі (Г:И: Шукина).
- Таным маќсатына жетудегі ќ±лыќтыќ-еріктік єрекеттерді жиюѓа
‰мтылумен жєне білімі беру сипатына, мазм±ны ќатысты
тєрбиеленуші т±лѓасыныњ айќындалуы, єрекет сапасы (Т.И.
Шамова).
Зерттеу тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныпта оқушылардың танымдық белсенділігін
жетілдіру үрдісі.
Зеттеу пәні: оқушылардың танымдық белсенділігін (белсенді субъектісі)
жетілдірудегі тәжірбиелердің іске асу жолдары, әдістемесі
Зерттеу мақсаты: оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың қажеттілігін
көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1) Танымдық белсенділік әрекет ұғым теориялық жағынын айқындау.
2) Бастауыш сыныптардағы оқушыларды танымдық белсенділігін қалыптастыруды
зерделеу жолдары.
3) Тәжірбиеде іске асу жолдары.
Зерттеу болжамы: Егер мұғалімнің басшылығымен жұмыс барысында орта білім
берудің бастауыш сыныптарында танымдылыққа үйрету жұмыстары үнемі
жүргізіліп отырса онда балалардың танымдық белсенділігі дамып қалыптан тыс
шешімдер қабылдай алуға өзіндік пікір қалыптасады, практикалық әрекеттер
дағыдылары айқындала түседі.
Қойылған міндеттерді шешу үшін мынадай ғылыми зерттеу әдістерін қолданамыз;
ғылыми әдебиеттерді талдау, саралау, сауалнамалар, тесттер.
1.1 Танымдыќ белсенділік туралы ұғым.
Танымдыќ белсенділік көп түрлі тұлғалыќ ќатынастардың ќалыптасуымен
тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы
ќатынасы, танымдыќ әрекеті, оларға ќатысу және қатысушылармен танымдық
қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоғарғы таным
процестерін өзінің даму деңгейінен белсендіруде танымдық белсенділік
тұлѓғаның шындыќты қайта ќұру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске
жетелейді.
Балалардың жеке тұлѓасында танымдыќ белсенділігініњ дамуы бес-алты жас
аралыѓында ќарќынды келеді. Б±л єсіресе баланыњ логикалыќ тапсырмаларды
белсенді орындауы, жауап кілтін табуѓа шираќ келуі, білуге деген ±мтылысы
танымдыќ ойындар арќылы оќу єркетініњ мєндеттерін шешуде айќын кµрінеді.
Бастауыш мектеп математика курсыныњ негізгі ерекшеліктерініњ бірі:
онда оќу материалы, негізінен, теориялыќ мєселелерді емес, оќушылардыњ єр
алуан сипаттаѓы математикалыќ жаттыѓулар ж‰йесін орындауы барысында
игеріледі, яѓни математика сабаќтарында жаттыѓу жања білімдердіњ ќайнар
кµзі ќызметін де атќарады. Б±л жерде білім берудіњ теориялыќ дењгейін
кµтеру болып табылатын дамыта оќыту жаѓдайында жаттыѓулардыњ мањызы еш
уаќытта кемімейтіндігін атап айтуымыз керек. Ал єдістемелік ѓылым мен озыќ
тєжірибе нєтижелері бастауыш мектепте математикалыќ білімді игерудіњ
тєжірибе-теория-тєжірибе тізбегімен ж‰ргізілуін тиімді деп санайды.
Сондыќтан ќандай да бір математикалыќ материалды оќытып ‰йретуде алдымен
маќсатты т‰рде тањдалып алынѓан жаттыѓуларды орындау, сонан кейін єр алуан
танымдыќ іс-єрекеттер (байќау, салыстыру, салѓастыру, жинаќтау, т.с.с.)
негізінде олардан біртіндеп жалпы теориялыќ ќорытындыларѓа кµшу ж‰зеге
асырылады, ењ соњында ол таѓы да наќты жаттыѓулар орындау арќылы
тиянаќталып бекітіле т‰седі.
Жаттыѓу дегеніміз не? Жалпы алѓанда, ѓылым мен т±рмыстыњ єр алуан
салаларында жаттыѓу термині єр т‰рлі мєнде ќолданылады. Педагогтар де,
психологтар де жаттыѓуды оќушылардыњ танымдыќ жєне тєжірибелік
белсенділігін арттырудыњ аса мањызды ќ±ралдарыныњ бірі деп есептейді.
Математиканы оќытуда жања білімдерді мењгеру, ќайталау жєне бекіту
‰шін, яѓни математикалыќ білімдер ж‰йесін игеру ‰шін пайдаланылатын
жаттыѓулардыњ сан алуан т‰рлері ќолданылады. Кењ маѓынада математикалыќ
жаттыѓу деп кез келген математикалыќ мазм±ндаѓы тапсырмаларды айтамыз.
Математикалыќ жаттыѓуларды ќ±рылысы жаѓынан мысалдар, есептер деп бµлуге
болады. Сонымен бірге мысалѓа да, есепке де жатпайтын жаттыѓулар да
кездесіп отырады. Олар логикалыќ, танымдыќ, шыѓармашылыќ жєне т.с.с.
сипаттарда болып келуі м‰мкін. Жаттыѓулардыњ б±лайша саралануы, негізінен,
оныњ мазм±нында ќойылатын міндетке байланысты болады. Осы т±рѓыдан алѓанда
математиканы оќытуда оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамыта т‰сумен
байланысты жаттыѓулар деп атауѓа болады.
