БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ГОБИЛЕН ТОҚУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көркемдік талғам ұғымы және оны дамытудын алғышарттары
1.2 Көркемдік талғамды дамыту және алғашқы денгейін өлшеу
әдістері
1.3 Оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда бейнелеу өнері
пәнінің алатын орыны және оны дамыту жолдары
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ГОБИЛЕН ТОҚУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Гобелен тоқу өнерінің пада болуы және даму тарихы
2.2 Қазақстандағы гобелен өнерінің суретшілері және олардың
шығармашылығы
2.3 Гобелен өнерінің түрлері, орындау техникасы және тоқуға арналған
құрал – жабдықтар
2.4 Ақ–боз ат тақырыбына арналған абстракциялық мазмұндағы
гобеленді орындау барысы
2.5 Ақ–боз ат тақырыбына арналған гобеленді тоқудың
технологиялық картасы
3 6 – СЫНЫПТАҒЫ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІНІҢ СӘНДІК КОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ
БЛОГЫНЫНЫҢ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған Бейнелеу
өнері оқу бағдарламасы
3.2 Бейнелеу өнері пәнінің 6 – сыныпқа арналған тақырыптық
жоспары
3.3 Гобелен тоқу өнері тақырыбына арналған сабақ жоспары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарай жас ұрпақты тәрбиелеу міндеттері өзгеріп, қоғамдық өмірге
дайындау мәселелеріне жаңа талаптар туып отырады. Ел басынын
бүкілқазақстандық жастарға арнаған Инновациялар мен оку – білімді
жетілдіру арқылы білім экономикасы атты дәрісіннде жаһандану
дәуіріндегі бәсекелестіктің басты көрсеткіштері ретінде білім беру
деңгейі мен адами капиталдың дамуын атап керсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (2007): Білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бipi - ұлттық және жалпы адамзаттық
кұндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшінқажетті жағдайлар жасау - деп, тұлғаның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін калыптастыру аркылы өркениетке жеткізу көзделеді. Мәдени
қазыналарды жасау icтepi – казіргі кезде еңбекшілердің
белсенділігін,олардың өнертапқыш касиеттерің арттыру мен өндіріс процесін
жақсарту, жетілдіру мақсатында колданылатын шаралар жиынтығымен тығыз
байланысты. Өндіріс жаңашылдары, қазыналарды жасау жұмыстарында тек ғылыми,
техникалықжәне экономикалық талаптарды білу eмec, сол сияқты білім мен
іскелікті терең игеру басым байқалады. Kазipгi кезде көптеген қиындықтарға
қарамастан мәдени процестері, педагогикалык, этнопедагогикалық бағыттары
өз дамуының айрықша кең жолына шықты. Мұныңөзі рухани өмірдің барлық
кұрылымдық бөлшектері мен бip сарындылықты женуге мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру мекемелерінде – тәрбие процесінде оқушының
саяси мәдениетін, көркемдік талғамы жоғары, адамгершлігінің үйлесімдігі
дамыған тұлғаны калыптастыруда ерекше орынды эстетикалық тәрбие аткарады.
Көркемдік талғамы калыптасқан жеке тұлға шың мәнінде әдемі
нәрсеніэстетикалық тұрғыдан дұрыс бағалауға, өмірде, тұрмыста және еңбекте
эстетикалық нәрсені эстетикалық емес нерселерден ажыратуға,
әсемдіктітүсінуге көмектеседі. Сол себепті көркемдік талғамды калыптастыру
шындығында эстетикалық кабылдау эстетикалық тәрбие берудің аса маңызды
идеясы болып табылады.
Қазіргі таңда көптеген мектептерде оқушылардың эмоционалды және
көркемдік дамуын үстірт білімдермен алмастыруының нәтижесінде, тек
қана мектеп оқушысының көркемдік талғамының көп жағдайда стихиялы
түрде қалыптасуы ғана емес, сондай – ақ оның тұлғасының рухани
әлеуетінің жетілуіне де кері әсерін тигізеді.
Аталған мәселелердің өзектілігі, ғылыми – теориялық және
әдістемелік жағынан жеткілікті қаралмауы дипломдық жұмыстың
тақырыбын: Бейнелеу өнері сабақтарында гобелен өнері арқылы
оқушылардың көркемдік талғамын дамыту деп тандап алуға себеп болды.
Зерттеудің нысаны: бейнелеу өнері сабақтарын оқыту процестері.
Зерттеу пәні: гобелен тоқу өнері арқылы оқушылардың көркемдік
талғамын дамыту.
Зерттеу мақсаты: бейнелеу өнері сабақтарында гобелен өнері
арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамыту процессін ғылыми
теориялық тұрғыдан негіздеу және оны іске асырудың әдістемесің
жасау.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың көркемдік талғамың дамытуды ғылыми - теориялық
тұрғыда негіздеу;
- бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың көркемдік талғамын
дамытудын педагогикалық алғышарттарын анықтау;
- көркемдік талғамды дамытуда бейнелеу өнерінің алатын орының
анықтау;
- көркемдік талғамды дамыту мақсатында гобилен тоқу өнерінің
технологиясын оқыту әдістемесің қарастыру;
- бейнелеу өнері сабақтарында Сәндік қолданбалы өнері блогының
сабақтарың ұйымдастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бейнелеу өнері сабақтарында
гобелен тоқу өнері арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамытдын
педагогикалық алғышарттары анықталып, оны іске асыру моделі жасалып,
оқу – тәрбие үрдісіне жүйелі түрде еңгізілсе, оқушылардың гобелен
тоқу өнерінен білімі мен дағдысы артып, әдемілік пен көркем өнерге
көзқарасы өзгереді. Ал бұл болса бейнелеу өнері сабағында
оқушылардың талғамын дамытудың негізі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу
әдістемелік кешендерге, бағдарламаларға аудиториядан тыс жұмыс
формаларына, озық педагогикалық технологиялар мен іс тәжірибелерге
талдау жасау, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат,ибақылау,
тестілеу), практикалық әдістер (өнімдерге талдау жасау), педагогикалық
эксперимент, деректерді статистикалық өндеу әдістері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, зерттеудің
негізгі тұжырымдары келтірілген қортындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Көркемдік талғам ұғымы және оны дамытудын алғышарттары
Ел Президентінің 2006 жылғы 50 мемлекеттің қатарына қосылу жөшіңдегі
жолдауында жаһандық даму үрдісі аса үлкен жылдамдықпен дамып бара жатқан
уақытта рухани жан дүниесі бай, шығармашылық іс-әрекеттке дағдыланған
тұлғаы дайындау қоғам дамуының ерекше басымдықтардының бірі екендігін
көрсетті. Сол себепті бейнелеу өнерімамандары мен ұстаздары оқыту
барысында түпкілікті білім берумен катар, оқушылардың рухани сана
сезімің көркемдік талғамын қапыптастыруға ерекше мән берілуі керек.
Қазіргі уақытта тұлғанын дуниетанымы мен адамгершілік
қасиеттерінқалыптастыруға бағытталған жағдайда болашақ ұрпақтың
көркемдік білім алуы мен эстетикалық тәрбиесіне жауапкершілікпен карау
кажет. Оқыту үрдісінде медениетті игеру мұғалімнен оқушыға қарай жүреді.
Осыған байланысты бейнелеу өнері мұғалімдерінің жоғары және орта мектептеп
мәдениет жетістіктерінің белсенді жол бастаушысы ретінде әлеуметтік
жауапкершілігіарта түсуде.
Бірінші кезекте оқушылардың көркемдік – шығармашылық дамуының негізің
камтамасыз ету жоғары кәсіби бағдары қалыптасқан мамандарды дайындау
жоғары оқу орындарындағы көркемдік – графика факультеттернде оқу –
тәрбие үрдісімен тығыз байланысты. Адам сезімің тәрбиелеу
мәселесікөпжақты факторлармен шешімің тауып, онын ішінде өнер басты роль
аткарады. Өнер арқылы адам өзінің шынайы көңіл – күйін білдіреді,
өнердіңөзінен үйрене отырып, оның қиың күрделітілін түсіне білуге –
ұмтылады, рухани жан дүниесің эстетикалық талап тұрғысынан тәрбиелеудің
өнердіңкұндылығы сонда, адамның адамгершілік кұндылығының калыптасуына
бағытталған. Нағыз әсем өнер ғана адам жанына рухани азық болып, көркемдік
талғамың қалыптастырады. Бейнелеу өнеріндегі көркемдік талғамның
қалыптасуы көркемдік біліктілер мен дағдыларды игеруге ғана сайып
коймайды, жеке тұлғаға шынайы өмір құбылыстарын, коғамда болыпжатқан
үрдістерді іріктеу мен оларға эстетикалык баға берудің ішкі өлшемдері
қызметің атқаратың тұлганың қасиеттері мен сапаларының тұтас
кешенінің, тұлғаның рухани – адамгершілік әлеуетінің одан әрі
дамуынабағытталуының калыптасуы болып табылады. Осыған байланысты бейнелеу
өнері мұгалімдерің жоғары оқу орнында дайындауда оқыту үрдісің толығымен
жетілдіру жолдарын барынша іздеу мен жоғары мектепте окыту үрдісің
толығымен казіргі заман талаптарына сай берік ғылыми негізге
қою,эстетикалық тәрбиені жоғары деңгейдеұйымдастыру басты назарда
болуыкерек.Көркемдік талғам ұғымына терең талдауды эстетикалық тәрбиенің
мәнің ашудан бастағанды жөн көрдік.
Эстетикалық тәрбие теориясы философиялық, психологиялық, педагогикалық
бастапқы қағидаларға негізделеді. Ж. Алтаев, Ж. Эбділдин, К. Бейсенов,
Э. Нысанбаев, Д. Кішібеков және т.б. еңбектеріңде эстетикалықтәрбие
теориясыныңаса маңызды әдіснамалық алғышарттарының бірі– бала
тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық
ыкпал етудің жетекші ролі туралы қағида. Эстетикалықтәрбие теориясының
кағидаларыныңбірі адам үшін сұлулық құбылыстарының әсемдікеің,
көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани кұндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, сәндік –
қолданбалы өнердің теориялықмәселелерің қарастыруымен шектеліп қана қоюға
болмайды, өйткені, эстетикалық тәрбие – өнермен айналысу, оқушылардың
каблеттері мен мүдделерне сәйкес келетің көлемдердегі шығармашылық
әрекет. Көркемдікфактілер мен құбылыстарды тек қана эстетикалық цикл
пәндерің зерттеу үрдісінде ғана игеру мен сезіну жеткілікті
болмайтындығыңтұжырымдаймыз.
Жоғарыдағы қарастырылған қағидалар өнер түрінің тарихи дамуы,
мәңі мен сипатың оқушылардың өнер туындыларың дұрыс бағалау
қабілеттерімен біліктіліктерін қалыптастыруға көмегін тигізетің
тәжірибелік білімдермендұрыс ұйлестірудің қажетілігі туралы айтады. Осы
кағидаларды жүзеге асыру болашақ мұғалімдерді эстетикалық тәрбиелеу,
оларды оқушыларға эстетикалық тәрбие беруге даярлығы мәселесі бойынша
зерттеуімізге әдіснамалық егізі ретінде басшылықа аламыз.
Көркемдік – шығармашылық әрекетіңбейнелеу өнері мен эстетикалық
тәрбие беру теориясын оқыту әдістеріндегі жаңа бағыттың
Е.С.Асылхановеңбектерінде қарастырылған. С.А.Ұзақбаеваның зерттеулері
оқушыларды қазақтың халық педагогикасы кұралдарымен эстетикалық
тербиелеудің әдіснамалық негізі болыптабылады. М.Х.Балтабаев оқушы
жастарды қазақ дәстурлі көркемдік мәдениетінің құралдарымен музыкалды –
эстетикалық тәрбиелеудің негіздерің нақтылаған. К.О.Жеделов бейнелеу өнері
сабақтарындағы Орта сынып оқушыларының көркемдікқабылдауын
калыптастырудың әдістемесің әзірлеп, оның педагогикалық шарттарын
жүйелеген. А.Т.Ерімбетова жоғарғы сынып оқушыларыныңкөркемдік қабылдауы мен
көркемдік – талдау ойлау қабілетне әлеуметтік – педагогикалық баға беру
ұсынылған. Орта сыныпоқушыларына музыкалық – эстетикалық тәрбие беру
мәселелерін С.Ф. Сизикова мен Т.А. Қышқашбаев зерттеді. Бірінші зерттеу
жұмысында Орта сыныпокушыларының музыкалық – эстетикалық
тәрбиесініңтиімділігіңарттыру жолдары ашылып көрсетіледі. Ал оқушыларға
музыкалық – эстетикалықтәрбие берудің табыстылығы мен сапасы ұлттықмузыка
мәдениетініңықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А.Қышқашбаеваның
зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптық музыкасының педагогикалық
мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан незделеді.Орта сыныпоқушыларының
оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету үрдісіндегі музыкалық –
эстетикалық тәрбиенің мазмұны ашылған.
Зерттеуші ғалымдардың еңбегің зерделеу барысында біз эстетикалық
тәрбиенің компоненттері эстетикалық түйсіну, сезімдер, талғамдар,
эстетикалық санадан тұратындығын айқындадық.
Эстетикалық түйсіну туралы сөз қозғайтың болсақ ол қарапайым
эстетикалық эмоциялардан басталады, одан кейің кабылданатың
эстетикалықобъектінібарабар объектілерден алынатың ұксас сезімдерде
әсерлермен салыстыру жүреді. Сонымен бірге, эстетикалық сезімдерде аталған
эстетикалық объектлердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік – рухани
ерекшеліктерің туйсініп, суреттеу мумкіндігің беретің адамның
күрделісезімдік тәжірибесі шоғырланған. Ғалым Л.А.Рыгикованың пікіріңше,
эстетикалық сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жатқызуға болады,
себебіолар адамның объективті эстетикалық объектілерге
субъективтіэмоционалды реакциясының нәтижесі болып табылады, сондай – ақ:
1) пәнге қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3) тұлғаның әлеуметтік
ұстанымдарына байланысты болатынғы белгілі болды деп тұжырымдаған.
Зерттеушілер Н.И.Киященко, Н.Л.Лейзеровдың еңбектерінде адамның
эстетикалықсанасы қабылданатың ақпаратты бейнелейді, өндейді және оның.
меніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен эстетикалық сананы
әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда эстетикалық эмоциялар,
түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау үрдістерінің (ой – пікірлер,
көзкарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық
саралаудыңортак жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсак,
эстетикалық эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты
қасиеттеріболып табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және
рационалдылықты біріктіретің және эстетикалық бейнелеу үрдісінде
сананың жоғары денгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның эстетикалық
кажеттіліктері мен талғамдарын дамытуға негіз болып табылады деп
түйндейміз.
Профессор М.Х.Балтабаевтың еңбектерінде эстетикалық талғам эстетикалық
объектілерді сезімдік – саналық түйсіну қабілетіболып табылады деп
топшылаған. Оның құрамында эстетикалық объектінің касиеттеріне сезімдік –
эмоционалдық жауаптың, сондай – ақ оның қасиеттері туралы негізделген
логикалық тұжырымның болуы эстетикалық талғам мәселесіне арналған көптеген
зерттеу жұмыстарында мойындалған.
Мәселен, зерттеуші Н.Б.Крылова эстетикалық талғам әр бір
индивидтіңоны белсенді, идеаларға сейкес өмірлік әрекетке ынталандыратын
тарихи детерминделген түсініктерінің негізінде өсетің тұлғаның сезімдік –
рационалдық тіліктерінің жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды.
Ғалымның ойынша, эстетикалық талғамның карама – кайшылығы
оныңжалпыламалылығында және жекелігнде, интуитивтілігі мен логикалығынан,
нормативтілігі мен оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен
көрінеді.
Ғалым А.С.Киракосянныңайтуынша, эстетикалық талғам психикалық
қасиеттердің күрделі кешені болып табылады, онан адамның эстетикалықты
сезіммен бейнелеу, оны саналы түрде ұғыну, эстетикалық касиеттерді
эмоционалды түрде бағалау, эстетикалық объектіні өзінің
эстетикалықкажеттіліктерінің деңгейімен салыстыру қабілеттері және т.б.
көрініс табады. Осы ретте бізавтордың эстетикалық және көркемдік
талғамтүсініктерің бөліп көрсетіп, соңғысының шынайлықты игерудің ерекше
түріретіндегі өнердің өзіндік ерекшелігімен байланысты ерекше касиетін
оныңкөркемдік мәнімен негіздейтіндігімен келісеміз.
Көркемдік талғамды қалыптастырудағы аса маңызды ролді бейнелеу
өнері атқарады. Бұл көрінетің әлемнің көрнекі және сезінілетін
бейнесің кеңістікте немесе көзбен көруге болатын жазықтықта жасайтын
өнер. Бейнелеу өнері әдебиет пен музыкамен салыстырғанда, уақыт пен
дыбыспен емес, жазықтық пен кеңістікті пайдаланатын өнер турлерің
біріктіреді. Бейнелеу енерінің аса маңызды міндеті мен шынайы мүмкіндігі
адамға болмыс философиясын түсінуге, табиғаттағы әлеуеттер қалай жүзеге
асырылатының, кандай жетіспеушіліктер мен қарама – қайшылықтар біздің алға
қарай козғалуымызға кедергі болатындығын ұғынуға көмектесуде. Бұл үшін
адамның көркемдік талғамы калыптасуы қажет деп санаймыз. Көркемдік
талғамның мәнің теренірек түсіну үшін эстетикалық талғам ұғымына
тоқталайың.
Көптеген ғалымдар еңбектерінде эстетикалық талғам күрделі
құрылымға ие адамның рухани өмірініңкеремет күрделі құбылысы ретінде
қоғамдық болмыс пен сананың түрін факторларымен өзара әсерлеседі. Талғам
психикалық касиеттердің күрделі кешені болып табылады, одан адамның
эстетикалықты эмоционалды түрде ұғыну, оны саналы түрде түйсіну,
эстетикалық касиеттерді эмоционалдық тұрғыдан бағалау, эстетикалық
объектіні өзінің жеке эстетикалық кажеттіліктерінің денгейімен салыстыру
және т.б. кабілеттері көрініс табады. Жоғарыда айтылгандай, эстетикалық
талғам эстетикалық кажеттіліктермен, кабылдаумен, сезімдермен,
көзкарастармен, бағалымдармен және идеялдармен байланысымен сипаталады. Ол
эстетикалық танымдағы тура және жанама, әлеуметтік және жеке дара,
коғамдық және жеке, эмоционалды мен рационалдының бірлігіболып табылады.
Жоғарыдағы ғалымдардың эстетикалық және көркемдік талғам жайында
пікірлерді ескере отырып, біз осы екі ұғымның айырмасын анықтауымыз керек.
Адам эстетикалық және көркемдік қасиеттерді бағалау кезінде ортақәсемдік
талабын, ортақ эстетикалық идеалды негізге алатындығына қарамастан, бұл
түсініктердің ортақ негізі олардың бір ұғым екендігінкөрсетпейді.
Көркемдік талғамның өзінің ерекшелігі бар, сол себептен осы талғамдарды
айырып карау қажет. Көркемдік талғамның негізгішынайылықты
эстетикалықигерудің ерекше түрі ретіндегі өнердің негізі меноның
көркемдік мәнімен байланысты. Өнер туындыларын қабылдау үшін өмірді
білумен қатар, өнер тілің түсіну, оның образдарын, еркшеліктерін,
көркемдік ақиқатты, өнердіңөзшарттарың дұрыс түйсіну және т.б. қажет.
Көркемдік білім беру, бейнелеу өнерің қабылдау, көркемдік талғамды
қалыптастыру, эстетикалық мүделер мен кажетіліктерді дамытудың жалпы
теориялық мәселелері бойынша ғылыми еңбектер, диссертациялар түрінде
жалпыланған ауқымды зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Соның ішінде болашақ
мұғалімдердің бейнелеу өнерінде көркемдік талғамды қалыптасыру
мәселесі көп қырлы болып, көптеген ғылыми еңбектерде жеке тұлғаның
көркемдік құндылықтарды белсенді игеру үрдістері түрінде тұжырымдалғанын
көреміз. Көптеген педагог – ғалымдардың әрқайсысы көркемдік талғамға
өзінің анықтамасын бере білген. Соның ішнде В.А.Разумныйдыңпікірінше,
көркемдік талғам ұғымын өнер туындыларыныңартықшылықтары, қасиеттері
туралы тікелей пікір айту, оған эмоционалды баға беру кабілеті деп
анықтайды. Осыған барабар тенденция педагогика ғылымында ғалымдардыңкөңілі
ең алдымен көркемдік талғамды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдерің
анықтауға, оқушылардың өнер туындыларың қабылдауын тиімді ұйымдастырудың
және олардыңмүдделерінің құрылымында өнердің орнын анықтаудыңкөмегімен
өнерді белсенді түрде игеруге бөлінеді.
Бейнелеу өнері үрдісінде көркемдік талғамды қальштастыру саласында
қазіргі кезенде ерекше ғылыми және практикалық маңызын А.И.Буровтың,
Б.Т.Лихачевтың, В.В. Алексееваның ғылыми еңбектершде керсетілген.
Көркемдік талғам өнер тілінің, ассоциативті ойлау, іріктеу, типтеу,
жалпылау және т.б. қызметінің тиісті түрінде шынайылықка эстетикалық
баға беружөнідегі орасан зор жұмысты талап етеді. Бейнелеу өнеріарқылы
оқушылардың көркемдік талғамын тәрбиелеу үрдісін зерттеу
қажетілігіонын негізгі кұрылымдық құрамдаушыларын, олардың өзара
әсерлесуіңерекшешктерін анықтау, сондай – ақ көркемдік талғам ұғымының
мәнін айқындау мақсатың кояды. Көркемдік талғамның өзгешелігі
шынайылықты эстетикалық игерудің ерекше түрі ретінде өнердің түрімен,
оның көркемдік мәнімен байланысты. Өнер туындыларын қабылдау үшін
өмірді білумен катар, өнер тілін тусіну, оның бейнелерің, еркшеліктерін,
көркемдік ақиқатты, өнердің өз шарттарын дұрыс түйсіну және т.б. қажет.
Біріншіден бейнелеу өнері үрдісіндегі көркемдік талғамның көрініс
табуы оның барлық кұрамдушыларымен - эстетикалықты кабыдауымен, оған
деген катынаспен, бейнелеу өнерінің ерекше түрімен байланысты көркемдік
интерпретациямен, манызға ие нәрселерді іріктеу мен көркемдік образды
идеалды ұсынумен, осы образды билік етуші көркемдік әдіс ретінде
материализациялаудың субъективті мәнерімен байланысты.
Екіншіден, бүкіл бейнелеу өнері үрдісі, ойдан бастап оны туындыда
жузегеасырумен аяқтала келе, ерекше сипатқа ие болады, одан
автордыңкөркемдік көзқарастары табиғатының өздік ерекшелігі мен
эстетикалықкызметтері көрініс табатындығын ескере отырып, көркемдік талғам
шығармашылықтың бағыттылығымен, суретшінің рухани әлемімен де байланысты
болады.
Осылайша, біз атап өткен көркемдік талғамның шығармашылықта көрініс
табуының өзіндік ерекше касиеттері студенттердің бейнелеу өнерікөркемдік
талғамды дамыту мәселесімен өзара байланыста карастыру міндетің қояды.
Ғалым З.Л.Подольскаяның көркемдік талғам ұғымына практикалықбағытта
берген анықтамасы: Көркемдік талғам өзінің практикалық көрініс табуында
тұлғаның шығармашылық жасампаздыкқа және көркемдік құндылықтарды
кабылдауға деген тұтас және тікелей – жеке дара қабілетіретінде
қызметатқарады, ол адамның бүкіл көркемдік санасының мәдениет шығырмашылығы
өнімдеріне интегративті, сапалық – өзгешелік қатынасын береді.
Эстетикалык талғам туралы деген кітабында В.К.Скатерщиков керкемдік
талғамды тұлғаның және қоғамның өнерге қатынасыныңкөрінісі, көркемдік
шығармашылықтың және өнімдерінің артықшылықтары мен жетіспеушіліктеріне
баға беру ретінде анықтайды.
В.Т.Лихачев көркемдік талғам – тек әсемдік пен ұсқынсыздықты көру
кабілеті ғана емес, идеялдың – эстетикалықидеал, тұлға, қоғамдық және жеке
өмірді неғұрлым ұтымды ұйымдастыру, тұлғаның қатышастары, мендаму
жолдары туралы тиісті объективті бағалық тұжырым жасай алу қабілеті деп
тұжырымдаған. Бұдан шығатыны, эстетикалық талғамғақарағанда,
көркемдікталғам өнермен, осыдан келе суретшінің әрекетін анықтап қана
коймай, аудиторияның талғамдарының қалыптасуына, сыни қағидаларына әсер
ететін көркемдік мәдениетпен тікелей байланысты . Демек, көркемдік
талғамдағы объективті мен субъективтінің көптүрлілігімен диалектикалық
бірлігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы берілген анықтамаларды басшылыкка ала отырып,бейнелеу
өнері сабақтарында оқушыларда қалыптасатың көркемдік талғамынаадамда
бейнелеу өнеріүрдісінде практикалық айналысудың барысында пайда болған
және адамда шынайылыққа эмоционалды – эстетикалық баға берудің және оны
өнердің өзіндік кұралдарында материалдандыру әдістерінің өлшемі
кызметінатақаратынішкі шаманың болуынан көрініс табатын
тұлғаныңсалыстырмалы қасиеті болып табылады деген анықтаманы беруді жөн
көрдік.
1.2 Көркемдік талғамды дамыту және алғашқы деңгейін өлшеу
әдістері
Біздің дипломдық жұмыста И.Лукшин әзірлеген талғам жіктелуін
қолдандық: 1 түр – эмотивті көркемдік талғамының басты кұрамдаушысы ретінде
ләззат алу мен эстетикалық күйзелу сезімін қамтиды. 2 түр – социативті
талғам стандарты ретінде топтың бағалауыболатындығымен еркшеленеді. 3
түр – когнитивті – белгілі бір көркемдік туындыларға білімдердің
көмегімен бағытталатың тұлғаға тән. Бұл түрдінөкілі– білімділер,
білімділер тобы өнердегіжаңа бағытарға және ағымдарға айрықша
сезімталдығымен ерекшеленеді. 4түр – көркемдік талғам өнертанушылық
білімдер менэстетикалық категориялардың негізінде қальштасатын болса,
онда талғамның көркемдік – эмпирикалық түрі жайлы сөзқозғауға болады.
5тур –ақпараттық – прагматикалық түрдің өкілдері өнер туындыларын
негізінен ақпарат пен таным көзі ретінде қарастырады және баралаудың
негізі ретінде тұлғаның, ақпараттық білімдері алынады. Ғалымның бөлген
талғамның түрлері өзара үйлесіп, бір – бірімен когнитивті– ақпараттық,
мотивациялық – социативті; когнитивті – социативті және т.б.
компоненттердің бірлігіретінде қарастырған.Біз зерттеу
жұмысымыздағалымның болжам ретінде ұсынылған талғамдардың жіктелуіне
негізделе отырып, көркемдік талғамның осы түрлерің калыптастырудың тиімді
әдістемесін әзірлеу мүмкін болады деп тұжырымдауға болады.
Педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылған жалпы орта білім беру
орынындағыақпарат, педагогтардың басшылығымен өтетің тұлғаның бейнелеу
өнері жоғары көркемдік талғамды қалыптастырудың басты кұралдары болып
табылады. Шығармашылық әрекет көркемдік –шығармашылық жұмыспен және
өнермен жүйелі түрде қатынасумен жемісті болады деген корытындыға келеміз.
Осылардың негізінде оқушылардыңбейнелеу өнері сабақтарында көркемдік
талғамын калыптастырудың негізгі педагогикалык шарттарыайкындалады:
– бейнелеу өнерін оқыту барысында көркемдік талғамды
қалыптастыру үшін, оқушыларға мақсаты түрде бағыт – бағдар беру, соның
негізінде оқушыларға эстетикалық түйсіну, эстетикалық сезім, талғам
жәнекөркемдік талғам туралы білім жуйесін калыптастыру;
– бейнелеу өнері сабағында арнайы тақырыптағы шығармашылық
жұмыстарды (гобелен тоқу, табиғатты бейнелеуді) окыту үрдісінде
оқушылардың ішкі психологиялық жағдайын, кабілеттерің, жеке даралығын
ескере отырып, ғылыми зерттеу және шығармашылықәрекетің ұйымдастыру арқылы
теориялық негіздерің айқындау;
– қазіргі уақыт талабына сай болашақта қажетінежарайтын, көркемдік
талғамын жаңартуға бейімі бар, көркем өнер саласында шығармашылық жұмысты
орындау арқылы жекетұлғаны қалыптастыру. Осы аталған оқушылардың
көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттары аталған
проблеманыңтеориялык моделің, бейнелеу өнері пәнінің мазмұның,
әдістемесін, эксперименттік тапсырмалардың кешенің құруда пайдаланылады.
Жалпы орта мектепте бейнелеу өнері сабақтарын оқыту барысында
оқушылардың қолданбалы сипаттағы негізгі шеберлігктерң мен
дағдаларына көніл бөлінеді, бірақ оқушылардың көркемдік талғамын
анықтау жузеге аспайды, себебі бұл мектептердің бағдарламасында көрініс
таппайды. Тұлғанын оқыту үрдісінде дамытылатың қасиеттерінің катаң
нақтылануы, олардың жүйелі қалыптасуы үшін қажетті шарт ретінде
құрылымын анықтау мәселесі туындайды. Біз зерттеу
тақырыбымыздыңаясындакөркемдік талғамын дамытуға ерекше көңіл бөлеміз. Бұл
меселені шешудің нұсқасы қызмет атақаратын қасиеттердің моделің
кұрудан табылады.
Педагогикалық зерттеу жөніндегі әдебиеттерде көркемдік талғам
денгейлерін өлшеу мәселесі қажетті шамадазерттелмеген.Көркемдік
талғамды зерттеу, қарастырылып отырған мәселенің құрылымдық
құрамдаушылары, мазмұны мен сипатталатың критерилерің тандау
қажеттілігіне әкеледі.
Көптеген зертеулерде тұлғаның белгілі бір сапасын
қалыптастырудың теориялық моделін тұтас көрініс ретінде мотивациялық
танымдық – когнитивтік, эмоционалдық және әрекеттік құрамдаушылар
жүйесінің бірлігін құрайды.
Оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыруды мотивациялық –
қажеттілік, интелектуалды – процессуалдық және әрекеттік – шығармашылық
құрамдаушылардың негізіне алынған критерий мен көрсеткіштердің
бірлігімен қарастырдық.
Қажеттік – мотивациалық құрамдаушы – эстетикалық қажеттілік,
көркемдік қабылдау мен шығармашылыққа ынталандыратын түрткі қызметің
атқарады. Ол эстетикалық шығармашылық қабілеттің мотивациялық жағы
болып табыладыжәне екі түрде кездеседі: тұтынушылық (қабылдау,
күйзеліс, көркемдік құндылықтардан ляззат алу) және жасампаздық
(көркемдік шығармашылық).
Интелектуалды құрамдаушы тұлғаның эстетикалық сезімдердің
мазмұның бағалымдық түсініктер мен пікірлердің тіліне аудару үшін
эмоционалды ақпаратты интелектуалды ұғынуға деген тұлғаның қабілеті
ретінде қызмет атқарады. Алынатың эмоционалды әсерлердің логикалық
талдамасы мен синтезі ретіндегі интерпретация урдісінде көркемдік объектіні
қабылдаушының көзқарасы тұрғысынан неғұрлым маңызды бөлшектерің бөліп
көрсету мен оларды әлеуметтік нормалар мен критиерийлермен салыстыру
жүреді, ал бұл бағалымныңбарабарлығының міндетті шарты болып табылады.
Бұл жерде элементтер ретінде: көркемдік – бейнелі және ассоииативті
ойлаудың ерекшеліктері, пікірдің сынилығынан, оның теориялығынан және
дәлелділігінен, сондай – ақталғамғаинтелектуалды – саналанған баға беруден
көрінетін логикалық ойлаудыңерекшеліктері алынады. Интеллектуалды
құрамдаушыныңкалыптасқандығының көрсеткіші ретінде біз талғам пікірінжәне
оныңтеориялық,дәлелділік, логикалылык, сенімділк секілді
көрсеткіштерінқолданамыз.
Әрекетітк – шығармашылық құрамдаушысының элементтері: өнерге және
жеке шығармашылық әрекетке эмоционалды – құндылықты қатынас тәжірибесі,
көркемдік эстетикалық білімдер, өнер туындыларын бара бар бағалау,
эстетикалық пікірдідәлелдеу, қөркемдіктуындыға теориялық эстетикалық
өнертанушылық әлеуметтік талдау жасай білу шеберлгі және т.б.
Біз қарастырған кұрамдаушылардың оқушылардың бейнелеу үрдісінде
көркемдік талғамын қалыптастырудың критерийлері көркемдік – эстетикалық
калаулары, эмоционалды – эстетикалық бағаның негізінде эстетикалық
ұғымдардың сипаты, көркемдік – шырармашылықбелсенділігінің қалыптасуы
деп анықталып, осылардың мазмұнына сай өлшемдері белгіленді, жоғары,
орташа, төменгі деңгейлері жүйеленді.
Төненгі денгейде өнер туындыларына тандампаздықемес катынас тән,
әуестенушілктері біржақты, көбіне модаға сай оқушыларжатқызылады.
Барабар қабылдау дағдылары жоқ, кабылдау үстіртін, қабылдау
стратегнясынын түрі– бағдарлық – танымдық, стильдік бағыттылық та бойында
қалыптаспаған.
Орташа деңгейі үшін оқушылардың көркемдік шығармашылықтағы керкемдік
– эстетикалық қажетіліктерінің әрқашанжоғары сапада болмауы тән, жалпы
алғанда кажетілікетер айтарлықтай көптүрлілігімен ерекшеленбейд. Барабар
қабылдау кабілеті жеткіліктімөлшерде дамымаған, қабылдау үрдісіндегі
күйзелістер терең емес.
Жоғары деңгей біздің зерттеуімізде көркемдік талғам дамуының
оқушының жеке қасиеті ретіндегі жоғары денгейік көрсетеді. Бұл
денгей оқушылардың аса көркемдік туындыларды терең сезініп, олардан
қатты әсер алуымен ерекшеленеді. Стиьдік бағыттылықты жеткілікте
меңгерген. Осы топтағы оқушылар үшін өнер туындыларын жуйелі түрде
пайдалану тәнболады, сонымен бірге, катынастың түрлі нысандары, сондай–ақ
белсендіжеке шығармашылық әрекет колданылады, өнерге бейімделу түрі–
шығармашылық тұрғыда белсенді болады.
1.3 Оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда бейнелеу өнері
пәнінің алатын орыны және оны дамыту жолдары
Қазіргі таңда жалпы орта мектепте оқыту барысындағы мәселелердің бірі-
оқушылардың көркемдік талғамын дамыту, сол арқылы олардың бойында
адамгершілік, мейірбандық, имандылық қасиеттерін қалыптастыру. Әр баланың
көркемдік ойлау қабілітін дамыта отырып, шығармашылық, қиал сезімін дамыту.
Ал, осы мәселелер мектеп қабырғасында әлі де болса өз мәнінде шешілмей
келеді. Соның салдарынан оқушылардың сабаққа ынтасының төмендеуі, енжарлық
етек алуда.
Мектеп мұғалімдері орта сыныптарда эстетикалық тәрбиені, ән тыңдау,
бейнелеу өнері мен театр т.б. өнер түрлері арқылы көркем өнерге тарту, тағы
басқа да жолдармен жүргізуге болатынын біліп қана қоймай, оны қалай жүзеге
асыру тәсілдерін жан-жақты меңгеріп, жетілдіруі тиіс. Мұғалім эстетикалық
тәрбиені балаларға өнер түрлерін меңгерту арқылы жүзеге асырады.
Оқушы өзін қоршаған ортадан әсемдікті сезінуі, оны бағалай білуге
талпынуы бүкіл жан дүниесіне, сезіміне әсер етеді. Дегенмен, баланың
көркем өнерге деген қабілетінің дамуы, оның шығармашылықпен ұштасуы, бала
кезінен тәрбиенің сол түрлерімен айналыстыруға және жеке-дара
ерекшеліктерін ескеріп, тәрбиені белгілі мақсатқа бағыттап жүргізуге
байланысты.
Оқушылардың көркем білімге талпынуын арттырып, қиялын шарықтатып,
бойын сергітіп, әдемілік әлеміне ынтасын арттыруда орта сыныпта
оқытылатын бейнелеу өнері пәні зор роль атқарады. Ол дүниені түсініп,
көрген-білгендерін, алған ұғымын көркем образ арқылы бейнелеуге үйретеді.
Орта сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің және көркемдік
талғамды дамытудың табысты болуы мұғалімдердің көркем талғам мен білімді
игерту әдіс-тәсілдеріне байланысты. Қазіргі кезеңде орта сыныптарда
мұғалімдер эстетикалық тәрбиені халқымыздың озық, дәстүрлерін ескере отырып
жүргізгендері жөн.
Өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде орта сыныптарында
бейнелеу өнері сабағының алатын орны зор екендігі белгілі. Себебі 5-6 сынып
кезеңінде баланың қалыптасқан эстетикалық мәдениетінің негіздері дамый
түседі.
Балаларды әсемдікті сезініп, түсініп, қадірлей білуге баулу бейнелеу
өнері сабағында эстетикалық тәрбие беру арқылы іске асырылады. Ол үшін
біздің зерттеу жұмысымызда бірнеше міндеттерді қарастырған болатынбыз.
Бейнелеу өнері сабағында эстетикалық тәрбие беру арқылы көркемдңк
талғамды дамытуда оқушылармен бірлесе отырып, олардың өнердегі әсемдік пен
әдемілікті түсіну, байқай білу қабіліетін дамыту үшін көптеген ұжымдық
жұмыстар жүргізілсе, сабақ барысында ойындар мен көрнекіліктер ( Түстерді
ажырат, Кім алғыр, Үйлестіре біл, т.б.ойындар)тиімді қолданылса,
оқушылардың табиғат сұлулығын, көркем өнер шығармаларын эстетикалық мәнде
қабылдаулары күшейіп, сабақ сапалық жаңа деңгейге көтеріледі. Сапалы
сабақтарды жүргізу нәтижесінде оқушыларының көркемдік талғамы, білімі,
эстетикалық танымы артып қана қоймай, олардың әрбір жұмысы
шығармашылықпен ұштасып отырады.
Көркемдік талғам біздің байқауымызда дүние жүзілік және ұлттық
мәдениет салалары негізінде көркемділікке, әсемділікке, сезімталдыққа баулу
жүйелерін қамтиды. Әрине бұл өте ауқымды үрдіс. Ол жан-жақты зерттеуді, оны
жүйелі түрде меңгеруді талап етеді. Сондықтан біз өз тәжірибемізде бейнелеу
өнері сабақтарында көркемдік талғамды дамыту мәселелерін қарастырып
отырмыз.
Көркемдік талғам мен эстетикалық тәрбие мәселелері көптеген
ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қамтылғанын біз жоғарыда атап
өттік.Көптеген еңбектерде эстетикалық тәрбиенің мәні мен мазмұны қамтылып,
көркемдңк талғамды дамыту мен оны тәрбиелеу жолдары әдіс-тәсілдері нақты
көрсетілмейді. Сондықтан біз эстетикалық тәрбие беру мәселелері мен
көркемдік талғамды дамыту жолдарын жан-жақты қарастыруымыз қажет.
Сонымен жалпы орта мектепте оқыту барысында кезек күттірмейтін
мәселенің бірі; көркем эстетикалық тәрбие, яғни оқушылардың көркемдік
талғамын дамыту, сол арқылы мейірбандық, имандылық қасиеттерін
қалыптастыру; екіншіден, әр баланың ойлау қабілетін дамыта отырып, қиял –
сезімін шарықтату болып табылады.
Балалардың эстетикалық тәрбиесінің маңызды бөлігі көркемдікке
тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделі мәселелер туады. Бала өнер арқылы
өзінің көңіл сезімін тереңірек түсіне білуі айқын ойлап, терең сезіне білуі
тиіс.
Оқушы эстетикалық жағынан дамып, жетілуі үшін тәрбиені өте ерте,
баланың жас кезінен бастау керек. Өйткені, балалық сезім – саналы өмірдің
негізі. Бұдан саналы өмір негіздерін қалауда қандай да берік сенімді тірек
қажет болатыны түсінікті.
Қалай болмасын әрбір адам өнердің игілікті күшін бала кезден бастап
сезінеді. Ол біздің рухани жағынан жетілмеуімізге ықпал етеді, жеке бастау
және қоғамдық өмірде кездесетін мәселелердің шешімін табуға, тіпті кей
жағдайда өмірден өз орныңды табуға көмектеседі. Орта сынып балаларының
талғампаз болуы жазушы, ақын, суретші, композиторлардың еңбектерін, ондағы
сұлулықтарды түсінуі олардың рухани азығын молықтырады, адам баласы жасаған
мәдени мұралармен таныстырып, соны терең түсінуге тәрбиелейді.
Көркемдік талғам дегеніміз – адамда бейнелеу өнері үрдісінде
практикалық айналысудың барысында пайда болған және адамда
шынайылыққа эмоционалды – эстетикалық баға берудің және оны өнердің
өзіндік кұралдарында материалдандыру әдістерінің өлшемі кызметін
атақаратын ішкі шаманың болуынан көрініс табатын тұлғаның салыстырмалы
қасиеті болып табылады
Бейнелеу өнерінің барлық түрлері графика, живопись, мүсін, сәндік –
қолданбалы өнері, сулет өнері, барлығы көркемдік эстетикалық тәрбие негізі.
Көркем өнер туындыларын түсініп сезіну, оның образдық мазмұнын қабылдау,
өнер тілін меңгеру барлығы оқушылар көркемдік талғамын дамытады.
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы оқушылардың эстетикалық талғамын
қалыптастыру бейнелеу өнері сабақтары түрлерінде іске асырылады.
Әсемдіктің таптырмас бұлағының бірі – табиғат. Ол көркемдңк
талғамның, эстетикалық сезімнің, байқампаздықтың, қиялдың дамуына үлкен
әсерін тигізеді.
Табиғат үйлесімділігінің, әсемдіктің, мәңгілік жаңарудың, әлемдік
заңдылықтары әртүрлі болу, түстер, жарық сәулелер, көмегі арқылы балаларды
әсемдік талғампаздық, әсерленушілік сезімге тәрбиелейді.
Табиғатқа топ серуен жасаған кезде балалардың оның сұлулығын
эстетикалық тұрғыда қабылдауы күшейеді, ерекше рухани серпеліс, сүйсіну
сезімі туады, ойы мен қиялы дамиды. Жаратылыстың сұлу заттары бала жанында
сұлулық сезімдерін оятады.
Үлбіреген түрлі түсті гүл, көк –жасыл орман – тоғай, сылдыраған су,
шексіз – түпсіз көк теңіз, түрлі шөптермен, толқынданған дала, бұлтпен бел
алысқан асқар тау, сұлу ай, жұлдызды түн, міне, осылар секілді жаратылыстың
сұлу көріністері, жанды билеп әкететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу суреттер
әсері баланың жанында бір сұлулық толқынын оятып тұрғызбай қоймайды.
Оқушылардың көркемдік талғамын жетілдіре, бекіте түсу үшін сабақ
барысында табиғат көріністерінің сұлулығы жырланған шығармалардан
(жазушылардың, композиторлардың, суретшілердің) көбірек пайдаланған тиімді.
Орта сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиеге баулу туған табиғатты
бейнелейтін көркем сипаттама мен көріністерді жақсы түсінуге негіз салады,
оқушыларды суретке баулу, түстердің, сызықтардың тамаша келісті
үйлесімділігін таңдай білу қабілетін дамытуға жәрдемдеседі.
Өмірді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін жан –жақты түсіну үшін әсемдік,
әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт. Өнер біздің қоғамда адамдардың,
әсіресе оқушыларды рухани, эстетикалық тәрбиелеуде сенімді күшті құрал
болып табылады. Оқушыларды көркемөнерді сүюге, адамға тән ізгі қасиеттерді
қастерлей білуге үйретеді.
Қазақ халқы ерте заманнан – ақ сұлулық пен әсемдікті таңдай да,
талдай да білген. Өз тұрмысы мен мәдениетінде шеберліктің небір сан
–саласын, асқан ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің
дәуірімізге ұштастырған.
Өнер қашанда қамқорлықты, оған асқан жауапкершілікпен, жанашырлықпен
қарауды қажет етеді. Әсіресе, орта сыныптарда бейнелеу өнері жүйелі оқыту
жайы, оған жастай баулап тәрбиелеу ісі баршамыздың алдымызға байыпты
міндеттер қояды. Сурет салуды сүю -өмірді, табиғатты, айнала қоршаған
ортаны сүю. Ол мектеп оқушысының ақылын, ойын, парасатын, өсіреді, танымын
кеңейтеді, ізгілікке, әсемдікке үйретеді. Өмірдегі келеңсіз құбылыстармен
ымырасыз күресуге тәрбиелеп, халқына, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке
тәрбиелейді.
Халық шеберлері ою - өрнек салу тәсілін белгілі – бір ізбен
қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою -өрнектердің
композицисына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты
бейімдеп түрлендіріп отырады. Демек ою -өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік
қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде орындалады. Осы халық
қолөнерінен туған бұйымдарды көрмелер мен мұражайларға сақтап қана қоймай,
оны күнделікті сабақ барысында кеңінен қолдануы қажет.
Қорыта келгенде бейнелеу өнері сабағында оқушыларға эстетикалық
тәрбие беруде халық дәстүрлерін, ұлттық өнердің түрлерін көбірек пайдалану
қажет. Себебі Орта сыныпжасындағы балаларды халқымыздың өнері, ұлтық
ойындар және халық ертегілеріндегі кейіпкерлер бейнесі қызықтырады.
Бейнелну өнері пәні сабығында эстетикалық талғамды қалыптастырып, негізі
мынадай іс - әрекеттерге тоқталу қажет. Жаңа сабақты түсіндіру барысында
көрнекіліктерді түрлендіре отырып, сұрақ – жауап, әңімелесу әдістерін
қолдану. Сабақты ұлттық әдет – ғұрыптар мысалдарымен түрлендіріп жүргізу.
Біздің мақсатымыз бүгінгі таңда оқушыларға бейнелеу өнері арқылы
көркемдңк талғамын дамыту болғандықтан, алдымен оқушыларды адам баласы
жасаған мәдени мұралармен таныстырып, соны терең түсінуге, сүюге, яғни
көркемдік сезімін байытуға тәрбиелеу қажет. Оқу-тәрбие жұмысының басқа
түрлері сияқты, эстетикалық тәрбие де оқушыларды идеялық тұрғыдан дұрыс
қалыптастыру мақсатына қызмет етеді. Эстетикалық өмір шындығын көркем бейне
арқылы қабылдауға жол ашады.
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ГОБИЛЕН ТОҚУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Гобелен тоқу өнерінің пада болуы және даму тарихы
Қолөнердің әсем туындыларының енбек туындыларына рухани тіл болатын
эстетикалық тағылыма қанағаттандыруда, сұлуда әсем, тиімді, ұстанымды
ұлттық киімдер, үй жабдықтары, гобелендер жатады. Қолөнер-мол өнер дейді
халық. Қазіргі жас шеберлерінің өздерінің жұмыстарына жана түр, жана ұғым
туып, олардың идеялық мазмұндарын қайта жанғыртуда. Мұның өзі шеберлердің
басым көпшілігі жан-жақты салауатты, білімді,өнердің түрлі салаларымен
таныс адамдар екенін көрсетеді.Қолөнердеп тұрмысында жиі қлданылатын
өру,тігу, мүсіндеу, тоқу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчествалық өнер
жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әр қайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Гобелен –өнерінің шығу тарихы әр елдің әр халықтың өзіне тән
тарихи,рухани сән салтанаты, салт дәстүрі бар, әлі де жалғасып келеді.
Бүгінгі ұрпақтың көзқарасымен заман талабына сай өнердің тамыры теренге
жайылып биікке құлаш сермеп бара жатқаны көніл қуантарлық жай. Заман
талабына сай жана өнерімен ұштастырып, шеберлікке үйретіп тәрбиелік мән
беріп әсемдікке баулуымыздың олардың болашағы үшін маңызы бар. Қолдан
жасалған бұйымдарының, тоқыған кілемдерінің суреттерінде философиялық
мағнасы бар, мәні де тереңде жатыр. Суреттермен безендірілуі, ою
өрнектерімен олардың ғажайып реңдер үлесі мен әр бір адамға үлкен ой
тастамай қоймайды. Гобелен негізін көркем шығармашылық туынды болып
табылады. Сондықтан гобелен өнерінің сәндік қолданбалы өнерде алатын орны
ерекше.
Гобелен тоқу өнері сияқты кілем тоқу өнері ерте кезден көшпенділер
тұрмысымен қатар дамыды. Әсемдік денгейде көптараған қолөнер шеберлерінің
туындыларының бір бөлігін гобелендер құрайды.Қолданбалы өнердің ішінде тек
гобеленде ғана сан- саналы тәсілдер қолдану керек. Көптеген көрмелер мен
вернисаждарды аралап шықсаңыз, бұған көз жеткізу қиын емес. Көрмелерде
қолөнер сан-түрлі күйде паш етілген. Бұл классикалық тәсілмен атқарылған
тегіс, жалпақ гобелендер мен шпалелалар, сондай-ақ, қазіргі заманғы аралас
тәсіл қолданылатын фактуралы дүниелер. Ауқымды, кең гобелендер ерекше топқа
жатқызылады, оның ішіне, қолмен тоқылған киім-кешектің авторлық үлгілеріде
енеді.
Гобелен-тың, қызықты һәм болашағы бар көркемдік құбылыс. Бірнеше
жылдың ішінде оның толыққанды тамыр жаюына салт-дәстүріміздің сақталғаны
септігін тигізсе керек. Біздегі тоқыма өнері, кестелеп өрнек салу, киіз
басу мен кілем тоқу –осының бәрі түптің түбінде жана қолданбалы өнердің
қалыптасуына негіз болды.
Гобелен деген кілем немесе суретті кілем деген мағнаны береді. Кілем
тоқу өнері өте ертедегі ежелгі Египет, Грек скифтері дәуірінен бастау
алған. Орта ғасырда қабырғаларда тоқыма суреттері мен безендіру кең
таралған. Суреттермен безендіру қазіргі біздің қолданып жүрген гобелен
деген сөз XIII ғасырда қолданыған.
Гобелен өнерінің шығу тарихы XV ғасырдан басталады. Ең алдымен
Франция,Италия және Германия елдерінде дамыды. Кейінен Балтық жағалауында
Кавказ және Ресей елдерінде кең өріс алады.
Тоқыма өнерінен бастау алады. Орта ғасырдағы Батыс Европа шпалерінің
биікке өрлеу кезені болып табылады. Париж, Аррас, кештеу Брюссель қалалары
шпалера тоқу өнерінің орталығына айналды. Ол кездердің ірі ғимараттардың
интерьерлері шпалелармен және гобелендер мен безендірілген. 1620 жылы
Париждегі Сен Марсель предместьесінде париждік отбасы гобеленовтардың
сюжетті өрнекті композитциялары гобелен атауымен халыққа танымал болып,
корольдік денгейде өзінің ашылуы салтанатын өткізді және ерекше үрдіспен
өріс ала бастады. 1716 жылы Петрдің шақырылуымен гобелен тоқушы француз
шеберлері Санкт Петербургке келіп россиялық гобелен тоқу өнерін
қалыптастырады. Олардағы картиналар қолмен тоқылған атақты Ш.Лоберн,
П.П.Резбенс, Ф. Раффали, Ф.Буше, К.Лионе сияқты суретшілердің туындылары
еді.Біздің қазақ халқы да сәндік қолданбалы өнерге бай. Гобелен өнерінің
қазақ қол өнеріне қадам басуы, қарқындап дамуы 1970 жылдан басталды. Осы
жылдары біздің елімізде тақырыптың терең философиялық мазмұндағы көркем
туындылардың алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз
уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты. Қазақ
гобелені әрқашанда дәстүрмен сабақтас қызмет етуге тиіс. Гобелен – кілем
сәндік бұйым. Оны қазіргі кезде тәжірбиелі суретшілер қолға алып,жаңа
өрнекпен тоқиды. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай
алуды, киім кешек тігуді, азық түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсіп етіп
оларды күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар
жасап өмірді сән-салтанатты құра білді. Бұдан біз халық творчествасының
қандай түрі болса да халық өнерімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн-
көрісімен, кәсібі мен тығыз байланысты екенін көрсетеміз.
Гобелен негізін көркем шығармашылық туынды болып табылады.Сондықтан
гобелен өнерінің сәндік қолданбалы өнерде алатын орны ерекше.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар аң аулауға, мал
өсіруге немесе егіншілікке қажетті құрал-жабдықтарда кіреді. Күйіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша түрлі бау
басқұрлар тоқып, арқан жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс, таспа
тіліп,өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген
заттарды халық шебері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нашықтармен
әшекелейтін болады. Қол өнерінде көнілге қойымды мәнерлермен, оңдалған,
қолданылған әдістер архетектурада кеңінен қолданылып келеді.
Ертеден б.з.д. сақталған мазарлар мен ескерткіштердей діни әр түрлі
құрлыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді, ою-өрнектер,
ағаштар,қиюлар тастан қажалып, жасалып діңгектер халық қол өнерінің тамаша
туындылары.
Кілем тоқу тұрмыс қажетіне байланысты халық қол өнерінде ертеректен
белгілі, ел арасында кеңінен тараған, дамыған өнер қай уақытта да шебердің
қолы ортақ деген емес кілем тоқуда киіз үй басу сияқты көрмелер арасындағы
ұлтшылдықпен өзара көмек, қолғабыс көрсетудің тындыратын іс. Өйткені, кілем
тоқуға бастан аяқ 3-4 адам, құруға адам көбірек қатысады. Кілем күнделікті
кеңінен таралған жүннен жасалған бұйымдардың ішінде басты орын алып, әлі
күнге дейін маңызын жоғалтпай келеді. Тоқылатын кілемдер Түркіменстан,
Өзбекстан, Қырғызстан,Қазақстан кілемдері көрнекілігі жағынан көзге түседі.
Ұлттық кілемдер сол республика халықтарының қол өнерінің негізгі түрі.
Қазақстанда қалыптасқан салт бойынша тоқыма бұйымдар атам заманнан
қолданылып келген және үй ішіне оңашалық пен жылулықты дарытқан. Осдан
кейін кілемдердің тоқылуы да, материалы да, өрнегі де әр түрлі болып
келеді. Кілемдер мен кілем бұйымдарды ерте заманнан шығарып келе жатқан
елдердің бірі түркімендер, сондықтан кілем өрнегінің республикада өте кең
таралған. Гобелен кілемінде белгілі тақырып бойынша қайталанбас суреттер
көрініс береді. Оның жай кілемдерден айырмашылығы суреттері мен түстерінде
әсем тоқу ерекшелігі бар. Гобелен –кызық , әрі қиын өнер. Ол ұзақ
ізденісті ыждағатты, қол енбегін қажет етеді. Қазақ халқының қолөнерінің
аса қымбат, қайталанбаған сұлулығын, ғажайып көркем тоқымашылық өнерден
көреміз.
Қазіргі кезде қолөнер туындылары қолға түспес бұрын асыл дүние, қымбат
бұйымға айналды. Көз жауын алатын осындай дүниелерге сұраныс өсті. Әр кім
өз халқының қымбат қазынасын сақтап, оны қастерлеп отыруы тиіс. Бұл өнерге
деген іңкәрлікті анғартады. Ен үздік жұмыстарда гобеленді асқақтатуға деген
ұмтылыс және де оны сәулеткерлік ортаға икемдеу, пластикалық
композицияларға деген құлшыныс астасып жатады. Әдетте монументалистердің
гобелендерді толыққанды болғандағы, қоғамдық ғимараттардың ішкі әшекейіне
құйып қойғандай әсер қалдырады. Соңғы жылдары Қазақстан жас суретшілері
бұл дәстүрді қолданбай келеді. Оған деген ынтазарлықты та кеми түскендей.
Мұның бірнеше обьективті себептері бар. Біріншіден, асқақ –қолданбалы
жұмыстарға деген мемлекеттік тапсырыс жүйесі сарқылды. Кенес үкіметі
кезінде, осы жүйенің арқасында, суретшілер өзінің ішкі ойын жүзеге асырып,
қоғамдық орындардың интерьерін әшекей алатын. Екіншіден, біздің заманда
осы тектес жұмыстар жеке меншік интерьерлерге ғана қондырылып жүр. Әлбетте,
мұндайда, гобелен өнері станковизацияланып, асқақ-қолданбалы өнер
туындысы аталуда. Қазақстан территориясының жер бедерінде, күн
территориясының ең алғаш жайлаған тайпаларда мыңдаған жылдар ішінде неше
түрлі өзгерістерге ұялады. Табиғатта көркейіп жер қайнауының қысқа
байлықтары молая түсуде. Осыдан кейін халықтың нұсқауларының асқан
үміттері туындайды. Халық шеберлері байлыққа-байлық қосып, молшыл жасау мен
қатар, сол баршылықты байыпты етуге тұрмыстың жиһаз мүліктерімізді
сәндеуге, безендіруге үлкен үлес қосты.Тоқымашылықтың жоғары денгейін
көрсететін гобелен тоқу өнерінің жас ұрпақтың рухани қалыптасуына да әсері
зор. Осы орайда елімізде гобелен тоқуға баулитын бірнеше көркем сурет оқу
орындары бар екендігін атап өткен лазым. Дәлірек айтқанда, Қазақстан
мемлекеттік көркем сурет академиясы, Абай атындағы Алматы мемлекеттік
университеті, Т. Жүргенов атындағы қазақ мемлекеттік театр және кино өнері
институты, О. Тансықбаев атындағы көркем сурет коледжі және де тағы басқа.
Жыл сайын гобеленші шәкірттерді тәрбиелеп келеді. Гобелен өнерін оқытып
үйретуде үлес қосқан ұстаздар да аз емес.Қысқаша айтқанда, гобелен өнерін
оқытып, үйрету дегеніміз көнеден келе жатқан дәстүрлі тоқыма өнеріміздің
әдіс тісілдерін жетілдіріп, алға асыру болып табылады. Қазақ гобелені де
дәстүр сабақтастығына қызмет ете бермек.
2.2 Қазақстандағы гобелен өнерінің суретшілері және олардың
шығармашылығы
Гобелен өнерін тоқуда өзіндік қыр-сыры мол, қиын әрі озық түрлерінің
бірі десекте, осы өнерді үйренгісі келетін әр адамның қиалына қанат
бітіріп,сұлулық әлеміне жол табады. Оның айғағы тарихта қалыптасып келген,
сан ғасырлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Көркемдік талғам ұғымы және оны дамытудын алғышарттары
1.2 Көркемдік талғамды дамыту және алғашқы денгейін өлшеу
әдістері
1.3 Оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда бейнелеу өнері
пәнінің алатын орыны және оны дамыту жолдары
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ГОБИЛЕН ТОҚУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Гобелен тоқу өнерінің пада болуы және даму тарихы
2.2 Қазақстандағы гобелен өнерінің суретшілері және олардың
шығармашылығы
2.3 Гобелен өнерінің түрлері, орындау техникасы және тоқуға арналған
құрал – жабдықтар
2.4 Ақ–боз ат тақырыбына арналған абстракциялық мазмұндағы
гобеленді орындау барысы
2.5 Ақ–боз ат тақырыбына арналған гобеленді тоқудың
технологиялық картасы
3 6 – СЫНЫПТАҒЫ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІНІҢ СӘНДІК КОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ
БЛОГЫНЫНЫҢ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған Бейнелеу
өнері оқу бағдарламасы
3.2 Бейнелеу өнері пәнінің 6 – сыныпқа арналған тақырыптық
жоспары
3.3 Гобелен тоқу өнері тақырыбына арналған сабақ жоспары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Б
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейтестілігі. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына қарай жас ұрпақты тәрбиелеу міндеттері өзгеріп, қоғамдық өмірге
дайындау мәселелеріне жаңа талаптар туып отырады. Ел басынын
бүкілқазақстандық жастарға арнаған Инновациялар мен оку – білімді
жетілдіру арқылы білім экономикасы атты дәрісіннде жаһандану
дәуіріндегі бәсекелестіктің басты көрсеткіштері ретінде білім беру
деңгейі мен адами капиталдың дамуын атап керсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (2007): Білім беру
жүйесінің басты міндеттерінің бipi - ұлттық және жалпы адамзаттық
кұндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
калыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшінқажетті жағдайлар жасау - деп, тұлғаның шығармашылық, рухани және дене
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін калыптастыру аркылы өркениетке жеткізу көзделеді. Мәдени
қазыналарды жасау icтepi – казіргі кезде еңбекшілердің
белсенділігін,олардың өнертапқыш касиеттерің арттыру мен өндіріс процесін
жақсарту, жетілдіру мақсатында колданылатын шаралар жиынтығымен тығыз
байланысты. Өндіріс жаңашылдары, қазыналарды жасау жұмыстарында тек ғылыми,
техникалықжәне экономикалық талаптарды білу eмec, сол сияқты білім мен
іскелікті терең игеру басым байқалады. Kазipгi кезде көптеген қиындықтарға
қарамастан мәдени процестері, педагогикалык, этнопедагогикалық бағыттары
өз дамуының айрықша кең жолына шықты. Мұныңөзі рухани өмірдің барлық
кұрылымдық бөлшектері мен бip сарындылықты женуге мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру мекемелерінде – тәрбие процесінде оқушының
саяси мәдениетін, көркемдік талғамы жоғары, адамгершлігінің үйлесімдігі
дамыған тұлғаны калыптастыруда ерекше орынды эстетикалық тәрбие аткарады.
Көркемдік талғамы калыптасқан жеке тұлға шың мәнінде әдемі
нәрсеніэстетикалық тұрғыдан дұрыс бағалауға, өмірде, тұрмыста және еңбекте
эстетикалық нәрсені эстетикалық емес нерселерден ажыратуға,
әсемдіктітүсінуге көмектеседі. Сол себепті көркемдік талғамды калыптастыру
шындығында эстетикалық кабылдау эстетикалық тәрбие берудің аса маңызды
идеясы болып табылады.
Қазіргі таңда көптеген мектептерде оқушылардың эмоционалды және
көркемдік дамуын үстірт білімдермен алмастыруының нәтижесінде, тек
қана мектеп оқушысының көркемдік талғамының көп жағдайда стихиялы
түрде қалыптасуы ғана емес, сондай – ақ оның тұлғасының рухани
әлеуетінің жетілуіне де кері әсерін тигізеді.
Аталған мәселелердің өзектілігі, ғылыми – теориялық және
әдістемелік жағынан жеткілікті қаралмауы дипломдық жұмыстың
тақырыбын: Бейнелеу өнері сабақтарында гобелен өнері арқылы
оқушылардың көркемдік талғамын дамыту деп тандап алуға себеп болды.
Зерттеудің нысаны: бейнелеу өнері сабақтарын оқыту процестері.
Зерттеу пәні: гобелен тоқу өнері арқылы оқушылардың көркемдік
талғамын дамыту.
Зерттеу мақсаты: бейнелеу өнері сабақтарында гобелен өнері
арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамыту процессін ғылыми
теориялық тұрғыдан негіздеу және оны іске асырудың әдістемесің
жасау.
Зерттеу міндеттері:
- оқушылардың көркемдік талғамың дамытуды ғылыми - теориялық
тұрғыда негіздеу;
- бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың көркемдік талғамын
дамытудын педагогикалық алғышарттарын анықтау;
- көркемдік талғамды дамытуда бейнелеу өнерінің алатын орының
анықтау;
- көркемдік талғамды дамыту мақсатында гобилен тоқу өнерінің
технологиясын оқыту әдістемесің қарастыру;
- бейнелеу өнері сабақтарында Сәндік қолданбалы өнері блогының
сабақтарың ұйымдастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бейнелеу өнері сабақтарында
гобелен тоқу өнері арқылы оқушылардың көркемдік талғамын дамытдын
педагогикалық алғышарттары анықталып, оны іске асыру моделі жасалып,
оқу – тәрбие үрдісіне жүйелі түрде еңгізілсе, оқушылардың гобелен
тоқу өнерінен білімі мен дағдысы артып, әдемілік пен көркем өнерге
көзқарасы өзгереді. Ал бұл болса бейнелеу өнері сабағында
оқушылардың талғамын дамытудың негізі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу
әдістемелік кешендерге, бағдарламаларға аудиториядан тыс жұмыс
формаларына, озық педагогикалық технологиялар мен іс тәжірибелерге
талдау жасау, диагностикалық әдістер (сауалнама, сұхбат,ибақылау,
тестілеу), практикалық әдістер (өнімдерге талдау жасау), педагогикалық
эксперимент, деректерді статистикалық өндеу әдістері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, зерттеудің
негізгі тұжырымдары келтірілген қортындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ
ОҚУШЫЛАРДЫҢ КӨРКЕМДІК ТАЛҒАМЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Көркемдік талғам ұғымы және оны дамытудын алғышарттары
Ел Президентінің 2006 жылғы 50 мемлекеттің қатарына қосылу жөшіңдегі
жолдауында жаһандық даму үрдісі аса үлкен жылдамдықпен дамып бара жатқан
уақытта рухани жан дүниесі бай, шығармашылық іс-әрекеттке дағдыланған
тұлғаы дайындау қоғам дамуының ерекше басымдықтардының бірі екендігін
көрсетті. Сол себепті бейнелеу өнерімамандары мен ұстаздары оқыту
барысында түпкілікті білім берумен катар, оқушылардың рухани сана
сезімің көркемдік талғамын қапыптастыруға ерекше мән берілуі керек.
Қазіргі уақытта тұлғанын дуниетанымы мен адамгершілік
қасиеттерінқалыптастыруға бағытталған жағдайда болашақ ұрпақтың
көркемдік білім алуы мен эстетикалық тәрбиесіне жауапкершілікпен карау
кажет. Оқыту үрдісінде медениетті игеру мұғалімнен оқушыға қарай жүреді.
Осыған байланысты бейнелеу өнері мұғалімдерінің жоғары және орта мектептеп
мәдениет жетістіктерінің белсенді жол бастаушысы ретінде әлеуметтік
жауапкершілігіарта түсуде.
Бірінші кезекте оқушылардың көркемдік – шығармашылық дамуының негізің
камтамасыз ету жоғары кәсіби бағдары қалыптасқан мамандарды дайындау
жоғары оқу орындарындағы көркемдік – графика факультеттернде оқу –
тәрбие үрдісімен тығыз байланысты. Адам сезімің тәрбиелеу
мәселесікөпжақты факторлармен шешімің тауып, онын ішінде өнер басты роль
аткарады. Өнер арқылы адам өзінің шынайы көңіл – күйін білдіреді,
өнердіңөзінен үйрене отырып, оның қиың күрделітілін түсіне білуге –
ұмтылады, рухани жан дүниесің эстетикалық талап тұрғысынан тәрбиелеудің
өнердіңкұндылығы сонда, адамның адамгершілік кұндылығының калыптасуына
бағытталған. Нағыз әсем өнер ғана адам жанына рухани азық болып, көркемдік
талғамың қалыптастырады. Бейнелеу өнеріндегі көркемдік талғамның
қалыптасуы көркемдік біліктілер мен дағдыларды игеруге ғана сайып
коймайды, жеке тұлғаға шынайы өмір құбылыстарын, коғамда болыпжатқан
үрдістерді іріктеу мен оларға эстетикалык баға берудің ішкі өлшемдері
қызметің атқаратың тұлганың қасиеттері мен сапаларының тұтас
кешенінің, тұлғаның рухани – адамгершілік әлеуетінің одан әрі
дамуынабағытталуының калыптасуы болып табылады. Осыған байланысты бейнелеу
өнері мұгалімдерің жоғары оқу орнында дайындауда оқыту үрдісің толығымен
жетілдіру жолдарын барынша іздеу мен жоғары мектепте окыту үрдісің
толығымен казіргі заман талаптарына сай берік ғылыми негізге
қою,эстетикалық тәрбиені жоғары деңгейдеұйымдастыру басты назарда
болуыкерек.Көркемдік талғам ұғымына терең талдауды эстетикалық тәрбиенің
мәнің ашудан бастағанды жөн көрдік.
Эстетикалық тәрбие теориясы философиялық, психологиялық, педагогикалық
бастапқы қағидаларға негізделеді. Ж. Алтаев, Ж. Эбділдин, К. Бейсенов,
Э. Нысанбаев, Д. Кішібеков және т.б. еңбектеріңде эстетикалықтәрбие
теориясыныңаса маңызды әдіснамалық алғышарттарының бірі– бала
тұлғасының эстетикалық орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық
ыкпал етудің жетекші ролі туралы қағида. Эстетикалықтәрбие теориясының
кағидаларыныңбірі адам үшін сұлулық құбылыстарының әсемдікеің,
көркемдіктің мәңгі маңызы мен рухани кұндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты эстетикалық тәрбие беруде живопись, музыка, сәндік –
қолданбалы өнердің теориялықмәселелерің қарастыруымен шектеліп қана қоюға
болмайды, өйткені, эстетикалық тәрбие – өнермен айналысу, оқушылардың
каблеттері мен мүдделерне сәйкес келетің көлемдердегі шығармашылық
әрекет. Көркемдікфактілер мен құбылыстарды тек қана эстетикалық цикл
пәндерің зерттеу үрдісінде ғана игеру мен сезіну жеткілікті
болмайтындығыңтұжырымдаймыз.
Жоғарыдағы қарастырылған қағидалар өнер түрінің тарихи дамуы,
мәңі мен сипатың оқушылардың өнер туындыларың дұрыс бағалау
қабілеттерімен біліктіліктерін қалыптастыруға көмегін тигізетің
тәжірибелік білімдермендұрыс ұйлестірудің қажетілігі туралы айтады. Осы
кағидаларды жүзеге асыру болашақ мұғалімдерді эстетикалық тәрбиелеу,
оларды оқушыларға эстетикалық тәрбие беруге даярлығы мәселесі бойынша
зерттеуімізге әдіснамалық егізі ретінде басшылықа аламыз.
Көркемдік – шығармашылық әрекетіңбейнелеу өнері мен эстетикалық
тәрбие беру теориясын оқыту әдістеріндегі жаңа бағыттың
Е.С.Асылхановеңбектерінде қарастырылған. С.А.Ұзақбаеваның зерттеулері
оқушыларды қазақтың халық педагогикасы кұралдарымен эстетикалық
тербиелеудің әдіснамалық негізі болыптабылады. М.Х.Балтабаев оқушы
жастарды қазақ дәстурлі көркемдік мәдениетінің құралдарымен музыкалды –
эстетикалық тәрбиелеудің негіздерің нақтылаған. К.О.Жеделов бейнелеу өнері
сабақтарындағы Орта сынып оқушыларының көркемдікқабылдауын
калыптастырудың әдістемесің әзірлеп, оның педагогикалық шарттарын
жүйелеген. А.Т.Ерімбетова жоғарғы сынып оқушыларыныңкөркемдік қабылдауы мен
көркемдік – талдау ойлау қабілетне әлеуметтік – педагогикалық баға беру
ұсынылған. Орта сыныпоқушыларына музыкалық – эстетикалық тәрбие беру
мәселелерін С.Ф. Сизикова мен Т.А. Қышқашбаев зерттеді. Бірінші зерттеу
жұмысында Орта сыныпокушыларының музыкалық – эстетикалық
тәрбиесініңтиімділігіңарттыру жолдары ашылып көрсетіледі. Ал оқушыларға
музыкалық – эстетикалықтәрбие берудің табыстылығы мен сапасы ұлттықмузыка
мәдениетініңықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А.Қышқашбаеваның
зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптық музыкасының педагогикалық
мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан незделеді.Орта сыныпоқушыларының
оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету үрдісіндегі музыкалық –
эстетикалық тәрбиенің мазмұны ашылған.
Зерттеуші ғалымдардың еңбегің зерделеу барысында біз эстетикалық
тәрбиенің компоненттері эстетикалық түйсіну, сезімдер, талғамдар,
эстетикалық санадан тұратындығын айқындадық.
Эстетикалық түйсіну туралы сөз қозғайтың болсақ ол қарапайым
эстетикалық эмоциялардан басталады, одан кейің кабылданатың
эстетикалықобъектінібарабар объектілерден алынатың ұксас сезімдерде
әсерлермен салыстыру жүреді. Сонымен бірге, эстетикалық сезімдерде аталған
эстетикалық объектлердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік – рухани
ерекшеліктерің туйсініп, суреттеу мумкіндігің беретің адамның
күрделісезімдік тәжірибесі шоғырланған. Ғалым Л.А.Рыгикованың пікіріңше,
эстетикалық сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жатқызуға болады,
себебіолар адамның объективті эстетикалық объектілерге
субъективтіэмоционалды реакциясының нәтижесі болып табылады, сондай – ақ:
1) пәнге қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3) тұлғаның әлеуметтік
ұстанымдарына байланысты болатынғы белгілі болды деп тұжырымдаған.
Зерттеушілер Н.И.Киященко, Н.Л.Лейзеровдың еңбектерінде адамның
эстетикалықсанасы қабылданатың ақпаратты бейнелейді, өндейді және оның.
меніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен эстетикалық сананы
әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда эстетикалық эмоциялар,
түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау үрдістерінің (ой – пікірлер,
көзкарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық
саралаудыңортак жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсак,
эстетикалық эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты
қасиеттеріболып табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және
рационалдылықты біріктіретің және эстетикалық бейнелеу үрдісінде
сананың жоғары денгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның эстетикалық
кажеттіліктері мен талғамдарын дамытуға негіз болып табылады деп
түйндейміз.
Профессор М.Х.Балтабаевтың еңбектерінде эстетикалық талғам эстетикалық
объектілерді сезімдік – саналық түйсіну қабілетіболып табылады деп
топшылаған. Оның құрамында эстетикалық объектінің касиеттеріне сезімдік –
эмоционалдық жауаптың, сондай – ақ оның қасиеттері туралы негізделген
логикалық тұжырымның болуы эстетикалық талғам мәселесіне арналған көптеген
зерттеу жұмыстарында мойындалған.
Мәселен, зерттеуші Н.Б.Крылова эстетикалық талғам әр бір
индивидтіңоны белсенді, идеаларға сейкес өмірлік әрекетке ынталандыратын
тарихи детерминделген түсініктерінің негізінде өсетің тұлғаның сезімдік –
рационалдық тіліктерінің жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды.
Ғалымның ойынша, эстетикалық талғамның карама – кайшылығы
оныңжалпыламалылығында және жекелігнде, интуитивтілігі мен логикалығынан,
нормативтілігі мен оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен
көрінеді.
Ғалым А.С.Киракосянныңайтуынша, эстетикалық талғам психикалық
қасиеттердің күрделі кешені болып табылады, онан адамның эстетикалықты
сезіммен бейнелеу, оны саналы түрде ұғыну, эстетикалық касиеттерді
эмоционалды түрде бағалау, эстетикалық объектіні өзінің
эстетикалықкажеттіліктерінің деңгейімен салыстыру қабілеттері және т.б.
көрініс табады. Осы ретте бізавтордың эстетикалық және көркемдік
талғамтүсініктерің бөліп көрсетіп, соңғысының шынайлықты игерудің ерекше
түріретіндегі өнердің өзіндік ерекшелігімен байланысты ерекше касиетін
оныңкөркемдік мәнімен негіздейтіндігімен келісеміз.
Көркемдік талғамды қалыптастырудағы аса маңызды ролді бейнелеу
өнері атқарады. Бұл көрінетің әлемнің көрнекі және сезінілетін
бейнесің кеңістікте немесе көзбен көруге болатын жазықтықта жасайтын
өнер. Бейнелеу өнері әдебиет пен музыкамен салыстырғанда, уақыт пен
дыбыспен емес, жазықтық пен кеңістікті пайдаланатын өнер турлерің
біріктіреді. Бейнелеу енерінің аса маңызды міндеті мен шынайы мүмкіндігі
адамға болмыс философиясын түсінуге, табиғаттағы әлеуеттер қалай жүзеге
асырылатының, кандай жетіспеушіліктер мен қарама – қайшылықтар біздің алға
қарай козғалуымызға кедергі болатындығын ұғынуға көмектесуде. Бұл үшін
адамның көркемдік талғамы калыптасуы қажет деп санаймыз. Көркемдік
талғамның мәнің теренірек түсіну үшін эстетикалық талғам ұғымына
тоқталайың.
Көптеген ғалымдар еңбектерінде эстетикалық талғам күрделі
құрылымға ие адамның рухани өмірініңкеремет күрделі құбылысы ретінде
қоғамдық болмыс пен сананың түрін факторларымен өзара әсерлеседі. Талғам
психикалық касиеттердің күрделі кешені болып табылады, одан адамның
эстетикалықты эмоционалды түрде ұғыну, оны саналы түрде түйсіну,
эстетикалық касиеттерді эмоционалдық тұрғыдан бағалау, эстетикалық
объектіні өзінің жеке эстетикалық кажеттіліктерінің денгейімен салыстыру
және т.б. кабілеттері көрініс табады. Жоғарыда айтылгандай, эстетикалық
талғам эстетикалық кажеттіліктермен, кабылдаумен, сезімдермен,
көзкарастармен, бағалымдармен және идеялдармен байланысымен сипаталады. Ол
эстетикалық танымдағы тура және жанама, әлеуметтік және жеке дара,
коғамдық және жеке, эмоционалды мен рационалдының бірлігіболып табылады.
Жоғарыдағы ғалымдардың эстетикалық және көркемдік талғам жайында
пікірлерді ескере отырып, біз осы екі ұғымның айырмасын анықтауымыз керек.
Адам эстетикалық және көркемдік қасиеттерді бағалау кезінде ортақәсемдік
талабын, ортақ эстетикалық идеалды негізге алатындығына қарамастан, бұл
түсініктердің ортақ негізі олардың бір ұғым екендігінкөрсетпейді.
Көркемдік талғамның өзінің ерекшелігі бар, сол себептен осы талғамдарды
айырып карау қажет. Көркемдік талғамның негізгішынайылықты
эстетикалықигерудің ерекше түрі ретіндегі өнердің негізі меноның
көркемдік мәнімен байланысты. Өнер туындыларын қабылдау үшін өмірді
білумен қатар, өнер тілің түсіну, оның образдарын, еркшеліктерін,
көркемдік ақиқатты, өнердіңөзшарттарың дұрыс түйсіну және т.б. қажет.
Көркемдік білім беру, бейнелеу өнерің қабылдау, көркемдік талғамды
қалыптастыру, эстетикалық мүделер мен кажетіліктерді дамытудың жалпы
теориялық мәселелері бойынша ғылыми еңбектер, диссертациялар түрінде
жалпыланған ауқымды зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Соның ішінде болашақ
мұғалімдердің бейнелеу өнерінде көркемдік талғамды қалыптасыру
мәселесі көп қырлы болып, көптеген ғылыми еңбектерде жеке тұлғаның
көркемдік құндылықтарды белсенді игеру үрдістері түрінде тұжырымдалғанын
көреміз. Көптеген педагог – ғалымдардың әрқайсысы көркемдік талғамға
өзінің анықтамасын бере білген. Соның ішнде В.А.Разумныйдыңпікірінше,
көркемдік талғам ұғымын өнер туындыларыныңартықшылықтары, қасиеттері
туралы тікелей пікір айту, оған эмоционалды баға беру кабілеті деп
анықтайды. Осыған барабар тенденция педагогика ғылымында ғалымдардыңкөңілі
ең алдымен көркемдік талғамды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдерің
анықтауға, оқушылардың өнер туындыларың қабылдауын тиімді ұйымдастырудың
және олардыңмүдделерінің құрылымында өнердің орнын анықтаудыңкөмегімен
өнерді белсенді түрде игеруге бөлінеді.
Бейнелеу өнері үрдісінде көркемдік талғамды қальштастыру саласында
қазіргі кезенде ерекше ғылыми және практикалық маңызын А.И.Буровтың,
Б.Т.Лихачевтың, В.В. Алексееваның ғылыми еңбектершде керсетілген.
Көркемдік талғам өнер тілінің, ассоциативті ойлау, іріктеу, типтеу,
жалпылау және т.б. қызметінің тиісті түрінде шынайылықка эстетикалық
баға беружөнідегі орасан зор жұмысты талап етеді. Бейнелеу өнеріарқылы
оқушылардың көркемдік талғамын тәрбиелеу үрдісін зерттеу
қажетілігіонын негізгі кұрылымдық құрамдаушыларын, олардың өзара
әсерлесуіңерекшешктерін анықтау, сондай – ақ көркемдік талғам ұғымының
мәнін айқындау мақсатың кояды. Көркемдік талғамның өзгешелігі
шынайылықты эстетикалық игерудің ерекше түрі ретінде өнердің түрімен,
оның көркемдік мәнімен байланысты. Өнер туындыларын қабылдау үшін
өмірді білумен катар, өнер тілін тусіну, оның бейнелерің, еркшеліктерін,
көркемдік ақиқатты, өнердің өз шарттарын дұрыс түйсіну және т.б. қажет.
Біріншіден бейнелеу өнері үрдісіндегі көркемдік талғамның көрініс
табуы оның барлық кұрамдушыларымен - эстетикалықты кабыдауымен, оған
деген катынаспен, бейнелеу өнерінің ерекше түрімен байланысты көркемдік
интерпретациямен, манызға ие нәрселерді іріктеу мен көркемдік образды
идеалды ұсынумен, осы образды билік етуші көркемдік әдіс ретінде
материализациялаудың субъективті мәнерімен байланысты.
Екіншіден, бүкіл бейнелеу өнері үрдісі, ойдан бастап оны туындыда
жузегеасырумен аяқтала келе, ерекше сипатқа ие болады, одан
автордыңкөркемдік көзқарастары табиғатының өздік ерекшелігі мен
эстетикалықкызметтері көрініс табатындығын ескере отырып, көркемдік талғам
шығармашылықтың бағыттылығымен, суретшінің рухани әлемімен де байланысты
болады.
Осылайша, біз атап өткен көркемдік талғамның шығармашылықта көрініс
табуының өзіндік ерекше касиеттері студенттердің бейнелеу өнерікөркемдік
талғамды дамыту мәселесімен өзара байланыста карастыру міндетің қояды.
Ғалым З.Л.Подольскаяның көркемдік талғам ұғымына практикалықбағытта
берген анықтамасы: Көркемдік талғам өзінің практикалық көрініс табуында
тұлғаның шығармашылық жасампаздыкқа және көркемдік құндылықтарды
кабылдауға деген тұтас және тікелей – жеке дара қабілетіретінде
қызметатқарады, ол адамның бүкіл көркемдік санасының мәдениет шығырмашылығы
өнімдеріне интегративті, сапалық – өзгешелік қатынасын береді.
Эстетикалык талғам туралы деген кітабында В.К.Скатерщиков керкемдік
талғамды тұлғаның және қоғамның өнерге қатынасыныңкөрінісі, көркемдік
шығармашылықтың және өнімдерінің артықшылықтары мен жетіспеушіліктеріне
баға беру ретінде анықтайды.
В.Т.Лихачев көркемдік талғам – тек әсемдік пен ұсқынсыздықты көру
кабілеті ғана емес, идеялдың – эстетикалықидеал, тұлға, қоғамдық және жеке
өмірді неғұрлым ұтымды ұйымдастыру, тұлғаның қатышастары, мендаму
жолдары туралы тиісті объективті бағалық тұжырым жасай алу қабілеті деп
тұжырымдаған. Бұдан шығатыны, эстетикалық талғамғақарағанда,
көркемдікталғам өнермен, осыдан келе суретшінің әрекетін анықтап қана
коймай, аудиторияның талғамдарының қалыптасуына, сыни қағидаларына әсер
ететін көркемдік мәдениетпен тікелей байланысты . Демек, көркемдік
талғамдағы объективті мен субъективтінің көптүрлілігімен диалектикалық
бірлігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыдағы берілген анықтамаларды басшылыкка ала отырып,бейнелеу
өнері сабақтарында оқушыларда қалыптасатың көркемдік талғамынаадамда
бейнелеу өнеріүрдісінде практикалық айналысудың барысында пайда болған
және адамда шынайылыққа эмоционалды – эстетикалық баға берудің және оны
өнердің өзіндік кұралдарында материалдандыру әдістерінің өлшемі
кызметінатақаратынішкі шаманың болуынан көрініс табатын
тұлғаныңсалыстырмалы қасиеті болып табылады деген анықтаманы беруді жөн
көрдік.
1.2 Көркемдік талғамды дамыту және алғашқы деңгейін өлшеу
әдістері
Біздің дипломдық жұмыста И.Лукшин әзірлеген талғам жіктелуін
қолдандық: 1 түр – эмотивті көркемдік талғамының басты кұрамдаушысы ретінде
ләззат алу мен эстетикалық күйзелу сезімін қамтиды. 2 түр – социативті
талғам стандарты ретінде топтың бағалауыболатындығымен еркшеленеді. 3
түр – когнитивті – белгілі бір көркемдік туындыларға білімдердің
көмегімен бағытталатың тұлғаға тән. Бұл түрдінөкілі– білімділер,
білімділер тобы өнердегіжаңа бағытарға және ағымдарға айрықша
сезімталдығымен ерекшеленеді. 4түр – көркемдік талғам өнертанушылық
білімдер менэстетикалық категориялардың негізінде қальштасатын болса,
онда талғамның көркемдік – эмпирикалық түрі жайлы сөзқозғауға болады.
5тур –ақпараттық – прагматикалық түрдің өкілдері өнер туындыларын
негізінен ақпарат пен таным көзі ретінде қарастырады және баралаудың
негізі ретінде тұлғаның, ақпараттық білімдері алынады. Ғалымның бөлген
талғамның түрлері өзара үйлесіп, бір – бірімен когнитивті– ақпараттық,
мотивациялық – социативті; когнитивті – социативті және т.б.
компоненттердің бірлігіретінде қарастырған.Біз зерттеу
жұмысымыздағалымның болжам ретінде ұсынылған талғамдардың жіктелуіне
негізделе отырып, көркемдік талғамның осы түрлерің калыптастырудың тиімді
әдістемесін әзірлеу мүмкін болады деп тұжырымдауға болады.
Педагогикалық тұрғыдан ұйымдастырылған жалпы орта білім беру
орынындағыақпарат, педагогтардың басшылығымен өтетің тұлғаның бейнелеу
өнері жоғары көркемдік талғамды қалыптастырудың басты кұралдары болып
табылады. Шығармашылық әрекет көркемдік –шығармашылық жұмыспен және
өнермен жүйелі түрде қатынасумен жемісті болады деген корытындыға келеміз.
Осылардың негізінде оқушылардыңбейнелеу өнері сабақтарында көркемдік
талғамын калыптастырудың негізгі педагогикалык шарттарыайкындалады:
– бейнелеу өнерін оқыту барысында көркемдік талғамды
қалыптастыру үшін, оқушыларға мақсаты түрде бағыт – бағдар беру, соның
негізінде оқушыларға эстетикалық түйсіну, эстетикалық сезім, талғам
жәнекөркемдік талғам туралы білім жуйесін калыптастыру;
– бейнелеу өнері сабағында арнайы тақырыптағы шығармашылық
жұмыстарды (гобелен тоқу, табиғатты бейнелеуді) окыту үрдісінде
оқушылардың ішкі психологиялық жағдайын, кабілеттерің, жеке даралығын
ескере отырып, ғылыми зерттеу және шығармашылықәрекетің ұйымдастыру арқылы
теориялық негіздерің айқындау;
– қазіргі уақыт талабына сай болашақта қажетінежарайтын, көркемдік
талғамын жаңартуға бейімі бар, көркем өнер саласында шығармашылық жұмысты
орындау арқылы жекетұлғаны қалыптастыру. Осы аталған оқушылардың
көркемдік талғамын қалыптастырудың педагогикалық шарттары аталған
проблеманыңтеориялык моделің, бейнелеу өнері пәнінің мазмұның,
әдістемесін, эксперименттік тапсырмалардың кешенің құруда пайдаланылады.
Жалпы орта мектепте бейнелеу өнері сабақтарын оқыту барысында
оқушылардың қолданбалы сипаттағы негізгі шеберлігктерң мен
дағдаларына көніл бөлінеді, бірақ оқушылардың көркемдік талғамын
анықтау жузеге аспайды, себебі бұл мектептердің бағдарламасында көрініс
таппайды. Тұлғанын оқыту үрдісінде дамытылатың қасиеттерінің катаң
нақтылануы, олардың жүйелі қалыптасуы үшін қажетті шарт ретінде
құрылымын анықтау мәселесі туындайды. Біз зерттеу
тақырыбымыздыңаясындакөркемдік талғамын дамытуға ерекше көңіл бөлеміз. Бұл
меселені шешудің нұсқасы қызмет атақаратын қасиеттердің моделің
кұрудан табылады.
Педагогикалық зерттеу жөніндегі әдебиеттерде көркемдік талғам
денгейлерін өлшеу мәселесі қажетті шамадазерттелмеген.Көркемдік
талғамды зерттеу, қарастырылып отырған мәселенің құрылымдық
құрамдаушылары, мазмұны мен сипатталатың критерилерің тандау
қажеттілігіне әкеледі.
Көптеген зертеулерде тұлғаның белгілі бір сапасын
қалыптастырудың теориялық моделін тұтас көрініс ретінде мотивациялық
танымдық – когнитивтік, эмоционалдық және әрекеттік құрамдаушылар
жүйесінің бірлігін құрайды.
Оқушылардың көркемдік талғамын қалыптастыруды мотивациялық –
қажеттілік, интелектуалды – процессуалдық және әрекеттік – шығармашылық
құрамдаушылардың негізіне алынған критерий мен көрсеткіштердің
бірлігімен қарастырдық.
Қажеттік – мотивациалық құрамдаушы – эстетикалық қажеттілік,
көркемдік қабылдау мен шығармашылыққа ынталандыратын түрткі қызметің
атқарады. Ол эстетикалық шығармашылық қабілеттің мотивациялық жағы
болып табыладыжәне екі түрде кездеседі: тұтынушылық (қабылдау,
күйзеліс, көркемдік құндылықтардан ляззат алу) және жасампаздық
(көркемдік шығармашылық).
Интелектуалды құрамдаушы тұлғаның эстетикалық сезімдердің
мазмұның бағалымдық түсініктер мен пікірлердің тіліне аудару үшін
эмоционалды ақпаратты интелектуалды ұғынуға деген тұлғаның қабілеті
ретінде қызмет атқарады. Алынатың эмоционалды әсерлердің логикалық
талдамасы мен синтезі ретіндегі интерпретация урдісінде көркемдік объектіні
қабылдаушының көзқарасы тұрғысынан неғұрлым маңызды бөлшектерің бөліп
көрсету мен оларды әлеуметтік нормалар мен критиерийлермен салыстыру
жүреді, ал бұл бағалымныңбарабарлығының міндетті шарты болып табылады.
Бұл жерде элементтер ретінде: көркемдік – бейнелі және ассоииативті
ойлаудың ерекшеліктері, пікірдің сынилығынан, оның теориялығынан және
дәлелділігінен, сондай – ақталғамғаинтелектуалды – саналанған баға беруден
көрінетін логикалық ойлаудыңерекшеліктері алынады. Интеллектуалды
құрамдаушыныңкалыптасқандығының көрсеткіші ретінде біз талғам пікірінжәне
оныңтеориялық,дәлелділік, логикалылык, сенімділк секілді
көрсеткіштерінқолданамыз.
Әрекетітк – шығармашылық құрамдаушысының элементтері: өнерге және
жеке шығармашылық әрекетке эмоционалды – құндылықты қатынас тәжірибесі,
көркемдік эстетикалық білімдер, өнер туындыларын бара бар бағалау,
эстетикалық пікірдідәлелдеу, қөркемдіктуындыға теориялық эстетикалық
өнертанушылық әлеуметтік талдау жасай білу шеберлгі және т.б.
Біз қарастырған кұрамдаушылардың оқушылардың бейнелеу үрдісінде
көркемдік талғамын қалыптастырудың критерийлері көркемдік – эстетикалық
калаулары, эмоционалды – эстетикалық бағаның негізінде эстетикалық
ұғымдардың сипаты, көркемдік – шырармашылықбелсенділігінің қалыптасуы
деп анықталып, осылардың мазмұнына сай өлшемдері белгіленді, жоғары,
орташа, төменгі деңгейлері жүйеленді.
Төненгі денгейде өнер туындыларына тандампаздықемес катынас тән,
әуестенушілктері біржақты, көбіне модаға сай оқушыларжатқызылады.
Барабар қабылдау дағдылары жоқ, кабылдау үстіртін, қабылдау
стратегнясынын түрі– бағдарлық – танымдық, стильдік бағыттылық та бойында
қалыптаспаған.
Орташа деңгейі үшін оқушылардың көркемдік шығармашылықтағы керкемдік
– эстетикалық қажетіліктерінің әрқашанжоғары сапада болмауы тән, жалпы
алғанда кажетілікетер айтарлықтай көптүрлілігімен ерекшеленбейд. Барабар
қабылдау кабілеті жеткіліктімөлшерде дамымаған, қабылдау үрдісіндегі
күйзелістер терең емес.
Жоғары деңгей біздің зерттеуімізде көркемдік талғам дамуының
оқушының жеке қасиеті ретіндегі жоғары денгейік көрсетеді. Бұл
денгей оқушылардың аса көркемдік туындыларды терең сезініп, олардан
қатты әсер алуымен ерекшеленеді. Стиьдік бағыттылықты жеткілікте
меңгерген. Осы топтағы оқушылар үшін өнер туындыларын жуйелі түрде
пайдалану тәнболады, сонымен бірге, катынастың түрлі нысандары, сондай–ақ
белсендіжеке шығармашылық әрекет колданылады, өнерге бейімделу түрі–
шығармашылық тұрғыда белсенді болады.
1.3 Оқушылардың көркемдік талғамын дамытуда бейнелеу өнері
пәнінің алатын орыны және оны дамыту жолдары
Қазіргі таңда жалпы орта мектепте оқыту барысындағы мәселелердің бірі-
оқушылардың көркемдік талғамын дамыту, сол арқылы олардың бойында
адамгершілік, мейірбандық, имандылық қасиеттерін қалыптастыру. Әр баланың
көркемдік ойлау қабілітін дамыта отырып, шығармашылық, қиал сезімін дамыту.
Ал, осы мәселелер мектеп қабырғасында әлі де болса өз мәнінде шешілмей
келеді. Соның салдарынан оқушылардың сабаққа ынтасының төмендеуі, енжарлық
етек алуда.
Мектеп мұғалімдері орта сыныптарда эстетикалық тәрбиені, ән тыңдау,
бейнелеу өнері мен театр т.б. өнер түрлері арқылы көркем өнерге тарту, тағы
басқа да жолдармен жүргізуге болатынын біліп қана қоймай, оны қалай жүзеге
асыру тәсілдерін жан-жақты меңгеріп, жетілдіруі тиіс. Мұғалім эстетикалық
тәрбиені балаларға өнер түрлерін меңгерту арқылы жүзеге асырады.
Оқушы өзін қоршаған ортадан әсемдікті сезінуі, оны бағалай білуге
талпынуы бүкіл жан дүниесіне, сезіміне әсер етеді. Дегенмен, баланың
көркем өнерге деген қабілетінің дамуы, оның шығармашылықпен ұштасуы, бала
кезінен тәрбиенің сол түрлерімен айналыстыруға және жеке-дара
ерекшеліктерін ескеріп, тәрбиені белгілі мақсатқа бағыттап жүргізуге
байланысты.
Оқушылардың көркем білімге талпынуын арттырып, қиялын шарықтатып,
бойын сергітіп, әдемілік әлеміне ынтасын арттыруда орта сыныпта
оқытылатын бейнелеу өнері пәні зор роль атқарады. Ол дүниені түсініп,
көрген-білгендерін, алған ұғымын көркем образ арқылы бейнелеуге үйретеді.
Орта сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің және көркемдік
талғамды дамытудың табысты болуы мұғалімдердің көркем талғам мен білімді
игерту әдіс-тәсілдеріне байланысты. Қазіргі кезеңде орта сыныптарда
мұғалімдер эстетикалық тәрбиені халқымыздың озық, дәстүрлерін ескере отырып
жүргізгендері жөн.
Өскелең ұрпаққа эстетикалық тәрбие беруде орта сыныптарында
бейнелеу өнері сабағының алатын орны зор екендігі белгілі. Себебі 5-6 сынып
кезеңінде баланың қалыптасқан эстетикалық мәдениетінің негіздері дамый
түседі.
Балаларды әсемдікті сезініп, түсініп, қадірлей білуге баулу бейнелеу
өнері сабағында эстетикалық тәрбие беру арқылы іске асырылады. Ол үшін
біздің зерттеу жұмысымызда бірнеше міндеттерді қарастырған болатынбыз.
Бейнелеу өнері сабағында эстетикалық тәрбие беру арқылы көркемдңк
талғамды дамытуда оқушылармен бірлесе отырып, олардың өнердегі әсемдік пен
әдемілікті түсіну, байқай білу қабіліетін дамыту үшін көптеген ұжымдық
жұмыстар жүргізілсе, сабақ барысында ойындар мен көрнекіліктер ( Түстерді
ажырат, Кім алғыр, Үйлестіре біл, т.б.ойындар)тиімді қолданылса,
оқушылардың табиғат сұлулығын, көркем өнер шығармаларын эстетикалық мәнде
қабылдаулары күшейіп, сабақ сапалық жаңа деңгейге көтеріледі. Сапалы
сабақтарды жүргізу нәтижесінде оқушыларының көркемдік талғамы, білімі,
эстетикалық танымы артып қана қоймай, олардың әрбір жұмысы
шығармашылықпен ұштасып отырады.
Көркемдік талғам біздің байқауымызда дүние жүзілік және ұлттық
мәдениет салалары негізінде көркемділікке, әсемділікке, сезімталдыққа баулу
жүйелерін қамтиды. Әрине бұл өте ауқымды үрдіс. Ол жан-жақты зерттеуді, оны
жүйелі түрде меңгеруді талап етеді. Сондықтан біз өз тәжірибемізде бейнелеу
өнері сабақтарында көркемдік талғамды дамыту мәселелерін қарастырып
отырмыз.
Көркемдік талғам мен эстетикалық тәрбие мәселелері көптеген
ғалымдар еңбектерінде жан-жақты қамтылғанын біз жоғарыда атап
өттік.Көптеген еңбектерде эстетикалық тәрбиенің мәні мен мазмұны қамтылып,
көркемдңк талғамды дамыту мен оны тәрбиелеу жолдары әдіс-тәсілдері нақты
көрсетілмейді. Сондықтан біз эстетикалық тәрбие беру мәселелері мен
көркемдік талғамды дамыту жолдарын жан-жақты қарастыруымыз қажет.
Сонымен жалпы орта мектепте оқыту барысында кезек күттірмейтін
мәселенің бірі; көркем эстетикалық тәрбие, яғни оқушылардың көркемдік
талғамын дамыту, сол арқылы мейірбандық, имандылық қасиеттерін
қалыптастыру; екіншіден, әр баланың ойлау қабілетін дамыта отырып, қиял –
сезімін шарықтату болып табылады.
Балалардың эстетикалық тәрбиесінің маңызды бөлігі көркемдікке
тәрбиелеу ісінде көптеген аса күрделі мәселелер туады. Бала өнер арқылы
өзінің көңіл сезімін тереңірек түсіне білуі айқын ойлап, терең сезіне білуі
тиіс.
Оқушы эстетикалық жағынан дамып, жетілуі үшін тәрбиені өте ерте,
баланың жас кезінен бастау керек. Өйткені, балалық сезім – саналы өмірдің
негізі. Бұдан саналы өмір негіздерін қалауда қандай да берік сенімді тірек
қажет болатыны түсінікті.
Қалай болмасын әрбір адам өнердің игілікті күшін бала кезден бастап
сезінеді. Ол біздің рухани жағынан жетілмеуімізге ықпал етеді, жеке бастау
және қоғамдық өмірде кездесетін мәселелердің шешімін табуға, тіпті кей
жағдайда өмірден өз орныңды табуға көмектеседі. Орта сынып балаларының
талғампаз болуы жазушы, ақын, суретші, композиторлардың еңбектерін, ондағы
сұлулықтарды түсінуі олардың рухани азығын молықтырады, адам баласы жасаған
мәдени мұралармен таныстырып, соны терең түсінуге тәрбиелейді.
Көркемдік талғам дегеніміз – адамда бейнелеу өнері үрдісінде
практикалық айналысудың барысында пайда болған және адамда
шынайылыққа эмоционалды – эстетикалық баға берудің және оны өнердің
өзіндік кұралдарында материалдандыру әдістерінің өлшемі кызметін
атақаратын ішкі шаманың болуынан көрініс табатын тұлғаның салыстырмалы
қасиеті болып табылады
Бейнелеу өнерінің барлық түрлері графика, живопись, мүсін, сәндік –
қолданбалы өнері, сулет өнері, барлығы көркемдік эстетикалық тәрбие негізі.
Көркем өнер туындыларын түсініп сезіну, оның образдық мазмұнын қабылдау,
өнер тілін меңгеру барлығы оқушылар көркемдік талғамын дамытады.
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы оқушылардың эстетикалық талғамын
қалыптастыру бейнелеу өнері сабақтары түрлерінде іске асырылады.
Әсемдіктің таптырмас бұлағының бірі – табиғат. Ол көркемдңк
талғамның, эстетикалық сезімнің, байқампаздықтың, қиялдың дамуына үлкен
әсерін тигізеді.
Табиғат үйлесімділігінің, әсемдіктің, мәңгілік жаңарудың, әлемдік
заңдылықтары әртүрлі болу, түстер, жарық сәулелер, көмегі арқылы балаларды
әсемдік талғампаздық, әсерленушілік сезімге тәрбиелейді.
Табиғатқа топ серуен жасаған кезде балалардың оның сұлулығын
эстетикалық тұрғыда қабылдауы күшейеді, ерекше рухани серпеліс, сүйсіну
сезімі туады, ойы мен қиялы дамиды. Жаратылыстың сұлу заттары бала жанында
сұлулық сезімдерін оятады.
Үлбіреген түрлі түсті гүл, көк –жасыл орман – тоғай, сылдыраған су,
шексіз – түпсіз көк теңіз, түрлі шөптермен, толқынданған дала, бұлтпен бел
алысқан асқар тау, сұлу ай, жұлдызды түн, міне, осылар секілді жаратылыстың
сұлу көріністері, жанды билеп әкететін ән, күй, сиқырлы сөз, сұлу суреттер
әсері баланың жанында бір сұлулық толқынын оятып тұрғызбай қоймайды.
Оқушылардың көркемдік талғамын жетілдіре, бекіте түсу үшін сабақ
барысында табиғат көріністерінің сұлулығы жырланған шығармалардан
(жазушылардың, композиторлардың, суретшілердің) көбірек пайдаланған тиімді.
Орта сынып оқушыларын эстетикалық тәрбиеге баулу туған табиғатты
бейнелейтін көркем сипаттама мен көріністерді жақсы түсінуге негіз салады,
оқушыларды суретке баулу, түстердің, сызықтардың тамаша келісті
үйлесімділігін таңдай білу қабілетін дамытуға жәрдемдеседі.
Өмірді, оның қоғамдық тәрбиелік мәнін жан –жақты түсіну үшін әсемдік,
әдемілік заңдарын жақсы түсіну шарт. Өнер біздің қоғамда адамдардың,
әсіресе оқушыларды рухани, эстетикалық тәрбиелеуде сенімді күшті құрал
болып табылады. Оқушыларды көркемөнерді сүюге, адамға тән ізгі қасиеттерді
қастерлей білуге үйретеді.
Қазақ халқы ерте заманнан – ақ сұлулық пен әсемдікті таңдай да,
талдай да білген. Өз тұрмысы мен мәдениетінде шеберліктің небір сан
–саласын, асқан ұқыптылықпен көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің
дәуірімізге ұштастырған.
Өнер қашанда қамқорлықты, оған асқан жауапкершілікпен, жанашырлықпен
қарауды қажет етеді. Әсіресе, орта сыныптарда бейнелеу өнері жүйелі оқыту
жайы, оған жастай баулап тәрбиелеу ісі баршамыздың алдымызға байыпты
міндеттер қояды. Сурет салуды сүю -өмірді, табиғатты, айнала қоршаған
ортаны сүю. Ол мектеп оқушысының ақылын, ойын, парасатын, өсіреді, танымын
кеңейтеді, ізгілікке, әсемдікке үйретеді. Өмірдегі келеңсіз құбылыстармен
ымырасыз күресуге тәрбиелеп, халқына, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке
тәрбиелейді.
Халық шеберлері ою - өрнек салу тәсілін белгілі – бір ізбен
қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою -өрнектердің
композицисына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты
бейімдеп түрлендіріп отырады. Демек ою -өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік
қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде орындалады. Осы халық
қолөнерінен туған бұйымдарды көрмелер мен мұражайларға сақтап қана қоймай,
оны күнделікті сабақ барысында кеңінен қолдануы қажет.
Қорыта келгенде бейнелеу өнері сабағында оқушыларға эстетикалық
тәрбие беруде халық дәстүрлерін, ұлттық өнердің түрлерін көбірек пайдалану
қажет. Себебі Орта сыныпжасындағы балаларды халқымыздың өнері, ұлтық
ойындар және халық ертегілеріндегі кейіпкерлер бейнесі қызықтырады.
Бейнелну өнері пәні сабығында эстетикалық талғамды қалыптастырып, негізі
мынадай іс - әрекеттерге тоқталу қажет. Жаңа сабақты түсіндіру барысында
көрнекіліктерді түрлендіре отырып, сұрақ – жауап, әңімелесу әдістерін
қолдану. Сабақты ұлттық әдет – ғұрыптар мысалдарымен түрлендіріп жүргізу.
Біздің мақсатымыз бүгінгі таңда оқушыларға бейнелеу өнері арқылы
көркемдңк талғамын дамыту болғандықтан, алдымен оқушыларды адам баласы
жасаған мәдени мұралармен таныстырып, соны терең түсінуге, сүюге, яғни
көркемдік сезімін байытуға тәрбиелеу қажет. Оқу-тәрбие жұмысының басқа
түрлері сияқты, эстетикалық тәрбие де оқушыларды идеялық тұрғыдан дұрыс
қалыптастыру мақсатына қызмет етеді. Эстетикалық өмір шындығын көркем бейне
арқылы қабылдауға жол ашады.
2 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ГОБИЛЕН ТОҚУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Гобелен тоқу өнерінің пада болуы және даму тарихы
Қолөнердің әсем туындыларының енбек туындыларына рухани тіл болатын
эстетикалық тағылыма қанағаттандыруда, сұлуда әсем, тиімді, ұстанымды
ұлттық киімдер, үй жабдықтары, гобелендер жатады. Қолөнер-мол өнер дейді
халық. Қазіргі жас шеберлерінің өздерінің жұмыстарына жана түр, жана ұғым
туып, олардың идеялық мазмұндарын қайта жанғыртуда. Мұның өзі шеберлердің
басым көпшілігі жан-жақты салауатты, білімді,өнердің түрлі салаларымен
таныс адамдар екенін көрсетеді.Қолөнердеп тұрмысында жиі қлданылатын
өру,тігу, мүсіндеу, тоқу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчествалық өнер
жиынтығын айтады.Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әр қайсысының талай
ғасырлық тарихы бар.
Гобелен –өнерінің шығу тарихы әр елдің әр халықтың өзіне тән
тарихи,рухани сән салтанаты, салт дәстүрі бар, әлі де жалғасып келеді.
Бүгінгі ұрпақтың көзқарасымен заман талабына сай өнердің тамыры теренге
жайылып биікке құлаш сермеп бара жатқаны көніл қуантарлық жай. Заман
талабына сай жана өнерімен ұштастырып, шеберлікке үйретіп тәрбиелік мән
беріп әсемдікке баулуымыздың олардың болашағы үшін маңызы бар. Қолдан
жасалған бұйымдарының, тоқыған кілемдерінің суреттерінде философиялық
мағнасы бар, мәні де тереңде жатыр. Суреттермен безендірілуі, ою
өрнектерімен олардың ғажайып реңдер үлесі мен әр бір адамға үлкен ой
тастамай қоймайды. Гобелен негізін көркем шығармашылық туынды болып
табылады. Сондықтан гобелен өнерінің сәндік қолданбалы өнерде алатын орны
ерекше.
Гобелен тоқу өнері сияқты кілем тоқу өнері ерте кезден көшпенділер
тұрмысымен қатар дамыды. Әсемдік денгейде көптараған қолөнер шеберлерінің
туындыларының бір бөлігін гобелендер құрайды.Қолданбалы өнердің ішінде тек
гобеленде ғана сан- саналы тәсілдер қолдану керек. Көптеген көрмелер мен
вернисаждарды аралап шықсаңыз, бұған көз жеткізу қиын емес. Көрмелерде
қолөнер сан-түрлі күйде паш етілген. Бұл классикалық тәсілмен атқарылған
тегіс, жалпақ гобелендер мен шпалелалар, сондай-ақ, қазіргі заманғы аралас
тәсіл қолданылатын фактуралы дүниелер. Ауқымды, кең гобелендер ерекше топқа
жатқызылады, оның ішіне, қолмен тоқылған киім-кешектің авторлық үлгілеріде
енеді.
Гобелен-тың, қызықты һәм болашағы бар көркемдік құбылыс. Бірнеше
жылдың ішінде оның толыққанды тамыр жаюына салт-дәстүріміздің сақталғаны
септігін тигізсе керек. Біздегі тоқыма өнері, кестелеп өрнек салу, киіз
басу мен кілем тоқу –осының бәрі түптің түбінде жана қолданбалы өнердің
қалыптасуына негіз болды.
Гобелен деген кілем немесе суретті кілем деген мағнаны береді. Кілем
тоқу өнері өте ертедегі ежелгі Египет, Грек скифтері дәуірінен бастау
алған. Орта ғасырда қабырғаларда тоқыма суреттері мен безендіру кең
таралған. Суреттермен безендіру қазіргі біздің қолданып жүрген гобелен
деген сөз XIII ғасырда қолданыған.
Гобелен өнерінің шығу тарихы XV ғасырдан басталады. Ең алдымен
Франция,Италия және Германия елдерінде дамыды. Кейінен Балтық жағалауында
Кавказ және Ресей елдерінде кең өріс алады.
Тоқыма өнерінен бастау алады. Орта ғасырдағы Батыс Европа шпалерінің
биікке өрлеу кезені болып табылады. Париж, Аррас, кештеу Брюссель қалалары
шпалера тоқу өнерінің орталығына айналды. Ол кездердің ірі ғимараттардың
интерьерлері шпалелармен және гобелендер мен безендірілген. 1620 жылы
Париждегі Сен Марсель предместьесінде париждік отбасы гобеленовтардың
сюжетті өрнекті композитциялары гобелен атауымен халыққа танымал болып,
корольдік денгейде өзінің ашылуы салтанатын өткізді және ерекше үрдіспен
өріс ала бастады. 1716 жылы Петрдің шақырылуымен гобелен тоқушы француз
шеберлері Санкт Петербургке келіп россиялық гобелен тоқу өнерін
қалыптастырады. Олардағы картиналар қолмен тоқылған атақты Ш.Лоберн,
П.П.Резбенс, Ф. Раффали, Ф.Буше, К.Лионе сияқты суретшілердің туындылары
еді.Біздің қазақ халқы да сәндік қолданбалы өнерге бай. Гобелен өнерінің
қазақ қол өнеріне қадам басуы, қарқындап дамуы 1970 жылдан басталды. Осы
жылдары біздің елімізде тақырыптың терең философиялық мазмұндағы көркем
туындылардың алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз
уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты. Қазақ
гобелені әрқашанда дәстүрмен сабақтас қызмет етуге тиіс. Гобелен – кілем
сәндік бұйым. Оны қазіргі кезде тәжірбиелі суретшілер қолға алып,жаңа
өрнекпен тоқиды. Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй жай
алуды, киім кешек тігуді, азық түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсіп етіп
оларды күнбе күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар
жасап өмірді сән-салтанатты құра білді. Бұдан біз халық творчествасының
қандай түрі болса да халық өнерімен сол халықтың қоғамдық тарихымен, күн-
көрісімен, кәсібі мен тығыз байланысты екенін көрсетеміз.
Гобелен негізін көркем шығармашылық туынды болып табылады.Сондықтан
гобелен өнерінің сәндік қолданбалы өнерде алатын орны ерекше.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар аң аулауға, мал
өсіруге немесе егіншілікке қажетті құрал-жабдықтарда кіреді. Күйіз үйдің
сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап, кілем, сырмақ, алаша түрлі бау
басқұрлар тоқып, арқан жіп есіп, көннен және илеулі теріден қайыс, таспа
тіліп,өрім-өрім қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, асадал, бесік және т.б көптеген
заттарды халық шебері өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі нашықтармен
әшекелейтін болады. Қол өнерінде көнілге қойымды мәнерлермен, оңдалған,
қолданылған әдістер архетектурада кеңінен қолданылып келеді.
Ертеден б.з.д. сақталған мазарлар мен ескерткіштердей діни әр түрлі
құрлыстардың қабырғалары мен мұнараларындағы сәнді, ою-өрнектер,
ағаштар,қиюлар тастан қажалып, жасалып діңгектер халық қол өнерінің тамаша
туындылары.
Кілем тоқу тұрмыс қажетіне байланысты халық қол өнерінде ертеректен
белгілі, ел арасында кеңінен тараған, дамыған өнер қай уақытта да шебердің
қолы ортақ деген емес кілем тоқуда киіз үй басу сияқты көрмелер арасындағы
ұлтшылдықпен өзара көмек, қолғабыс көрсетудің тындыратын іс. Өйткені, кілем
тоқуға бастан аяқ 3-4 адам, құруға адам көбірек қатысады. Кілем күнделікті
кеңінен таралған жүннен жасалған бұйымдардың ішінде басты орын алып, әлі
күнге дейін маңызын жоғалтпай келеді. Тоқылатын кілемдер Түркіменстан,
Өзбекстан, Қырғызстан,Қазақстан кілемдері көрнекілігі жағынан көзге түседі.
Ұлттық кілемдер сол республика халықтарының қол өнерінің негізгі түрі.
Қазақстанда қалыптасқан салт бойынша тоқыма бұйымдар атам заманнан
қолданылып келген және үй ішіне оңашалық пен жылулықты дарытқан. Осдан
кейін кілемдердің тоқылуы да, материалы да, өрнегі де әр түрлі болып
келеді. Кілемдер мен кілем бұйымдарды ерте заманнан шығарып келе жатқан
елдердің бірі түркімендер, сондықтан кілем өрнегінің республикада өте кең
таралған. Гобелен кілемінде белгілі тақырып бойынша қайталанбас суреттер
көрініс береді. Оның жай кілемдерден айырмашылығы суреттері мен түстерінде
әсем тоқу ерекшелігі бар. Гобелен –кызық , әрі қиын өнер. Ол ұзақ
ізденісті ыждағатты, қол енбегін қажет етеді. Қазақ халқының қолөнерінің
аса қымбат, қайталанбаған сұлулығын, ғажайып көркем тоқымашылық өнерден
көреміз.
Қазіргі кезде қолөнер туындылары қолға түспес бұрын асыл дүние, қымбат
бұйымға айналды. Көз жауын алатын осындай дүниелерге сұраныс өсті. Әр кім
өз халқының қымбат қазынасын сақтап, оны қастерлеп отыруы тиіс. Бұл өнерге
деген іңкәрлікті анғартады. Ен үздік жұмыстарда гобеленді асқақтатуға деген
ұмтылыс және де оны сәулеткерлік ортаға икемдеу, пластикалық
композицияларға деген құлшыныс астасып жатады. Әдетте монументалистердің
гобелендерді толыққанды болғандағы, қоғамдық ғимараттардың ішкі әшекейіне
құйып қойғандай әсер қалдырады. Соңғы жылдары Қазақстан жас суретшілері
бұл дәстүрді қолданбай келеді. Оған деген ынтазарлықты та кеми түскендей.
Мұның бірнеше обьективті себептері бар. Біріншіден, асқақ –қолданбалы
жұмыстарға деген мемлекеттік тапсырыс жүйесі сарқылды. Кенес үкіметі
кезінде, осы жүйенің арқасында, суретшілер өзінің ішкі ойын жүзеге асырып,
қоғамдық орындардың интерьерін әшекей алатын. Екіншіден, біздің заманда
осы тектес жұмыстар жеке меншік интерьерлерге ғана қондырылып жүр. Әлбетте,
мұндайда, гобелен өнері станковизацияланып, асқақ-қолданбалы өнер
туындысы аталуда. Қазақстан территориясының жер бедерінде, күн
территориясының ең алғаш жайлаған тайпаларда мыңдаған жылдар ішінде неше
түрлі өзгерістерге ұялады. Табиғатта көркейіп жер қайнауының қысқа
байлықтары молая түсуде. Осыдан кейін халықтың нұсқауларының асқан
үміттері туындайды. Халық шеберлері байлыққа-байлық қосып, молшыл жасау мен
қатар, сол баршылықты байыпты етуге тұрмыстың жиһаз мүліктерімізді
сәндеуге, безендіруге үлкен үлес қосты.Тоқымашылықтың жоғары денгейін
көрсететін гобелен тоқу өнерінің жас ұрпақтың рухани қалыптасуына да әсері
зор. Осы орайда елімізде гобелен тоқуға баулитын бірнеше көркем сурет оқу
орындары бар екендігін атап өткен лазым. Дәлірек айтқанда, Қазақстан
мемлекеттік көркем сурет академиясы, Абай атындағы Алматы мемлекеттік
университеті, Т. Жүргенов атындағы қазақ мемлекеттік театр және кино өнері
институты, О. Тансықбаев атындағы көркем сурет коледжі және де тағы басқа.
Жыл сайын гобеленші шәкірттерді тәрбиелеп келеді. Гобелен өнерін оқытып
үйретуде үлес қосқан ұстаздар да аз емес.Қысқаша айтқанда, гобелен өнерін
оқытып, үйрету дегеніміз көнеден келе жатқан дәстүрлі тоқыма өнеріміздің
әдіс тісілдерін жетілдіріп, алға асыру болып табылады. Қазақ гобелені де
дәстүр сабақтастығына қызмет ете бермек.
2.2 Қазақстандағы гобелен өнерінің суретшілері және олардың
шығармашылығы
Гобелен өнерін тоқуда өзіндік қыр-сыры мол, қиын әрі озық түрлерінің
бірі десекте, осы өнерді үйренгісі келетін әр адамның қиалына қанат
бітіріп,сұлулық әлеміне жол табады. Оның айғағы тарихта қалыптасып келген,
сан ғасырлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz