Көркем шығармадағы бейвербалды амалдар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі және оны оқыту әдістемесі кафедрасы

Сафурина Айжан Әміржанқызы

Көркем шығармадағы бейвербалды амалдар

030740 – Қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың
түрі: күндізгі бөлім

Ғылыми жетекші: ф.ғ.к. Р.Ж.Қияқова
Ғылыми сарапшы:

Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні: __________ № хаттама.
Кафедра меңгерушісі п.ғ.к., профессор Б.Б.Жахина.
Қорғайтын күні:05.06.07
Бағасы: ______.

Көкшетау – 2007.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..

Негізгі бөлім

І тарау. Бейвербалды амалдардың теориялық негізі.
1.1.Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың ара қатынасы.
1.2.Бейвербалды амалдардың зерттелуі.

ІІ тарау. Көркем шығармадағы бейвербалды амалдардың қолданылуы.
2.1.Көркем шығармадағы кинесикалық амалдардың жіктелуі.
2.2.Бейвербалды амалдар семантикасының ұлттық-мәдени ерекшелігі.

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі қазақ тілінде ерекше көңіл аударатын
мәселелердің бірі – паралингвистикалық зерттеулер. Қарым-қатынас кезінде
тілдік қолданыстармен бірге бейвербалды амалдарды пайдаланудың маңызы өте
зор. Бейвербалды амалдардың қажеттігіне қарамастан, қазіргі кезге дейін тіл
білімі саласында осы мәселе төңірегінде түрлі көзқарастар, пікірлер болды,
дегенмен де әрі қарай зерттеуді талап ететін мәселелер баршылық. Осы мәселе
тұрғысында қарастырылған ғылыми хабарлардың басым көпшілігі теориялық
анықтама, жүйелеулер түрінде болғанымен, тәжірибе жүзінде пайдалану бір
жолға қойылды деп айта алмаймыз. Осы тұрғыдан келгенде, біздің мақсатымыз –
ғалымдардың көзқарастарын ескеріп, қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың
мән-мағынасын ашу, бейвербалды амалдардың тілдік қатынастың ажырамас
көмекші құралы екендігін көркем шығармадан алынған мысалдармен дәлелдеу .
Аталған мақсатқа орай мынадай міндеттер алға қойылды:
- Бейвербалды амалдарға қатысты терминдердің мәнін ашу;
- Бейвербалды амалдарға қатысты мәліметтерді жинақтап, жүйелеу;
- Бейвербалды амалдарға байланысты ғалымдардың көзқарастарын
топтастыру;
- Көркем шығармадағы кинесикалық амалдардың мағыналық аясын анықтау;
- Көркем шығармадан алынған тілдік деректер негізінде бейвербалды
амалдарды жүйелеу;
- Бейвербалды амалдардың ұлттық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу материалдары. Б.Соқпақбаевтің Менің атым Қожа хикаятынан,
Б.Майлиннің, О.Бөкеевтің, Д.Исабековтың, Ғ.Мүсіреповтің әңгімелер жинағынан
тілдік деректер жиналды.

Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде диплом жұмысының жалпы сипаттамасы берілген.Негізгі
бөлім екі тараудан тұрады. Бірінші тарау екі тараушадан тұрады. Бұл тарауда
тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың арақатынасы, бейвербалды қызметі,
бейвербалды амалдарға байланысты ғалымдардың ғылыми көзқарастары
қарастырылады.
Екінші тарау үш тараушадан тұрады. Бұл тарауда көркем шығармада
кездесетін бейвербалды амалдардың жіктелуі, бейвербалды амалдардың көркем
шығармада қолданылуы.

І тарау.
Бейвербалды амалдардың теориялық негізі.
1.1.Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың ара қатынасы.