Мысалы, танымдыќ жаттыѓуѓа берілген бірдей екі мєліметті екі мысал екі
т‰рлі нєтижеден т±рады. Демек, м±ны орындаудыњ екі тєсілі болуы м‰мкін. Ал
оќушыларѓа тек ќана бір тєсілі ѓана белгілі. Екінші тєсіл белгісіз. Б±л
жерде оќушы ‰шін мєселелік жаѓдаят пайда болады. М±ндай жаѓдайда оларѓа
µздігінен танымдыќ іс-єрекет орындауѓа тура келеді. Ал егер м±ѓалім
оќушыларѓа алдын ала жаќшалар ќоюѓа болатынын айтып ќойса, онда оќушылар
жаттыѓуды ‰лгі бойынша шыѓарады, яѓни мєселелік жаѓдаят туындамайды.
Сондыќтан м±ѓалім ережені мысалдарды талдай отырып т‰сіндіреді (зањдылыќты
ашады).
Б±дан кейін м±ѓалім оќушылардыњ µздеріне осыѓан ±ќсас мысалдыр
келтіруді ±сынуы м‰мкін. Б±л жаѓдайда оќушыныњ танымдыќ іс-єрекет орындауы
талап етілмейді, ол ‰лгі бойынша єрекет етеді. Сондыќтан ол танымдыќ міндет
болып табылады. Егер м±ѓалім келтірілген мысалдарды талдаудыњ негізінде
оларѓа µз беттерімен ережені ќорытып шыѓаруѓа тапсырма берсе, онда оќушы
танымдыќ іс-єрекет к‰йінде енеді.
Математиканы оќыту барысында оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамыта
т‰су ‰шін ќолданылатын математикалыќ жаттыѓулардыњ µзіндік жалпылыќ ќасиеті
болуы тиіс. Б±л ќасиеті жаттыѓуда белгілі бір дєрежедегі ќиындыќтыњ болуына
байланысты аныќталады: а) жаттыѓудаѓы ќойылѓан міндеттіњ танымдыќ
маќм±нымен; є) оќушылар алдына міндет ќоюдыњ єдістемелік тєсілімен; б)
оќушыѓа ќойылып отырѓан міндетке жеке бастыњ субъективтік ќатынасымен.
Ќысќасы, математика сабаќтарында танымдыќ ќабілеттерді дамыту т‰сумен
байланысты жаттыѓуларды орындауды ±йымдастыру оќушылардыњ танымдыќ ізденіс
єрекеттерініњ пайда болуына алып келеді. Сондыќтан математиканы оќытуды
тиімді ±йымдастыру танымдыќ ќабілеттерді дамытумен байланысты жаттыѓуларды
ж‰йелеусіз м‰мкін болмайды. Алайда, матиматиканы оќыту єдістемесі ѓылымында
м±ндай жаттыѓулардыњ типологиясы жасалмаѓан. ¤йткені, м±ндай сипаттаѓы
жаттыѓулар мейлінше сан алуан болып келеді. Атап айтќанда, олар мыналар:
с±раѓы т±жырымдалмаѓан есептер; мєліметтері жетіспейтін есептер; артыќ
мєліметтер есептер; бірнеше жолмен шыѓарылатын есептер; мазм±ны µзгермелі
есептер; берілген есепке кері есеп ќ±растыру; берілген есепті т‰рлендіру;
дєлелдеуге берілген есептер; логикалыќ жаттыѓулар; танымдыќ-тєжірибелік
мазм±ндаѓы жаттыѓулар.
Бастауыш мектепте матиматиканы оќытудыњ ќазіргі тєжірибесінде
оќушылардыњ танымдыќ ќабілеттерін дамытуѓа байланысты мєселеге ‰лкен кµњіл
бµлінген.
Бастауыш мектеп математикасыныњ дамыта оќыту идеясына негізделе отырып
дайындалѓан жања буын оќулыќтарыныњ єрбір сабаќќа лайыќталѓан беті
оќушылардыњ оќу-танымдыќ ќызметін біртіндеп к‰шейте т‰сетіндей етіп,
маќсатты т‰рде іріктеліп алынѓан математикалыќ жаттыѓулар тобынан т±рады.
М±нда атќаратын наќты жєне µзіндік дидактикалыќ міндетіне орай олар єр
т‰рлі т‰стермен ереккшелініп нµмірленген. Осы т±рѓыдан алѓанда єр сабаќтыњ
‰лесіне тиетін математикалыќ жаттыѓулар тобы арнайы ж‰йе ќ±райды жєне ол
ж‰йе, негізінен, мына сияќты жаттыѓуларды ќамтиды.
1. ¤ткен материалды ж‰йелі т‰рде тиянаќтаумен жєне бекітумен
байланысты жаттыѓулар. Олар оќулыќтарда ќара т‰спен нµмірленген.
2.тжања ±ѓым мен єрекет тєсілін енгізумен байланысты жаттыѓулар,
олардыњ нµмірлері ќызыл т‰спен ерекшелінген.
3. Оќушылардыњ танымдыќ ќабілететрін дамыта т‰суді ж‰зеге асыратын
жаттыѓулар. Олар кµк т‰спен берілген.
Ќалыптан тыс т‰рде (‰йреншікті емес формада) ±сынылатын жєне
оќушылардыњ тапќырлыќ пен зергерлік танытуын, єр алуан баѓыттаѓы
шыѓармашылыќ ізденісті талап ететін арнайы жаттыѓулар. Олар оќулыќтарда тік
тµртб±рыш тєріздес жасыл т‰сті ќоршауѓа алынѓан.
Математика сабаќтарында оќушылардыњ дербес оќу-танымдыќ ќызметін
±йымдастрыуѓа арналѓан Дидактикалыќ материалдар ќ±ралында математикалыќ
білімді тµменірек дењгейден біртіндеп жоѓарыраќ дењгейге кµтере т‰су
мєселесі м±ќият ескерілген. Сондыќтан м±нда єрбір µзіндік ж±мыс к‰рделілігі
т±рѓысынан тµрт т‰рлі дењгейдегі жаттыѓулар т‰рінде берілген. 1,2 жєне 3
дењгейдегі жаттыѓулар математикалыќбілім мазм±ныныњ мемлекеттік стандарттан
туындайтын міндетті дењгей болса, ал 4-дењгейдегі жаттыѓулар м‰мкін дењгейі
талаптарына сєйкес іріктелген. Атап айтќанда, 1-дењгейде оны біршама
дењгейдегі жаттыѓуларды орындау шыѓармашылыќ іс-єрекетті талап етеді.
Осыѓан орай, кµбінесе, дєст‰рлі емес т‰рде ±сынылады жєне топшалау мен
болжамдарѓа негізделген єр алуан баѓыттаѓы шыѓармашылыќ ізденістермен
байланысты болып келеді.
Б±л жоѓарыда айтылѓандар математиканыњ дамыта оќыту ±станымдарын
ескере отырып дайындалѓан жања буын болып табылады жєне олар сабаќтыњ
негізгі кезењдерініњ єрќайсысыныњ ішінде т‰рленіп отырады, сондай-аќ
оќушылардыњ оќу-танымдыќ єрекетініњ єр т‰рлі дєрежесін ќамтамасыз етуге
ќолайлы жаѓдайлар туѓызады.
1.2.Танымдық белсенділікті қалыттастыруда педагогтың ізгілік бағыты.
Ш.А Амонашвили – профессор, психология ғылымының докторы, ССРО
Педагогикалық Ғылымдар Академиясының академигі, Я.С Готошвили атындағы
педагогикалық ғвлыми зерттеу институтының директоры (Тибилиси).
Ш.А Амонашвилидің ғылыми тәжірбиесінен жазылған ; олар здравствуйте
дети, Мектепке алты жастан, Как живете дети, т.б еңбектері бар. Ш.
Амонашвили алты жасар балаларға тәрбие және білім берудің мазмұнын,
принциптерін тиімді әдістерін ғылыми негіздеді және оны мектеп тәжірбиесі
арқылы дәлелдеді. Бастауыш класс оқушыларын жан-жақты тәрбиелеуде
гуманитарландыру идеясы жүзеге асырады. Тәрбие процесінің барлық саласында
әр баланың жеке басына құрметпен қарау керек. Ш.А Амонашвили мектеп есігін
жаңа ашқан, буыны бекіп үлгермеген алты жастағылардың тауып жазып қайтармас
үшін, оларға ешқандай баға қоймайды. Балалардың еңбегін олардың тындырған
істерінің нақты нәтижелері мен бағалайды. Оның оқушыларының дәптерден
жасаған қолжазба кітаптары бар.
Балалар табыстарын ата-анасына көрсетіп, мақтанады. Оны мектептегі
көрмеге қояды. Ұжымның рухын көтеріп, оқушыларға күнделікті оқу, білім,
өздігінен іздену жолдарын түсіндіреді.
Маќсаты:
Баланыњ жеке ќасиеттерін ашу арќылы азамат етіп тєрбиелеу;
Баланыњ жаны мен ж‰регіне жылылыќ ±ялату;
Баланыњ танымдыќ к‰шін ќалыптастыру жєне дамыту;
Біліммен кењейтуге жєне терењдетуге жаѓдай жасау.
Ерекшеліктері:
Ынтымаќтастыќ педагогиканыњ т±жырымдары;
Бала – табиѓат пен ѓарыштардыњ туындысы, сондыќтан оны мыќтылыќ,
шексіздік сияќты ќасиеттеріне ие;
Бала психикасы дамуѓа, есеюге жєне еркіндікке ќ±штар.
Мазм±ны мен єдістерініњ ерекшеліктері:
Мењгеруге тиіс барлыќ тірлік, икемділіктері: жазу-сµйлеу ќаракеті
– математиканыњ пайымдау, математиканыњ т‰сіну, єсемділікті,
єдемілікті т‰сіну, сезіну, ќабылдау, µзге тілді мењгеру, рухани
жетілу таѓы басќа єдістері;
Ізгілік, жеке ќарым-ќатынас, шеберліі ата-анаменен бірлесіп ж±мыс
істеу;
Оќыту арќылы тєрбиелеу;
Оќыту тиімділігі – озыќ технологияларда.
Ќазіргі білім беру саласындаѓы оќытудыњ озыќ технологияларын
мењгермегінше, сауатты єрі жан-жаќты маман болу м‰мкін емес. Жања
технологияны мењгеру м±ѓалімніњ интеллектуальдыќ, кєсіптік, адамгершілік,
рухани, азаматтыќ жєне басќа кµптеген адами келбетініњ ќалыптасуына игі
єсерін тигізеді; µзін-µзі дамитын, оќу-тєрбие ‰рдісін тиімді ±йымдастыруына
кµмектеседі.
Ќазіргі кезде ќолданылып ж‰рген жања педагогикалыќ технологияныњ
негізіне мыналар жатады:
✓ єрбір оќушыныњ жеке дара ерекшеліктерін ескеру;
✓ оќушылардыњ ќабілеттері мен шыѓармашылыќтарын арттыру;
✓ оќушылардыњ µз бетінше ж±мыс істеу, іздену даѓдыларын ќалыптастыру.
Жања педагогикалыќ технологияларѓа ынтымаќтыстыќ педагогикасы, білім
беруді ізгелендіру технологиясы, мєселелік оќыту технологиясы, т‰сіндіре
басќарып озат оќыту технологиясы, дењгейлік саралап оќыту технологиясы,
міндетті нєтижелерге негізделген саралап оќыту технологиясы, модульдік
оќыту технологиясы жєне жобалап оќыту, дамыту оќыту технологиясы кіреді.
Педагогикалыќ технология дегеніміз – тєжірибеде ж‰зеге асырылатын
белгілі бір педагогикалыќ ж‰йеніњ жобасы, ол педагогикалыќ жаѓдайларѓа сай
ќолданылатын єдіс – тєсілдер.
Оныњ ќ±рамды бµлігі ѓана (В. Беспалько). Инновациялыќ іс-єрекетке
м±ѓалім даярлау жолдары.
Шыѓармашыл, педагогикалыќ ±жымды ќалыптастыру жµніндегі уаќытша
зерттеу топтарын ќ±рудыњ µзектілігі мынаѓан саяды:
1. Педагогикалыќ ‰рдісті демократияландыру жєне ізгелендіру. Б±л
оќушыныњ т±лѓалыќ єлеуетін аша т‰суге ќажетті жаѓдай туѓызады;
2. Оќушыныњ оќу жєне тєрбиелік дењгейін аныќтайтын педагогтердіњ
кєсіби шеберлігін дамыту міндеттері;
3. Педагог, біліктілігін арттырудыњ мектепшілік ж‰йесініњ ќажеттілігі.
Б±л алѓа ќойылѓан міндеттер пед±жымдарда кезењ-кезењінен ж‰зеге
асырылды.
1 кезењ. (1994-1996ж.). Педагогтердіњ шыѓармашылыќ м‰мкіндіктерін
айќындап, оларды ќолдану саласын жєне ынталандыру єдістерін аныќтау. Б‰л
кезењде пед±жым іс-єрекетін зерттеуді басќарудыњ баѓдарламалыќ маќсаттыњ
мазм±ны мен ќ±рылымыныњ ќайта ќ±рау жєне педагогтердіњ кєсіби шеберлігі
моделін аныќтау кµзделеді.
2 кезењ. (1996-2000ж.). Зерттеу ќызметі негізінде шыѓармашылыќ ізденіс
баѓдарламасын жасау педагогтерге ќазіргі заманѓы психологиялыќ-
педагогикалыќ ѓылыми єдебиеттерді оќып ‰йренуге, оќыту мен тєрбиелеудіњ
нєтижелеріне болжам жасауѓа талпынуѓа, оќушылардыњ даярлыќ дењгейін жєне
олардыњ жас ерекшеліктерін есепке ала отырып даму динамикасын аныќтауѓа
м‰мкіндік берді. Б±л кезењде тµмендегідей міндеттер ж‰зеге асырылды.
1. Оќыту мен тєрбиелеу, єлеуметтік талап-тілектерді ескере отырып
дамыту, ѓылыми жетістіктер мен педагогикалыќ тєжірибелерді
жањартуѓа ±жым жєне м±ѓалімдер даярлыѓы диагностикасын реттеу.
2. ¦жымды аќпараттыќ ќамтамасыз ету жєне мектеп-гимназияныњ
ѓалымдарымен µзара ќарым-ќатынас мазм±нын ќайта ќарау жолдарын
белгілеу.
3. Біліктілікті кµтерудіњ µмірде бар тєжірибесін, ±жымды оќытудыњ
белсенді ойын формаларын пайдалануѓа негізделген біліктілікті
арттырудыњ мектепшілік жобасы мазм±ныњ зерттеу.
Педагогикалыќ зерттеудіњ мєдениетін мењгерген пед±жымдар 1948ж – 1999
оќу жылынан бастап ІІІ кезењге µтті. Б±л кезењніњ міндеттеріне мыналар
кіреді:
✓ Біліктілікті арттырудыњ мектепшілік моделін тањдауды ѓылыми
негіздеу.
✓ Теориялыќ критерийлерге сєйкес енгізіліп жатќан єр т‰рлі
инновацияларды (жањашылдыќты) ±жым іс-єрекетінде байыта т‰су.
Мектеп м±ѓалімдері біліктігін кµтерудіњ басты критерийі педагогикалыќ
іс-єрекетте мынадай µзгерістерден кµрінеді:
✓ оќыту ‰рдесініњ µнімділігі мен нєтижелігініњ артуы;
✓ мектеп м±ѓалімдері шеберлігі мен педагогикалыќ біліктілік
дєрежесіне сыртќы єлеуметтік баѓа берудіњ µзгеруі;
✓ оќушылар арасында м±ѓалімдер рейтингісініњ µсуі;
✓ ќала мектептерлері рейтингісініњ µзгеруі таѓы басќалар.
Жања педагогикалыќ технология – бастауыш мектепте.
Ќазаќстандыќ ќоѓамдаѓы т‰бірлі µзгерістерге сай ‰здіксіз білім берудіњ
бастауыш білім беру ж‰йелерінде елеулі жањарулар туындауда.
Білім берудегі ізгелендіндіру жеке т±лѓаныњ дамуына жєне оќытуды
саралауѓа м‰мкіндіктер туѓызуѓа баѓытталѓан. Б±л ±станыш білім берудіњ
мєдениет ќалыптастырушы ќызметініњ жандануына м‰мкіндік береді. Осындай
т‰рлендіру т±рѓысынан алѓанда ќоѓамда болып жатќан єлеуметтік-экономикалыќ
µзгерістерді ескере келе, оќушыларды жеке т±лѓа ретінде дамыту, тєрбиелеу
баѓытын аныќтау; білім мазм±нын жањарту; білім беруді ізгелендіруге сєйкес
оќу ‰рдісін ±йымдастыру мєселелері мањызды болып табылады. Жоѓарыдаѓы
шаќтарѓа бастауыш білім берудіњ Отандыќ жєне єлеуметтік тєжірибелерінде
ќалыптасып, µз ќызметін оњ атќарып келе жатќан білім мазм±ныњ негізгі
ќ±рылышыныњ, жобасын ж‰зеге асыруда ќолданылатын педагогикалыќ технология
арќылы жету кµзделеді. Жалпы бастауыш білім мемлекеттік жалпыѓа міндетті
стандарттарында єрбір оќу пєні бойынша барлыќ білім мазм±ны жєне
оќушылардыњ міндетті (ењ тµменгі) дайындыќ дењгейіне ќойылатын талаптар
белгіленген.
Ќазіргі Ќазаќстан бастауыш мектебіндегі жања µзгерістер єлемдік білім
беру тєжірибелерін пайдала отырып, баланыњ жеке дара к‰шініњ дамуын
ќамтамасыз ететін жања технологияларды іздестіру жєне оларды ќолдануѓа
баѓытталѓан. М±нда негізінен: оќытуды ізгелендіруді с‰йеніледі; ол оќытудыњ
жеке т±лѓаѓа баѓдарлануын, жеке т±лѓаныњ дамуы мен тиянаќтануыныњ ‰рдісі
мен нєтижесін, оныњ єлеуметтік т±раќтылыѓы мен ќорѓануыныњ ќ±ралы
ќызметтерін ќамтамасыз етеді. Оныњ µзі оќытудыњ маќсаттары, мазм±ны,
т‰рлері мен єдістерін аныќтау т±рѓысы болып табылады. оларѓа жања мазм±н-
маѓына береді.
Сµйтіп, Республика бастауыш мектептерінде жања педагогикалыќ
технологиялар б‰гін де ќ±былыс ќана емес, сонымен бірге оныњ дамуыныњ,
негізгі себебі, кµзі болып табылады.
Єр т‰рлі технологияда сабаќты ќ±ру жењіл іс емес, алайда, ол – уаќыт
талабы. ‡шінші мыњжылдыќтыњ т±лѓасын ќалыптастыруѓа ќызмет ететін м±ндай
т‰рлі стратегиялар б‰гінгі мектептіњ ж±мыс кµрсеткішке айналуда.
Жања педагогикалыќ технологиялар оќыту жалпы ќазаќстандыќ бастауыш
мектептеріндегі білім берудіњ дамуыныњ негізгі баѓыты ретінде
ќарастырылады. Ол ќазіргі тєжірибеге тєн деген ±жымнан гµрі даму баѓытын
аныќтайтын т‰сінікке жаќын ќабылдануы тиіс. Инновациялыќ оќу жєне жања
технологиялар республика бастауыш мектептерінде ќоѓам с±ранысымен орын
алуда. Ол білім берудіњ стратегиялыќ маќсаттарына ќызмет етеді: атап
айтќанда, проблемаларды сараптай алатын, ж‰йелі байланыстарды ќ±ра білетін,
ќайшылыќтарды алуѓа мейлінше жетілген, шешім ќабылдауѓа, оны т‰рлі
µзгерісте дамытуѓа ќабілетті; ойлауы шыѓармашылыќ т‰рде ќалыптасуын жеке
т±лѓаныњ интеллектуалдыќ – психологиялыќ дамуын ќамтамасыз ететін болуѓа
тиіс.
Педагогикалыќ жања технологиялар Ќазаќстан бастауыш мектептерінде
мынадай ќаѓидаларды ±лтанады: оќуѓа шыѓармашылыќтыњ енуі; м±ѓалім мен оќушы
арасында ынтымаќтастыќ, µзара єрекеттік сипатындаѓы жања єлеуметтік
ќатынастыњ пайда болуы, жеке т±лѓаныњ дамуына жаѓдайдыњ туѓызылуы, яѓни
жеке т±лѓаѓа баѓдарланѓан оќу, т±лѓа дамуыныњ сыртќы єсермен бірге (оќыту,
тєрбиелеу) оќушыныњ ішкі т‰ркілері негізінде ж‰ргізілуі, т±лѓа амуыныњ
жолын алдынан жобалау.
Ќазаќстан бастауыш мектеп тєжірибесінде жања технологияларды оќыту
єдістерін белгілі бір топтарѓа топтап кµрсетуге болады:
✓ жартылай іздендіре оќыту – оќушылар оќудыњ маќсат-міндеттерін
шешуге зерттеудіњ жеке сатыларын орындау арќылы ‰йренеді;
✓ проблемалыќ сипаттаѓы оќу–маќсаттар мен мєселерді ±йымдастыру мен
шешуден т±рып, оќушылардыњ шыѓармашылыќ ќабілеттерін ќалыптастыруѓа
ќызмет етеді;
✓ іскерлік жєне білімдік ойындар;
✓ зерттеушілік єдістер – даѓдыларды, білімді жєне біліктерді
мењгеру барысында, оќушы шыѓармашылыќ тєжірибеге мейлінше ‰йренеді,
толыќ мењгереді.
Алдына ќойѓан маќсаттарѓа жетуде мектеп кезкелген педагогикалыќ
технологияларды ќолдана алады. Білім стандартын да белгіленген, білім беру
баѓдарламасында айќындалѓан талаптарды наќты жаѓдайларды ж‰зеге асыруѓа
м‰мкіндік беретін оќу т‰рлері мен єдістерін, оќу ‰рдісін баќылау жєне µзін-
µзі баѓалау м‰мкіндіктерініњ туындауын ќамтамасыз етеді, оќу ‰рдісін
баќылау т‰рлерін тањдауменен ќ±рындаѓы іс.
Б‰гінгі к‰ндердіњ µзінде кењ с±ранысќа ие болып отырѓан педагогикалыќ
технологиялар т‰рін д±рыс тањдап ќолдану сабаќ тиімділігіне, оќудыњ
нєтижелігне жетудіњ 80% ќамтамасыз те алады. Ал сабаќ жетістігініњ 20% ѓана
оќытушыныњ жеке шеберлігіне байланысты болады.
Ќазіргі замањѓы ѓылыми-техникалыќ ‰рдістіњ ќарќыны білім беру
ж‰йесініњ алдына м‰лде жања міндеттер ќойып отыр. Ол µз ж±мыс орнында жєне
б‰кіл техникалыќ тізбекте технологиялардыњ ‰здіксіз µзгерістеріне бейімделе
алатын орындаушыныњ т±лѓасын ќалыптастыру.
Ал оларды даярлау ‰шін ќазіргі дидактикалыќ м‰мкіншіліктерді, жања
идеяларды жєне білім беру технологияларын пайдалану керек. Жалпы мектеп
тєжірибесіне жањалыќтарды енгізу, оларды ќолдануѓа деген ќажеттіліктен
туындайды. Ал оќыту технологияларын ќолдану ‰шін алдымен жањалыќты игеру
даярлыќ, яѓни техникалыќ µнделген ќ±жаттар болуы керек. М±ѓалімдердіњ оќыту
технологияларын мењгеруге, ќолдануѓа деген ќажеттілікті туѓызып,
технологиялыќ ж±мысќа баѓыттау білім сапасын арттырудыњ мањызды ќ±рылымы.
Б±ѓан м±ѓалімдерді психологиялыќ, теориялыќ жєне єдістемелік т±рѓыдан
даярлау ќажет. Оќытудыњ ќазіргі технологияларын оќыту ‰рдісіне ќолдану,
оѓан ќызыѓушылыќ таныту, ынта ќою, оныњ маќсатын, мазм±нын, болашаѓын
т‰сініп, іс-ж‰зінде асыра білу, белгілі бір маќсатты, ж‰йелі дайындыќтыњ
нєтижесі болып табылады.
Жањашылдыќ ‰рдісті ±йымдастырушыныњ басты міндеттерініњ бі м±ѓалімдер
дењгейін саралау. Егер м±ѓалім µзі атќаратын міндетін жетік білсе, онда
оныњ санасында µзін-µзі басќару, жања іске бе б±ру тез ќалыптасады, осы
арайда мектеп ±жымыныњ жањашылдыќты ќолдануѓа деген іс-єрекетті µз ќолдауын
керек. Болашаќта оќыту мен тєрбиелеу, єлеуметтік талап-тілектерді ескере
отырып дамыту, ѓылыми жетістіктер мен педагогикалыќ тєжірибелерді жањартуѓа
±жым мен м±ѓалім даярлыѓы диагностикасын жасауды, м±ѓалімдер аќпаратыњ
ќамтамасыз етуде, біліктілігін ‰здіксіз кµтеруді міндеттеп отырмыз. Б‰гінгі
танда мектеп м±ѓалімдерініњ зденістері осындай.
Жања технологиялар сабаќта.
Жања технология мен жања аќырат кµзі компьютерді к‰нделікті математика
сабаѓына енгізе отырып алдына мынадай маќсат ќойѓан едім:
1. оќушыныњ жас ерекшелігін ескеру;
2. оќушыныњ ќабілет дењгейін аныќтай отырып, µз бетімен ж±мыс жолауѓа
‰йрету, ойлау ќабілеттерін арттыра, т‰су даму мониторингін ќ±рып
оќушыныњ дамуын ќадаѓалай отырып, ата-анасымен байланысты ныѓайту
арќылы єр оќушы стандарт кµлемінде тиянаќты білім алып шыѓуѓа кµњіл
бµлу. Ќабілетті оќушылардыњ даму дењгейін шыѓармашылыќќа ±штастыру.
1.3. Оқушылардың танымдық белсенділігін тудыруда
дамыта оқутудың мәні.
Баланың физикалық дамуы генетикальтқ бағдарлама бойынша қаңқасының,
бұлшық ет көлемінің өсуі арқылы нақты, көрнекті жағдайда өтіп жатады.
Ал оның психикасының, жекелігінің дамуы ше? Сананың дамуы окытудан ба,
әлде әлеуметтік жағдайлардан ба? Не табиғи есеюден бе? Бұл сұрақтарға жауап
адамның ішкі мүмкіндіктерінің шекарасын, сыртқы педагогикалық әсерлердің
мақсат міндеттерін анықтайды.
Педагогика тарихында екі түрлі қарама-қайшы пікір орын алып келеді.
Бірі - жаратушының күштілігін, тұқым қуалаушылық факторды қуаттаса,
екіншісі керісінше барлық нәтижені ортаның әсеріне жатқызады.
