Бернияз Күлеев поэзиясының көркемдік ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛГІ
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

Ахмеджанова Ардақ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Бернияз Күлеев поэзиясының көркемдік ерекшеліктері

050117 – қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың түрі: сыртқы

Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., Жәмбек С.Н.
Ғылыми сарапшы: Көкше академиясының доценті, филология ғылымдарының
кандидаты Есмағұлов А.Ы.

Диплом жұмысының қорғауға
Жіберілген күні:

Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.к., доцент Шапауов Ә.Қ.
Қоғайтын күні:
Бағасы:

Көкшетау 2010 жыл

Жоспар:

Кіріспе
3-4 бет

Негізгі бөлім
І тарау. Бернияз Күлеев поэзиясының тақырыптық – идеяның өрісі.
5-13 бет
1.1. Лирикаларының ерекшелігі. 14 - 29 бет
1.2. Поэмаларының ерекшелігі. 29 – 34 бет

ІІ тарау. Бернияз Күлеев поэзиясының көркемдік ерекшеліктері.
2.1. Ізденіс іздері.
35-40 бет
2.2. Шеберлік өрісі. 40-
49 бет

Қорытынды.
50 бет

Кіріспе

Қан
майданда қайтыс болған
қарағым ...
Мағжан1

Адам. Оның ішінде әсіресе ақын алдымен табиғаттың (ананың төлі).
Бірақ қалай шыр етіп жарық дүние есігін ашады, солай сәби қоғам құшағына
тап болады. Яғни оның ішінде екінші анасы, тәрбиешісі әлеуметтік орта.
Алайда осы қоғамның өзі дайын дәнді Табиғат ана ұсынған негізді өрбітіп
өсіруге мәжбүр етеді. Демек, әу баста табиғат берген нышан негіз адамның
кімнен қашан жаралғанының маңыздылығын тілеме керек. Олай болса шағыс,
қазақ күн тізбектерінде жылдар сипаттамасында, айлар анықтамаларында үлкен
сырлар ұшығы жатыр.
20-30 жылдардан бастау алған әдебиет тану ғылымымыз осы кезең
әдебиетіне қатысты идеалогиялық топтауларға толы бір жақты пайымдаулар мен
тұжырымдар, жарты кеш шындыққа негізделген тұлғаларға әртүрлі дәрежедегі
саяси айыптаулардың ауыры да жеңілі де болады.
Бұл жерде байшыл – ұлтшыл деп атаған ақын жазушылар жөнінде айтпаса да
болады. Өздері қазақ әдебиетінің тарихына кіргізіп шығармаларын қарастырып
отырған ақын жазушылардың, демократтардың көпшілігі дерлік осындай әртүрлі
дәрежедегі саяси кіналаулардан құр қалған жоқ.
Міне, осындай саяси кіналаулардың негізгі нысаналарының біріне
айналған ақын – жазушының бірі Бернияз Күлеев. Оны бірде дарашыл күйрен
сезімнің ақыны, біреулер символист ақын, бірде байшыл – ұлтшыл жазушылардың
құйыршығы деген секілді әртүрлі айдарлармен сан – саққа жүгіртіп келдік.
Небары жиырма төрт – ақ жас ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың баснда жасаған
қазақтың аса талантты ақындарының бірі Бернияз Күлеевтің есімі оқулықтарда
бірде аталып, бірде аталмай, анда- санда зерттеу монографияларда сөз болып,
топтама, жинақтарда, хрестоматияларда бірді екілі ғана өлеңдері жарияланып
келді. Бернияздың таңдамалы тұңғыш жинағы 1969 жылы ғана Айтшы, ақ қайың
деген атпен жарық көреді. Осы жинақтың алғы сөзін жазған белгілі ғалым
Ысқақ Дүйсенбаев Бернияздың ақындығы туралы былай деп жазды: Сыршыл да
нәзік лирикасы, әсем баллада – поэмаларымен ХХ ғасырдың бас кезінде жарық
етіп, бірден көзге түскен аса талантты ақын Бернияз Күлеевтің есімі көп
уақытқа дейін ұмытылып, жөнді атамай, қазақ поэзиясына қосқанының елеулі
үлесі ескерілмей келді. Бұған бірнеше себептер бар. Ең алдымен ақынның
өмірі қысқасынан қайырылып, кенетте шорт үзілді де, өз бойындағы зор
дарынның сарқа көрсетуіне мүмкіндік мүлдем кесіліп қалды.

Оның бер жағында Бернияздың әдебиет майданына алғаш араласа бастаған
шағы күрделі заман болғанында. Соның өзінде жас ақын аз жылдың өзінде
талантының негізгі сипаттарын айқын таныта алды. Ол
200-ге тарта үлкенді- кішілі өлең толғаулар, үш поэма, бір баллада жазып
үлгерді.
Ақын жолдасы қарт журналист Мерғали Ешмұхамедұлының айтуынша Бернияз
он төрт жасында өлең жаза бастады. Яғни 1916 жыл. Мұндағы өлеңдері
жаратылысты суреттеу сияқты ұсақ өлеңдер, төселіп жаза бастағаны – 1918
жыл дейді. Яғни поэзияға түбегейлі ден қойып, нағыз ақын ретінде танылуы
осы 1918 жылдар шамасы. Жоғарыда айтып кетекенімдей Бернияздың алғаш
әдебиет майданына араласқан кезі өте күрделі заман еді. Оны күрделі дейтін
себебіміз тарихтағы болған ұлт – азаттық көтеріліс (1916 жыл) одан кейінгі
Октябрь революциясы т.б.
Осы тұстан ақындардың көпшілігі сол қоғамдағы өзгерстереге жаңа
заманға арнап көптеген өлеңдер жазды. Ал Бернияз Күлеев революцияны, жаңа
заманды бірден қуанып қарсы алып, қолдап отыр. Түсінсе де, жаңа заман оны
бірден түсіне қоймады. Оның жалпы адамзатқа емес, жеке адамға арналған
бізге емес, менге құрылған лирикасы тосырқап, қабылдай алмады. Тіпті оны
Ойдағым, Өзім сияқты өлеңдерінен шошып кеткендей сыңайлы - деп жазды
Б. Сарбалаев[2. 5 ].
Өзім деймін, өзгелерді көрмеймін,
Өзімсіздік ай бауырымға көнбеймін.
Өзім- патша өзім- төре, өзім – хан
Өзім ойымды сан сабазға бермеймін.
Өз қонымды өзім ашып қарармын,
Өз жасымды өзім ішіп қонармын.
Өзіме өзім әбден келіп алайын,
Өзімдейге сосын – ақ көз салармын
Бұрын яғни Берниязға дейін мұндай өзім - өзім - деген өлең
(лирикалық кейіпкер) қазақ әдебиетінде ұшырасқан жоқ. Жаңа өлең болды, сол
себепті Берниязды түсінбеушілер, оның өлеңін қабылдамаушылар көп болды.

Негізгі бөлім

І тарау. Бернияз өмірі мен шығармашылығы

Бернияз Күлеевтің өмірбаянына қысқаша тоқталғанда, оның замандасы,
жақын жолдасы, қарт журналист Мерғали Ешмұхамедовтың 1967 жылы Қазақ ССР
Ғылым академиясының М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институнына
табыс еткен естелігіне сүйеніп, соған әрдайым сілтеме жасап отыруға тура
келді. Ал оның қолжазбалары жайлы сөз еткенде үш қол жазбаны негіз ету
қажет. Себебі оның шығарамалары әлі толық жинақталмаған. Үш қолжазбаның
біреуі М.О. Әуезовтың әдеби – мемориалдық музейінде сақтаулы. (Араб әрпімен
жазылған). Бұл қолжазба шамасы 1926-1927 жылдарда қағаз бетіне түскен
тәрізді. Ал қалған екеуін 1967 жылы ақынның туған жиені Мәдина Бегімбетова
Қазақ ССР ғылым академиясына табыс етті.
Ақын өмірбаянына байланысты Мерғали Ешмұхамедұлынынң алғашқы дерегі
оның өмірі мен шығармашылығының жолына байланысты жазылған (Еңбекші қазақ)
газетінің 1928 жылғы 30 наурыз күні шыққан № 72 санында жарияланған
Күлейұлы Бернияз деген мақаласында берілген. Бұдан кейін Еңбекші қазақ
газетінің 1923жылғы № 19 санындағы ақын қазасына байланысты берілген
Бернияз Күлеев деген мақаласын сынау мақсатында жазған, айтыс ретінде деп
берілген осы газеттің 1928 жылғы 10 сәуір № 81 санында жарияланған
Күлейұлы Бернияз туралы деген мақаласын Жетісу облыстық Тілші газетінің
1923 жылғы 20 наурыздағы №28 санындағы Мағжан Жұмабаевтың Бернияз Күлеев
деген мақаласын ақын өмірбаянына қатысты аздап деректер алуға болатын
нұсқаларды жатқызуға болады.
1976 жылы шыққан Қазақ Совет энциклопелиясының 6 томында ақын
өмірбаянынан қысқаша мәліметтер берілген.
Ақын өмірінің соңғыкезеңі туралы хабарлар Қазан қаласында шығып
тұрған Исвестия ТАТ ЦИК а газетінде (1923 жыл 31 қаңтар, №21) татар
тіліндегі Татарстан газетінде Қайығылы уақиға (1923 ж. 1 қаңтар, № 24)
деген атпен жарияланды. Бұдан басқа ақынның өзінің сүйгені З. Ахмерова
екеуінің өздерін - өздері өлтіргендігі туралы, сот экспертиза орындарының
жүргізген материалдары Қазан қаласындағы Татарстан орталық архивінде
тігіліп сақталған. ( ТаССР ОМА, қар. Р 3870. 3 тізім).
Бернияз Күлеев 1899 жылы бұрынғы Торғай облысы, Ақтөбе уезіне қарайтын
Бөрте болысының бесінші ауылында (қазір Орынбор облысының Бөрте ауданы)
Бекен деген шаруаның отбасында дүниеге келді. Ақынның
ғалым Ысқақ Дүйсенбаев ақынның туған жылын 1897 жылы деп көрсетіпті.[3. 159-
226].
1969 жылы шыққан Айтшы , ақ қайың деген таңдамалы жинағында оның
шығармашылық жолына қысқаша сипаттама ретіндегі алғы сөзінде белгілі Қазақ
совет энциклопедиясының 6 томдығы Б, Күлеевтің өмірбаянына қатысты
мәліметте де 1899 жыл деп көрсетілген. Және Ы. Дүйсенбаевтің өзінің
Ғасырлар сыры, Эпос және Ақындар мұрасы деген еңбегінде де 1897 жыл
емес, 1899 жыл деп берілді. Осыған сүйеніп және ақынның бірден – бір
биографы оның замандас серігі М. Ешмұхамедұлының естелік – деректеріне
сүйеніп,осы жылды ақынның ақиқат туған жылы деп қабылдаймыз.
Ақынның сүйегі – Кіші жүз ішіндегі Әлім руынан. Бернияздың өзінің
әкесі – Бекен, ал Күлей - оның ұлы атасы болған. Бекен орташа ғана дәулеті
бар, дәңгелек шаруа адамы болған. Бекеннің бар арманы Берниязды оқытып,
сауатты адам ету болған. Осы жолда өзінің шағын дәулетін аямаған адам.
Осылайша Бекен Берниязды сегіз жасынан бастап мұсылманша сауат ашу үшін
ауыл молдаларына оқуға береді. Болашақ ақын елдегі медресе, мектептерден
әуелі ескіше, (хадимше), кейінен жазбаша (жәдитше) білім алған.Бернияз
Орынбордағы Хусаиновтың мектебінде де, одан кейін екі кластық школда, оны
бітіргеннен кейін Ақтөбе гимназиясында оқиды. Он бір жасында мұсылманша
білім алуға ынталанып, құштар болуының өзі елінен шыққан оқыған, жұртқа бел
ірі азаматтардың көптеп шығуымен де түсүнуге болады. Бернияздың немере
ағасы Сағындық Досжанов көп уақыт бала оқытып, халық ағарту аясында қызмет
етіп, Орынбор қаласында тұрған болатын. Ал сағындықтың қарындасы Аққағаз
Досжанова осы ағасының тәрбиесінде болып 1914 жылы Орынбор гимназисян
үздікке бітіріп, одан әрі жоғары дәрежелі оқу орнына түсіп, қазақ арасынан
жоғары дәрежелі білім алған тұңғыш қазақ әйелдерінің бірі.
Ақынның туған апасы Мәриям да мұсылманша сауаты бар, ақындық өнерден
хабары бар дарынды адам болған. Замандас құрбыларымен болатын айтыстарда
үнемі жеңіп отырған. Өз туған туысқандарынан басқа ел арасына белгілі
болған бірнеше оқыған адамдар шыққан. Мысалы ақынның Хұсайын медресесін
бітіріп, кеңес өкіметі тұсында көп ұстарзық еткен Жұмабай Оразалин,
көршілес елдерден шыққан Молдабаев, Жиенбаев, Тойбазаров Қазан
университетін бітірген Н.Амантаев т.б. атауға болады.
Бернияз осы оқуларда оқып жүргенде тек қана оқумен шұғылданып қана
қоймай, сол кездегі алғашқы қазақ зиялыларына нәр берген, бағыт бағдар
сілтеген, ұлттық қараңғыда жол бастар шамшырақғы болған қазақ – татар
тіліндегі басылымдар Уақыт, Тәрджиман, Қазақ, Айқап, Шура секілді
газет – журналдарды үзбей оқыған. Орыс, қазақ, татар классиктерінің
шығармаларын шәкірт шағында зер салып оқиды. А.С. Пушкин, М. Лермонтов,
Абай, Тоқай, Дәрдімандтордың өлең поэмаларын сұқтана қабылдаса, кейінірек
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев тағы басқа замандас жазушылардың
жазғандарына ерекше назар аударады, сол авторлардың ішінен кейбіреулерінің
жеке жинақтарын басып шығару жұмысына белсене атсалысады. Сонымен қатар өз
замандастары А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаевтың шығып жатқан
дүниелеріне зер салып, ерекше назар аударып отырды. Әсіресе ақын мұрасының
болашақ романтикалық – символикалық сипатына М. Жұмабаев лирикаларына және
осы Бөртеде оқып жүргенде ресейдегі болып жатқан дүниежүзілік маңызы бар
әртүрлі қоғамдық сілкіністер ақын сана –сезіміне әсер етіп отырған. М.
Ешмұхамедовтың айтуынша 1915 жылдың күзінде Бернияз Күлеев Бөртедегі екі
кластық орыс-қазақ учидищесіне түседі. Бұл мектепте басқа шәкірттердей
емес, өзін байсалды ұстап, көп ізденудің нәтижесінде ой – санасы, көзқарасы
жедел қалыптаса бастайды, саяси өмірдегі бой көрсеткен өзгерістерге де
айрықша көңіл бөліп, ерекше зер салатын болады. Мысалы, 1916 жылғы әйгілі
оқиға Берниязға қатты әсер етеді, зерделі шәкірт бұқара көпшіліктің басына
төнген ауыр халді өткір сезініп, қинала толғанады. Февраль революциясына
байланыста Б. Күлеевтің басында болған бір жағдайды келтіріп, ақынның
бірінші биографы М. Ешмұхамедов былай деп жазады: 1917 жыл, март айының
алғашқы күндері. 2 кластық училище Орынбордан небары 100 шақырымдай болса
да, қатынастың қиындығынан ауылға жөнді хабар жетпейтін, көп кешігіп
баратын. Ал қаладағы оқиғалар туралы ел ішінде сан алуан лақаптар тарай
тұрса да, төңкеріс жасалып, патшаның тақтан түскенін ешкім біле бермейтін.
Оны сезінген жергілікті әкімдер жұрттан жасыруға тырысатын еді. Бір күні
кешқұрым Бернияздың өзі алдырып тұратын газеттердің бірнеше саны келеді.
Екі жақтағы класс бөлмелерінің ортасындағы залда ешкім жоқ, Бернияз жалғыз
отырып газетті қараса, Петербургте революция (февраль революциясы) жасалған
Россияны 300 жыл бойына билеген Романовтардан соңғы патша Николай ІІ
тағынан түсірілген. Бұл туралы сол кездегі прогресшіл – демократияшыл
Уақыт газетінде (редакторы татардың демократ қайраткері Фатих Каримов)
толық жазылыпты. Патша өкіметінің Россия халқына көрсеткен жәбір –
жапасы, жұмысшы тобының өмір халі, әсіресе бұртана саналатын халықтарды
езіп, жаншуы түгел айтылған. Оннан әрі оқыған сайын Бернияз ызалан түседі.
Зығырданы қайнайды, енді ол көп нәрсені түсіне бастағандай болады. Тіпті
өзін - өзі билей алмайтын дәрежеге жетеді. Газетті оқып шыққан соң, басын
көтергенде залдың қабырғасында ілулі тұрған Николай ІІ, оның бояуымен
әдеміленіп салынған алтындаған рамкалардығы суреттеріне көзі түседі.
Ойланбастан орнына ұшып тұрып жанағы суретті жұлып алып талқандай
бастайды![4. 421].
Бұл әрине, шәкірт сынның бір қырын ғана бейнелейтін шағын көрініс,
патша өкіметі жасап келген зорлық зомбылыққа қарсы реакцияның болмашы ғана
елесі. Сонымен бірге жас Бернияздың халық мұңын, қазақ елінің ауыр халін
түсінуіне білуінің айқын айғағы.
1917 жылдың күзінде Бернияз Күлеев Орынбор қаласындағы учительдік
семинарияға түседі. Бірақ онда тұрақты білім алуға мүмкіндігі болмайды.
Өйткені сол бір уақыт толқымалы, құбылмалы кез еді. Оның бір жағында,
октябрь революциясынан кейін іле – шала бастаған азамат соғысы күшейе
түсіп, сол кезде Орынбор қаласын алады. Бернияз сол мезгілден бастап,
оқуын қоя тұрады да, совет қызметіне белсене араласады. Осы қарсанда жаған
Шын сүйсіскендер атты пьессасын сол жылы март айында өткізілген Торғай
облысы советтері съезінің делегаттарына арнап оқып береді. Бас рольді де
өзі ойнайды. Бұл съезде советтердің облыстық комитетіне Бернияз Күлеев мүше
болып сайланады.
1918 жылы Чехословак корпусының ылаңымен Қызыл гвардия Ақтөбеге қарай
ығысып, Орынбор қаласына атаман Дутовтың әскері кірген кезде, әлде жүрген
Бернияз ауылында қалып қояды. Ақынның осы бір шақтағы өмірін М.
Ешмұхамедов былай баяндайды:
Әкесі Бекеннің кішкене ағаш үйі ауылдың шетінде еді. Терезенің алдынан
өскен екі – үш терек, оның арғы жағы қара су, онда балапандарын ертіп
жүрген үйрек – қаз. Аспанда Жайықты бойлап солтүстікке қарай әртүрлі ән
құбылта, тізбектеліп тартып бара жатқан қараша қаз тырна. Ауыл шетінен,
басталатын көкмайсалы құлпырған жайылым, кең дала. Таң атып, күн көтеріліп
келе жатқанда немесе кешқұрым күн жиекке таянып, кең далада ымырт жабыларда
ашық терезе алдында шапан жамыла орындықта терең ойланып, домбыра шертіп
отырған Бернияз қасындағы үстелдің үстінде сия, қалам. Ол қоңыр дауыспен
домбыраға үзіп – үзіп үн қосады. Бұл бұрын мәлім ән де емес, күй де емес,
үні де жаңа, сөзі де жаңа, домбыра үні соған сай. Сонда үн сөзден туа ма,
әлде екеуі домбырадан шыға ма, не болмаса домбыра шабыт беруші күй құралы
ма? Бірақ сол кезде де байқағаным, қазір де байқаймын, Бернияз өлеңдерін
терең ойлана дауыстап оқығанда оған мазмұнына сәйкес күй – саз туғандай
болады. Әлде бұл өлеңді шақырғанда әуелде домбыраға үнмен қосып айтудың
қасиеті ме екен ? Қайткенде де өлең мен күй– саз тууы тереңірек зерттеуді
керек ететін мәселе болса керек.Бұдан біз Ешмұхамедовтың бір сәтке болсын
ақынның көңіл – күйін сипаттап, оның өлең шығарудағы шабытының сырын ашпақ
болғанын көреміз. Шын мәнінде Бернияз лирикасының түп- көрпіні қайда
жатқанын тура мегзейтін тәрізді.[5]
1918 жылдың күзінде Бернияз семинарияда оқымақ болып, тағы да
Орынборға барады. Бұл кезде қала ақтардың қолында еді. Бірақ көп ұзамай
1919 жылдың бас кезінде М.В. Фрунзе жолдас бастаған Қызыл Армия әскері
ақтарды Орынбордан қуып шығарады. Дегенмен,ақ гвардияшылар қаланы торып,
ара- тұра шабуыл жасауын тоқтатпайды. Тап осы уақытта қалада қалып қойған
Бернияз негізінде совет қызметін атқарып, оқуына жөндеп көңіл бөле алмайды.
1919 жылдың күзінде Орынбордан шыға сала Қызыл Армия қатты шабуыл
бастап, ақтар әскерін шығысқа қарай дүркірете қуады, революциялық құдіретті
күштің дүмпуіне жау төтеп бере алмайды. Сол қарсанда В.И. Лениннің Декреті
бойынша Әліби Жанкелдин бастаған топ Орынборға келіп, енді сол Декретке
сүйеніп, қазақ даласын басқаратын соғыс революциялық комитет құрады.
Міне, осындай саяси өмірдің қайнаған шағында Бернияз Күлеев тіршілікте
болып жатқан түбегейлі өзгерістерден сырт қалмайды, оқиғаладың жуан
ортасында жүріп, бар жігер – күшін аямай атсалысады. Ол түрліше жауапты
қызметтер атқарумен бірге жергілікті советтерді құрып, олардың жұмысын
жолға қою ісіне қатысады. Оннан соң ревкомның органы Ұшқын газетінің
редакциялық коллегиясына мүше болып тағайындалады. Сонымен қатар осы
газеттің бетінде өзінің мақалалары мен өлеңдерін жариялап тұрады.
Ақын өмірінің желісін әрі қарай тарқағандай болсақ, 1920 жылдың
күзінде Қазақстанның халық ағарту комиссариаты Бернияз Күлеевті оқу және
көркем әдебиет нұсқаларын бастырып шығару ісіне басшылық ету үшін Қазан
қаласына жібереді. Сол 1920 жылдар Бернияздың тікелей басқарумен бірнеше
кітаптар жарық көреді, олардың ішінен Абай Құнанбаев, Сұлтанмахмұт
Торайғыров және Сәкен Сейфуллиннің шығармалар жинағын атап көрсетуге
болады.
Осылайша қазақ мәдениеті мен өнерінің әдебиетінің қаз - қаз тұра
бастаған шағында Б. Күлеев халқы үшін осындай үлкен қоғамдық, мәдени
істер тындырды. Қалыптасып келе жатқан мәдени істерімізге ұйтқы болып, оның
оннан әрі өр істеп, қанат жанына мұрындық болды. Осындай жауапкершілігі
мол, қоғамдық мәдени істің басында ақын өмірінің ақырына дейін, яғни 1923
жылға дейін болды. Ескі мұраны тани да, талғай да алатын алғырлығымен
білімділігін көрсетсе, сондай – ақ ақындық өнері де өрістеп барып, тосын
ажалдан қарсығанын еркісіз сөнеді.
1923 жылдың 29 қантар күні Бернияз Бекенұлы Күлеев Қазан қаласында
кенет ажалға ұшырап, қыршын жастай шағында өзін - өзі атып, дүниеден
қайтты. Жиырма төрт – ақ жаста екен. Бернияздың өз өмірін өз қолынан
бітіріуіне қандай себеп болғаны бізге мағлұмсыз. Бірақ кейбір деректерге
қарағанда Мағжан Жұмабаев шығармаларын құрастырушылар Х.Абдулин мен Б.
Дәрімбетов былай түсіндіреді: Бернияз Қазан баспаханасында сапалы басып
шығарылуына басшылық жасайды. Сонда жүріп бір татар қызымен танысып, сөз
байласады. Бірақ екеуінің үйленуіне қыз әкесі рұқсат бермейді. Өмірден
махабатты санаған екі жас өздерін - өздері өлтіреді - дейді.
Осы қайғылы сәтті естіген кезде Мағжан қаламынан Сұлу жанның
күлкісі де сиқыр қой, күлкілер көбік болып жорғалар деген жолдар туыпты.
М. Жұмабаев қатты күйзеліп, Тілші газетіне азалы назалы және арнау
өлеңін жазды. Бернияздың өз өмірін өз қолынан бітіруіне қандай себеп
болғаны бізге мағлұмсыз. Алайда жастықтан, әсіресе тәртіпті дұрыс тәрбие
алмаудан туған бір себеп болуына шүбә жоқ, олай болса, жас жанның мұндай
жолға түсуіне өзінен бетер әлеумет айыпты. Түзу жолға сала білмеген, дұрыс
тәрбие бере білмеген әлеумет, аласұрған жас жанның қолына мылтық беруші
сол, осыны ұғу керек. Үмітті жасымыз неге ерте кетті деп емес, неге ерте
кетеді деп ренжу керек. Күнә сенде емес, көптікі. Жаның тыныш болғай еді,
жас ұлан! - деп жазады М. Жұмабаев. Бернияз Күлеев, Тілші газеті, 1923
ж, № 28,20 наурыз Ақжол газетінің 1923 жылғы 25 ақпан күнгі санында
Мағжанның Берниязға деген өлеңі жарияланады.

Жаны жалын, жаны шерлі жеткенше,
Күлсін соған, сөнсін мейлі көп есек.
Мен сөкпеймін, сені сонау толқынмен,
Қан майданға неге ғана кірдің деп.
Мен күніренем ұлы ойлар көп басыма,
Жырласаң ед шомылып көз жасына.
Тұншықтың түбіндегі тамаша
Өзі – ақ көшіп келмес па еді қасына... деп
күйінеді ақын өліміне ақын жаны. Бұл өлеңге эпиграф етіп Мағжан 1922 жылы
Барнияздың атсалысумен қазан қаласында шыққан өзінің өлеңдер жинағындағы
Ұлан деген өлеңінің соңғы екі жолы.

Ұлан өлді батып қанға,
Тиыштық тапты асау жан да, -

деген жолдар алады. Б. Күлеев шығарамашылығы ұзақ жылдар бойы дәуірдің
тынысына, заманның қабағына байланысты күрделі, қайшылықты тұрғыда
бағаланып келеді.
Шығармашылығы жайлы сөз еткенде Н. Әбдірамов: 1916 ж. Қайшылыққа
толы, сол бр талайды әрі итеріп, бері жыққан уақытта ол небары 19- ақ
жаста еді екен. Бірақ бұл да болмысынан сезімтал аса бір ауыз ашып, көз
жұмарлық аз ғұмыр емес. Керісінше қоршаған ортаның ағы мен қарасы туралы
толғаныс иіріміне түсіп, сезгенін көргісі, көргенін танығысы келетін,
соншалықты бір танымсыз, соншалықты бір мазасыз шақ па деп қаласын.
(Ойдағым, Қыздың мінәжаты, Қазан қызы). Туғанына екі аяғынан тік тұра
қалған тірі пендені кездестірген жоқпын.
Мұндай тәй-тәй басып, барып сүріну де, сонысы үшін іштей қиналып, бүліну
де заңды құбылыс. Адамзат пешенесіне табиған ана о бастан – ақ жазып
қойған осындай қалыптасу кезеңінен ол да аттап –те алмаған. Бірақ өзіндік
бір ерекшелігі жетістігі де, кемшілігі де сол, түбі қалай болар екен деп
салмақтап, артын ойламастан, айналасынан алған әсерін албырт көңілмен
қағаз бетіне түсіре берген, түсіре берген. Соларды сарапқа салып қарай
бастасақ, көз алдымызда қазақ поэзиясы деп аталатын үлкен жолға маңдай
тіреген қысқа, да болса жолаушысын адастырмастай айдын соқпақ жатады.
Жетісітігі деп отырғанымыз осы бір соқпақтың тек қана Бернияздың өзіне тән
болып шығуына үлгі қасиеттін тікелей әсерін тигізуі. Сөйтіп бітім
болмысымен бөлек, өзге ешкімдікіне ұқсамайтын Бернияз поэзиясының жасалуы
дейді. Бернияз Күлеев жөніндегі ертелі – кеш айтылып жүрген пікірлерді үш
топқа бөліп қарасаңыз да болады.
Біріншісі – ақын өлеңдерінде дүниенің фәнилігі жиі қайталанады. Мұңды
сарынға толы, өлім туралы, өмірдің өткіншілігі туралы, көп толғайды,
оқушысын оптимистік рухтан айырып, пессимизге тіршіліктен түнілуге әкеліп
тірейді дейді де, оған негіз қылып Бернияздың көңіл – күйді, психологиялық
шиеленісті сәттері тебірене жырлаған. ( Өткен өмір өкініш, Жас теректің
жапырағы, Ит көңіл арсыз көңіл, әуре көңіл) т.б. өлеңдерін
атайды.[6.42].
Екінші – Берниязды деконденттер қатарына қосуға бейім тұрады.
Б. Кенжебаев декондентство жөнінде былай дейді: Декондентство
жөнінде қолда бар анықтамаларға жүгенсек, бұл құбылысты капитализмнің
империалистік дәуірінде пайда болып, сол кездегі буржуазиялық искусствоның
дағдарысын көрсететінін баяндайды. Деконденство дегенімізге реализмге қарсы
бірнеше ағымдар, бағыттар, шкаладан енеді.
Атап айтсақ олар мыналар: символизм, импроссионизм, футуризм,
натурализм, кубизм, экспрессионизм, сюрреонизм және басқа измдер.
Деконденствоның түп- төркіні – Франция, алғаш рет осы жердің топырағында
пайда болып кейін басқа жақтарға тараған.
ХХ ғасырдың бас кезінде Россияда да иможинизм сияқты кертартпа
ағымдар орын теуіп, оларға белгілі саналаған кейбір орыс жазушылары мен
ақындарының қатысқаны мәлім. Алайда деконденствоны жалпы алғанда ол
Франциядағы көлемдегідей бой көрсете қоймай басқа елдерде көбінесе еліктеу
дәрежесінде болып келетіндігі соңғы кезде баса айтылып жүр.
Рас бұл ағымдар Россия жағдайында қазақ өмір сүре алған жоқ. Себебі
Ұлы 0ктябрь революциясынан кейін барлық мәдениет қайраткерлерінің алдына
қатал талап қойылып, олар не пролетариат ірге тасын қалай бастаған жаңа
мәдениетке қызмет ету, ия болмаса қарсы лагерьге кешіп, қастандық әрекетіне
кірісуі керек еді. Үшінші жол жоқ болатыны.
Бұл арада деконденствоның түп – төркіні қазбалап, қазақ шындығына оның онша
жанамасы бола қоймағанын дәлелдегеннің өзінде, бұл ағымнан қаза әдебиет
мүлдем сау, құлан таза еді, деген үзілді - кесілді тұжырым шығарғалы
отырған жоқпыз, өйткені сол кертартпа ағымдадың салқыны жеке бір адамға
тиюі ықтимал. әйтсе де бұдан тұтас концепция құрып, жалпыға бірдей үлкен
қорытынды жасауға, болмайды. Екінші сөзбен айтсақ, қандай құбылыс болсын ол
кереметтің күшімен ездігінен туа
қалатын ғаламат бір нәрсе емес,оның пайда болуына тиістісі әлеуметтік орта
қажет екенін ескеру қажет.
Бернияз шығармаларында қайшылықтар, торығу – толғанудан туған
пессимистік сорттар бар. Дегенмен де Бернияз қоғам тірішілігінен жоғары
тұратын ғаламат жан (демоническая личность) емес қой, ондай феномендері
ақиқат өмірде үнемі ұшырата бермейтіні, мұның өзі қиялдың құнарсыз
жемісі екендігі әлдеқашан дәлелденген болатын – ды.
Үшінші, ақын өлеңдерінің осы кезге дейін жарық кемеуіне басты желеу
болған оның саяси көзқарасы төңірегінде айтылған. Біреулер ескі дәстүрді
тірілтуді аңсайтын ұлтшыл ақындар қатарына жатқызса, екінші біреулер
тұрақты тұжырымға келе алмай, дүдаламданып, екі ұшты пікір қорытып келді.
Алғашқысы қате, кейінгісі ақын басынан кешкен күрделі әлеуметтік жағдайды
тани алмаудың нәтижесі . Бернияз ақынның алғашқы адымында, сүйенген
тіректерін, алған нәрінің төркінін қарастырып көрсек, ең алдымен
айтатынымыз: туған халқын бай ауыз әдебиеті үлгілері, оның үстіне Махамбет
пен Абай поэзиясының құнарлы әсері, кейінірек бұларға келіп А.С. Пушкин мен
М.Ю. Лермонтов секілді ұлы ұстаздар қосылады.
Бернияз Күлеев шығармаларын тексергенде де біз хрологмены сақтайтын
әдісті кеңінен қолданатын боламыз. Өйткені, ең әуелі бұл әдістің жалпыға
мәлім ұтымды жақтары бар. Мысалы, автордың алғашқы шығарған өлеңінен
бастап өмірдің соңына жазған шығармасына дейін қуалай отырып тексергенде,
ақынның өту жолындағы ерекшеліктері, табысы мен сәтсіздікке ұшырауын,
сондай – ақ замана лебін, сыртқы – ішкі алған әсерлерін,қысқасы оның өнер
жолындағы барлық эволюцияны айқын көреміз. Бұл бізге тиімді тағы бір жағдай
бар: Бернияз шығармаларының бәрінде дерлік мезгіл дәл көрсетіліп отырған.
(жылы, айы, күні) кейде сағатына шекті. Әзірше біздің қолымызда Бернияз
Күлеевтің үлкенді – кішілі 200- ге тарта өлең толғаулары, шолақ шумақатары,
баллада – поэмалары бар. Соңғы кезде ақынын бірсіпыра өлеңдері жаңадан
табылғанын жоғарыда ескеткен еді, енді солар туралы бірер сөз айта кетелік.
Қызыл книга деп аталатын, ақынның өз қолымен ескіше емлемен
жазылған 68 өлеңін 56- сы бізге бұрыннан белгілі көшірмелерде жоқ болып
шықты. Жиынтық сыртқы беттерінде алтындаған тиснениемен орысша, қазақша
былай делінген: Стихотворение Бернияза Кулеева, 1919 г. I часть, Бернияз
Күлеевтің уақ өлең жырлары, 1919 ж. Тегі шығармаларын бір жерге түгендеп
жинау әуелде ниетінде болса да, түрліше себептермен бұл ойын ол жүзеге
асыра алмаған тәрізді. Дегенмен ақын тілегін оның туған апасы Мариямның
кейінірек орындап шыққанын екінші көлемді қолжазбадан (Сұр кенподан) анық
көреміз. Бұған Бернияздың 177 шығармасы енген, оның біреуі – шағын айтыс,
төртеуі – балалда поэмалар. Шамалы бірнеше кісінің көшіргіндігінен және
белгілі бір жүйеге салынбаудың салдарынан болса керек, Бернияздың 14 өлеңі
екі реттен жазылған.
Бұл екі қолжазбаның маңызы өте зор, өйткені ондағы соңғы қосылған мол
сала шығармалар Бернияз Күлеевтің әдеби мұрасын байыта, толықтыра түсумен
бірге, оның шығармашылық бағыт – бағдарын едәуір айқындап береді. 0қушы
жұртшылыққа кезінде ол тек қана сыршыл лирик ретінде өзінің бас мұңын,
сезім толғаныстарын шебер шерте білетін, кей сәтте күйзеліс пен торығуға
шекті болатын жекешіл (индивидуалист) ақын болып көрінсе, енді оның
әлеуметтік маңызы зор өлең – жырларды да жаза алатыннын, анық аңғарамыз.
1916 -1917 жылдар Бернияз 26 өлең жазған, олардың үшеуі орысшадан
аударма, біреуі жазып жолдасына бағыш еткен. Экспромит екеуі – құттықтау
сөз. Тақырыбы жағынан алғанда ақынның төл шығармаларын шартты түрде үш
салаға бөлуге болар еді. Бірі әлеуметтік мәні бар келесі мәселелерді
қозғайтын өлең жырлар, екіншісі жеке басының сезіністерін білдіретін
толғаулар, үшіншісі махаббат сырын шертетін немесе табиғат көріністерін
бейнелейтін әлем лирика. Ақындық жолында Б. Күлеев, М. Жұмабаев секілді
арыстың символист (бейнешілдер) ақындары Брюсов, Блоктарға көп еліктеді.
Солардың жолын тұтынды. Мағжанның еліктеушілігі туралы кезінде Жүсіпбек
Аймауытов Мағжанның ақындығы туралы деген мақаласында былай деді:
Бейнешілдердің өлең жазу әдісін Мағжан қазақ әдебиетіне кіргізеді. Қай
жерде символистер өлеңнін сыртқы түріне еліктесе, кейде ішкі мәнісін де
алып жібереді. Бальмонт 22 жасында өмірден торығып, әлеуметтен қол үзіп,
Әлдиле елім, әлдиле десе, Мағжан да Бальмонтшілеп жас басынан торығып,
өлім шақыруды шығарды. Бернияз да осы сарында Өмір - өлім, Өлім құрдым,
өмір - өзен жоғалат, Ал, жүрегім, өлейін, Мен есіткен көп адам,
Жанталас, Алшы тәңірім, алшы, ал!, От жүрегім күнде өртеніп, Бүгін -
ертен өлеңдерін жазды. Өмірден әбден торығып дүниеден безген кезінде
Бернияз да Бальмонт, Мағжандар секілді:
Текке тұрып нетейін,
Тірі өлгенше кетейін.
Әуре қылған жалғаннан,
Өлген ойды қозғатар.
Идеалымды орнатар,
Орныма келсін жаңа жан,
Жан аузыма тығылып,
Жүрекке қан құйылды.
Арман өлер жайым бар,
Ерте кеттім демейін.
Жылай – жылай өлетін,
Алшы, тәңірі, алшы, ал!
- деп жырлайды .
Кезінде бұл тақырып ақын өлеңдері, ақын шығармасын зерттеушілер үшін
оның шығармашылығындағы келеңсіз мәселе, үлкен ақау деп танылады. Солай
бағаланады. Дегенмен сол кездің өзінде ақынның осы тақырыптағы өлеңдеріне
байланысты айтқан ғалым Б. Кенжебаевтың пікірін ескермей тұра алмаймыз.
Ғалым: Ақындық мәнер алуан – алуан емес пе ?! Кейде өлімді айтып өмірдің
әнін түсінуге шақыратын, кейде өлеңінің сыртқы қабатында өмірдің дегенмен
астарында сол өмірден жеріну мотиві жатуы мүмкін. Сондықтан ақынды күйшіл,
мұңшыл деп орынсыз кінәлау жараспайды деп жазады.
Бернияз өлеңдерінде өмір мен өлімді қатар алып жазады. Оның Өмір,
өлім өлеңіне тоқталсақ ақын:
Өмір, өлім – екеуі де саңырау, көр,
Не қылсаң да барар орның қара жер.
Бір айналып түбінде соғар болған соң,
Тыныштық тап, осы күннен бара бер.
Қолдан келсе, жан иесін адал ет,
Тым болмаса айналаңды ала кет.
Мақсат та жоқ, мақсат деген зат та жоқ,
Арттағыға ұйтқыңды ала кет. (19.01.1923 жыл)[7.256-
257].

1. Лирикаларының ерекшелігі

Бернияз өз поэзиясында лириканы тереңдете алған, дірілі мен сырын,
сылдыры мен келісімін күшейткен шын мәніндегі әсем келісімі мен әдемі
әсердің ақыны. Айналасын, жолындағысын, қасынан жүріп өткенді де жалт
қаратар, селт еткізер тамшыдай сүйкімді тармақатар, таңғы шықтай шумақатар
көңіл көгіндегі жұлдыздардай жазықсыз жәутен қағады. өлең мұрасы – сол бір
жылдардағы әдеби, мәдени эстетикалық хал – ахуалдың көрінісінідей беймаза,
терең жанды әлем.[8.11].
Бернияз Күлеев шығармашылығы өрістей келіп, бейнелі де көркем,
сыршыл да нәзік, мұңлы да күйлі сипатта зерделі поэзияны тудырған. Осы
тарапта Б. Кенжебаев: “Тақырыптық жағынан сөз етсек, оның шығармашылығының
басым көпшілігі махаббат лирикасы. Дүниені тіршілік бағасын бірін – бірі ол
махаббат көзімен қарайтын сәттері де бар. Ол үшін махаббат – бар
тіршіліктің мәні. Бұл тақырыпта ол интимдік лирикаға да, интимдік
объективті сарынға ұластырып интеллектуалдық лирикаға да барды” – деп
жазады.
Б Күлеев – махаббат тақырыбының жалынды жыршысы. Бұл тақырып оның
лирикаларының ішінде үлкен орын алады. Күлеевше – махаббат- машақаты көп,
бұралары мол азап дүниесі. Сондықтан да ол қасыретті, ұлы нәрсе. Махаббатта
алдау, арбау, сенбеу, күймеу жоқ!
“Махаббатсыз – дүние бос, хайуанға оны қосыңдар” деп, ұлы Абай жырлағандай
бұл тақырыптың өзі адамзат болғалы келе жатқан жібек арқауы үзілмес мәңгі
тақырып қой. Осы тарапта Б. Күлеевтің аталмыш тақырыпқа жазған сан алуан
өлеңдерінің ішінен “Таң алдында”, “Шын сүю”, “Шын сұлуға”, “Сүйікті
қайғылыға”, “Гүләндәм”, “Шер шыдатпай саған арнап”, “Құшақтағы жарыма”, “От
жалындай өртеп ішті”, “Кірсіз
көңілім, күнәсіз ізгі жанның”, “Мағрифаға”, “Сурет сыртында”, “Зейнелікке”
өлеңдерін ерекше атап кеткен орынды.
Бериняздың сүйген жарға деген бұл сезімі Мағжанның “Сен сұлу” күйімен
үндес келеді. Таза назды сезім, мөлдір сүйіспеншілікке құрылған “Гүләндәм“
атты өлеңінде ақын басқалардан қыздың сұлулығын, өзін қызғанады,
қорғаштайды. Надандар сенің қадіріңді біле алмайды дейді:

Ақ төсіңді,
Гүл бетіңді.
Жаным жатқа көрсетпесе,
Бақ алманың.
Дәмін, мәнін
Білу қайда есепте?!-

Деп ақын надандарды есекке теңесе, Мағжан өзінің “Сен сұлу” өлеңінде:

Жырларыммен кестелейін орамал,
Бүлдіргендей бөбектайым бетін бал.
Балға талай шыбын қонуға ұмтылар,
Ұмтылғанда орамалмен қағып қал, - дейді.

Сүйген жарына қатты берілген Бернияз:

Келші бері,
Сүйші мені,
Суырылсын
көмейін,
Сүй, құшақта,
От құшақта

Есім ауып өлейін! – десе,

Дәл осындай сезім кейіндегі Мағжанда:

Келші, көзім күнбетіңді көрейін,
Сүйші , сәулем, тұншығып мен өлейін. –

деп тіл қатады.

Жалпы екі ақын да ғашық жарды суреттеуде, оған құлай берілудегі
құштарлығында көп ұқсастық бар. Оған шығармаларынан көп мысал келтіре
беруге болады. Бернияз өзінің “Айныған аруға” деген өлеңінде бұл тақырыпқа
басқа бір қырынан келген. Мұнда ақын лирикалық қаһарманның сезім байлығын
бар тебіренісі, бар серпінімен терең көрсете алған. Ең әуелде ол бір
ғашығынан басқа ешкімді танығысы, көргісі
келмейді, тек соның ай жүзіне табынады, тек соның асқан көркіне бағынады
да, оны өзіне бірден бір тең жан санайды. Өйткені, қаһарман жан жарымен
жастайынан, оның күнәдән пәк, періштеден таза күнінде сүйісіп табысқан
болатын - ды. Ал қазір сол бір тұнық сезім діріл қаққан, өзгерген тәрізді,
бұрыңғы ыстықтық, мөлдірлік жоқ. Екі жастың арасына от салған қандай
әзәзіл, кімнің жалған жаласы олардың жарық күніне зілді көлеңкесін түсіріп
тұр. Алайда, жас қаһарман мұндай өзгеріске сенгісі келмейді, айырылдық
деген сөзді айтуға аузы бармайды. Сонымен бірге ол түпкі сырды аша түсуден
де бас тартады, түбі неге соғатынын біле алмай қауіптенеді. Ақырында ол
сүйген жарына тіл қатады. “Қайтейін, өзің біл, сенсіз жерде маған қызық жоқ
екенін ескер. Мен жауыз жазмыштың жазғанына көндім. Мейлі дос табалап,
дұшпан күле берсін. Әлі де сен үшін күйемін де жанамын, сені шын сүйемін,
өмірі ұмытпаймын. Ал уәдеден тану өз еркінде, тек “Мейірімді ием –
көңіліңе қайырым “салсын”, - дей келе былайша аяқтайды:

Жан – жарым, осы саған сөзім айтар,
Өкпем көп шын айнысаң саған артар.
Тапсырдым шын сүйіскен ақ жүрекке,
Сол үшін мейлінше жауап қайтар? –

деп аты шулы махаббатқа байланысты адам сезімінің тағы бір қалпын
көрсетіп, оны көркем тілмен бейнелейді.
Махаббат лирикасының кейбір жағдайда басқа әуенге кешіп жаңа сарын
табатындығын дәлелдейтін шығарманың бірі Бернияздың “Ауырғанда” деген ұзақ
өлеңі. Мұнда автор өзі сырқаттанып жатқан кезінде ғашық жарының қасына
келгеніне қатты шаттанады да, біраз шарықтап толғанып алады, одан әрі
достықтың қасиеттерін, аурудың азабын, жалғыздықтың тақсіретін санап өтеді.
Қайғы шеккен сүйген жардың ауыр халін көз алдына әкеліп елестетеді. Ақыры
жыр аяғында ақын философиялық қорытынды шақырып, былай дейді:
Жар да қалар, жыр да қалар, жыл өтер,
Жыр артынан жылдар қуып тез жетер.
Жыл жиналып дәуір боп, дәуір өмір боп,
Өткен өмір,өшкен жанға кім жетер?
Құрбы – құрдас, дос – жарыңнан кім қалар?
Күн де азайып, төмпешік боп көрді алар.
Өмірім өтсін, үнім өшсін, мейлі,
Мәңгі солмас гүлім менің жыр қылар?!
Бернияз қанша қайғырып, көз жасымен аралас қан төксе де, әсем жыры
мен сүйген жарынан әсте безініп көрген емес, керісінше әр уақыт оларға
сиынып, өзіне жұбаныш, тірек етіп отырады. Қорыта айтқанда, Бернияз
махаббатқа арналған үлкенді – кішілі бірнеше өлеңдерінде адам өмірінің гүлі
іспетті асыл сезімнің сан түрлі қыры мен сырын шебер аша алған.
Б. Күлеев шығармашылығынан табиғат тақырыбы да ерекше орын алады. Бұл
тақырыпта ақынның “Жаз”, “Күз”, “Жаздың алды”, “Жазғы дала” өлеңдерін атай
кетуге болады. Бұл өлеңдерінде ақын Абай, Ыбырай үлгілерінен таймай, өзін
сүйсіндірген көріністерді түгелдей баяндап шығады. Оның “Жаз” өлеңі ақын
қаламынан туған көркем туындыларының ішіндегі ең бір нақты тұғыры. “Жаз”
өлеңінде ақын “Қыстың кәрі мен аяздың зәрі” кетіп, жер жаңарып, табиғаттың
жайнай түсуі, аспан ашылып, күннің көзі нұр сәулесін төгуі, қызғаладақ,
қына, бәйшешектердің жазғы кең далаға көрік беруі, Орман – тоғай, өзен –
ойлақ, шалқар көл, асқар таулар мен сай салалардың баршасына безендіріп жан
бітіруі, жан – жануарлар, аң - құстар, қырда жайылған есепсіз мал, қысқасы,
автордың суреттеп отырғаны абстрактты түсінік емес, қазақ өлкесінің бір
бұрышындағы жаздың түр сипатын қонымды етіп, сүйсіне бейнелеп беру.
Өлеңнің өң бойында адам мен табиғаттың арасындағы байланысты айтқанда, ақын
сол жаратылыстың көркемдігі мен байлығына, бір сәтке (яғни жазғы шақта)
барлық дүниені жарылқай келген құбылыстың керемет жомарттылығына сұқтана
қарап, ақырында өлеңін былайша аяқтайды:

Мін таба алмай жалғанның кестесінен,
Тілсіз болып қаларсың батып сырға.

Қысқасы бұл өлеңнің құбылысы мен мазмұны Абайдың “Жазғытұрым” атты
белгілі шығармасының үлгісін едәуір қайталайды, бірақ қырдың сол танымал
көріністерін Бернияз өзінше пайымдап, өзінше сипаттауға тырысқаны да ап –
айқын білініп тұр. “Жазғы - дала” өлеңі Абайдың “Сегіз аяқ” өлеңінің
өлшем, ұйқасымен жазылған:
Қол бұлғап күліп,
Көңіліңнен тұнық
Даланы жорып бұлаңдар,
Толықсып тасқан,
Тасқынын басқан.
Даладай сылап, сылыңдап,
Шын сұлудай алпыбырап,
Көрінер сағым бұлдырап.

Ақынның “Жаз”, “Күз” өлеңі мазмұны жағынан кереғар контрастқа құрылған
“Жаз” өлеңінде ақын қуаныш та, қызық та осы кезеңде дейді. Ал “Күз”
өлеңінде бұған керісінше тіршіліктің жұтанданып, дүниенің сұрқай тартып,
жапырағынан айырылған ағаш қурайдың сұрықсыз күйіне түсіп, қызық –думанның
тақағандығын меңзейді. Ақын көңілі жазды аңсайды. Б. Күлеевтің
табиғат тақырыбындағы өлеңдерінің бір ерекшелігі табиғат суреті ақынның
көңіл – күйін сезімдері табиғат көріністерімен де атасып кеткен. Өлеңнің
ішкі астарынан жаны жаралы ақынның мұңлы күйі, шері мен зары байқалып қалып
отырады. “Жаз дала” деген өлеңінде бұл сыр:
Қозғалған дертке,
Өршіген өртке.
Мың да бір дауа жазғы шөп,
Жалымды ерім тарқасын,
Тарқасын шерім.
Бауырыңды жерге ал төсеп.
Қайғылы жастар мұнда кел,
Жалғанда жұмақ жазғы жер, - деп

өрлесе, ал “Жаздың алды” деген өлеңінде:

Қырда шөп, сайларда су, тоғайда ағаш,
Қосылса құшақтасып бәрі аралас.
Еріксіз ойдағыңды ұмыттырар,
Сонда бар қамыққанда, қайғыны жаз,
- боп

мұң төгеді.”Жас теректің жапырағына” келгенде, бұл өлеңнің таза, Европа
поэзиясының үлгісінде жазылғанын бірден – ақ көрініп тұр. Мұнда жас терек
жанды біреу іспетті де, оның бойындағы қуаныш сүйінішті, жақсылым-
жамандықты, азат арманды, зар наланы, толқу тебіреністі іздеп санағанда
солар арқылы ақын өз қалпын, ішкі толғанысы мен үміт тілегін бұлжытпай
сипаттап отыр. Өйткені, шығарманың екінші жорығында автор тура өз басының
мұң – зарына ашық көшеді де, сол жас теректің жапырағымен өзін бір
санайды:

Жас теректің жапырағы,
Жамырама, соқсын жел.
Жүрегіме менің дағы,
Жалынбаймын, етсін шер.
Сылдырлайсың, сыбдырлайсың,
Әлде өмірің өте ме?
Жылап хақтан не сұрайсың,
Ажалың күз жете ме?
Б. Күлеев, - Абай үлгісіндегі ақын. Мұны біраз зерттеушілердің
пікірінен байқауға болады. Белгілі әдебиет – зерттеуші ғалым Айдын Нұтқатов
та: “Абайдың өлең үлгілері мен өлшеулерін көп қолданған ақындардың бірі –
Бернияз Күлеев” деп атап өтеді.[9.]

Жоғары біз ақынның “Жазғы дала” өлеңінің ұйқас түрі Абайдың “Сегіз
аяқ” өлеңінің ұйқас түрімен жазылғандығын айтып өттік. Ақынның “Жан
жүрегіме”, “Жырла да, зарла көңілім”, өлеңдері Абайдың “Жүрегіме ойбай,
соқпа енді”, “Өзгеге көңілім тоярсың” өлеңіне үндес болып келеді. Абай
тілдің өнер ретіндегі сипатын, асыл сөздің жамиғатқа тигізер әсерін, үлкен
мәнін айтып, сөз ұқпайтын надандарға шүйлігеді:
Сайра да зарла қызыл тіл,
Қара көңілім оянсын.
Жыласын, көзден жас ақсын,
Омырауым боялсын.
Қара басқан қаңғыған,
Қас надан нені ұға алсын?
Көкірегінде оты бар,
Құлағын ойлы ер салсын.

Берниязға осыған әуендес, сарындас келетін ойды былайша береді:

Жырла да зарла көңілім,
Сең болып жасын төгілсін.
Естіген ойдан бас кешіп,
Қамығып шындап егілсін.
Жырла да зарла көңілім,
Қайың қайғы қайнасын.
Қиялдың құсы егіліп,
Іштегі дертті айдасын.

Абай поэзиясында жүрек үлкен поэтикалық образ міндетін атқарады.
Жүрек мәселесіне байланысты Абайдың өлеңдері мол. Соның бірі романтикалық
сипаттағы “Жүрегім ойбай, соқпа енді” өлеңінде Абай:

Жүрегім, ойбай соқпа енді,
Бола берме тым күлкі.
Көрмейсің бе тоқта енді,
Кімге сенсең, сол шикі [10. 62]., - деп

Жүрегіне тоқтау салса, Берниязда:
Жас жүрегім, жанба, текке,
Бола берме арманда.
Өрлесең де жерден көкке
Жай табу жоқ бұл жалғанда, - деп

өрекпіген жас жүректің қызуын баспақшы болады. Аталған бұл екі өлеңі
мазмұн жағынан өте ұқсас, үндес, сәйкес келетін өлеңдер. Қазақ поэзисяында
жалпы өнердің эстетикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.