Тіл – қоғамдағы адамдардың өзара пікір алысу, бір-бірімен қарым-
қатынас жасау құралы. Әрі тілдік қатынасты іс жүзіне асырушы.
Тілдік қатынас-сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай
келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде
өзіндік орны бар, қоғамның дамуы ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік
ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар
қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді. [1.8]
Тілдік қатынас кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге
асады. Бірі хабарды жіберсе, екіншісі оны қабылдап алады. Тіл білімінде
ғалымдар алу, беру, қабылдау, жеткізу, жіберу т.б. сөздерін ғылыми
айналымда көп қолданылатындықтан, белгілі бір терминдермен алмастырып
пайдалануды ұсынады. Хабар беруді - трансмиссия, қабылдауды - рецепция,
осыған орай хабар берушіні - трансмиссор, хабар қабылдаушыны - реципиент
дейді.
Қазақ тіл білімінде тілдік қатынастың теориясы мен әдістемелік
негізін зерттеген ғалым Ф.Ш.Оразбаева былай дейді: ...ерекше орын алатын
тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын – хабарды
іс жүзіне асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан
тұрады:
1.Белгілі бір ақпаратты,деректі хабарлайтын –Баяншы;
2.Ақпаратты жеткізетін – Тұлғалар;
3.Ақпаратты не деректі – Қабылдаушы.
Баяншы – сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан
туған санадағы ойды түрлі тілдік амал-құралдардың, тұлғалардың көмегімен
екінші біреуге баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа
қатысушы, тілдік қарым-қатынасқа түсуші.
Тұлғалар – хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында
ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық
бірліктер.
Қабылдаушы – белгілі бір хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік
тұлғалар арқылы түсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізіп,
ұғынудың нәтижесінде тілдік қатынасты әрі қарай іске асырушы.[1.11]
Жалпы адамдардың қарым қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен
тармақтан тұратыны белгілі. Оның бірі жоғарыда айтып кеткен тілдік қатынас,
ал екіншісі – тілсіз қатынас. Тілсіз қарым-қатынасқа деген қызығушылық
ежелгі дәуірлерден бастау алады. Ұлы грек философы Платон дене қимылдарын
қолдануды жоғары бағалаған. Тіпті екі мың жыл бұрын өмір сүрген Цицерон
шешендерге: Барлық жан қимылы ишаралармен үстемеленуі тиіс,-деп кеңес
береді. Ғалымдардың теориялық тұжырымдарында санасыз (hominid) адам
дәуірінен саналы (homo sapiens) адамның қалыптасу дәуіріне дейінгі аралықта
миллиондаған жылдар өткені жайында, сол саналы адамдардың өзі алғашында ым-
ишара тілі арқылы қарым-қатынас жасағандығы дәлелденді. Міне, осындай ұзақ
дамудың барысында адамдар арасындағы қарым-қатынас тәсілдерінің бірі -
бейвербалды амалдар қанша ғасырлар өтсе де, әрбір этнос болмысы мен қарым-
қатынасында күні бүгінге дейін сақталуда.
Ғалым Ф.Ш.Оразбаеваның еңбегінде тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың
айырмашылықтары мен ұқсастықтары сараланып көрсетілген:
1.Тілдік қатынас та, тілсіз қатынас та адамдардың бір – бірімен
байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа қызмет
етеді;
2.Тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір нәрсе
хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;
3.Тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол
ашады.[1.9]
Кез келген тілдік қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен бірге жүруі
мүмкін. Яғни коммуниканттар әрі вербалды, демек тіл арқылы, әрі
бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы да қарым-қатынас жасай
алады.
Зерттеушілер бейвербалды амалдардың үш түрлі қызметі бар деп
есептейді:
1.Коммуникативтік қатынаста қосымша ақпаратты жеткізуші қызметі;
Бір шетінен бастап отырғандарға қолымды ұсындым.
Әуелі ана кісіден баста,шырағым,-деді ең шеткі еркек,ортада отырған сирек
бурыл сақалды,опырық ауыз,сары шалды иегімен нұсқап.(Ғ.Мүсірепов)
2.Коммуникацияның вербалды компоненті айтылмай қалғанда немесе
түсіріліп қалған жағдайда ақпараттың бейвербалды амалдардың көмегін
пайдалану арқылы жеткізу қызметі;
Аға лейтенант лейтенантқа қарады.
-Звандасыншы, көрейік қызығын,-деді лейтенант. -Не дер екен?
Аға лейтенант күлімсіреп, басын изеді.(Д.Исабеков)
3.Вербалды амалдармен тең дәрежеде қатар қолдану барысында белгілі
мағынаны нақтылай түсуі.[2.104]
Шабаш, апа, бітті! - деп қолын бір-ақ сермеп отыра кетті.(О.Бөкеев)
Яғни бейвербалды амалдар қарым-қатынас кезінде тілдік амалдармен
қатар қолданылып, адамдар арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетіп, біреудің
ойын екінші адамға түсінікті, жан-жақты жеткізуге ықпал етеді. Сонымен
қатар бейвербалды амалдар көркем шығармалардағы белгілі бір ұлттың немесе
халықтың тұрмыс-тіршілігінен, салт-дәстүрінен мол хабар бере алады.
Адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде адамдар
белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақ ұғынысады.
Бұл да – адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Мұндай семиотикалық
таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың,
қабақтың қимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты қаншама көп белгілер
бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, иықтың, аяқтың, т.б.) әр түрлі қимыл-
әрекеттерінің өзін сан саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен
қарым-қатынасы кезінде алуан түрлі ым-ишара, белгі,бас изеу, бас шайқау,
қол сілтеу, әр түрлі эмоция таныту арқылы да хабар бере алады.[4.]
Дегенмен де ым-ишараттардың барлығы да бейвербалды амалдарға
жатпайды.Мысалы, аурудың ыңқылы, қиналысы, т.б. сияқты аффектілік эмоциялар
параамал бола алмайды. Айталық, Өз көзіне-өзі сенбеді. Көк тас көк
тайыншаның қанына былғанған. Көзі алайып,күзгі ашық аспанға тесіле қарап
кесілген бас, серейіп төрт сирақ жатты(О.Бөкеев),- дегендегі көзі алаю
параамал болмайды, өйткені бұл аффектілік эмоцияға жатады.[5.81]
Кейбір ғалымдар кез-келген бет немесе дене қимылдарының бәрі бірдей
бейвербалды элементтер болып табылмайды дегенді айтады. Мұндай пікірді
айтушылар: ... причем имеется в виду коммуникативное, значащее поведение –
оно или непроизвольно выводит вовне внутреннее душевное состояние человека,
или с его помощью коммуниканты сознательно передают информацию друг-другу,
- дегенде бейвербалды элементтердің коммуникациялық процесс кезіндегі
мағынасын ғана есепке алып отырғанын байқаймыз.
Бейвербалды амалдардың мағыналары тек сөйлеу кезінде ғана барынша
толық ашылады. Мысалы, қол сілтеу қимылы арқылы әлденені жасқауға, ұшып
жүрген жәндіктерді қуалауға болады, әрі осы қимылды істей отырып, қимыл
иесі өз мақсатына толық жетеді. Бірақ бұл жай ғана прагматикалық іс-қимыл.
Ал қатты түңіліп, қол сілтегендегі ишараттың жөні бөлек, бұл ишарат адамның
ішкі жан дүниесінен хабардар етеді. Сөйлей отырып жарыстыра қол сілтегенде,
шынында да сөйленістің стилистикалық бояуы қалыңдайды. Бірақ бұл жерде
қатты ескеретін бір жайт бар. Ол – ишараттың дәл осы сәтте коммуникацияның
құралына айналғандығы. Яғни ым болсын, ишарат болсын, қай-қайсысының да
мағынасы мен коммуникативтік сипаттамасы тек мәнмәтінде ғана ашылады.
[2.104]
1.2.Бейвербалды амалдардың зерттелуі.

Лингвистика саласында соңғы жылдары қарым-қатынастағы бейвербалды
амалдарды ғылыми тұрғыдан қарастыру қолға алынып келеді. Қарым-қатынас
кезінде ауызша және жазбаша қолданыстармен бірге паратілдік құралдарды
пайдаланудың маңызы өте зор. Паратілдік құралдар да дыбыстық сөздер сияқты
өте тиімді және ыңғайлы болып есептеледі. Шынында да, адамдар бірін-бірі
белгілі бір дыбыстар арқылы ғана емес, қимылдар арқылы да түсінісе алады.
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш Г.Спенсер, В.Вундт, Ч.Дарвин
еңбектерінен бастау алады. Ч.Дарвиннің 1872 жылы жарық көрген Эмоцияның
адам және жануарларда бейнеленуі атты еңбегін атап өткен жөн. Зерттеуші
тілдің шығу тарихы мен ым-ишараның дамуын бір-бірімен байланыстыра қарайды.
Ч.Дарвиннің қазіргі бейвербалды амалдарға қатысты айтқан пікірлері мен
бақылауларын бүгінгі күні әлемнің барлық ғалымдары мойындайды. Ч.Дарвин осы
күнгі адамда байқалатын айтайын деген бір ұғымды жеткізуге арналған
қимылдардың біразы біздің ерте кездегі ата-бабаларымыздың тіршілігінде
елеулі орын алған әрекеттердің қалдығы екендігін айтады. Содан бері
көптеген ғалымдар бейвербалды амалдардың сөйлеудегі ерекшеліктерін анықтай
келе,адам өмірінде қайсысы қандай қызмет атқаратынына айрықша назар
аударған.[6.10]
А.Пиздің айтуы бойынша, француз психологы Альберт Мейербан хабардың
берілуі вербалды амалдар (тек сөз) арқылы жеті пайызға, дыбыстық амалдар
арқылы (дауыстың үнін,ырғағын қосқанда) отыз сегіз пайызға,ал бейвербалды
амалдар арқылы елу бес пайызға іске асатынын белгілеген. Ал профессор
Бердвислл адамдар қарым-қатынасында хабардың отыз сегіз пайызы сөзбен,ал
алпыс бес пайызы бейвербалды амалдардың көмегімен беріледі деп
тұжырымдайды.[7.13]
Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика қарастырады.
Паралингвистика терминін 1940 жылы американдық зерттеуші, ғалым А.Хилл
енгізген. Паралингвистика-грек тілінде πара – қасында,жанында және
латынның lingua – тіл деген сөздерінен құралған термин. Тіл білімінде
паралингвистикаға көптеген анықтамалар берілген. Мысалы, тіл білімінің
энциклопедиялық сөздігінде оған төмендегідей анықтама берілген:
1.тіл білімінің тілдесім кезінде қолданылатын әрі вербалды амалдармен
мағыналас келетін, бейвербалды амал-тәсілдерді зерттейтін саласы;
2.тілдесім кезінде қолданылатын бейвербалды амалдар жиынтығы.[8]
Лингвистикалық түсіндірме сөздікте бұл терминге мынадай анықтама
берілген:
1.сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізуші, бірақ тілге
жатпайтын құралдар;
2.тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес)
құралдардың жиынтығы.[9.162]
Ал қазақ тілі энциклопедиясында :
1.Әр алуан хабарды вербальды (сөзбен, сөйлеу арқылы) тәсілмен
қоса вербальды емес (тілден тысқары) амалдармен жеткізетін тіл білімінің
бір саласы;
2.Сөйлеу коммуникациясына қатысатын вербальды емес (сөйлеу
тілінен тысқары) тәсілдердің жиынтығы. [10.317]
Бейвербалды амалдар өз мәні мен өзектілігін қазіргі таңда да
жоғалтпаған мәселелердің бірі. XX ғасырдың елуінші жылдарынан бастап бұл
сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар
елуінші жылдардың басында қолға алынды. Дж.Трейгер, М.Джос, Т.Сибеок,
Ч.Хоккет, М.Уэст, Р.Бердвислл, т.б.лингвистердің еңбектерінде, П.Бэтсон,
П.Лоствальд, У.Лаббар, А.Шефлен, М.Уэст, К.Л.Пайк, т.б. психологтардың
еңбектерінде сөз болып, ғылыми зерттеулер жарық көрді.

Терминді алғаш ұсынған ғалым А.Хилл болса, жаңа ғылым саласының
зерттеу аясын белгілеген, бейвербалды амалдар мәселесін алғаш ғылыми
тұрғыдан зерттеушілердің бірі – Дж.Трейгер. Зерттеуші бейвербалды
амалдарды кинесика және паралингвистика деп екіге бөліп қарастырады.
Паралингвистикалық амалдарға тек просодикалық, яғни дыбыстық
ерекшеліктерді жатқызады. Бұл кезде тек ауызша сөйлесу үлгілері ескеріледі.
Паралингистикалық амалдарды өз ішінен екіге бөліп қарастырады:
1.Вокализациялар-тілдік құрылымы жоқ кейбір дыбыстық құбылыстар.
2.Дауыс ерекшеліктері – әрі тілдік, әрі бейвербалды дыбыстық
өзгешеліктер. Ғалым тілдік құрылыммен байланысуына қарай вокализациялар мен
дауыс ерекшеліктерін жеке-жеке топтастырады.

Дж.Трейгер кинесикалық амалдарды дене қозғалысы, ишара, мимика
жиынтығы ретінде қарастырады. Дж.Трейгердің осы еңбегінен басталған
бейвербалды амалдарды топтастыру, жіктеу проблемасы өзінің даму, қалыптасу
кезеңдерін бастан өткерді.[6.11-12]
Қарым-қатынастың бұл түрі қазақ тіл білімінде тек соңғы жылдар жемісі
болса да, бейвербалды амалдардың қызметі туралы үздік ойларды, терең
тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап айтсақ, бейвербалды амалдар
туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ филологиясының тұңғыш профессоры
Қ.Жұбанов еңбегінде кездеседі. Ғалым ымның ерекшелігі туралы былай дейді:
Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа
жағдайлар бар. Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы көбінесе ыммен толығады.
Тіпті бірінің тілін бірі білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған
уақытта да ыммен ылаждап түсінуге болады[11.148]
Қ.Жұбановтың бұл пікірінен бейвербалды амалдардың ауызекі тілдің
ажырамас бөлігі екенін, сонымен қатар қарым-қатынаста көмекші компонент
ретінде рөл атқаратынын аңғаруға болады. Яғни кейде сөзбен жеткізе алмаған
ойымызды қол, бас, дене қимылдарын қолдану арқылы толық түсіндіруге болады.
Қимылдар дыбысталудағы паузаны толықтырады.
Сондай-ақ тілші М.Балақаевтің зерттеу еңбектерінде де бейвербалды
амалдарға қатысты мәселелер сөз етіледі. Ғалым бейвербалды амалдарды
сөйлеудің қосымша амал-әрекеті ретінде қарастырады. ...Сөйлеу әр уақытта
сөйлеу жағдайында өтеді: дауыс ырғағы, екпін, қимыл, ым, нұсқау, қол
көтеру, көз қысу, бас изеу, күле, ызалана... сөйлеу, бәрі – ойды дәл
жеткізе айтудың қағазға түсе бермейтін қосымша амал - әрекеттері - деп
қорытындылайды.[12.86]
Бейвербалды амалдар мәселесіне байланысты С.Бейсембаеваның
Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке [13] деген
кандидаттық диссертациясы, М.Ешимовтың Ым семантикасы: универсалды және
ұлттық табиғаты [3] атты ғылыми еңбегі жазылды,С.Татубаевтің Жесты как
компонент искусства [14] еңбегі жарық көрді. Сондай-ақ Б.Момынова мен
С.Бейсембаеваның авторлығымен жарық көрген ым мен ишараттың сөздігі де осы
мәселені зерттеп-тануға арналған пайдалы еңбек.
С.Татубаевтың еңбегінде қазақ халқының тұрмысында қолданылатын
ишаралар мен опера, драма өнерінде кездесетін ишараларды салыстыра
зерттейді. Автор: Күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын ишаралар мен
драма және операда кездесетін ишаралардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ.
Өйткені қарым-қатынаста және сахна өнерінде қолданылатын ишаралардың
беретін мағынасы мен атқаратын қызметі бірдей - деп өз ойын
қорытындылайды. [14.108]
С.Бейсембаеваның ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды
компоненттерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды және олардың
аудармасы, фразеологизмдермен сәйкестік дәрежесі анықталды. Ғалым еңбегінде
қазақ тіліндегі қарым-қатынастың бейвербалды компоненттерінің
классификациясы алғаш рет ұсынылды.[13]
М.Ешимовтың диссертациясы түрлі халықтар қарым-қатынасындағы
бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылығын, әлеуметтілігін
анықтауға арналған. [3]
Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда бұл мәселе орыс тіл білімінде
ғылыми еңбектер,теориялық зертттеулер, оқулықтар түрінде тереңірек
зерттелген. Атап айтқанда, орыс тіл білімінде Т.М.Николаева,
Г.В.Колшанский, Р.П.Волос, А.А.Акишина, В.Филиппов, Н.В.Глаголев,
И.Н.Горелов, Е.М.Верещагин, Е.Я.Кедрова, С.Б.Гончаренко сияқты ғалымдардың
еңбектерінде бейвербалды амалдар мәселесіне әрқилы тұжырымдар жасалып,
құнды ғылыми пікірлер айтылған..
Бейвербалды амалдар – ауызекі сөйлеу тілінің ажырамас бөлігі. Қарым-
қатынас кезінде бейвербалды амалдар тілдік амалдармен қатар қолданылып,
сөйлеуді жеңілдетеді. С.Аленникова: Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба?
Күмәнданамыз. Өйткені ымсыз, ишарасыз біздің сөйлеуіміз қиындай түседі. Ым-
ишара сөйлеуге қосымша мағына беріп, толықтырып отырады,-деп
тұжырымдайды.[15.143]
Ал Т.М.Николаеваның Любая речь не сводится только к вербальному
языку; без специфических невербальных средств (мимики, жеста) речь
неестественна, мертвенна, - деген пікірінен бейвербалды амалдардың
сөйлеудегі атқаратын қызметін аңғаруға болады. [16.250]
Э.Н.Оразалиева: Паралингвистика ғылымы қарым-қатынастың кинетикалық
компоненттерін,олардың түрлерін,фонациялық дыбыс ерекшеліктерін,
графикалық үлгілерін анықтай отырып,олардың көркем әдебиет мәтінінде
атқарар қызметіне сипаттама беруге әрі сөйлесім әрекетінің ұлттық-мәдени
өзгешелігін сұрыптауға мүмкіндік береді,- деп жазады. [17.10]

Бейвербалды амалдар ұғымы тек қана тіл білімінде қарастырылып қоймай,
сонымен қатар психология, психолингвистика, әлеуметтік лингвистика,
этнография, педагогиканың да зерттеу обьектілерінің біріне жатады. Бұл
ұғымды әр салада зерттеген ғалымдардың бұл терминге берген түсініктемелері,
анықтамалары, бейвербалды амалдарды топтастырулары әр түрлі болып
келеді.Дегенмен де әрі қарай зерттеуді талап ететін мәселелер баршылық. Осы
мәселе тұрғысында қарастырылған ғылыми хабарлардың басым көпшілігі
теориялық анықтама, жүйелеулер түрінде болғанымен, тәжірибе жүзінде
пайдалану бір жолға қойылды деп айта алмаймыз

ІІ тарау.
Көкем шығармадағы бейвербалды амалдардың қолданылуы.
2.1.Көркем шығармадағы кинесикалық амалдардың жіктелуі.

Ғалымдардың пікірлері мен тілдік материалдарды саралай келе,
Ж.Нұрсұлтанқызы бейвербалды амалдарды өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес
төмендегідей топтарға жіктейді:
1.Просодика.
2.Проксемика.
3.Кинесика.
Просодика – тембр, интонация, дауыс қаттылығы, екпін, ырғақ, т.б.
баяншы мен қабылдаушының көңіл-күйін, сезімін сипаттаушы амалдар болып
табылады. Дауыс ырғағы, интонация, дауыс қаттылығы, яғни фонациялық амалдар
арқылы комуниканттардың ішкі сезімдері, көңіл-күйі, психологиялық сипаты
беріледі. Дж.Трейгер просодикалық амалдар қатарына күлкі, жылау, сыбырлау,
дыбыстардың тілдік емес комбинацияларын жатқызады. Қ. Жұбанов ым тілі
белгілерінде дыбыс ымдары да болғандығын айтады.Сонымен қатар ғалым адам
эмоциясын жеткізетін просодикалық амалдардың ішіндегі жылау мен күлу туралы
былай деген: Жылау мен күлуді сол тілмен сөйлейтіндер болмай-ақ, кім болса
сол түсінуге болады. Жылап отырған қазақ болса, мұны көріп, естіп тұрған,
өзі қазақша білмейтін орыс, неміс, қытай әлгі қазақтың жылап отырғанын не
күліп отырғанын біле алады. Олай болса, жылау мен күлу адам болған жердің
бәріне де түсінікті[11]

Проксемика – комумуникативтік актіде адамдардың кеңістікте орналасуы.
Ол коммуникативтік актіге қатысушы адамдардың арасындағы ара қашықтықты
зерттеуді нысана етіп алады. Проксемика (proximiti –жақындық ) терминін
американдық антрополог Э. Холл енгізген. Оның зерттеулері үлкен
жетістіктерге жетті. [6.18]
А. Пиз өзінің зерттеу еңбегінде адамдардың қарым – қатынасындағы
кеңістіктің төрт түрлі ара қашықтығын көрсетеді:
1. Интимдік ара қашықтық (15-46см). Ара қашықтықтардың ішіндегі ең
маңыздысы,өйткені мұндай ара қашықтыққа тек жақын араласатын адамдары:
ата-аналары, балалары, туыстары және жақын достары ғана жіберіледі.
2. Жеке ара қашықтық (46 см-ден 1,2 метрге дейін);
3. Әлеуметтік ара қашықтық (1,2 метрден 3,6 м-ге дейін);
4. Қоғамдық ара қашықтық (3,6 метрден жоғары) [7.35].
Ал Е. Крейдлин адамдардың қарым – қатынасындағы ара қашықтықтың алыс,
көрермендік, әлеуметтік, жеке, интимдік сияқты түрлерін анықтады. [18.467]
А.И. Галичев: Проксемика рассматривается как единица пространства,
обладающая физическими параметрами, соответствующими характеру общения,
которую коммуниканты сохраняют вокруг себя в качестве своеобразного
рабочего и пространственного объема комуникативного акта, т.е. проксема
– это пространственный фон реализации вербального и невербального
коммуникативного поведения, - деген анықтаманы береді.[19.67]
Ешимов проксемикалық ара қашықтықты білдіретін қарым-қатынас
барысындағы бейвербалды амалдарды тік және көлденең деп бөліп
қарастырады.Біріншісіне асимметриялық мәртебелік қатынасты білдіретін
жоғары-төмен (төр-босаға), екінші түріне симметриялық қатынасты
білдіретін оң-сол мысал бола алады. Бұлар әлеуметтік жіктер арасында
маңызды рөл атқарады. Егер сыйлы, қадірменді адамды босағаға отырғызып
қойса, бұл әдеп ережесін бұзғандық болып табылады.
Мәселен, төр ұғымы қазақ халқының өміріндегі кеңістікке орналасу
тәртібін анықтайды.Төр-үйдегі ең қасиетті, жоғары орын.Әдетте төрге жасы
үлкен бас қонақ отырады.Қонақ үстіне қонақ келсе,жасы кіші қонақ жасы
үлкеніне ығысып орын береді.[3.13]
Қарым-қатынаста пікір алысу кезінде ара қашықтықты таңдау
әңгімелесушілердің әлеуметтік дәрежесіне, ұлттық-этникалық белгілеріне,
жынысына, жасына байланысты болады. Балалар туысқандарымен және өз
достарымен пікір алысуда интимдік және жеке ара қашықтықты ұстаса, мұғалімі
мен өзіне таныс үлкен адамдармен әлеуметтік ара қашықтықты ұстайды.
Туысқандарымен, достарымен пікірлесу барысында балалар әлеуметтік ара-
қашықтықты аз сақтайды. Балаға ұнамайтын, жақпайтын әңгіме сәтінде олар ара
қашықтықты алшақтатуға тырысады. Ал қызықты әңгіме немесе құпия сырды
айтуда балалар бірін-бірі құшақтап, құлақтарына сыбырласады. Бұл интимдік
арақашықтыққа жатады.[3.13]
Бейвербалды амалдарға просодика, проксемика амалдары ғана емес,
соныдай-ақ мимика, ишара, дене қалыбы да жатады.. Ал мимика, ишара, дене
қалыбының жиынтығы ғылым тілінде кинесика деп аталады.
Сонда кинесикалық амалдар қарым-қатынас барысында қолданылатын мимика,
ишара, дене қалыбы сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде танылып, тілдік қарым-
қатынасқа көмекші құрал ретінде қызмет атқарады.
Кинесика – наука,изучающая всю совокупность телодвижений-
выразительных жестов, участвующих в человеческом общении, за исключением
движений речевого аппарата[20.195]
Көркем шығармада берілетін кинесикалық амалдарды қолданылуына қарай
бірнеше топқа жіктеуге болады.

Тіл білімі сөздігінде кинесикаға байланысты төмендегідей анықтама
беріледі:
1.Сөйлеу аппаратының қимылдарынан басқа адам өзара қатынас жасау үшін
қолданылатын барлық ым-қимылдарды зерттейтін ғылым;
2.Кинемалар жиынтығы.[8.174]
Бет адамның эмоциясынан хабар беретін, оның көңіл-күйін білдіретін
орталық болып табылады. Беттегі бұлшық еттердің қимылынан, оның өзгеруінен
адамның дәл сол кездегі жағдайынан хабар беретін кинесикалық амалдың бірі –
мимика.
Мимика дегеніміз-көз, қас, қабақ, мұрын, ерін, тіл,тіс, т.б. бет
мүшелерінің көмегімен орындалып, белгілі бір ақпарат беретін бейвербалды
амалдар жиынтығы.[6.36]
С.И.Ожеговтың Толковый словарь русского языка еңбегінде : Мимика –
движения лица,выражающие внутреннее душевное состояние,-деп
түсіндіріледі.[21.356]
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Мимика – бет пішінінің
қимылы,бет құбылысы.Диалог және монолог сөздер көбінесе беттің мимикасының
өзгеруімен, ымдау сипатындағы түрлі қозғалыстармен қосарланып отырады,-
делінген.[22.213]
Ж.Нұрсұлтанқызы О.Бөкеев шығармаларында кездесетін мимика түрлерін
бірнеше топқа бөледі: қабақ соматизміне байланысты кинемалар (қабағын
түю,қабағы дірілдеу), қас соматизміне байланысты кинемалар (қасын көтеру),
көз соматизміне байланысты кинемалар (көзі бақыраю,көзі алаю,көзін
қысу),ерін немесе ауыз соматизміне байланысты кинемалар (ернін шығару,ернін
тістелеу,аузын бұртиту), тіс соматизміне байланысты кинемалар (тісін
шықырлату), тіл соматизміне байланысты кинемалар (тілін шығару), бет
соматизміне байланысты кинемалар (бетін тыржиту).[4]
Жоғарыда көрсетілген мимика түрлері басқа көркем шығармаларда да көп
кездеседі.

Қабақ соматизміне байланысты кинемалар
Үшінші күні Шағанның өзі келді.Әкеммен қол беріп амандасты.Ал анам болса
сүйсіне, әрі таңдана қарап қалған.
-Аман оралдың ба, жарығым.Қашан келдің? - деп біле тұра сұрады.
-Үшінші күн болды... Өліп қалсақ та сезбейсіздер-ау, апа.
-Ойбай-ау,қарғам Шаған-ау,түтіндерің бықсымаған соң,балалар су-суанын ішіп
өздері отыр екен дедік...Жазира да келді ме?
-Келді,-деді Шаған қабағын түйіп. (О.Бөкеев)

Көз соматизміне байланысты кинемалар.
Төбелес енді мүлде бітті-ау дегенде Кемпірбай:
-Оу,әділ қазылар-ау,менің әлгі...паселкемді не істейсіңдер?-деп еді, екеуі
де бұған ала көзімен ата қарап:
-Өй,поселкеңізді...аларсыз бір кезде,-деді мынадай сәтте басты қатырмашы
дегендей теріс айналып. (Д.Исабеков)
Менің аузым аңқиып отырып қашып үлгермедім. Аттарға Мұхтар аға бұрын
жетті.(P.S.Мұхтар деген есімге ағаны қосып айтпасам,күні бүгінге дейін таяқ
жейтіндей сескенемін.)
-Ораш қайда кеткен?-деді зілдене.
-Мен мұндамын,-дедім шөп арасынан шошайып.
-Неғып жүрсің?..-Көзі бұрынғыдан да алайып кетті. (О.Бөкеев)
Ала көзімен қарау кинемасы – жақтырмау, жаратпау мағынасында жұмсалып
тұр.
-Апыр-ай,құдағи-ай,ұлыңның келгенін айтпай, дәтіңіз қалай шыдап отыр
-Енді сүйінші сұрайын ба?Көрген шығар дедім.
-Қайдан көрейін,Өскеменнен жаңа келдім.
-Ораш та Өскемен арқылы келген жоқ па.Кіргені осы.
-Басқа рейспен ұшқан шығар,-деген Биғаң маған қарап көзін қысты. (О.Бөкеев)

Ерін және ауыз соматизміне байланысты кинемалар.
Жанар екеуіміз осы арада кәдімгідей қызыл кеңірдек болып қалдық.Ол
жеңілдің дейді,мен: Жеңілгем жоқ ,кәне, ойын аяқталғанша ойнаймыз
деймін. Ендеше, ұзын жолдан шық дейді ол. Шықпаймын деймін мен. Ақыры:
-Ойнамаймын сенімен, - деп, Жанар ұртын бұртитып, дойбыны жинап
алды.(Б.Соқпақбаев)
Ұртын бұртиту – ренжу.
-Япыр-ау десеңші,айдалада жүрген жазықсыз сенде несі бар?Бүгін келгенің
қандай жақсы болды, қас қылғанда ауылға барған бойда моторды өшір де жатып
алшы. Далаға шықпай ғой. Завток сені шынымен айдатып бара жатса,біз де
қарап отырмаспыз.
-Қайда-ан!-деді Тәшкенбай ернін тыржитып. (Д.Исабеков)

Тіс соматизміне байланысты кинемалар.
Торы шолаққа секіріп қайта мініп,қамшысын оқтап ұстаған:түсі бұзылып, тісін
шақыр-шұқыр қайрады да, Есіркеген,Есіркеген! деп, ұрандай ұмтылды
ағасына.(О.Бөкеев)
Тісін қайрау - ашу-ыза,өштесуден туған қимыл.

Бет соматизміне байланысты кинемалар.
Осы кезде ентелеп, аттарын қатты айдап, қалған шөпшілер де бірдемеден құр
қалғандай келіп-ақ қалған еді. Мұхтар аға жақтырмай бетін тыржита қарады
да, оң қолын көтеріп: Хала-лау! деп ақырды. (О.Бөкеев)
Бетін тыржиту-менсінбеу ,теңсінбеу, неге келесіңнің тілсіз берілетін
нұсқауы
Көптеген ғалымдардың ишараға байланысты анықтамалар еңбектерінде
кездеседі.
Ж.Нұрсұлтанқызы : Ишара - адамның ішкі көңіл-күйінен хабардар ету
мақсатындағы дене мүшелерінің (бас,иық,қол,аяқ,т.б.) әр түрлі қимыл-
қозғалысына негізделген мағыналық әрекет,- деп анықтама береді.[6.48]
С.И.Ожеговтың Толковый словарь русского языка еңбегінде : Жест -
движение рукой или другое телодвижение, что-нибудь выражающее или
сопровождающее речь,- деп түсіндіріледі.[21.]
Орыс тіл білімінде А.Филиппов, Е.Я Кедрова, Т.М.Николаева,
Е.В.Красильникова, т.б. еңбектерінде ишара құрылысы мен қызметіне,
қолданылуына, семантикасына қарай топтастырылады. Француз және орыс
халқының ишараларын салыстырушы ғалым Андриянов ишараны үш топқа бөліп
қарастырады:
1.бір мәдени ортаға тән ишаралар;
2.баламалы ишаралар
а)жасалу әрекеті ұқсас, бірақ беретін мағыналары әр түрлі
ишаралар;
ә)жасалу әрекеті әр халықта әр түрлі, бірақ беретін мағыналары
ұқсас ишаралар;
3.ареалды ишаралар, яғни орындалуы жағынан да, беретін мағынасы
жағынан да көптеген халыққа ортақ ишаралар [14.12]
Көрнекті ғалым Л.Ю.Кулиш тілдік қарым-қатынаспен тығыз байланысты
ишараларды қолдану аясына қарай төмендегідей түрлерге бөледі:
1. этнолингвистикалық ишаралар;
2. жергілікті ишаралар;
3. әлеуметтік ишаралар;
4. жалпыхалықтық ишаралар;
5. кәсіби ишаралар.[23.155]
Кинесикалық амалдарды топтастыруда өзіндік орны бар ғалымдар
Л.А.Капанадзе, Е.В.Красильниковалар ишараны үлкен екі топқа бөліп жіктейді:
1.Таңбалы ишаралар.Оған мыналар жатады:
а)нұсқау ишаралары. Бұл ишараны орындауда қол, иек, көз, қабақ,
бас сияқты дене мүшелерінің рөлі зор. Атқаратын қызметі –
сөйлеушінің айналасындағы нақты бір затты, құбылысты, іс-әрекетті
нұсқап, бөлектеп көрсетуінде.
ә)бейнелеуші ишаралар. Қолдың көмегімен заттың көлемін, ұзындығын
бейнелеуде қолданылады.
б)символдық ишаралар.Бұл ишаралар салт-дәстүр, этикетпен тығыз
байланысты.
2.Таңбалы емес ишараларға көңіл-күй ишаралары жатады. Яғни, қорқу,
қуану, ашулану, таңғалу, қайғыру, өкіну сияқты эмоцияларында
қолданылатын ишаралар. Мысалы, қол шапалақтау – қуану, жұдырық түю
– сес көрсету, жағын ұстау – уайымдау белгісі.
Қазақ тіліндегі бейвербалды амалдарды топтастырған ғалым С.Бейсембаева
ишараларды құрамына қарай, орындалуына, орналасуына, мағынасына, белгісіне
қарай жіктейді.[13]
Қазақ тіліндегі анатомиялық атаулардың ішіндегі ишара жасауда қызметі
жағынан ең өнімділері бас, иық, қол (алақан, жұдырық, саусақ), тізе, аяқ,
т.б. мүшелерге байланысты.
Қимылдардың барлығы сөйлеу жағдайы мен қатынас ерекшеліктеріне
байланысты сараланады. Мысалы, қол соматизміне байланысты қол алысу (рахмет
айту, амандасу), қол беру, қол қусыру (амандасу), қол соғу (қошемет
білдіру), қол жаю (шарасыздықтың белгісі ретінде), қол бұлғау (шақыру), қол
көтеру (дауыс беру, құнды пікірді ортаға салу), т.б. кинемалар бар.[4.]
Ж.Нұрсұлтанқызы еңбегінде ишаралар төмендегідей жіктеледі:
1.бас ишарасы;
Бекетжан-ау,пансионда еш нәрседен де тарықпайсың. Жақсы киім, жақсы
тамақ береді, - деп Уәли сөзге араласты. – Ағаларың орға итермейді,
айтқанын екі етпе.
- Қамқорлықтарыңа рахмет.Нұркен оқыса, мен жұмыс істеуге тиіспін, - деп
Бекет бас шайқап, олардың алдап та, сөгіп те айтқан сөздерінің біріне де
илікпей-ақ қойды. (Д.Исабеков)
2.иық ишарасы;
Бағиланың көз шарасы ұлғайып барып, ернінен күлкі табы байқалды.
-Бәлкім, сіз балмұздақ жерсіз? – деді ол күліп.
-Мен шын айтып тұрмын.
Қыз иығын қозғады. (Д.Исабеков)
3.қол ишарасы (алақан, жұдырық, саусақ );
Қ.Жұбанов: Дене мүшелерінің ішіндегі ең алдымен біздің дегенімізге
көнген мүше – қол бәрін істейді, қол бәрін істейді, бұл мүше бәрінен бұрын
жетіледі.сондықтан қол сөйлеу құралы да болады , -дейді.[11.110] Галичев:
Рука является одним из самых активных жестопроизводящих органов человека,
- деп көптеген ишаралар әсіресе қолдың көмегімен орындалатындығын
айтады.[19.58] Қол ишарасын орындалуына қарай бір қолмен орындалатын
ишаралар және екі қолмен орындалатын ишаралар деп топтастыруға болады.
-Жазылып кетсе жақсы, жазылмаса мүгедек боп қаласың ғой,- деді Тұрғат
сөзге араласып.
-Ә-ә, - деді жігіт немқұрайды қолын сілтеп. - Жиырма тоғыз жыл он екі мүшем
сау, бейғам өмір сүрдім, аз емес. Қанағат ету керек. Бұл тіршілікті көрген
де бар, көрмеген де бар, кезегін күтіп сарылып жатқандар да бар, кезегі
келгенмен жарық сәуле көрмей зу етіп өткендер де бар. (Д.Исабеков)
Бұл мысалдағы қол сілтеу қимылы – не болсаң, ол бол дегендей, көңілі
қалған, жәбірленген кісінің іс-әрекеті.
4.аралас ишаралар – қолды әр түрлі дене мүшелеріне түйістіру арқылы
жасалған ишаралар. Мәселен, сұқ саусақпен бетті сызу немесе бетті шымшу –
масқара, ұят болған жағдайдың мәнін білдіретін кинема болса, саусақты
ерінге басу – үндемеу, тыныштықты талап ету мақсатында қолданылатын
кинемалар.
– Сізбен сөйлесуге бола ма? Өте, өте асығыс едім...
– Тс-с-с, - деді ол бір саусағымен ернін басып. – Оятып жібересіз, мұнда
келіңіз. (Д.Исабеков)
5.бүкіл дене тұрқымен орындалатын ишаралар. Мысалы, бүкіл денесімен
бұрылып кетіп қалу, тұрып кетіп қалу кинемалары адамның ренжігендігін
білдірсе, аяғына жығылу, етегіне оралу кинемалары жалынып-жалбарыну,
кешірім сұрау мақсатында қолданылады.
Жуас түйе жүндеуге жақсы деп,ауыл бас қосып отыра
қалса,әңгімелерінің желісі Құмарға ауысып, түрткілеп қажайтын, қалжыңдап,
қаңқу сөзбен есін шығарар еді.Құмар аю секілді алая қарап,қорбаңдап орнынан
тұрып кететін, немесе: Ей, - деп күж ете түсетін, - ей, тәлкек қылмаңдар,
мойындарыңды бұрап аламын, - дейтін

Түс ауа бригадир мені атқа мінгестіріп алды да,жұмыс жаққа қарай алып
жүрді.
-Ана тракторды көрдің бе?-деді ол әлгінде ғана қолдан жасап алған
қамшысының сабымен бізден ширек шақырымдай жерде кетіп бара жатқан
тракторды нұсқап, - сенің баратының сол, қазір ауыстыруға тиіссің.
(Д.Исабеков)
Ишараларды орындалуына қарай жай және күрделі ишаралар деп
топтастыруға болады. Жай ишаралар бір ғана дене мүшесінің көмегімен
орындалады.
Ол жайлап орнынан тұрды. Сіз отырыңыз, мында. – Ол өзі тұрып кеткен
диванды қолымен нұсқады.–Менің ешқандай тамаққа тәбетім жоқ,салат дегенді
атамай-ақ қойыңыз!
Қолмен нұсқау қимылы қарым-қатынас барысында коммуниканттардың айтайын
деген ойын (деректі не дерексіз затты көрсету) нақтылай түсу үшін
қолданылады.
Күрделі ишаралар екі немесе бірнеше дене мүшесінің көмегімен жүзеге
асырылады.

Кейбір ым-ишаралардың жыныстар арасында орны ауысып келуі салт-дәстүр,
тәртіпке қайшы келеді. Мәселен, әйелдерге тән ым-ишараларды ерлерге қолдану
ұят болып есептелген,ал ерлерге тән кинемаларды қолдану ата-бабаларымыз
салт-дәстүр, әдеп бойынша ерлерге тыйым салынған. Сонымен қатар қарым-
қатынас жасау барысында ер адамдар да, әйел адамдар да қолданылатын
ишаралар бар. Оларды ортақ ишаралар деп атаймыз.
Бейвербалды амалдарды коммуниканттардың гендерлік ерекшеліктеріне
қарай үшке бөлуге болады:
1. ер адамдарға тән ишаралар (төс соғыстыру,арқаға қағу,бөркін
аспанға ату,т.б.);
2. әйел адамдарға тән ишаралар (сұқ саусағымен бетін сызу,бет
басу,бетін шымшу,ернін шығару,шашын жаю,бет жырту,т.б.);[24.26]
Ертесіне ол қайтып келді. Не болды? деп анталаған жұртқа ол:
-Масқара болдық, рас екен ,- деді салы суға кетіп, Әйелдер бетін
шымшып, еркектер үнсіз күрсінумен болды, қалыңдық түпкі үйге кіріп
алып ағыл-тегіл жылады.(Д.Исабеков)
Дос күйеуі өліп, бет-аузын күйік шалған Апамды көріп,атының артына
мінгестіріп,бір- ақ түнде алып қашып кеткен.
Дос келіншек әкеле жатыр, қырмызыдай құлпырған бізді көзіне ілмеп еді,
Керейден алған қызы ай мен күндей сұлу шығар, көрелік деп, алдынан шықса,
ерні салпиған тыртық біреу екен, тамам қыз бетін шымшып күліпті.(О.Бөкеев)
Бұл мысалдарда келтірілген бетін шымшу кинемасы әйелдерге ғана тән
ишара.Бұл ишарат ұят, күлкі, масқара болған жағдайда қолданылады.
3.ортақ ишаралар (басын изеу,басын шайқау,қол бұлғау,т.б.).
-Бағила,-деді ол ресми үнмен, көңіліңе келсе де айтайын, бұл
адаммен екінші рет сөйлесуші болма. Сыпайылық пен мәдениет дегеннен
жұрдай неткен жан ол! Менің үйіме телефон соғып тұрып, ер кісінің
дауысын естіп тұрып амандаспастан: Пәленшені шақырсаңызшы, -
деуге оның қандай қақысы бар? Немене, бұл үй ол үшін еркек басқарып
отырған әйелдер консультациясы ма, әлде жобалау институтының
лабораториясы ма? Дауысын айтсаңшы, дауысын .Грубиян! Бір емес,
бірнеше әйел жіберген, тағы да жіберетін адамның дауысы. Және, осы
дауыс маған таныс сияқты!Ұқтың ба менің айтқанымды?
-Иә, ұқтым, - Бағила екі айтқызбас тіл алғыш баладай басын изеді
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.