Қазіргі күнгі ғылым психикалық даму қоршаған ортаның санада
сәулеленуіне яғни танымдық тәжрибені және әрекетті меңгеруіне, меншіктеуіне
байланысты деп қарайды. Бұл — оқу білім алу деген сөз.
Оқу — адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. Біз бұдан ары қарай дамудың алдында
жүретін, дамуда шешуші роль атқаратын оқыту жайлы сөз етпекпіз.
"Даму ұғымы философиялық сөздікте"... мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалык өзгерістерге айналуы," - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу — дамудың қозғаушы күші. Терістеу — белгілі бір зат
пен құбылыстың кайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
"Даму" ұғымының психологиялық анықтамасы — жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
күбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші денгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
катысатындығын дәлелдейді. Олар:
1. Биологиялык фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында қабылданған
дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құбылысының ерекшелігін
білдіретін бала организмінің ортамен қарымкатынасының нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлык және
акыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Даму процесіне әсер ететін бұл үшінші күш болып саналады. Оқитың пән
қандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары
болмасын, егер мүғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы әрекет күткен нәтиже
бермейді. Баланың организм ретінде дамуы мен жеке бас ретінде калыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең
бастысы осы факторлардың бірде-бірі. кандай да бір кемеліне келген болса да
басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер ете алмайды. Барлық іс осы үш басты
күштін өзара әрекет етуінде.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөлін, алар орнын аныктаған
көрнекті психолог Л. С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек процесс деген
көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының темендегідей екі
аймағы болатындығы жайлы теория ұсынды.
1. Бала дамуының жақын аймағы — баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы — баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Баланың дамуы бірінші аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара кызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының калыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістетуі мүмкін болады. Бұл процесте ол бір
жағынан өзінің іскерлігі мен қаблетін нығайтып жетілдіреді, жаңа дағдыларды
игереді, екінші жағынан материалдық және рухани байлықтар жасап, осы арқылы
адамзат мәдениетіне өз үлесін қосады. Баланың потенциалдық мүмкіндіктері
неғұрлым жан-жақты үйлесімді, толығырақ дамыса, есейген кезде, оның қызметі
соғұрлым мазмұнды, жанжақты, табысты болады. Оны жүзеге асырудың жолдарын
ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жанғырта алады. Демек, шын мәніндегі -
ертеңгі күнге меңзеу орын алады.
Ғалым психологтар Л. В. Занков, А. А. Люблинская, В. В. Давыдов, Д. Б.
Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұның сипатын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалады. С. Л. Рубинштейн, Е. Н. Кабанова-
Меллер және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты
екенін дәлелдейді.
И. Я. Лернер даму деген ұғымды педагогикалық зандылықтарға негіздей
отырып адамның әртүрлі киындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы деп
түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс-әрекетті жоғары орынға
шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой
кызметі де соншалықты кең, аумақты. демек даму деңгейі де жоғары болады.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының
дамуының белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П. П. Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нактыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д. Н. Богоявленский және Н. А. Менчинская —
оқи алуды, яғни қыска мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н. Д. Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады.
Л. В. Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс әрекеттер атқара білу.
В. В. Давыдов акыл-ойдың дамуының көрсеткіші ретінде жинақтай,
қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту барысында
баланын психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі болған
өзгерістер оқыту. тәрбиелеу ісіне де жаналықтар енгізіп, жаңа леп әкелді.
Республика мектептеріндегі оқыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің әлемдік стандартқа сай болуы
қарастырылды. Оқытудың жаңа технологиялары кеңінен еңгізіле бастады.
Әсіресе халықтық педагогиканы пайдаланып, ұлттық үрдісте тәрбиелеуде
атқарылған шаруалар ауқымы біраз. Еліміз егемендігін алу арқылы мүмкін
болған жаңа буын оқулықтарының да ғылыми негізі ретінде дамыта оқыту жүйесі
алынып отыр.
Оқушы қаблеттерін дамыту талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық кызығушылығын дамытудың негізгі
факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге,
баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық кабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытудың тарихы. Л. В. Выготскийдің теориясы.
Дамыта оқытуды үйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бақылаушы бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыратын ұжымдық істердін ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың
интелллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара қатынасын, олардың бала дамуына
әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактардың бірі Квинтилиан
мектеп алдына баланың кабілеттеріне, ақылынын қасиеттеріне, мінез-құлық
ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның ойының және тілінің дамуын қамтамасыз
етуді қойған.
XVII ғасырдағы Я. А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде де баланын ақыл-ой күшін, қабілеттерін дамыту олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
И. Т. Песталоцци баланың ақыл-ойын, барлық қабілет қасиеттерін дамыту
идеясымен арқауланған бастауышта оқыту әдістемесін жасауға әрекет етеді.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А. Дистервегтің әйгілі "Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық" (Руководство к образованию
немецких учителей) атты еңбегінің де негізі болып табылады. Дамыта оқыту
деп ол баланың білім алуға әрекет етуін ұйымдастыратын оқытуды атаған.
"Жаман" мұғалім ақикатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін
ізденуге жетелейді" — деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К. Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне ерекше
тоқталып, арнайы әдістеме жасаған.
Осылай бола тұрғанмен, "дамыта оқыту" деген терминге көзқарастар мен
пікірлер әртүрлі. Себебі "дамыта оқыту" ұғымына берілген түсініктер әртүрлі
және "дамытпайтын оқыту бола ма?" деген сұрақтар жиі қойылады.
Алайда дәстүрлі оқыту бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы
әсер етсе, "дамудың соңында жүрсе", ал екінші жағдайда "оқыту дамуды өзімен
бірге ала жүреді" деген Л. С. Выготскийдің пікірінен көп нәрсе аңғаруға
болады. Алғашқыда, оқытудың тиімділігі алынған білімінің көлемімен,
сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен,
әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді.
"Дамыта оқыту" деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л. В. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) және басқа да
психиканың функциясын зерттеген (Б. Г. Ананьев, Г. С. Костюк, А. А. Любл
инская, Н. А. Менчинская) және т.б., іс-әрекет теориясының психологиясын
жасаған (А. Н. Леонтьев, П. Я. Гальперин) еңбектерінде жан-жақты талданды.
Нәтижеде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі эксперимент жасалып,
оның бірін Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов. ал екіншісін Л. В. Занков
басқарады.
Зерттеулердің мақсаты:
1) Л. С. Выготскийдің 1930 жылдардың басында жасаған окыту мен
дамытудын ара қатынасы жайлы болжамының дұрыстығын тексеру. нақтылау.
Өткізілген зерттеу жұмыстары бастауышта математикалық білім беру ісіне
үлкен өзгерістер енгізді. Мысалы 1969 жылы арифметика курсы математикаға
ауыстырылды. Бірақ бұл курста да негізгі назар баланың ауызша және жазбаша
есептеу дағдыларын қалыптастыру жай типтік есептер шығаруында болып қалды.
Оқыту әдістері, сабақ ұйымдастыру түрлері, білім. білік, дағды
қалыптастыруға бағытталғанлыктан, дамыта оқыту идеясы жүзеге аспады.
Одан кейін 20 жыл көлемінде дамыта оқыту психология мен педагогика
ғылымдарының келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары "дамыта оқыту деп
— оқыту мақсаты міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму заңдылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды" атайды. Оқыту аркылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі — баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Мақсаты балаларға дайын пәндік білім, біліктердің белгілі бір
жиынтығын берумен шектелетін, нәтижесінде догмалық ойлауы басым, дайын
нұсқаулар мен бұйрықтарды орындай білетін адамдарды тәрбиелейтін қазіргі
мектепте орын алып отырған дәстүрлі оқыту жүйесі мұндай адамдарды
дайындауға негіз бола алмайтындығын өмір көрсетті.
Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу
үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы әртүрлі әрекеттің
субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бірі болып 1959-60 жылдары қолға
алған академик Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған бастаушта оқытудың жаңа
жүйесін мұғалімдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен белгілі себептерге
байланысты өрістеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресей мектептерінде
қайтадан қолданыла бастады. Қазір бұл жүйе дәстүрлі оқытумен қатар
пайдаланылып келеді.
Л.С. Выготскийдің теориясы Д. Б. Эльконин басқарған шығармашылық топ
жұмысында әрі қарай жалғастырылады. Баланың өзін-өзі өзгертуші субъект
ретінде дамуына арналған тұжырымдама жасалып, зерттеулер
жүргізілді. Екі авторлар тобы да өз жүйелері бойынша оқу бағдарламаларын,
оқулықтарын, әдістемелік құралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту
ғылыми теориядан практикалық іс-тәжірибеге батыл ене бастады.
Дамыта оқыту — дәстүрлі оқытуға соңғы уақыттарға дейін балама жүйе деп
қарастырылды. Оның нәтижесінде әр оқушы өзін-өзі өзгертуші субъект
дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында лайықты жағдайлар
жасау үлкен нәтиже берді.
Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3
жасында-ақ білдіре бастайды екен. Ол оның "Мен" деген категориясының
көрінуінен байқалады. (өзім ішемін, өзім киемін және т.б. түрінде) Мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ол әртүрлі әрекетті өзі орындауға деген
талпыныстарын жасайды. Бұл түрлі рольдік ойындарға қатысуда айкын байқала
бастайды. Еркін ойлап өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай
дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Ал мектеп табалдырығын жаңа аттаған бала оқу бағдарламаларының
талаптарын орындау, мектептің ішкі тәртібін сактау, үлкендердің айтқандарын
екі етпеу сияқты қатан ережелер шеңберіне түседі. Енді оның субъектілік
белгілерінің даму мүмкіндігі азая береді. Өйткені дәстүрлі мектептің
мақсаттарын шешу үшін мұғалімнің айтқанын дұрыс тындап, тура сол түрде
қайта айтып беру, тапсырманы қатесіз орындау жеткілікті. Белгілі үлгіден
ауытқу, басқа шешім іздеу талап етіле бермейді.
2) Дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин - В. В. Давыдов жасаған жүйесінің
көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің белсенділігіне байланысты.
Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін
ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі
оқытуды салыстыру мынадай қорытынды жасауға негіз болды. Дәстүрлі
сабақтардың әдістерінің мәні төмендегідей 3 құрамдас бөліктермен
анықталады:
1. Үлгіні көрсету
2. Түсіндіру
3. Бақылау, бағалау.
Яғни мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсіндіріп шығады. Содан
соң оны меңгертуге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады.
Әрине, жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей,
үнтаспадан тыңдату, балаға оқыту т.б.
Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы - түсіндірме әдісінің
қатаң тәртібі сақталынуы керек. Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз
орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін
амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайга түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады. білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
1. Оқу мақсапттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дурыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин - В. В. Давыдов жасаған
жүйесінін негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам ролінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше
дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды. жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Дәстүрлі оқытуда жаңа материалды бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz