Кітапханалық – библиографиялық процестерді автоматтандыру
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Ұлттық библиография және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...7
1.1 Қазақстан библиографиясына үлес қосқан
қайраткер ... ... ... ... ... ... .. ..11
1.2 Кітапхананың библиографиялық қызметін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ...14
2. Библиографиялық қызмет көрсету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Анықтамалық – библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Кітапханадағы библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Кітапханадағы библиографиялық жұмыстың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..36
3.Кітапханалық – библиографиялық процестерді автоматтандыру...43
3.1 Аудандық кітапханадағы библиографиялық жұмыстың нәтижесі ... ...47
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4. Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
1. Кітапханадағы библиографиялық жұмыстың
жоспары ... ... ... ... ... ... ...5 3
2. Азамат. Ұстаз. Қаламгер - атты профессор Т. Кәкішевтің
80 – жылдық мерей тойына арналған – слайд шоу. CD
–RW ... ... ... ... ..56
Кіріспе
XXІ ғасыр – мәдениеттің,
ғылым
мен білімнің ғасыры.
Бар білімнің қайнар
көзі - кітапхана
Н.Ә. Назарбаев
Зерттеудің өзектілігі:
Әлеуметтік прогресс, экономика және мәдениеттінің дамуы мен өсу
дәрежесі адамзат пен біріңғай қоғамның ақпаратпен хабардар етілу деңгейіне
байланысты болады.
Библиографиялық ақпарат қоғамға қызмет көрсету жүйесінде маңызды рөл
атқарып, кітапхана құрылымында жетекші орын алады. Уақыт талабына сай жыл
сайын баспа шығарылымдарындағы ақпарат тасқыны көбейі түсуде.
Кітапхананың рөлі мен маңызын анықтағанда оның ақпараттық қызметі бірінші
орынға қойылады. Кітапхананың библиографиялық қызметі ақпараттық қызметтің
дәстүрлі, сонымен бірге келешегі зор бағытының бірі.
Жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруде Қазақстан Республикасының
библиографиясының неғұрлым толық, жиі және тез қолға тиюіі болып табылатын
библиографиялық ақпараттың мүмкіндіктері кеңейі түсуде. Жылдан – жылға
баспа шығармаларында жарияланған ақпараттар легі өсе түсуде. Әдебиеттер
басылымдарының жоғары шапшаңдылықпен басылып шығуы, ақпараттар көлемінің
ұлғаюы, ақпаратты меңгеру адамның жалғыз өзінің қолынан келер
мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Оған баспа шығармаларының ауқымды легіне
төтеп беру үшін арнайы көмекшілер керек. Мұндағы басты мақсат оқырмандарға
түрлі тақырыптардағы және әр түрлі мәселелерді қамтитын баспа шығармалары
жайлы ақпарат беретін библиографиялық мәлімет, жекелеген библиографиялық
тізімдер, көрсеткіштер, әдебиеттерге арналған шолулар шығару болып
табылады.
Мәселені құрастыру дәрежесі:
Библиографиялық ақпараттың әр түрлі контекстер мен байланыстарға қатысты
міндеттері әдебиеттерді талдау мен мамандарға сұраныс жүргізгенде
көрінгендей болды.
Мысалы:
• идеалогиялық;
• ағартушылық;
• мәдени – ағартушылық;
• ұсыныстық;
• оқулық;
• жариялылық;
• педагогтық;
• ағартушылық;
• оқырманның санасын оятушылық;
• әлеуметтік;
• ақпараттық ортаны қалыптастырушылық;
• ақпаратқа құмарлықты тәрбиелеушілік;
• ғылымдық;
• ақпараттық;
• анықтамалық;
• тарихтанушылық;
• ұйымдастыру – басқарушылық;
• әстетикалық;
• модельдеушілік;
Жүйелеуді қажет етпейтін бұл тізімді еркімізге қарай қанша соза
берсен те болады. Проблеманы құрастыру дәрежесі Кітапханалық жұмыстың
міндеті ғылыми – ақапараттық аймақ, өнімді басқару, зерттеулер, өздігінен
білімін жетілдіру. Ресей мемлекетінің атақты оқымастылары Р.С. Гиляревский,
В.А. Виноградов, А.В. Соколов, Ю.Н. Столяров, И.И. Радионов, И.А. Болотин,
Г.Т. Артомонова, К.В. Тараканов және қазақ оқымыстылары С. Ахметова, Р.
Бердіғалиева, Ақшал Майра Алмабекқызы т.б.
М.А. Ақшал жұмысында ақпараттың шығуы мен қалыптасуына сұрыптау
жасайды, дамудың ашық түрін ұсынып, актуальды проблемаларды қарастырады. Ал
Ю.Н. Столярова еңбегінің зерттелуі бойынша ақпараттық қоғамда кітапхана
рөлі енгізілді. Сол себептен кітапхана спецификациясы институт құжаттамасы
ретінізе қарастырылды. Кітапхана жұмысы ғылыми даму жолына өз қорын ұсынды.
Объекты – кітапханалардың библиографиялық жұмысының жоспары мен есебін
зерттеу бағыттары.
Пәндік – кітапхана жұмысындағы библиографиялық ақпарат жүйесін басқару
және ақпарат саласының стратегиясын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алға қойып отырған мақсаты – кітапхана жұмысында
библиография теориясын пайдаланып, тәжірибеде қолдану. Кітапханадағы
библиографиялық жұмыстың жоспары мен есебін көрсету және нақты түсініктеме
беру:
1-ші библиографиялық ақпараттың жалпы пайда болу заңдылықтары мен дамуын
ашып көрсету;
2-ші библиографиялық ақпараттың құрылымын анықтау;
3-ші библиографиялық қызмет жайында түсініктеме беру;
4-ші библиографияның негізгі түрлері жайында ашып көрсету;
5-ші ақпараттық технологияны енгізу;
6-ші кітапханадағы библиографиялық жұмыстың нәтижесі;
Зерттеудің ғылымдағы жаңашылдығы. Кітапхана басқарудағы стратегиялық
әдістемелік – теориялық жүйедегі көз қарасты түсіну, әдістеменің қызметін,
мақсатын, міндетін, стратегия барасында басқаруды қарастыру. Локальдық жүйе
арқылы жаңа технологияларды басқарып, олардың қорытындысына талдау жасау.
Нарық жағдайында ақпараттық кітапханалар қызметін стратегиялық
басқару проблемаларын шешілуі жағдай концепциясы нақтылайды, соның ішінде:
• коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқаруда негізгі
әдістемелік принциптері тұрақталып қалыптасқан, кітапхана қызметінің
ерекшелігін ескере отырып, бұрын осы облыста қалыптасып қолданбаған:
кітапхана қызметінде қос мінездемелі есеп принциптері (мемлекеттік
институттар мен ақпараттық нарықтың бос субъектісі сияқты), ішкі ортаға
назар бөлу принципі, жүйелік үйлесуді топтастыру принципі, стратегияны
құрастыру кезінде минималды мөлшерде әсер ету принципі, ақпараттық
кооперация және серіктестік принципін көздеу, басшы адамның алғаш келбеті
принципі, стратегияның үздіксіз даму принципі, ақпараттық қажеттіліктерді
қанағаттандыру стратегиясына жариялау принципі, модельдеу принципі, енгізу
тәжірибелік принципі, ақпаратты бір реттік өңдеу және оны көп рет пайдалану
принципі;
• коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқаруда комплексті
әдістер құрастырылған: а) жалпы әдістемелік стратегияны бағалау жағдайы
бойынша өңделген және n-мөлшерінде объекті ретінде нарық кеңістігіндегі
кітапхана қызметі; б) екі мөлшерлі (нарық-өнім) және үш мөлшерлі
сегментацияның қорытындысын талдау негізінде мақсаттық ақпараттық қызмет
бағытын анықтау әдісі;
• қарастырылатын және құрамы мен жалғасымды операцияны құру
стратегияны коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқару
технологиясы құрастырылған: а) локальды стратегия және жалпы өндірудің
комплексті шешім; б) алгоримдік процедура интерактивті бағалау және
селкциялы ойды технологиялық процестердің түрін елестету; в) модельдің
жағдайы қиын түсу нәтижесіне байланысты интерактивті салыстыру және
нақтылау стратегиясын пайдалану;
Стратегиялық басқару шешімін шешу технологиясын, құралдарды моделдеу орны
туралы және жүйелік көз қарас, кітапханада болатын әдістемелік принциптері
арқылы және ақпаратты жүйені қамтамасыз ететін ұйымдастыру теориясын
негізгі ережелерін зерттеуге дипломдық жұмысты орындауға кірген.
Дипломдық жұмысты қорғаудағы негізгі ережелер:
1. Инновациялық процесстердің кітапханада дамуы үшін – кітапхананы жаңа
технологиямен қамтып, автоматтандыру.
2. Кітапханадағы инновация лық библиографиялық жұмыстарды зерттеу.
3. Кітапханада жаңа технологияны пайдаланып, күнделікті жұмыста қолдану.
Іс – тәжірибенің маңыздылығы: қорыта келе зерттеу нәтижесі бойынша
- инновациялық процесстердің қалыптасуы, оны күнделікті тәжірибеде
қолдану
- Қазақстанда және Бұланды ауданында библиографиялық жұмыстың жоспары
мен есебін инновациялық түрде қарастыру
Дипломдық жұмыстың алдына қойған
міндеттері:
- кітапханадағы библиографиялық жұмыстың жоспары мен есебін толық
қарастырып зерттеу
Дипломдық жұмыс құрылымы:
дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Ұлттық библиография және оның дамуы
Қай ғылым саласынан қандай кітаптар шықты? Оның толық дерегін қайдан
білуге болады? Бұл сұраққа жауап алу үшін мемлекеттік библиографияның
пайдаланады. Библиографияның барлық басқа салалары мен түрлері осы
мемлекеттік библиографияның негізінде өрбиді.
Респбликамызда барлық тілдердегі жарық көрген баспа шығармаларын түгелдей
тіркеп жариялап отыруды Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кітап
палатасы басқарады.
Қазақстан Республикасының Кітап палатасы Қазақстан Орталық Атқару
комитеті мен Қазақ ССР Халық Комиссалары Кенесінің 1937 жылғы 19 шілдедегі
Қазақ ССР мемлекеттік Кітап палатасын құру туралы бірлескен қаулысы
бойынша ұйымдастырылды.
1994 жылы ҚР Президентінің Жарлығы бойынша Кітап палатасы – Қазақстан
Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы мәртебесі берілді.
Кітап палатасы шежірелерді 1938 жылдан тек орыс тілінде, ал 1939
жылдан бастап қазақ және орыс тілдерінде шығара бастады. Кітап палатасы
еліміздің аумағында шығатын барлық баспа шығармаларының міндетті даналарын
қабылдап, мемлекеттік тіркеуге алып отырады.
Кітап палатасы республикамыздың мемлекеттік библиографияның, баспасөз
статистикасының, кітапхана каталогтарын орталықтандырудың, библиографиялық
анықтамалар берудің және баспа, полиграфия және кітап саудасы істері
жөніндегі ғылыми-техникалық хабарлардың ғылыми орталығы болып саналып отыр.
Республикадағы ғылым мен мәдениеттің дамуы әр саладағы ілім-білімнің
жеке-дараланып жетілу процестері баспасөзді де күрт өсіріп, өркендетіп
жіберді. Міне, осыған орай Кітап палатасының жұмыс көлемі молайып,
күрделене түсті.
Кітап палатасында баспасөз статистикасы 1957 ж. бастап жүргізіледі.
Бұл жұмыстың маңызды болатын бір себебі – республикада баспасөз ісін
дамытуға керекті негізгі көрсеткіштерді беріп отырады. Әуелгі кезде тек
кітаптың ғана статистикалық есебі жүргізілді.
1958 ж. Қазақ ССР баспасөз (Печать Казахстана) деген атпен
шыққан 1921-1957 жж. аралығын қамтитын бірінші статистикалық жинақ
Қазақстанның Кітап палатасынан құрастырылып шығарылды.
1964 ж. бері статистикалық материалдар жыл сайын жарияланып келеді.
Баспасөз статистикасы 1964-1969 жж. Арасында Қазақ ССР баспасөздері
шежіресінің аранаулы бөлімі болады. 1970-1972 жж. Қазақ ССР кітаптары
жылнамасында жарияланды. Ал 1975 жылдан бастап дербес басылым болып отыр.
1964 ж. бері мерзімді басылымдардың, 1967 жылдан ноталық шығармалардың,
1976 жылдан бейнелеу өнері басылымдарының статистикалық есебі жүргізіледі.
Кітап палатасы 1938 ж. бастап Баспасөз шежіресін шығарады. Бұл екі
тілде, қазақша, орысша ай сайын шығатын тұрақты басылым. Баспасөз
шежіресі мынадай бөлімдерден тұрады: Кітап шежіресі (1938 ж.),
Диссертацияларды4 авторефераттары (1954 ж.), Бейнелеу өнері
басылымдарының шежіресі (1961 ж.), Ноталар шежіресі (1964 ж.), Мерзімді
басылымдар шежіресі (1964 ж.).
Кітап шежіресіне баспаханалардан, ротапринт және т.б. көбейтетін құрал
арқылы республикада шыққан кітаптар, брошюралар, мерзімді басылымдар
(ғылыми еңбектер) тіркеледі.Диссертациялардың авторефераттары, Кітап
шежіресіне қосымша ретінде әрбір ғылым жүйесі бойынша, ал әрбір жүйе
ғылыми дәрежеге байланысты жіктеліп берілген.
Бейнелеу өнері басылымдарының шежіресі - бұған бейнелеу өнерінің
баспадан шыққан шығармалары: плакаттар, ашық хаттар, альбомдар және т.б.
кіреді.
Ноталар шежіресі - Баспасөз шежіресіне жылына екі рет, бірінші жарты
жылда шыққан ноталары 6-санында, екінші жарты жылдың ноталары 12-санында
берілген.
Мерзімді басылымдар шежіресіне республика көлемінде шығатын барлық
тілдегі газеттер, журналдар, бюллетеньдер және т.б. мерзімді басылымдар
кірген. Ол жылына бір рет шығарылған.
Шежірені пайдалануды жеңілдету үшін Атаулар көрсеткіші, Шығармалардың
мазмұн көрсеткіші, Мерзімді басылымдардың тақырыптық көрсеткіші
түзілген. Қайда, қашан, қандай басылымдар жарық көргенін осы ай сайын
шығатын Баспасөз шежіресінің сандарынан қарауға болады. Егер өткен жылғы
баспа өнімдерімен танысу керек болса, былтырғы 12-санын ақтарып жатпай-ақ
Қазақстан кітаптарының жылнамасы жүйеленген көрсеткішті қараса болады.
Жылнамада сол жылы шыққан кітаптар мен кітапшалар, диссертациялардың
авторефераттары қамтылады. Жылнама әдетте Бсапасөз шежіресінен кейін
жарық көреді.
Кітап палатасы ай сайын Мақалалар мен рецензиялар шежіресі
көрсеткішін шығарды. Шежіре бірнеше бөлімнен тұрды:
- 1938 жылдан бастап шығарылып келе жатқан Журнал мақалаларының
шежіресінде республикада шығатын журналдар мен жалғасты басылымдарда
(еңбектер, ғылыми жазбалар, тақырыптық жинақтар) жарияланған шығармалар
тіркелді.
- 1957 жылдан бері Газет мақалаларының шежіресі бөлімі шығады. Оған
республикалық және облыстық газеттерде жарияланған шығармалар іріктелініп
алынды. [5,41-45 б.]
- Резенцилар шежіресіне 1957 жылдан бері орталық және республикалық
баспаларда жарық көрген шығармалар, газет-журналдарда жарияланған сын,
мақалалар тіркелді.
Мақалалар мен рецензиялар шежіресі көрсеткіш кітабының соңында есімдердің
алфавиттік көрсеткіштері мен шежірені құрастыруға пайдаланылған мерзімді
басылымдар тізімі берілген.
Кітап палатасының мемлекеттік библиография бөлімі 1968 жылдан бастап жұмыс
істейді. Ол мемлекеттік библиографияның көрсеткіштерін құрастыру үшін
кітаптарға, нота және бейнелеу өнері басылымдарына, газет-журнал
мақалаларына сипаттама жазып, жіктеу жұмысымен шұғылданды.
Мемлекеттік библиография көрсеткіштерінің жүйесі баспасөздің түр-
түріне қарай құрылған Қазақстан Республикасының Кітап палатасы өз қызметіне
кіріскен алғашқы күннен бастап республика көлемінде шыққан барлық саладағы
баспа шығармаларын көрсететін әр түрлі шежірелер мен көрсеткіштерді шығару
арқылы өзінің библиографиялық қызметіне кірісіп те кеткен еді.
Кітап палатасы шығаратын шежірелер, көрсеткіштер және статистикалық
материалдардың алғашқы нөмірінен бастап палатының негізгі тұтынушылары –
республикалық, облыстық, қалалықкітапханаларға ғана емес, сонымен қатар
музейлерге, институттарға, жекелеген адамдарға, студенттерге, оқытушыларға,
ғалымдарға, журналистерге, яғни республиканың баспа шығармалары
қызықтыратын әрбір азамат үшін белгілі бір дәрежеде ақпараттардың жинағы
ретінде қызмет атқарып келеді.
Кітап палатасының басылымдары – Қазақстанда шыққан барлық баспа
шығармалары жайлы толық және жан-жақты мәліметтер беріп отыратын бірден-бір
ақпараттық-библиографиялық құралдар.
Қазақстан Республикасының саяси бостандық алып әлеуметтік-экономикалық
жолына бет бұрғанда ұлтымыздың библиографиясына да баса назар аударылуда.
Газеттер мен журналдардың атауларының көбеюі мақалалар мен
рецензиялар шежіресінің ұлғаюын,сондай-акқмемлекеттік библиография
бөлімінің білікті мамандармен толықтырылуын талап етті. Оқырмандардың да,
мамандардың да іздегенін жылдам табуына қолайлы шежіре ішіндегі
материалдарды бірінші қазақ тілінде, содан соң орыс тілінде орналастыру
мүмкіндігі туды.
1992 жылдан бастап Журнал мақұалаларының шежіресі өз алдына жеке
көрсеткіш болып шығады. Көмекші бөлімде Атаулар көрсеткіші мен
шежіреніқұрастыруға пайдаланған мерзімді басылымдардың тізімі берілген.
Көрсеткіш қазақ, орыс бөлімдерінен тұрады.
Газеттерде жарияланған барша әдебиет жинақталып, 1992 жылдан бері Газет
мақалаларының шежіресі деген көрсеткіште шығады. Онда атаулар көрсеткіші
беріліп, шежірені құрастыруға пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
республикалық, қалалық, облыстық болып жеке-жеке алфавиттік ретпен
жүйеленген. Ал газет-журнал бетінде жарияланған сын мақалалар Рецензиялар
шежіресі деген жеке көрсеткіште тіркелінеді.
Мұнан әрі Қазақстан туралы өзге республикалар мен шет елдерде қандай
шығармалар жарияланып жатқандығымен оқырмандарды таныстыру мақсатында 1967
жылдан бері қарай Қазақстан КСРО және шет ел баспасөзінде атты тоқсан
сайын шығып тұратын библиографиялық көрсеткіш шығарылған. Ал еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін бұл көрсеткіш құрамына біраз түзетулер мен
өзгертулер енгізіліп, 1992 жылдан бастап Казахстаника деген атпен
шығарыла бастады.
Көрсеткіштердің бірінші бөлімінде Қазақстан туралы ТМД халықтары
тілдеріндегі жарияланған кітап, реферат, жинақтар, нота шығармалары,
бейнелеу өнері саласындағы туындылары жинақталады. Көрсеткішке енген
материалдар жарияланған тілдер мен көрсеткішті құрастыруға пайдаланған
мерзімді басылымдар тізімінің көрсеткіші берілген.
Екінші бөлімде шет ел тілінде жарияланған және қазақстандық авторлардың шет
тілі мен өзге мемлекеттерде жарияланған шығармалары жөніндегі мәліметтер
беріліп отырады.
Әрбір бөлімде әуелі кітапқа, содан соң мақалаларға сипаттама беріледі. Ең
соңыңда шет елдегі әдебиеттің негізгі түпнұсқа сипаттамасына қоса орыс
тіліндегі аудармасы келтіріледі. Ал сын мақалалар өзіндік сипаттама
ерекшеліктеріне сәйкес жеке бөлімге біріктірілген. Одан ары
диссертациялардың авторефераттары, бейнелеу өнері басылымдары мен ноталық
басылымдар жеке тарауға бөлінеді. Көмекші бөлімінде көрсеткіште пайдаланған
журнал, жалғасты басылым, газет атаулары мен есімдер көрсеткіші, шет ел
тілдерінің көрсеткіші беріледі.
Баспасөз шежіресі жүйелі түрде шығып тұрады. Баспасөз шежіресінде
материалдар тілдік принцип бойынша орналасқан, сонымен қатар ұйғыр және
қырғыз тілдеріндегі мақалалар қазақ тіліндегі бөлімде орналастырылған,
олардың сипаттамалары өз тілінде беріледі. Ноталық және бейнелеу өнері
басылымдарының көбі қазақ тілінде шығатын болғандықтан, қазақша бөлімде
кітаптар бөлімшесінен кейін беріледі. Корей, неміс және т.б. тілдердегі
кітаптар төл тіліндегі ескертпесімен көрсетіліп, орыс тілінде сипатталады,
осы орысша бөлімде Диссертациялардың авторефераттары орналастырылған.
Қазақстан Республикасының Кітап палатасы өзінің шежірелері мен
көрсеткіштерін бұрындары 1986 жылғы КСРО кітап басыламдары үшін жіктеудің
біріккен схемасы бойынша жүйелейтін еді. 1994 жылдан бері қарай
әдебиеттерді жіктеудің халықаралық стандарты ӘОЖ (әмбебап ондық жүйе)
бойынша жүйеленіп келеді. Себебі ӘОЖ жүйесі бойынша жіктеу қандай жаңа
құбылыстар шығып жатса да, өз құрамын бұзбай тиісті бөлімі бойынша жіктеліп
кете беретіндігімен ерекшеленіп, дүние жүзі бойынша қолдау табуда.
Атаулар көрсеткіші көмекші көрсеткіштердің ішіндегі ең негізгісі
болып саналады, себебі ол Кітап палатасының барлық шежірелері мен
көрсеткіштерінде беріліп отырады, сондай-ақ Кітап шежіресінде пәндік
көрсеткіш, Кітап жылнамасы, Жалғысты басылымдар көрсеткішінде
тақырыптар көрсеткіші және Тілдер көрсеткіші (орыс тілінен басқасы)
Казахстаникада беріліп отырады. 1993 жылдан бастап географиялық көрсеткіш
енгізілді. Қалыптасқан технологиялардан автоматтандыру жүйесіне көшу атап
айтарлық жай. 1986 жылдан бастап статистика бөлімінің баспа өнімдерінің
барлық түрлерінің статистикалық мәліметтерін өңдеуге көмектесіп отырған
болса, 1991 ж. Бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Кітап палатасының
қызметкерлері статистикалық материалдарды шығаратын көрсеткіштерді,
электрондық каталогтарды, мәліметтер базаларын, барлық библиографиялық
қызметті жаңа компьютерлік технологияны қолданып, электронды түрде өңдеуге
бірыңғай кірісті. Қазір Кітап палатасы нарықтық экономикаға көшуге
байланысты жаңа жол іздеу үстінде.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кітап палатасын құру –
республика баспа ісінің қауырт дамыуна және сан-салалы баспасөз туындыларын
мемлекетті есепке алып, насихаттау ісіне тікелей байланысты болады. [21,38-
40 б.]
Өзінің тарихында Кітап палатасы баспасөз шығармаларының қарапайым
тіркеушісінен республиканың баспа ісі, полиграфия және кітап саудасы
саласындағы, мемлекетті библиография, баспасөз статистикасы мен кітапхана
каталогтерін орталықтандырудың, анықтамалық жұмыс пен жүйелік ғылыми-
технологиялық хабардың ғылыми ошағына айналды.
1.1. Қазақстан библиографиясына аса маңызды үлес қосқан қайраткер
Біздің заманымыз-өткен заманның баласы, келер заманның атасы деген
ұлы ғалым А. Байтұрсыновтың сөзінде зор мағына бар. Өз ұлтының өткенін
қастерлеп, бүгінгі күннің қажетіне жарата білу келешегінен үміт күттірер
өркениетті елдің үлесіне ғана тиеді. Тарихымыздың ұзынсонар, сан – қилы
жолынан өткен мәдени үрдістерімізді шашау шығармай бүгінгі және келешек
ұрпақтың мұрасына айналдыру жолында кітаптың атқарар ролі орасан зор. Сол
қазақ кітаптарының тарихын түбегейлі зерттеу үшін кітапхана ісінде
библиография қыруар қызмет атқарады.
Осы ғылым саласының дамуына үлес қосқандардың бірі – педагогика
ғылымының кандидаты, доцент Ақшал Майра Алмабекқызы. Оның есімі ұлттық
библиографияның теориясы, тарихы, тәжірибесі дамуымен тығыз байланысты.
Ақшал Майра Алмабекқызы 1946-жылы-24 тамызда Алматы облысы, Жамбыл ауданы,
Ұзын ағаш ауылында дүниеге келді.
1968-жылы Мәскеу мемлекеттік мәдениет институтын бітірді. 19773-1975
жылдары осы институттың аспирантурасында оқып, 1977 жылы осында кандидаттық
диссертация қорғада.
Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында 1969 жылдан
істейді. Библиография кафедрасының оқытушысынан бастап 1978-1986, 1989-1996
жылдары Библиография кафедрасының меңгерушісі, 1986-1987 жылдары Кітапхана
факультетінің деканы қызметтерін атқарды. 1997-2000 жылдары Қазақтың
мемлекетік аграрлық университетінің Мәдениеттану, әлеуметтану және
саясаттану кафедрасының доценті. 2000-2001 оқу жылынан бастап Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының Кітапханатану, еңбек және
сервис кафедрасының доценті. 2001 жылдың 1 қыркүйегінен осы институттың
Қазақстан тарихы және құқық кафедрасының доценті, 2004 жылдың қыркүйегінен
Кітапханатану және библиография кафедрасының доценті қызметін атқаруда.
Майра Алмабекқызының өмірлік күнтізбесін парақтап отырсақ, ол
бүгінде адам ғұмырының еңселі жасы алпысқа келіпті. Осы жастың 37 жылын
рухани қазынаның қоймасы мен қорғаушысы – кітапхана ісі мен кітапханашы –
мәртебелі мамандығының кәсіби деңгейін, мерейі мен беделін арттыруға
аянбай, бар күш-жігер, білім-білігін арнапты. Осыншама жыл бір салада
еңбек етіп, оның ыстық – суығына төзу өз мамандығын шынайы сүйе, қадірлеп,
құрметтей білген жандардың қолынан келетіні мәлім. Қаншама кітапханашыларды
білім бұлағымен сусындатып, кітапханатану және библиография мамандығының
иелері ретінде үлкен еңбек жолына аттандырған. Ұлттық кітапханада Майра
Алмабекқызының бірқатар түлектері бүгінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасында жемісті еңбек етуде. Атап айтсақ, Диссертация бөлімінің
меңгерушісі Тілеубаева Гүлжан Амантайқызы; Кітапханаларды дамыту
орталығының бас мамандары – Валиулина Маржан Бекарыстанқызы, Шаймерденова
Бағдат Шаймерденқызы, Тұяқова Салима Тоқтасынқызы; Ғылыми зерттеу бөлімінің
қызметкері Барманашева Жанат Әбілқасымқызы және т.б. Майра Алмабекқызы
қазақ қыздарының сапалы да, сауатты болып шығуына, оларға тек кәсіби білім
ғана емес, үлгі, өнеге, парасат кілтін де қоса ұстатып жүрген ардақты
ұстаз. Еңбекқор, ізденімпаз, үнемі жаңашылдыққа ұмтылып жүретін Мекең өз
еңбек жолының бастауында тұрған кітапхана факультетінің ұйымдастырушысы,
оның қалыптасып дамуына көп еңбек сіңірген, ұзақ жылдар бойы факультет
деканы, Кітапханатану кафедрасының алғашқы меңгерушісі, ғалым, ұстаз
Әліпбек Жөкебаев пен библиография кафедрасының меңгерушісі, Қазақстан
мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер Ермек Сейханұлы Айтбаев екенін үнемі
айтып, жазып жүреді.
Майра Алмабекқызы Қазақстан ғылымына да зор үлес қосты. Ол 30-дан астам
ғылыми еңбектің, оның ішінде 2 оқу құралының авторы. Отантану пәнінің
типтік бағдарламасының, көптеген кәсіби оқу пәндерінің жұмыс
бағдарламаларының құрастырушысы. Ғылыми еңбектерінің басым көпшілігі
Қазақстан библиографиясына арналған. Қазақстан библиографиясының жан-жақты
дамуының айқын көрінісі-салалық библиографияның жүйе ретінде қалыптасуы
және оның зерттеле бастауы. Осы салада 70-80 жылдары Қазақстанның саяси-
қоғамдық библиографиясын, оның теориясы мен практикасын зерттеуде М.А.
Ақшалдың ғылыми еңбектерінің, жариялаған мақалаларының айтарлықтай ерекше
маңызы болды. 1977 жылы Республикада бірінші болып Мәскеу мемлекеттік
мәдениет институтында (қазір университет) белгілі ғалым, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Лев Абрамович Левиннің жетекшілігімен
Қазақстанның қоғамдық саяси әдебиеттер библиографиясының негізгі кезеңдері
мен қазіргі жағдайы тақырыбы бойынша кандидаттық диссертация қорғады.
Сол жылдардан бастап Майра Алмабекқызы Қазақстанның саяси – қоғамдық
әдебиеттер библиографиясының даму тарихы мен жай-күйін, теориясы мен
әдістермесін зерттейді. Осы салада Республикада қалыптасып дами бастаған
ретроспективтік ғылыми-көмекші және ұсыныс библиографиясы жөнінде
жариялаған ғылыми мақалалары зерттеушілер мен кітапхана мамандарын бей-жай
қалдырып көрген емес.
Қазақстанның сапалық библиографиясында 90-жылдары зерттелген өзекті
тақырыптардың бірі – Қазақстанның тарих библиографиясы. Отан тарихын
зерттеуде ғалымдар мен мамандар үшін аса құнды іргелі ретроспективті ғылыми-
көмекші библиографиялық басылымдары зерттеп, оларға библиографиялық шолу
жасап, сипаттама берген мақалалары бүгінде өз маңызын жоғалтқан емес.
Солардың ішінде әсіресе Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихына
арналған библиографиялық көрсеткіштердің ақпараттық маңызы мен
ерекшеліктеріжәне Қазақстан тарихының библиографиясындағы ақтандақтар
мәселелері сөз болды.
1998 жылы Қазақстан даму институты мен Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының ұжымы бірлесіп Қазақтар энциклопедиясының библиографиялық
томын шығарды. Бұл – мемлекеттану, демография, тарих, түріктану,
этнография, философия ғылымдары саласындағы еңбектер мен мақалалардың ұзын
саны сегіз мыңнан астам дерегін ұсынатын аса құнды дерекнамалық анықтамалық
басылым. 1999 жылы Майра Алмабекқызы осы библиографиялық томның мақсатын,
өзіндік ерекшеліктерін, ұсыныстық сипатын, қоғам өміріндегі елеулі құбылыс
ретінде бағаланатын еңбек екенін көрсететін сын-мақаласын жариялайды.
Республика кітапханаларында өзекті саяси-қоғамдық тақырыптарға
байланысты әдебиеттерді ұсыныс көрсеткіштерінің көмегімен насихаттауға
арналған мақалаларының маңызын ерекше атап өткен жөн.
1985 жылы доцент Г.Х. Нұғыбаева Қазақстанда балалар әдебиетінің 1970-80
жж. Қалыптасуы мен дамыу тақырыбы бойынша диссертация қорғап, филология
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алды.
Майра Алмабекқызы Қазақстан Республикасында маман кадрларды
даярлаудың, кітапханалық білім берудің өзекті мәселелерімен жан-жақты танып
– білу мақсатында Алматы, Шыикент, Кемерево қалаларында өткен халықаралық,
одақтық және республикалық ғылыми тәжірибелік конференцияларға қатысып, осы
мәселелерге қатысты мақалаларын баспасөзде жариялап отырды.
1980-90- жылдары М.А. Ақшал ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелерін
уақыт талаптарына сайоқу процесіне енгізуге белсене араласып, Қазақстанның
ұлттық билиографиясы, Қазақстанның саяси-қоғамдық әдебиеттер
библиографиясы арнайы курстарының оқу бағдарламаларын жасап, оларды
Кітапханатану және билиография мамандығының оқу жүйесіне енгізді.
Осы жылдары Кітапханатану және библиография мамандығы бойынша
жоғары және арнаулы оқу орындарының кітапхана факультеттері студенттері мен
кітапхана қызметкерлеріне арналған оқу, оқу – эдістемелік құралдар қазақ
тілінде шыға бастады. Солардың бірі 1993 жылы Ана тілі баспасынан жарық
көрген С.Ш. Ахметова мен М.А. Ақшалдың Кітапханадағы библиографиялық жұмыс
Ұйамдастыру мен методика атты оқу құралы. Оқу құралында кітапханадағы
библиографиялық жұмысты ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, оқырмандарға
библиографиялық қызмет көрсетудің түрлері, библиографиялық білімді
насихаттаудың жолдары баяндалған.
Жоғары оқу орындарында білім алып жатқан болашақ мамандардың өз
Отанының бай тарихы мен байырғы мәдениетінен, ұлттық салтдәстүрінен жан-
жақты хабардан болуына, жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге үлкен
септігін тигізетін – Отантану пәні. 1999 – 2000 – шы оқу жылында Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің шешімімен (5
қыркүйек, 1999 ж.) Қазақ ханымы. Жоғары оқу орны компоненті. Инновациялық
оқу бағдарламасы оқу жүйесіне енгізілді. Осы бағдарлама құрамында берілген
Отантану пәнінің типтік бағдарламасын құрастырушы авторлардың бірі М.А.
Ақшал болды.
М.А. Ақшал – кәсіби біліктілігі жоғары маман, рухани дүниетанымы кең,
оқытушылар мен студенттер, кітапхана мамандары арасында беледі жоғары
ұстаз, тәлімгер. Жалпы еңбек өтілі – 43 жыл, соның ішінде педагогикалық
еңбек өтілі – 37 жыл. Осы жылдар аралығында Мәдениеттану, Мамандыққа
кіріспен, Библиографиятану, Қоғамдық-саяси әдебиеттер библиографиясы,
Қазақстанның қоғамдық-саяси әдебиеттер библиографиясы, Қазақстанның
ұлттық библиографиясы, Өлкетану библиографиясы, Отантану, Әлемдік
библиография оқу пәндерін меңгеріп, осы пәндерден дәріс оқыды.
2004-2005, 2005-2006 оқу жылдарында Мұрағаттану мамандығының
студенттеріне оқылған пәндер: Ақпаратты библиографиялық іздеу жолдары,
Салалық библиографиялық өнімдер мен қызмет ету маркетингі, Кітапханалық
маркетинг, Мұрағаттардың жалпы тарихы, Қазақстанның мұрағат қызметі.
Жоғарыда аталған пәндерден оқу жұмыс бағдарламалары, Силлабустар (1-
2 курс студенттеріне) жасалынды. Оқу жүйесіне жаңа инновациялық
технологияны ендіруге орасан зор көңіл бөліп отырады.
Майра Алмабекқызы ұзақ жылдар бойы үзбей студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарына, дипломдық, курстық жұмыстарына жетекшілік етеді.
Кітапханатану және библиография мамандығы бойынша ғылыми жұмыстарға,
әдебиеттер көрсеткіштеріне пікір жазады.
1980-85 жылдары Әл-Фараби атындағы Шымкент педагогикалық мәдениет
институтының студенттеріне арнаулы курстардан дәріс берген, мемлекеттік
емтихан қабылдау комиссиясының төрайымы міндетін атқарған. [15, 31-33 б.]
1.2. Кітапхананың библиографиялық қызметін басқару.
Қазіргі кітапхана (ең алдымен әмбебап ғылыми кітапханалар) көптеген
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен дамитын күрделі жүйе болып
табылады. Оған библиографиялық қызмет маңызды кіші жүйелердің бірі ретінде
енеді. Оған тән ерекшелік ұйымдық жағынан бөлшектелуі болып саналады, мұның
өзі оны басқаруды қиындатады.
Библиографиялық қызметті басқару проблемасын қарастыру үшін ең
кемінде жүйе деген ұғым туралы мейлінше жалпылама түсінік болуы қажет.
Мұның маңызды болатын себебі, арнаулы әдебиетте жүйе термині едәуір жиі
қолданылады, бірақ барлық уақытта бірдей орынды қолданыла бермейді. Қазіргі
уақытта жүйе ұғымының әртүрлі анықтамасы бар. Біз солардың біреуін
пайдаланамыз, оған сәйкес тұтас құрылым болып табылатын, оның өзіне тән,
бірақ оның элементтерінде болмайтын жаңа қасиеттері бар, өзара іс-қимыл
жасайтын элементтердің жиынтығы жүйе деп түсініледі. Басқаша айтқанда, жүйе
дегеніміз белгілі бір қатынастары (байланыстары) бар, алға қойылған
мақсаттарға жетуге бағытталғын объектілердің (элементтердің) тәртіпке
келтірілген жиынтығы. Бұл қатынастар хабарламалық, механикалық немесе
басқару сипатында болуы мүмкін. Біз жүйенің соңғы байланыс түріне ден
қоятын боламыз.
Әрбір әлеуметтік жүйе дербес, бірақ өзара байланысты екі жүйеден –
басқарылатын (басқару объектісі) және басқаратын (басқару субъектісі)
жүйеден тұрады.
Материалдық игіліктер жасаудың немесе қызмет көрсеттудің тікелей
процесін қамтамасыз ететін барлық элементтер мен кіші жүйелер басқарылатын
жүйеге жатады. Ал басқаратын жүйеге басқару процесін қамтамасыз ететін
барлық элементтер мен кіші жүйелер енеді.
Кітапханада оқырмандарға қызмет көрсетумен әлдебір байланысы бар
бөлімшелердің бәрі (әрине, оның ішінде әдебиетті комплектілеу, өңдеу,
каталогтарды және басқаларын ұйымдастыру бөлімдері де) басқарылатын жүйе
болып табылады. Ал кітапхананың дирекциясы мен бөлімшелердің басшылары,
яғни басқарылатын жүйеде жұмыс істейтін қызметкерлер коллективтеріне
нысаналы ықпал жасайтын адамдар басқаратын жүйе (басқару органы) ретінде
қаралады.
Басқарудың принциптері мен әдістері
Басқару принциптерінің бірі демократиялық централизм принципі болып
табылады, ол дара басшылық пен коллегиялылықты, орталықтандырылған
басшылықпен кәсіпорындар, мекемелер коллективтерінің алдында тұрған
экономикалық, ғылыми-өндірістік, әлеуметтік және басқа міндеттерді шешуде,
барлық қызметкерлердің инициативасын дамытуда олардың дербестігін
ұштастыруды көздейді.
Кітапхананы және (немесе) оның бөлімшелерін басқару жөнінде
басқарудың ғылымилығы принципінің маңызын атап көрсеткен жөн. Ол басқару
теориясының ең жаңа жетістіктерін, осы заманғы техникалық құралдарды
пайдалануды талап етеді. Бұл принципті жүзеге асыру кезінде әрбір басқару
объектісіне жеке көзқарасты қолдану, оның ерекшеліктерін ескеру, таптаурын
болған шешімдерден аулақ болу қажет.
Егер мақсатты анықтаған кезде неге жету керек? деген сұраққа жауап
қайтару қажет болса, соның ізінше алға қойылған мақсатқа қайткенде де
мейлінше ұтымды жету керек? деген сұрақ туындайды. Басқаша айтқанда,
басқару мақсатына жетуді қамтамасыз ететін ең тиімді әдістерді таңдау қажет
болады. Бұл ретте қызметкерлер коллективіне немесе осы коллективтің
жекелеген мүшелеріне нысаналы ықпал етудің тәсілдерін әдістер деп түсіну
керек.
Әлеуметтік-экономикалық жүйелерді (бірінші кезекте өндірістік сала
кәсіпорындарын) басқару теориясында әдістердің үш тобы: ұйымдық-әкімшілік
(кейде олар әкімшілік деп аталады), экономикалық және әлеуметтік-
психологиялық әдістері бөліп көрсетіледі. Олар, әдетте, кешенді түрде
қолданылады, мұның өзі ықпал етуде жақсы нәтижелерге жетуге мүмкіндік
береді.
Ұйымдық-әкімшілік әдістерге ықпал етудің тікелей сипатта болуына
тән; кез келген әкімшілік акт міндетті түрде орындалуға тиіс. Бұл ғылыми
негізделген әкімшілік шешімдер қабылдаудың, бұйрықтарды, өкімдерді
орындауға, регламент белгіленетін құжаттар талаптарын сақтауға бақылау
жасап отырудың маңызды екенін көрсетеді.
Ықпал етудің ерекшеліктерін ескере отырып, ұйымдық-әкімшілік
әдістерді үш түрге (шағын топтарға): ұйымдық-тұрақтандырушылық, өкімшілік
және тәртіптік түрлеріне бөлуге болады. Олардың ішінде ұйымдық-
тұрақтандырушылық топ өзекті орын алады. Олар қатаң регламент белгілеу
жолымен жүйедегі ұйымдық байланыстардың ұзақ мерзімге нығайтылуын
қамтамасыз етеді. Мұндай ұйымдық ықпал етуге ережелер енгізу жолымен қол
жеткізіледі. Олар сол ережелерде дәлмедәл белгіленген уақыт ішінде
орындалуға міндетті және сол кезеңде қолданылады. Мұндай регламент
белгіленетін құжаттарға басқару объектісі ретіндегі кітапхана туралы ереже,
сондай-ақ оның жекелеген бөлімшелерінің (бөлімдерінің, секторларының)
статусын, міндеттерін, функцияларын белгілейтін ережелер немесе қайсыбір
процестің (мысалы, белгілі бір тұтынушылар топтарына библиографиялық қызмет
көрсетудің) тәртібі мен оған қатысушылардың құрамына регламент белгілейтін
ережелер мысал бола алады. Қызметтер, олардың міндетін атқаруға қойылатын
негізгі талаптар тізбесі келтіріліп, қызметкерлердің штат саны белгіленетін
құжаттар, сондай-ақ қызметтік нұсқаулар регламенттеуші құжаттар қатарына
жатады.
Белгілі бір міндеттер шеңберін атқара отырып, бөлімше басшысының
және (немесе) орындаушының өз участкесінде шешімдер қабылдаған кезде өзінің
іс-қимылы объективті бағаланбайды деп қорықпай-ақ, инициатива мен дербестік
көрсетуге мүмкіндігі бар.Әсіресе облыстық кітапхананың бөлім басшыларының
және осы бөлімдерде жұмыс істейтін библиографтардың міндеттерін
регламенттеу маңызды. Мұнсыз функционалдық шағын жүйе ретіндегі
библиографиялық қызметтің мүлтіксіз жұмыс істеуіне қол жеткізу мүмкін емес.
Тәртіптік ықпал ету әдістері дегеніміз жауапкершілік белгілеу болып
табылады. Оның жеке және коллективтік, материалдық және моральдық
жауапкершілік болуы мүмкін.
Экономикалық әдістер арқылы өндірістік коллективтерді де, жекелеген
қызметкерлерді де материалдық жағынан ынталандыру жүзеге асырылады. Бұл
әдістер өндіріс саласында ғана емес, сонымен қатар ақылы қызмет
көрсетілетін салаларда да пайдаланылады. Кітапханаларда оқырмандарға
қызметтің көпшілігі әдетте тегін көрсетіледі. Сондықтан оларда басқарудың
экономикалық әдістері шектеулі көлемде қолданылуы мүмкін (мысалы, ерекше
көзге түскен қызметкерлерге сыйлықтар беру). Кәсіпорындар мен ұйымдардың
көптеген арнаулы кітапханаларында кітапхана қызметкерлерін материалдық
жағынан ынталандыру әдетте коллектив қызмет көрсететін ғылыми-өндірістік
жоспарларының ойдағыдай орындалуына байланысты етіп қойылады. [3,125-130
б.]
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістерге – коллективтің
қалаптасуы мен дамуына ықпал етудің әр алуан тәсілдері, ал психологиялық
әдістерге адамдар арасындағы өзара қатынастарды реттеу жатады. Бұған жақсы
әлеуметтік және психологиялық еңбек жағдайларын жасау, еңбекті моральдық
жағынан ынталанддыру жолымен, коллектив мүшелерінің творчестволық өсуіне,
мәдени және кәсіптік деңгейінің артуына жәрдемдесу және т.б. арқылы қол
жеткізіледі.
Басқару функцияларына: жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, есепке
алу және реттеп отыру жатады. Аталған функциялардың бәрі бір-бірімен өте
тығыз байланысты екенін ескерте кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау,
есепке кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау, есепке алу бұл жұмысты
ұйымдастыруды талап етеді, сол сияқты жоспарламайынша, реттемейінше, есепке
алмайынша және т.б. болмайынша, ұйымдастыру процесі де мүмкін емес.
Басқарудың түрлі деңгейлерінде бұл функциялардың толықтығы түрліше болады.
Мысалы, аталған функциялардың бәрі облыстық кітапханада да,
орталықтандырылған кітапханалар жүйесінде де библиографилық қызметті
басқаруға пайдаланылады, алайда олардың бәрі біркелкі пайдаланыла бермеуі
мүмкін. Жоспарлау айқындаушы функция болып табылады. Қалған функциялардың
берін орындау жоспарлы тапсырмалармен белгіленетін қызмет нәтижелеріне жету
міндеттеріне бағындырылатынын айтудың өзі жеткілікті.
Ұйымдастыру функциясы жүйенің қолданылып жүрген ұйымдастырылуының
жаңа мақсаттарға сай келуіне қол жеткізуді қамтамасыз ететін процесс
ретінде көрінеді. Үлкен жүйе ауқымында басқарудың жаңа объектілері мен
субъектілерін қалыптастыру немесе ескілерін қайта құру қажет болуы мүмкін.
Бұған мемлекеттік бұқаралық кітапханалар желісін орталықтандыру мысал бола
алады. Ол басқарудың объектілері де, субъектілерін де қайта құруға әкеп
соқты.
Бақылау функциясы қызмет нәтижелерінің жоспарда көзделген
тапсырмаларға сәйкес келуін бағалау болып табылады. Есепке алу функциясы
бақылау функциясымен тығыз байланысты, өйткені есепке алмайынша, өндіріс
процесінің нәтижелеріне бақылау жасау, олардың жоспарлы көрсеткіштерге сай
келуін бағалау мүмкін емес. Кез келген әлеуметтік жүйенің, соның ішінде
кітапхананың да қызметін жоспарлау есепке алу негізінде жүзеге асырылады.
Басқарудың ұйымдық құрылымы:
Әлеуметтек объектілерді басқарудың теориясы мен практикасында
басқарудың тағы бір маңызды жүйесі – оның ұйымдық құрылымы бөліп
көрсетіледі. Басқару қызметінің дамуы нәтижесінде басқару құрылымының әр
алуан үлгілері – линиялық, функционалдық түрлері және аралас үлгісі –
линиялық – функционалдық түрі қалыптасқан. Олардың ең қарапайымы – линиялық
түрі, онда барлық басқару функциялары басшының қолына шоғырландырылған.
Линиялық басқару құрылымына шағын кітапхананы басқару мысал бола алады.
Оның басшысы кітапхана жұмысын жоспарлауды, оны ұйымдастыруды, есепке алуды
және жоспарлы тапсырмалардың орындалуына бақылау жасауды, сондай-ақ
өндірістік қызметті реттеп отыруды жеке-дара жүзеге асырады.
Практикада, соның ішінде ірі кітапханаларда да ұйымдық-құрылымның
аралас үлгісі жиі кездеседі. Мысалы, кітапхана дирекциясының жанынан
кітапхана жұмысының жекелеген бағыттары бойынша кеңестер құрылады, ал
линиялық жетекшілер (бөлім меңгерушілері) де өз бөлімшелерін басқару
жөніндегі іс-қимылын функционалдық басшылармен және (немесе) сарапшылармен
үйлестіріп отырады. Облыстық кітапхананың библиографиялық қызметін басқару
құрылымы әлгіндей құрылым үлгісіне ұқсас. Мұнда библиографиялық бөлімнің
меңгерушісі функционалдық басшы ретінде болады да, линиялық басшылар өздері
басқаратын бөлімдердің библиографиялық қызметіне қатысты басқару шешімдерін
бірлесе отырып қабылдайды.
2. Библиографиялық қызмет көрсету жолдары
Библиографиялық қызмет көрсету – бұл библиографиялық ақпаратты
тұтынушаға жеткізудегі, оның нақты және болашақтағы қажеттіліктері мен
сұраныстарына сәйкес болатын процестердің жиынтығы.
Библиографиялық қызмет көрсету – кітапхананың, ақпараттық мекеме
ретіндегі жұмысының маңызды бөлігі. Кітапханаларда жүргізілетін
библиографилық қызмет көрсетудің негізгі түрлері – библиографиялық
хабарлама беру және анықтамалық библиографилық қызмет көрсету.
Библиографиялық хабарлама беру
ГОСТ 7.0 – 99 бойынша библиографиялық хабарлама беру – ұзақ уақыт
қолданылатын сауалдарға сәйкес және (немесе) ондай сауалдарсыз
библиографиялық хабарламамен үнемі қамтамасыз етіп отыру деп анықталған.
Библиографиялық хабарлама беруді: сараланған (жеке, топтық) және
сараланбаған (жаппай) түрлеріне бөлуге болады.
Саралаудың негізінде кітапхананың қалыптасқан жұмыс тәжірибесіне сай
келетін сан белгісі алынған. Жеке библиографиялық хабарлама беру нақты
тұтынушыға оның қажеттілерін ескере отырып, хабарлама беруді, ал топтық
библиографиялық хабарлама беру хабарламаны тұтынушылардың қайсыбір
белгілері бойынша бөлінетін және мазмұны жағынан хабарламалық қажеттері
жақын белгілі бір топтарына хабарлама беруді көздейді. Екінің бірінде
оларды бір кәсіптік топта болу немесе әр түрлі кәсіп мамандары атқаратын
ортақ тапсырма (мысалы, ғылыми-зерттеу жұмыстары, қайсыбір объектіні
жобалау және т.б.) біріктіреді.
Жаппай библиографиялық қызмет көрсету тұтынушылардың белгілі бір
тобына бағдарланбаған және олардың хабарламалық қажеттерін ескермейді.
Сараланбаған библиографиялық хабарламалардың топтық және жеке түрі болады.
Топтық қызмет көрсету ұқсас ақпараттар жиынтығына мұқтаж топтық
тұтынушыларға ұдайы және анда-санда библиографиялық хабарламалар беріп
тұрады. Ол ұжымдық абоненті немесе тұрақты не уақытша қоғамдық және кәсіби
кішігірім бірлестік болуы мүмкін. Ұжымдық абоненттер әдетте, ағымдық
ақпараттармен қамтамасыз етіледі. Тұрақты немесе уақытша қоғамдық топтар
ұдайы немесе анда-санда болатын шаралар кезінде ұйымдастырылады.
Библиографиялық ақпараттардың ішінде жаңадан шыққан әдебиеттер жөніндегі
абоненттерді ұдайы хабарлап тұру маңызды орын алады. Көріністік
библиографиялық ақпарат әр түрлі аудиторияда библиографиялық хабарламаларды
ауызша шолу түрінде береді де, кітпаханалардың көпшілік және топтық
шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. Көрмелердегі библиографиялық
ақпарат уақытша жоқ құжаттардың орнына жұмсалады. Мұндай жағдайда қажетті
тапсырыс қабылдау үшін, құжаттың қай жерде бар екені туралы деректер
жазылады.
Берілетін ақпараттардың көпшілігі әдетте, әр айлық жазбаша хабарлар түрінде
іске асатын жекелей библиографиялық мәлімдеу жүйесінде жеткізіледі. Кейде
мәлімет телефон немесе басқа да байланыс түрлері арқылы беріледі. Мәлімдеу
абонентін таңдау оның мәнділігімен анықталады. Библиографиялық
ақпараттаудың маңызды түрлері:
а) ақпаратты іріктеп тарату (АІТ)
б) басшылықтарға сараланған қызмет көрсету (БСҚК)
Қызмет көрсету алғашқы және қосымша келген құжаттарды жүйелік
библиографиялық іздеу негізінде іске асырылады. АІТ – ің ерекше белгісі:
- Қызмет көрсеткен кезде тек жаңадан шыққан ғана емес, барлық
құжаттардан хабары болу;
- Абоненттің қажеттіліктерін ұдайы анықтап үшін кері байланыстың
карталарының болуы;
- Екінұсқалық, алдымен библиографиялық хабарлар беру, ал егер ол өте
жақсы бағаланып, арнайы талаптары болса – құжаттардың толық мәтіндерін
беру болып табылады.
Егер де АІТ жүйесі бойынша қызметті кітапханалар іске асырса, онда
АІТ – ің жұмысы ақпараттық қажеттіліктердің өзекті тарауларын жасаудан
басталды. Ол үшін мекемелердің құрылымы, жекеше бөлімшелер істерінің
бағыттары, жоспарлы есептік құжаттар, қызметкерлердің шығарған еңбектерінің
тақырыбы т.б. талданылады.
Абоненттерден өздерін қызықтыратын тақырыпты көрсетуін сұраған, өз
бетінше басылымдарды жүйелі қарайтын ортадан осы бағыт бойынша жетекші
авторларды атаған анкета пайдаланылады.
Басшылықтарға сараланған қызмет көрсету (БСҚК) жүйесі нәтижесінде
тұтынушыларға тақырыптық іріктеу, ақиқатты мәліметтер тізімін басшыларға
беретін хабарламаларды аналитикалық өңдеу жұмысын қарастырады. Сараланған
қызмет көрсету мақсаты тұтынушыларға ауызша немесе құжат бойынша тіркелген
шолулар, библиографиялық тізімдер түрінде ақпарат беру.
Библиографиялық хабарланудың көлемділігі мен формасы кітапханалар
немесе ақпараттық орталықтар типі мен олардың материалдық-техникалық
базалары, ақпараттық ресурстары, пайдаланушылардың контингенті және басқа
да дәстүрлі факторларға байланысты. Библиографиялық хабарланудың сөзсіз
болатын элементі жаңа құжаттар туралы ақпарат беру болып табылады. Ұдайылық
апта сайынғыдан жыл сайынғылыққа түрленіп тұрады.библиографиялық
хабарланудың мазмұны көрмелерде немесе басқалай да көрсетілген жаңа түскен
құжаттарды теңдей бейнелей алады. Көбінесе құжаттар жөніндегі мәліметтерді
аналитикалық сипаттамасы мен аннотациялар толықтырады.
Библиографиялық хабарлану кітапханалар қорына түскен құжаттардың
алдын ала алады. Ол қордағы құжаттар тұрған жеріне тікелей байланысты емес.
Библиографиялық хабарланудың жинақтық формасы қазіргі кездегі және өткенді
шолатын іріктеу жөніндегі құжаттармен хабардар етеді.
Кітапханалық қордын көлемін кеңейту мен оның құжаттарын түрлендіру
сапалы да әралуан библиографиялық қызмет көрсете алады, бірақ кітапханалық
ресурстардың өсуімен әдетте, абоненттердің саны өседі, ол ақпараттық
қажеттіліктерді қанағаттандыруды қиындатады. Сондықтан ірі әмбебап
кітапханалар приоритетті иегерлердің саралау қызмтеі мен библиографиялық
хабарланудың көпшілік формасын бетке ұстайды.
Сонда да библиографиялық хабар алуды қолданушылар үндеудің әр алаун
түрлері мен жекелей хабар алу жүйесінде хабарлама даярлайтын
библиографтардың арыла алмайтын субъектілікке тәуелділігін қысқартатын
формаларынан хабардар болуы керек.
Ақпараттық технологияны қолдану сигналды, реферативтік және шолу
түріндегі библиографиялық хабарламалар алуды құжаттардың көшірмесімен
үйлестіруге мүмкіндік береді. Кітапханаларды автоматтандырылған ақпараттық
жүйелерге қосу оны тұтынушылардан шектеулі ресурс пен белгілі бір уақытта
кітапханаға өзі бару қажеттілігінен босатады. Оларға жиі шектеулі ресурстар
бойынша жұмыс істейтін үлкен әмбебапты және арнайы кітапханалардан
библиографиялық хабар алу ұжымдарының мүмкіншіліктері арасындағы қарама-
қайшылық жеңілдетіледі.
Библиографиялық қызмет көрсету өрісінің келесі тенденциясы
библиографиялық қызметкердің аралық түрі болып табылады. Оның мәні мынада:
оқырмандардың сұрауына жауап құжаттар жөніндегі мәліметтермен емес, қажетті
материалдардың толық мәтіндері немесе факт бойынша мәліметтермен беріледі.
Сол сияқты кітапханада өткізілетін шараларды (көрмелер, мамандар күні,
шолу, ауызша журналдар) берушілердің көпшілігі библиографиялық
даярлықтарды: библиографиялық мәліметтерді іздеу, іріктеу, топтау сияқты
жұмыстарды талап етеді.
Библиографиялық қызметтерді ақпараттық қажеттіліктерді қанағаттандыру
нәтижесінің қорытындысы емес, аралық түріне айналдырса, кітапханалардың
толық жабдықталуын жоғарылатуға ұмтылыс пайда болады.
Анықтамалық-библиографиялық қызмет (АБҚ) көрсету
Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету – ол оқырмандардың бір
жолдық сұранымдары бойынша библиографиялық қызмет көрсету. Анықтамалық-
библиографиялық қызмет – кітапханалардың міндеті түрде атқаратын функциясы,
ол тұтынушыларды кітапхана қорының құрамы туралы мәліметтермен қамтамасыз
етіп, ақпараттардың көзін тауып, таңдауға кеңес береді. Анықтамалық-
библиографиялық қызмет – библиографиялық қызмет көрсетудің негізгі
түрлерінің бірі болып табылады да, бір жолдық сұраным бойынша тұтынушыларға
библиографиялық, жанама дәлелдемелік хабарлар беру процесімен
байланыстырады.
Библиографиялық анықтама - Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету
мөлшерінің бірліг болып табылады. Библиографиялық анықтаманың технологиясы:
бір жолдық библиографиялық сұраным (библиографиялық ізденіс) тұтынушыларға
жауап беру. Технологиялық жағынан библиографиялық анықтама терминін
орындалу, беру деген зат есімдерімен байланыстыру керектігі
дәлелденеді.
Әдебиеттер іздеу қажеттігін тудырады да, тақырыптық библиографиялық
сауал қалыптасады. Деректі құжаттың орнына арналған библиографиялық
бейнелеу элементтерін жетерліктей толық білмеу библиографиялық дәлелдеме
сауалдарын тудырады. Құжаттың қайда барын анықтау қажеттілігі мекенжайлық
библиографиялық сауалдарды қозғайды. Библиографиялық анықтамалар, сондай-ақ
бір жолдық библиографиялық сауалдар жіктеулерін жүйеге келтіреді де,
тақырыптық, нақтылаушы және мекенжайлық болып бөлімшелерге бөлінеді.
Тақырыптық анықтамалар мазмұны, шығуы, тақырып бойынша нышандары
біріктірілген көптеген библиографиялық жазбаларды іздеу нәтижесі болып
табылады. Анықтама бір жазбадан немесе ақпарат қажеттілігін толық
қанағаттандыратын құжаттан тұруы мүмкін.
Нақтылаушы анықтамада сұранымға сәйкес құжаттарды іздеп табуға
көмектесетін жетерліктей библиографиялық мәліметтері болады. Тұтынушылардың
тілегі бойынша нақтылаушы сауалға жауап толық библиографиялық бейнелеуді
көрсете алады.
Мекенжайлық анықтама көбінесе кітапханалар қорында іздеп отырған
басылымның бар, жоғана жауап береді; ол сондай-ақ оның қай кітапханаларда
сақталғаны жөнінде хабарлама бере алады.
Іздеу заттарына сай әр алуан фактілерді бейнелейтін фактографиялық
анықтама ерекше қаралады. Сондай-ақ ол сауал арқылы табылған мәтіндердің
қысқаша фрагменттерін де қарастырады. Анықтамалық-библиографиялық қызмет –
факт ұғымы сұрылып отырған басқа да библиографиялық емес жайларды да
білдіреді. Оны іздеудің библиографиялық көзі тұтынушының қалауы бойынша
көрсетіледі.
Анықтамалық-библиографиялық қызмет процестерінде анықтамалар тіпті
библиографиялық кеңестердің орнына жүре алады. Анықтама сұрау + жауап
комплексін көрсететіндіктен, тек библиографиялық қана болмайды, сонымен
бірге фактографиялық, кейде бірнеше типті жауаптарды қамтитын құрамдас та
бола алады. Мекенжайлық сауалдар дәлелді іздеу салуды талап етеді де, іздеу
кезінде фактографиялық сұраулар тақырыптық болып кете алады. [25, 12-18 б.]
Теориялық жағынан анықтамалардың бірнеше түрі болғанымен, тәжірибелік
жағынан олар біреу ғана болып тіркеледі. Егер де іздеу жұмысы сәтсіз болып
қалса, сұраныстан бас тартуға болады. Ондай жағдайда анықтамалық-
библиографиялық қызмет көрсету бойынша қойылған шектеулерге сәйкес, оны
сұраныстың алғашқы кезеңінде-ақ қабылдамауға болады.
Қызмет саласы ретіндегі библиографияның түрге жіктелулері
Библиографияның түр белгілері бойынша жіктелуінің негізінде
библиографиялық өнімнің әр түрлі белгілері қолданылуы мүмкін, оның ішіндегі
ең бастысы қоғамдық белгілену түрі болып саналады. Осы белгі
библиографиялық қызметтің функционалдық тақырыптық мәселелері мен түр
белгілерінің жіктелу міндетін жақындастырады.
Библиографиялық құралдар оқырмандық және мақсаттық бағдары бойынша,
басылымдардың шыққан уақыты мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Ұлттық библиография және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...7
1.1 Қазақстан библиографиясына үлес қосқан
қайраткер ... ... ... ... ... ... .. ..11
1.2 Кітапхананың библиографиялық қызметін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ...14
2. Библиографиялық қызмет көрсету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Анықтамалық – библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Кітапханадағы библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Кітапханадағы библиографиялық жұмыстың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ..36
3.Кітапханалық – библиографиялық процестерді автоматтандыру...43
3.1 Аудандық кітапханадағы библиографиялық жұмыстың нәтижесі ... ...47
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
4. Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
1. Кітапханадағы библиографиялық жұмыстың
жоспары ... ... ... ... ... ... ...5 3
2. Азамат. Ұстаз. Қаламгер - атты профессор Т. Кәкішевтің
80 – жылдық мерей тойына арналған – слайд шоу. CD
–RW ... ... ... ... ..56
Кіріспе
XXІ ғасыр – мәдениеттің,
ғылым
мен білімнің ғасыры.
Бар білімнің қайнар
көзі - кітапхана
Н.Ә. Назарбаев
Зерттеудің өзектілігі:
Әлеуметтік прогресс, экономика және мәдениеттінің дамуы мен өсу
дәрежесі адамзат пен біріңғай қоғамның ақпаратпен хабардар етілу деңгейіне
байланысты болады.
Библиографиялық ақпарат қоғамға қызмет көрсету жүйесінде маңызды рөл
атқарып, кітапхана құрылымында жетекші орын алады. Уақыт талабына сай жыл
сайын баспа шығарылымдарындағы ақпарат тасқыны көбейі түсуде.
Кітапхананың рөлі мен маңызын анықтағанда оның ақпараттық қызметі бірінші
орынға қойылады. Кітапхананың библиографиялық қызметі ақпараттық қызметтің
дәстүрлі, сонымен бірге келешегі зор бағытының бірі.
Жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруде Қазақстан Республикасының
библиографиясының неғұрлым толық, жиі және тез қолға тиюіі болып табылатын
библиографиялық ақпараттың мүмкіндіктері кеңейі түсуде. Жылдан – жылға
баспа шығармаларында жарияланған ақпараттар легі өсе түсуде. Әдебиеттер
басылымдарының жоғары шапшаңдылықпен басылып шығуы, ақпараттар көлемінің
ұлғаюы, ақпаратты меңгеру адамның жалғыз өзінің қолынан келер
мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Оған баспа шығармаларының ауқымды легіне
төтеп беру үшін арнайы көмекшілер керек. Мұндағы басты мақсат оқырмандарға
түрлі тақырыптардағы және әр түрлі мәселелерді қамтитын баспа шығармалары
жайлы ақпарат беретін библиографиялық мәлімет, жекелеген библиографиялық
тізімдер, көрсеткіштер, әдебиеттерге арналған шолулар шығару болып
табылады.
Мәселені құрастыру дәрежесі:
Библиографиялық ақпараттың әр түрлі контекстер мен байланыстарға қатысты
міндеттері әдебиеттерді талдау мен мамандарға сұраныс жүргізгенде
көрінгендей болды.
Мысалы:
• идеалогиялық;
• ағартушылық;
• мәдени – ағартушылық;
• ұсыныстық;
• оқулық;
• жариялылық;
• педагогтық;
• ағартушылық;
• оқырманның санасын оятушылық;
• әлеуметтік;
• ақпараттық ортаны қалыптастырушылық;
• ақпаратқа құмарлықты тәрбиелеушілік;
• ғылымдық;
• ақпараттық;
• анықтамалық;
• тарихтанушылық;
• ұйымдастыру – басқарушылық;
• әстетикалық;
• модельдеушілік;
Жүйелеуді қажет етпейтін бұл тізімді еркімізге қарай қанша соза
берсен те болады. Проблеманы құрастыру дәрежесі Кітапханалық жұмыстың
міндеті ғылыми – ақапараттық аймақ, өнімді басқару, зерттеулер, өздігінен
білімін жетілдіру. Ресей мемлекетінің атақты оқымастылары Р.С. Гиляревский,
В.А. Виноградов, А.В. Соколов, Ю.Н. Столяров, И.И. Радионов, И.А. Болотин,
Г.Т. Артомонова, К.В. Тараканов және қазақ оқымыстылары С. Ахметова, Р.
Бердіғалиева, Ақшал Майра Алмабекқызы т.б.
М.А. Ақшал жұмысында ақпараттың шығуы мен қалыптасуына сұрыптау
жасайды, дамудың ашық түрін ұсынып, актуальды проблемаларды қарастырады. Ал
Ю.Н. Столярова еңбегінің зерттелуі бойынша ақпараттық қоғамда кітапхана
рөлі енгізілді. Сол себептен кітапхана спецификациясы институт құжаттамасы
ретінізе қарастырылды. Кітапхана жұмысы ғылыми даму жолына өз қорын ұсынды.
Объекты – кітапханалардың библиографиялық жұмысының жоспары мен есебін
зерттеу бағыттары.
Пәндік – кітапхана жұмысындағы библиографиялық ақпарат жүйесін басқару
және ақпарат саласының стратегиясын зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың алға қойып отырған мақсаты – кітапхана жұмысында
библиография теориясын пайдаланып, тәжірибеде қолдану. Кітапханадағы
библиографиялық жұмыстың жоспары мен есебін көрсету және нақты түсініктеме
беру:
1-ші библиографиялық ақпараттың жалпы пайда болу заңдылықтары мен дамуын
ашып көрсету;
2-ші библиографиялық ақпараттың құрылымын анықтау;
3-ші библиографиялық қызмет жайында түсініктеме беру;
4-ші библиографияның негізгі түрлері жайында ашып көрсету;
5-ші ақпараттық технологияны енгізу;
6-ші кітапханадағы библиографиялық жұмыстың нәтижесі;
Зерттеудің ғылымдағы жаңашылдығы. Кітапхана басқарудағы стратегиялық
әдістемелік – теориялық жүйедегі көз қарасты түсіну, әдістеменің қызметін,
мақсатын, міндетін, стратегия барасында басқаруды қарастыру. Локальдық жүйе
арқылы жаңа технологияларды басқарып, олардың қорытындысына талдау жасау.
Нарық жағдайында ақпараттық кітапханалар қызметін стратегиялық
басқару проблемаларын шешілуі жағдай концепциясы нақтылайды, соның ішінде:
• коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқаруда негізгі
әдістемелік принциптері тұрақталып қалыптасқан, кітапхана қызметінің
ерекшелігін ескере отырып, бұрын осы облыста қалыптасып қолданбаған:
кітапхана қызметінде қос мінездемелі есеп принциптері (мемлекеттік
институттар мен ақпараттық нарықтың бос субъектісі сияқты), ішкі ортаға
назар бөлу принципі, жүйелік үйлесуді топтастыру принципі, стратегияны
құрастыру кезінде минималды мөлшерде әсер ету принципі, ақпараттық
кооперация және серіктестік принципін көздеу, басшы адамның алғаш келбеті
принципі, стратегияның үздіксіз даму принципі, ақпараттық қажеттіліктерді
қанағаттандыру стратегиясына жариялау принципі, модельдеу принципі, енгізу
тәжірибелік принципі, ақпаратты бір реттік өңдеу және оны көп рет пайдалану
принципі;
• коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқаруда комплексті
әдістер құрастырылған: а) жалпы әдістемелік стратегияны бағалау жағдайы
бойынша өңделген және n-мөлшерінде объекті ретінде нарық кеңістігіндегі
кітапхана қызметі; б) екі мөлшерлі (нарық-өнім) және үш мөлшерлі
сегментацияның қорытындысын талдау негізінде мақсаттық ақпараттық қызмет
бағытын анықтау әдісі;
• қарастырылатын және құрамы мен жалғасымды операцияны құру
стратегияны коммерциялық ақпараттық қызметті стратегиялық басқару
технологиясы құрастырылған: а) локальды стратегия және жалпы өндірудің
комплексті шешім; б) алгоримдік процедура интерактивті бағалау және
селкциялы ойды технологиялық процестердің түрін елестету; в) модельдің
жағдайы қиын түсу нәтижесіне байланысты интерактивті салыстыру және
нақтылау стратегиясын пайдалану;
Стратегиялық басқару шешімін шешу технологиясын, құралдарды моделдеу орны
туралы және жүйелік көз қарас, кітапханада болатын әдістемелік принциптері
арқылы және ақпаратты жүйені қамтамасыз ететін ұйымдастыру теориясын
негізгі ережелерін зерттеуге дипломдық жұмысты орындауға кірген.
Дипломдық жұмысты қорғаудағы негізгі ережелер:
1. Инновациялық процесстердің кітапханада дамуы үшін – кітапхананы жаңа
технологиямен қамтып, автоматтандыру.
2. Кітапханадағы инновация лық библиографиялық жұмыстарды зерттеу.
3. Кітапханада жаңа технологияны пайдаланып, күнделікті жұмыста қолдану.
Іс – тәжірибенің маңыздылығы: қорыта келе зерттеу нәтижесі бойынша
- инновациялық процесстердің қалыптасуы, оны күнделікті тәжірибеде
қолдану
- Қазақстанда және Бұланды ауданында библиографиялық жұмыстың жоспары
мен есебін инновациялық түрде қарастыру
Дипломдық жұмыстың алдына қойған
міндеттері:
- кітапханадағы библиографиялық жұмыстың жоспары мен есебін толық
қарастырып зерттеу
Дипломдық жұмыс құрылымы:
дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Ұлттық библиография және оның дамуы
Қай ғылым саласынан қандай кітаптар шықты? Оның толық дерегін қайдан
білуге болады? Бұл сұраққа жауап алу үшін мемлекеттік библиографияның
пайдаланады. Библиографияның барлық басқа салалары мен түрлері осы
мемлекеттік библиографияның негізінде өрбиді.
Респбликамызда барлық тілдердегі жарық көрген баспа шығармаларын түгелдей
тіркеп жариялап отыруды Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кітап
палатасы басқарады.
Қазақстан Республикасының Кітап палатасы Қазақстан Орталық Атқару
комитеті мен Қазақ ССР Халық Комиссалары Кенесінің 1937 жылғы 19 шілдедегі
Қазақ ССР мемлекеттік Кітап палатасын құру туралы бірлескен қаулысы
бойынша ұйымдастырылды.
1994 жылы ҚР Президентінің Жарлығы бойынша Кітап палатасы – Қазақстан
Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы мәртебесі берілді.
Кітап палатасы шежірелерді 1938 жылдан тек орыс тілінде, ал 1939
жылдан бастап қазақ және орыс тілдерінде шығара бастады. Кітап палатасы
еліміздің аумағында шығатын барлық баспа шығармаларының міндетті даналарын
қабылдап, мемлекеттік тіркеуге алып отырады.
Кітап палатасы республикамыздың мемлекеттік библиографияның, баспасөз
статистикасының, кітапхана каталогтарын орталықтандырудың, библиографиялық
анықтамалар берудің және баспа, полиграфия және кітап саудасы істері
жөніндегі ғылыми-техникалық хабарлардың ғылыми орталығы болып саналып отыр.
Республикадағы ғылым мен мәдениеттің дамуы әр саладағы ілім-білімнің
жеке-дараланып жетілу процестері баспасөзді де күрт өсіріп, өркендетіп
жіберді. Міне, осыған орай Кітап палатасының жұмыс көлемі молайып,
күрделене түсті.
Кітап палатасында баспасөз статистикасы 1957 ж. бастап жүргізіледі.
Бұл жұмыстың маңызды болатын бір себебі – республикада баспасөз ісін
дамытуға керекті негізгі көрсеткіштерді беріп отырады. Әуелгі кезде тек
кітаптың ғана статистикалық есебі жүргізілді.
1958 ж. Қазақ ССР баспасөз (Печать Казахстана) деген атпен
шыққан 1921-1957 жж. аралығын қамтитын бірінші статистикалық жинақ
Қазақстанның Кітап палатасынан құрастырылып шығарылды.
1964 ж. бері статистикалық материалдар жыл сайын жарияланып келеді.
Баспасөз статистикасы 1964-1969 жж. Арасында Қазақ ССР баспасөздері
шежіресінің аранаулы бөлімі болады. 1970-1972 жж. Қазақ ССР кітаптары
жылнамасында жарияланды. Ал 1975 жылдан бастап дербес басылым болып отыр.
1964 ж. бері мерзімді басылымдардың, 1967 жылдан ноталық шығармалардың,
1976 жылдан бейнелеу өнері басылымдарының статистикалық есебі жүргізіледі.
Кітап палатасы 1938 ж. бастап Баспасөз шежіресін шығарады. Бұл екі
тілде, қазақша, орысша ай сайын шығатын тұрақты басылым. Баспасөз
шежіресі мынадай бөлімдерден тұрады: Кітап шежіресі (1938 ж.),
Диссертацияларды4 авторефераттары (1954 ж.), Бейнелеу өнері
басылымдарының шежіресі (1961 ж.), Ноталар шежіресі (1964 ж.), Мерзімді
басылымдар шежіресі (1964 ж.).
Кітап шежіресіне баспаханалардан, ротапринт және т.б. көбейтетін құрал
арқылы республикада шыққан кітаптар, брошюралар, мерзімді басылымдар
(ғылыми еңбектер) тіркеледі.Диссертациялардың авторефераттары, Кітап
шежіресіне қосымша ретінде әрбір ғылым жүйесі бойынша, ал әрбір жүйе
ғылыми дәрежеге байланысты жіктеліп берілген.
Бейнелеу өнері басылымдарының шежіресі - бұған бейнелеу өнерінің
баспадан шыққан шығармалары: плакаттар, ашық хаттар, альбомдар және т.б.
кіреді.
Ноталар шежіресі - Баспасөз шежіресіне жылына екі рет, бірінші жарты
жылда шыққан ноталары 6-санында, екінші жарты жылдың ноталары 12-санында
берілген.
Мерзімді басылымдар шежіресіне республика көлемінде шығатын барлық
тілдегі газеттер, журналдар, бюллетеньдер және т.б. мерзімді басылымдар
кірген. Ол жылына бір рет шығарылған.
Шежірені пайдалануды жеңілдету үшін Атаулар көрсеткіші, Шығармалардың
мазмұн көрсеткіші, Мерзімді басылымдардың тақырыптық көрсеткіші
түзілген. Қайда, қашан, қандай басылымдар жарық көргенін осы ай сайын
шығатын Баспасөз шежіресінің сандарынан қарауға болады. Егер өткен жылғы
баспа өнімдерімен танысу керек болса, былтырғы 12-санын ақтарып жатпай-ақ
Қазақстан кітаптарының жылнамасы жүйеленген көрсеткішті қараса болады.
Жылнамада сол жылы шыққан кітаптар мен кітапшалар, диссертациялардың
авторефераттары қамтылады. Жылнама әдетте Бсапасөз шежіресінен кейін
жарық көреді.
Кітап палатасы ай сайын Мақалалар мен рецензиялар шежіресі
көрсеткішін шығарды. Шежіре бірнеше бөлімнен тұрды:
- 1938 жылдан бастап шығарылып келе жатқан Журнал мақалаларының
шежіресінде республикада шығатын журналдар мен жалғасты басылымдарда
(еңбектер, ғылыми жазбалар, тақырыптық жинақтар) жарияланған шығармалар
тіркелді.
- 1957 жылдан бері Газет мақалаларының шежіресі бөлімі шығады. Оған
республикалық және облыстық газеттерде жарияланған шығармалар іріктелініп
алынды. [5,41-45 б.]
- Резенцилар шежіресіне 1957 жылдан бері орталық және республикалық
баспаларда жарық көрген шығармалар, газет-журналдарда жарияланған сын,
мақалалар тіркелді.
Мақалалар мен рецензиялар шежіресі көрсеткіш кітабының соңында есімдердің
алфавиттік көрсеткіштері мен шежірені құрастыруға пайдаланылған мерзімді
басылымдар тізімі берілген.
Кітап палатасының мемлекеттік библиография бөлімі 1968 жылдан бастап жұмыс
істейді. Ол мемлекеттік библиографияның көрсеткіштерін құрастыру үшін
кітаптарға, нота және бейнелеу өнері басылымдарына, газет-журнал
мақалаларына сипаттама жазып, жіктеу жұмысымен шұғылданды.
Мемлекеттік библиография көрсеткіштерінің жүйесі баспасөздің түр-
түріне қарай құрылған Қазақстан Республикасының Кітап палатасы өз қызметіне
кіріскен алғашқы күннен бастап республика көлемінде шыққан барлық саладағы
баспа шығармаларын көрсететін әр түрлі шежірелер мен көрсеткіштерді шығару
арқылы өзінің библиографиялық қызметіне кірісіп те кеткен еді.
Кітап палатасы шығаратын шежірелер, көрсеткіштер және статистикалық
материалдардың алғашқы нөмірінен бастап палатының негізгі тұтынушылары –
республикалық, облыстық, қалалықкітапханаларға ғана емес, сонымен қатар
музейлерге, институттарға, жекелеген адамдарға, студенттерге, оқытушыларға,
ғалымдарға, журналистерге, яғни республиканың баспа шығармалары
қызықтыратын әрбір азамат үшін белгілі бір дәрежеде ақпараттардың жинағы
ретінде қызмет атқарып келеді.
Кітап палатасының басылымдары – Қазақстанда шыққан барлық баспа
шығармалары жайлы толық және жан-жақты мәліметтер беріп отыратын бірден-бір
ақпараттық-библиографиялық құралдар.
Қазақстан Республикасының саяси бостандық алып әлеуметтік-экономикалық
жолына бет бұрғанда ұлтымыздың библиографиясына да баса назар аударылуда.
Газеттер мен журналдардың атауларының көбеюі мақалалар мен
рецензиялар шежіресінің ұлғаюын,сондай-акқмемлекеттік библиография
бөлімінің білікті мамандармен толықтырылуын талап етті. Оқырмандардың да,
мамандардың да іздегенін жылдам табуына қолайлы шежіре ішіндегі
материалдарды бірінші қазақ тілінде, содан соң орыс тілінде орналастыру
мүмкіндігі туды.
1992 жылдан бастап Журнал мақұалаларының шежіресі өз алдына жеке
көрсеткіш болып шығады. Көмекші бөлімде Атаулар көрсеткіші мен
шежіреніқұрастыруға пайдаланған мерзімді басылымдардың тізімі берілген.
Көрсеткіш қазақ, орыс бөлімдерінен тұрады.
Газеттерде жарияланған барша әдебиет жинақталып, 1992 жылдан бері Газет
мақалаларының шежіресі деген көрсеткіште шығады. Онда атаулар көрсеткіші
беріліп, шежірені құрастыруға пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
республикалық, қалалық, облыстық болып жеке-жеке алфавиттік ретпен
жүйеленген. Ал газет-журнал бетінде жарияланған сын мақалалар Рецензиялар
шежіресі деген жеке көрсеткіште тіркелінеді.
Мұнан әрі Қазақстан туралы өзге республикалар мен шет елдерде қандай
шығармалар жарияланып жатқандығымен оқырмандарды таныстыру мақсатында 1967
жылдан бері қарай Қазақстан КСРО және шет ел баспасөзінде атты тоқсан
сайын шығып тұратын библиографиялық көрсеткіш шығарылған. Ал еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейін бұл көрсеткіш құрамына біраз түзетулер мен
өзгертулер енгізіліп, 1992 жылдан бастап Казахстаника деген атпен
шығарыла бастады.
Көрсеткіштердің бірінші бөлімінде Қазақстан туралы ТМД халықтары
тілдеріндегі жарияланған кітап, реферат, жинақтар, нота шығармалары,
бейнелеу өнері саласындағы туындылары жинақталады. Көрсеткішке енген
материалдар жарияланған тілдер мен көрсеткішті құрастыруға пайдаланған
мерзімді басылымдар тізімінің көрсеткіші берілген.
Екінші бөлімде шет ел тілінде жарияланған және қазақстандық авторлардың шет
тілі мен өзге мемлекеттерде жарияланған шығармалары жөніндегі мәліметтер
беріліп отырады.
Әрбір бөлімде әуелі кітапқа, содан соң мақалаларға сипаттама беріледі. Ең
соңыңда шет елдегі әдебиеттің негізгі түпнұсқа сипаттамасына қоса орыс
тіліндегі аудармасы келтіріледі. Ал сын мақалалар өзіндік сипаттама
ерекшеліктеріне сәйкес жеке бөлімге біріктірілген. Одан ары
диссертациялардың авторефераттары, бейнелеу өнері басылымдары мен ноталық
басылымдар жеке тарауға бөлінеді. Көмекші бөлімінде көрсеткіште пайдаланған
журнал, жалғасты басылым, газет атаулары мен есімдер көрсеткіші, шет ел
тілдерінің көрсеткіші беріледі.
Баспасөз шежіресі жүйелі түрде шығып тұрады. Баспасөз шежіресінде
материалдар тілдік принцип бойынша орналасқан, сонымен қатар ұйғыр және
қырғыз тілдеріндегі мақалалар қазақ тіліндегі бөлімде орналастырылған,
олардың сипаттамалары өз тілінде беріледі. Ноталық және бейнелеу өнері
басылымдарының көбі қазақ тілінде шығатын болғандықтан, қазақша бөлімде
кітаптар бөлімшесінен кейін беріледі. Корей, неміс және т.б. тілдердегі
кітаптар төл тіліндегі ескертпесімен көрсетіліп, орыс тілінде сипатталады,
осы орысша бөлімде Диссертациялардың авторефераттары орналастырылған.
Қазақстан Республикасының Кітап палатасы өзінің шежірелері мен
көрсеткіштерін бұрындары 1986 жылғы КСРО кітап басыламдары үшін жіктеудің
біріккен схемасы бойынша жүйелейтін еді. 1994 жылдан бері қарай
әдебиеттерді жіктеудің халықаралық стандарты ӘОЖ (әмбебап ондық жүйе)
бойынша жүйеленіп келеді. Себебі ӘОЖ жүйесі бойынша жіктеу қандай жаңа
құбылыстар шығып жатса да, өз құрамын бұзбай тиісті бөлімі бойынша жіктеліп
кете беретіндігімен ерекшеленіп, дүние жүзі бойынша қолдау табуда.
Атаулар көрсеткіші көмекші көрсеткіштердің ішіндегі ең негізгісі
болып саналады, себебі ол Кітап палатасының барлық шежірелері мен
көрсеткіштерінде беріліп отырады, сондай-ақ Кітап шежіресінде пәндік
көрсеткіш, Кітап жылнамасы, Жалғысты басылымдар көрсеткішінде
тақырыптар көрсеткіші және Тілдер көрсеткіші (орыс тілінен басқасы)
Казахстаникада беріліп отырады. 1993 жылдан бастап географиялық көрсеткіш
енгізілді. Қалыптасқан технологиялардан автоматтандыру жүйесіне көшу атап
айтарлық жай. 1986 жылдан бастап статистика бөлімінің баспа өнімдерінің
барлық түрлерінің статистикалық мәліметтерін өңдеуге көмектесіп отырған
болса, 1991 ж. Бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Кітап палатасының
қызметкерлері статистикалық материалдарды шығаратын көрсеткіштерді,
электрондық каталогтарды, мәліметтер базаларын, барлық библиографиялық
қызметті жаңа компьютерлік технологияны қолданып, электронды түрде өңдеуге
бірыңғай кірісті. Қазір Кітап палатасы нарықтық экономикаға көшуге
байланысты жаңа жол іздеу үстінде.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кітап палатасын құру –
республика баспа ісінің қауырт дамыуна және сан-салалы баспасөз туындыларын
мемлекетті есепке алып, насихаттау ісіне тікелей байланысты болады. [21,38-
40 б.]
Өзінің тарихында Кітап палатасы баспасөз шығармаларының қарапайым
тіркеушісінен республиканың баспа ісі, полиграфия және кітап саудасы
саласындағы, мемлекетті библиография, баспасөз статистикасы мен кітапхана
каталогтерін орталықтандырудың, анықтамалық жұмыс пен жүйелік ғылыми-
технологиялық хабардың ғылыми ошағына айналды.
1.1. Қазақстан библиографиясына аса маңызды үлес қосқан қайраткер
Біздің заманымыз-өткен заманның баласы, келер заманның атасы деген
ұлы ғалым А. Байтұрсыновтың сөзінде зор мағына бар. Өз ұлтының өткенін
қастерлеп, бүгінгі күннің қажетіне жарата білу келешегінен үміт күттірер
өркениетті елдің үлесіне ғана тиеді. Тарихымыздың ұзынсонар, сан – қилы
жолынан өткен мәдени үрдістерімізді шашау шығармай бүгінгі және келешек
ұрпақтың мұрасына айналдыру жолында кітаптың атқарар ролі орасан зор. Сол
қазақ кітаптарының тарихын түбегейлі зерттеу үшін кітапхана ісінде
библиография қыруар қызмет атқарады.
Осы ғылым саласының дамуына үлес қосқандардың бірі – педагогика
ғылымының кандидаты, доцент Ақшал Майра Алмабекқызы. Оның есімі ұлттық
библиографияның теориясы, тарихы, тәжірибесі дамуымен тығыз байланысты.
Ақшал Майра Алмабекқызы 1946-жылы-24 тамызда Алматы облысы, Жамбыл ауданы,
Ұзын ағаш ауылында дүниеге келді.
1968-жылы Мәскеу мемлекеттік мәдениет институтын бітірді. 19773-1975
жылдары осы институттың аспирантурасында оқып, 1977 жылы осында кандидаттық
диссертация қорғада.
Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында 1969 жылдан
істейді. Библиография кафедрасының оқытушысынан бастап 1978-1986, 1989-1996
жылдары Библиография кафедрасының меңгерушісі, 1986-1987 жылдары Кітапхана
факультетінің деканы қызметтерін атқарды. 1997-2000 жылдары Қазақтың
мемлекетік аграрлық университетінің Мәдениеттану, әлеуметтану және
саясаттану кафедрасының доценті. 2000-2001 оқу жылынан бастап Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының Кітапханатану, еңбек және
сервис кафедрасының доценті. 2001 жылдың 1 қыркүйегінен осы институттың
Қазақстан тарихы және құқық кафедрасының доценті, 2004 жылдың қыркүйегінен
Кітапханатану және библиография кафедрасының доценті қызметін атқаруда.
Майра Алмабекқызының өмірлік күнтізбесін парақтап отырсақ, ол
бүгінде адам ғұмырының еңселі жасы алпысқа келіпті. Осы жастың 37 жылын
рухани қазынаның қоймасы мен қорғаушысы – кітапхана ісі мен кітапханашы –
мәртебелі мамандығының кәсіби деңгейін, мерейі мен беделін арттыруға
аянбай, бар күш-жігер, білім-білігін арнапты. Осыншама жыл бір салада
еңбек етіп, оның ыстық – суығына төзу өз мамандығын шынайы сүйе, қадірлеп,
құрметтей білген жандардың қолынан келетіні мәлім. Қаншама кітапханашыларды
білім бұлағымен сусындатып, кітапханатану және библиография мамандығының
иелері ретінде үлкен еңбек жолына аттандырған. Ұлттық кітапханада Майра
Алмабекқызының бірқатар түлектері бүгінде Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасында жемісті еңбек етуде. Атап айтсақ, Диссертация бөлімінің
меңгерушісі Тілеубаева Гүлжан Амантайқызы; Кітапханаларды дамыту
орталығының бас мамандары – Валиулина Маржан Бекарыстанқызы, Шаймерденова
Бағдат Шаймерденқызы, Тұяқова Салима Тоқтасынқызы; Ғылыми зерттеу бөлімінің
қызметкері Барманашева Жанат Әбілқасымқызы және т.б. Майра Алмабекқызы
қазақ қыздарының сапалы да, сауатты болып шығуына, оларға тек кәсіби білім
ғана емес, үлгі, өнеге, парасат кілтін де қоса ұстатып жүрген ардақты
ұстаз. Еңбекқор, ізденімпаз, үнемі жаңашылдыққа ұмтылып жүретін Мекең өз
еңбек жолының бастауында тұрған кітапхана факультетінің ұйымдастырушысы,
оның қалыптасып дамуына көп еңбек сіңірген, ұзақ жылдар бойы факультет
деканы, Кітапханатану кафедрасының алғашқы меңгерушісі, ғалым, ұстаз
Әліпбек Жөкебаев пен библиография кафедрасының меңгерушісі, Қазақстан
мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер Ермек Сейханұлы Айтбаев екенін үнемі
айтып, жазып жүреді.
Майра Алмабекқызы Қазақстан ғылымына да зор үлес қосты. Ол 30-дан астам
ғылыми еңбектің, оның ішінде 2 оқу құралының авторы. Отантану пәнінің
типтік бағдарламасының, көптеген кәсіби оқу пәндерінің жұмыс
бағдарламаларының құрастырушысы. Ғылыми еңбектерінің басым көпшілігі
Қазақстан библиографиясына арналған. Қазақстан библиографиясының жан-жақты
дамуының айқын көрінісі-салалық библиографияның жүйе ретінде қалыптасуы
және оның зерттеле бастауы. Осы салада 70-80 жылдары Қазақстанның саяси-
қоғамдық библиографиясын, оның теориясы мен практикасын зерттеуде М.А.
Ақшалдың ғылыми еңбектерінің, жариялаған мақалаларының айтарлықтай ерекше
маңызы болды. 1977 жылы Республикада бірінші болып Мәскеу мемлекеттік
мәдениет институтында (қазір университет) белгілі ғалым, педагогика
ғылымдарының докторы, профессор Лев Абрамович Левиннің жетекшілігімен
Қазақстанның қоғамдық саяси әдебиеттер библиографиясының негізгі кезеңдері
мен қазіргі жағдайы тақырыбы бойынша кандидаттық диссертация қорғады.
Сол жылдардан бастап Майра Алмабекқызы Қазақстанның саяси – қоғамдық
әдебиеттер библиографиясының даму тарихы мен жай-күйін, теориясы мен
әдістермесін зерттейді. Осы салада Республикада қалыптасып дами бастаған
ретроспективтік ғылыми-көмекші және ұсыныс библиографиясы жөнінде
жариялаған ғылыми мақалалары зерттеушілер мен кітапхана мамандарын бей-жай
қалдырып көрген емес.
Қазақстанның сапалық библиографиясында 90-жылдары зерттелген өзекті
тақырыптардың бірі – Қазақстанның тарих библиографиясы. Отан тарихын
зерттеуде ғалымдар мен мамандар үшін аса құнды іргелі ретроспективті ғылыми-
көмекші библиографиялық басылымдары зерттеп, оларға библиографиялық шолу
жасап, сипаттама берген мақалалары бүгінде өз маңызын жоғалтқан емес.
Солардың ішінде әсіресе Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихына
арналған библиографиялық көрсеткіштердің ақпараттық маңызы мен
ерекшеліктеріжәне Қазақстан тарихының библиографиясындағы ақтандақтар
мәселелері сөз болды.
1998 жылы Қазақстан даму институты мен Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының ұжымы бірлесіп Қазақтар энциклопедиясының библиографиялық
томын шығарды. Бұл – мемлекеттану, демография, тарих, түріктану,
этнография, философия ғылымдары саласындағы еңбектер мен мақалалардың ұзын
саны сегіз мыңнан астам дерегін ұсынатын аса құнды дерекнамалық анықтамалық
басылым. 1999 жылы Майра Алмабекқызы осы библиографиялық томның мақсатын,
өзіндік ерекшеліктерін, ұсыныстық сипатын, қоғам өміріндегі елеулі құбылыс
ретінде бағаланатын еңбек екенін көрсететін сын-мақаласын жариялайды.
Республика кітапханаларында өзекті саяси-қоғамдық тақырыптарға
байланысты әдебиеттерді ұсыныс көрсеткіштерінің көмегімен насихаттауға
арналған мақалаларының маңызын ерекше атап өткен жөн.
1985 жылы доцент Г.Х. Нұғыбаева Қазақстанда балалар әдебиетінің 1970-80
жж. Қалыптасуы мен дамыу тақырыбы бойынша диссертация қорғап, филология
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алды.
Майра Алмабекқызы Қазақстан Республикасында маман кадрларды
даярлаудың, кітапханалық білім берудің өзекті мәселелерімен жан-жақты танып
– білу мақсатында Алматы, Шыикент, Кемерево қалаларында өткен халықаралық,
одақтық және республикалық ғылыми тәжірибелік конференцияларға қатысып, осы
мәселелерге қатысты мақалаларын баспасөзде жариялап отырды.
1980-90- жылдары М.А. Ақшал ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелерін
уақыт талаптарына сайоқу процесіне енгізуге белсене араласып, Қазақстанның
ұлттық билиографиясы, Қазақстанның саяси-қоғамдық әдебиеттер
библиографиясы арнайы курстарының оқу бағдарламаларын жасап, оларды
Кітапханатану және билиография мамандығының оқу жүйесіне енгізді.
Осы жылдары Кітапханатану және библиография мамандығы бойынша
жоғары және арнаулы оқу орындарының кітапхана факультеттері студенттері мен
кітапхана қызметкерлеріне арналған оқу, оқу – эдістемелік құралдар қазақ
тілінде шыға бастады. Солардың бірі 1993 жылы Ана тілі баспасынан жарық
көрген С.Ш. Ахметова мен М.А. Ақшалдың Кітапханадағы библиографиялық жұмыс
Ұйамдастыру мен методика атты оқу құралы. Оқу құралында кітапханадағы
библиографиялық жұмысты ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, оқырмандарға
библиографиялық қызмет көрсетудің түрлері, библиографиялық білімді
насихаттаудың жолдары баяндалған.
Жоғары оқу орындарында білім алып жатқан болашақ мамандардың өз
Отанының бай тарихы мен байырғы мәдениетінен, ұлттық салтдәстүрінен жан-
жақты хабардан болуына, жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге үлкен
септігін тигізетін – Отантану пәні. 1999 – 2000 – шы оқу жылында Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің шешімімен (5
қыркүйек, 1999 ж.) Қазақ ханымы. Жоғары оқу орны компоненті. Инновациялық
оқу бағдарламасы оқу жүйесіне енгізілді. Осы бағдарлама құрамында берілген
Отантану пәнінің типтік бағдарламасын құрастырушы авторлардың бірі М.А.
Ақшал болды.
М.А. Ақшал – кәсіби біліктілігі жоғары маман, рухани дүниетанымы кең,
оқытушылар мен студенттер, кітапхана мамандары арасында беледі жоғары
ұстаз, тәлімгер. Жалпы еңбек өтілі – 43 жыл, соның ішінде педагогикалық
еңбек өтілі – 37 жыл. Осы жылдар аралығында Мәдениеттану, Мамандыққа
кіріспен, Библиографиятану, Қоғамдық-саяси әдебиеттер библиографиясы,
Қазақстанның қоғамдық-саяси әдебиеттер библиографиясы, Қазақстанның
ұлттық библиографиясы, Өлкетану библиографиясы, Отантану, Әлемдік
библиография оқу пәндерін меңгеріп, осы пәндерден дәріс оқыды.
2004-2005, 2005-2006 оқу жылдарында Мұрағаттану мамандығының
студенттеріне оқылған пәндер: Ақпаратты библиографиялық іздеу жолдары,
Салалық библиографиялық өнімдер мен қызмет ету маркетингі, Кітапханалық
маркетинг, Мұрағаттардың жалпы тарихы, Қазақстанның мұрағат қызметі.
Жоғарыда аталған пәндерден оқу жұмыс бағдарламалары, Силлабустар (1-
2 курс студенттеріне) жасалынды. Оқу жүйесіне жаңа инновациялық
технологияны ендіруге орасан зор көңіл бөліп отырады.
Майра Алмабекқызы ұзақ жылдар бойы үзбей студенттердің ғылыми-зерттеу
жұмыстарына, дипломдық, курстық жұмыстарына жетекшілік етеді.
Кітапханатану және библиография мамандығы бойынша ғылыми жұмыстарға,
әдебиеттер көрсеткіштеріне пікір жазады.
1980-85 жылдары Әл-Фараби атындағы Шымкент педагогикалық мәдениет
институтының студенттеріне арнаулы курстардан дәріс берген, мемлекеттік
емтихан қабылдау комиссиясының төрайымы міндетін атқарған. [15, 31-33 б.]
1.2. Кітапхананың библиографиялық қызметін басқару.
Қазіргі кітапхана (ең алдымен әмбебап ғылыми кітапханалар) көптеген
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен дамитын күрделі жүйе болып
табылады. Оған библиографиялық қызмет маңызды кіші жүйелердің бірі ретінде
енеді. Оған тән ерекшелік ұйымдық жағынан бөлшектелуі болып саналады, мұның
өзі оны басқаруды қиындатады.
Библиографиялық қызметті басқару проблемасын қарастыру үшін ең
кемінде жүйе деген ұғым туралы мейлінше жалпылама түсінік болуы қажет.
Мұның маңызды болатын себебі, арнаулы әдебиетте жүйе термині едәуір жиі
қолданылады, бірақ барлық уақытта бірдей орынды қолданыла бермейді. Қазіргі
уақытта жүйе ұғымының әртүрлі анықтамасы бар. Біз солардың біреуін
пайдаланамыз, оған сәйкес тұтас құрылым болып табылатын, оның өзіне тән,
бірақ оның элементтерінде болмайтын жаңа қасиеттері бар, өзара іс-қимыл
жасайтын элементтердің жиынтығы жүйе деп түсініледі. Басқаша айтқанда, жүйе
дегеніміз белгілі бір қатынастары (байланыстары) бар, алға қойылған
мақсаттарға жетуге бағытталғын объектілердің (элементтердің) тәртіпке
келтірілген жиынтығы. Бұл қатынастар хабарламалық, механикалық немесе
басқару сипатында болуы мүмкін. Біз жүйенің соңғы байланыс түріне ден
қоятын боламыз.
Әрбір әлеуметтік жүйе дербес, бірақ өзара байланысты екі жүйеден –
басқарылатын (басқару объектісі) және басқаратын (басқару субъектісі)
жүйеден тұрады.
Материалдық игіліктер жасаудың немесе қызмет көрсеттудің тікелей
процесін қамтамасыз ететін барлық элементтер мен кіші жүйелер басқарылатын
жүйеге жатады. Ал басқаратын жүйеге басқару процесін қамтамасыз ететін
барлық элементтер мен кіші жүйелер енеді.
Кітапханада оқырмандарға қызмет көрсетумен әлдебір байланысы бар
бөлімшелердің бәрі (әрине, оның ішінде әдебиетті комплектілеу, өңдеу,
каталогтарды және басқаларын ұйымдастыру бөлімдері де) басқарылатын жүйе
болып табылады. Ал кітапхананың дирекциясы мен бөлімшелердің басшылары,
яғни басқарылатын жүйеде жұмыс істейтін қызметкерлер коллективтеріне
нысаналы ықпал жасайтын адамдар басқаратын жүйе (басқару органы) ретінде
қаралады.
Басқарудың принциптері мен әдістері
Басқару принциптерінің бірі демократиялық централизм принципі болып
табылады, ол дара басшылық пен коллегиялылықты, орталықтандырылған
басшылықпен кәсіпорындар, мекемелер коллективтерінің алдында тұрған
экономикалық, ғылыми-өндірістік, әлеуметтік және басқа міндеттерді шешуде,
барлық қызметкерлердің инициативасын дамытуда олардың дербестігін
ұштастыруды көздейді.
Кітапхананы және (немесе) оның бөлімшелерін басқару жөнінде
басқарудың ғылымилығы принципінің маңызын атап көрсеткен жөн. Ол басқару
теориясының ең жаңа жетістіктерін, осы заманғы техникалық құралдарды
пайдалануды талап етеді. Бұл принципті жүзеге асыру кезінде әрбір басқару
объектісіне жеке көзқарасты қолдану, оның ерекшеліктерін ескеру, таптаурын
болған шешімдерден аулақ болу қажет.
Егер мақсатты анықтаған кезде неге жету керек? деген сұраққа жауап
қайтару қажет болса, соның ізінше алға қойылған мақсатқа қайткенде де
мейлінше ұтымды жету керек? деген сұрақ туындайды. Басқаша айтқанда,
басқару мақсатына жетуді қамтамасыз ететін ең тиімді әдістерді таңдау қажет
болады. Бұл ретте қызметкерлер коллективіне немесе осы коллективтің
жекелеген мүшелеріне нысаналы ықпал етудің тәсілдерін әдістер деп түсіну
керек.
Әлеуметтік-экономикалық жүйелерді (бірінші кезекте өндірістік сала
кәсіпорындарын) басқару теориясында әдістердің үш тобы: ұйымдық-әкімшілік
(кейде олар әкімшілік деп аталады), экономикалық және әлеуметтік-
психологиялық әдістері бөліп көрсетіледі. Олар, әдетте, кешенді түрде
қолданылады, мұның өзі ықпал етуде жақсы нәтижелерге жетуге мүмкіндік
береді.
Ұйымдық-әкімшілік әдістерге ықпал етудің тікелей сипатта болуына
тән; кез келген әкімшілік акт міндетті түрде орындалуға тиіс. Бұл ғылыми
негізделген әкімшілік шешімдер қабылдаудың, бұйрықтарды, өкімдерді
орындауға, регламент белгіленетін құжаттар талаптарын сақтауға бақылау
жасап отырудың маңызды екенін көрсетеді.
Ықпал етудің ерекшеліктерін ескере отырып, ұйымдық-әкімшілік
әдістерді үш түрге (шағын топтарға): ұйымдық-тұрақтандырушылық, өкімшілік
және тәртіптік түрлеріне бөлуге болады. Олардың ішінде ұйымдық-
тұрақтандырушылық топ өзекті орын алады. Олар қатаң регламент белгілеу
жолымен жүйедегі ұйымдық байланыстардың ұзақ мерзімге нығайтылуын
қамтамасыз етеді. Мұндай ұйымдық ықпал етуге ережелер енгізу жолымен қол
жеткізіледі. Олар сол ережелерде дәлмедәл белгіленген уақыт ішінде
орындалуға міндетті және сол кезеңде қолданылады. Мұндай регламент
белгіленетін құжаттарға басқару объектісі ретіндегі кітапхана туралы ереже,
сондай-ақ оның жекелеген бөлімшелерінің (бөлімдерінің, секторларының)
статусын, міндеттерін, функцияларын белгілейтін ережелер немесе қайсыбір
процестің (мысалы, белгілі бір тұтынушылар топтарына библиографиялық қызмет
көрсетудің) тәртібі мен оған қатысушылардың құрамына регламент белгілейтін
ережелер мысал бола алады. Қызметтер, олардың міндетін атқаруға қойылатын
негізгі талаптар тізбесі келтіріліп, қызметкерлердің штат саны белгіленетін
құжаттар, сондай-ақ қызметтік нұсқаулар регламенттеуші құжаттар қатарына
жатады.
Белгілі бір міндеттер шеңберін атқара отырып, бөлімше басшысының
және (немесе) орындаушының өз участкесінде шешімдер қабылдаған кезде өзінің
іс-қимылы объективті бағаланбайды деп қорықпай-ақ, инициатива мен дербестік
көрсетуге мүмкіндігі бар.Әсіресе облыстық кітапхананың бөлім басшыларының
және осы бөлімдерде жұмыс істейтін библиографтардың міндеттерін
регламенттеу маңызды. Мұнсыз функционалдық шағын жүйе ретіндегі
библиографиялық қызметтің мүлтіксіз жұмыс істеуіне қол жеткізу мүмкін емес.
Тәртіптік ықпал ету әдістері дегеніміз жауапкершілік белгілеу болып
табылады. Оның жеке және коллективтік, материалдық және моральдық
жауапкершілік болуы мүмкін.
Экономикалық әдістер арқылы өндірістік коллективтерді де, жекелеген
қызметкерлерді де материалдық жағынан ынталандыру жүзеге асырылады. Бұл
әдістер өндіріс саласында ғана емес, сонымен қатар ақылы қызмет
көрсетілетін салаларда да пайдаланылады. Кітапханаларда оқырмандарға
қызметтің көпшілігі әдетте тегін көрсетіледі. Сондықтан оларда басқарудың
экономикалық әдістері шектеулі көлемде қолданылуы мүмкін (мысалы, ерекше
көзге түскен қызметкерлерге сыйлықтар беру). Кәсіпорындар мен ұйымдардың
көптеген арнаулы кітапханаларында кітапхана қызметкерлерін материалдық
жағынан ынталандыру әдетте коллектив қызмет көрсететін ғылыми-өндірістік
жоспарларының ойдағыдай орындалуына байланысты етіп қойылады. [3,125-130
б.]
Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістерге – коллективтің
қалаптасуы мен дамуына ықпал етудің әр алуан тәсілдері, ал психологиялық
әдістерге адамдар арасындағы өзара қатынастарды реттеу жатады. Бұған жақсы
әлеуметтік және психологиялық еңбек жағдайларын жасау, еңбекті моральдық
жағынан ынталанддыру жолымен, коллектив мүшелерінің творчестволық өсуіне,
мәдени және кәсіптік деңгейінің артуына жәрдемдесу және т.б. арқылы қол
жеткізіледі.
Басқару функцияларына: жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, есепке
алу және реттеп отыру жатады. Аталған функциялардың бәрі бір-бірімен өте
тығыз байланысты екенін ескерте кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау,
есепке кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау, есепке алу бұл жұмысты
ұйымдастыруды талап етеді, сол сияқты жоспарламайынша, реттемейінше, есепке
алмайынша және т.б. болмайынша, ұйымдастыру процесі де мүмкін емес.
Басқарудың түрлі деңгейлерінде бұл функциялардың толықтығы түрліше болады.
Мысалы, аталған функциялардың бәрі облыстық кітапханада да,
орталықтандырылған кітапханалар жүйесінде де библиографилық қызметті
басқаруға пайдаланылады, алайда олардың бәрі біркелкі пайдаланыла бермеуі
мүмкін. Жоспарлау айқындаушы функция болып табылады. Қалған функциялардың
берін орындау жоспарлы тапсырмалармен белгіленетін қызмет нәтижелеріне жету
міндеттеріне бағындырылатынын айтудың өзі жеткілікті.
Ұйымдастыру функциясы жүйенің қолданылып жүрген ұйымдастырылуының
жаңа мақсаттарға сай келуіне қол жеткізуді қамтамасыз ететін процесс
ретінде көрінеді. Үлкен жүйе ауқымында басқарудың жаңа объектілері мен
субъектілерін қалыптастыру немесе ескілерін қайта құру қажет болуы мүмкін.
Бұған мемлекеттік бұқаралық кітапханалар желісін орталықтандыру мысал бола
алады. Ол басқарудың объектілері де, субъектілерін де қайта құруға әкеп
соқты.
Бақылау функциясы қызмет нәтижелерінің жоспарда көзделген
тапсырмаларға сәйкес келуін бағалау болып табылады. Есепке алу функциясы
бақылау функциясымен тығыз байланысты, өйткені есепке алмайынша, өндіріс
процесінің нәтижелеріне бақылау жасау, олардың жоспарлы көрсеткіштерге сай
келуін бағалау мүмкін емес. Кез келген әлеуметтік жүйенің, соның ішінде
кітапхананың да қызметін жоспарлау есепке алу негізінде жүзеге асырылады.
Басқарудың ұйымдық құрылымы:
Әлеуметтек объектілерді басқарудың теориясы мен практикасында
басқарудың тағы бір маңызды жүйесі – оның ұйымдық құрылымы бөліп
көрсетіледі. Басқару қызметінің дамуы нәтижесінде басқару құрылымының әр
алуан үлгілері – линиялық, функционалдық түрлері және аралас үлгісі –
линиялық – функционалдық түрі қалыптасқан. Олардың ең қарапайымы – линиялық
түрі, онда барлық басқару функциялары басшының қолына шоғырландырылған.
Линиялық басқару құрылымына шағын кітапхананы басқару мысал бола алады.
Оның басшысы кітапхана жұмысын жоспарлауды, оны ұйымдастыруды, есепке алуды
және жоспарлы тапсырмалардың орындалуына бақылау жасауды, сондай-ақ
өндірістік қызметті реттеп отыруды жеке-дара жүзеге асырады.
Практикада, соның ішінде ірі кітапханаларда да ұйымдық-құрылымның
аралас үлгісі жиі кездеседі. Мысалы, кітапхана дирекциясының жанынан
кітапхана жұмысының жекелеген бағыттары бойынша кеңестер құрылады, ал
линиялық жетекшілер (бөлім меңгерушілері) де өз бөлімшелерін басқару
жөніндегі іс-қимылын функционалдық басшылармен және (немесе) сарапшылармен
үйлестіріп отырады. Облыстық кітапхананың библиографиялық қызметін басқару
құрылымы әлгіндей құрылым үлгісіне ұқсас. Мұнда библиографиялық бөлімнің
меңгерушісі функционалдық басшы ретінде болады да, линиялық басшылар өздері
басқаратын бөлімдердің библиографиялық қызметіне қатысты басқару шешімдерін
бірлесе отырып қабылдайды.
2. Библиографиялық қызмет көрсету жолдары
Библиографиялық қызмет көрсету – бұл библиографиялық ақпаратты
тұтынушаға жеткізудегі, оның нақты және болашақтағы қажеттіліктері мен
сұраныстарына сәйкес болатын процестердің жиынтығы.
Библиографиялық қызмет көрсету – кітапхананың, ақпараттық мекеме
ретіндегі жұмысының маңызды бөлігі. Кітапханаларда жүргізілетін
библиографилық қызмет көрсетудің негізгі түрлері – библиографиялық
хабарлама беру және анықтамалық библиографилық қызмет көрсету.
Библиографиялық хабарлама беру
ГОСТ 7.0 – 99 бойынша библиографиялық хабарлама беру – ұзақ уақыт
қолданылатын сауалдарға сәйкес және (немесе) ондай сауалдарсыз
библиографиялық хабарламамен үнемі қамтамасыз етіп отыру деп анықталған.
Библиографиялық хабарлама беруді: сараланған (жеке, топтық) және
сараланбаған (жаппай) түрлеріне бөлуге болады.
Саралаудың негізінде кітапхананың қалыптасқан жұмыс тәжірибесіне сай
келетін сан белгісі алынған. Жеке библиографиялық хабарлама беру нақты
тұтынушыға оның қажеттілерін ескере отырып, хабарлама беруді, ал топтық
библиографиялық хабарлама беру хабарламаны тұтынушылардың қайсыбір
белгілері бойынша бөлінетін және мазмұны жағынан хабарламалық қажеттері
жақын белгілі бір топтарына хабарлама беруді көздейді. Екінің бірінде
оларды бір кәсіптік топта болу немесе әр түрлі кәсіп мамандары атқаратын
ортақ тапсырма (мысалы, ғылыми-зерттеу жұмыстары, қайсыбір объектіні
жобалау және т.б.) біріктіреді.
Жаппай библиографиялық қызмет көрсету тұтынушылардың белгілі бір
тобына бағдарланбаған және олардың хабарламалық қажеттерін ескермейді.
Сараланбаған библиографиялық хабарламалардың топтық және жеке түрі болады.
Топтық қызмет көрсету ұқсас ақпараттар жиынтығына мұқтаж топтық
тұтынушыларға ұдайы және анда-санда библиографиялық хабарламалар беріп
тұрады. Ол ұжымдық абоненті немесе тұрақты не уақытша қоғамдық және кәсіби
кішігірім бірлестік болуы мүмкін. Ұжымдық абоненттер әдетте, ағымдық
ақпараттармен қамтамасыз етіледі. Тұрақты немесе уақытша қоғамдық топтар
ұдайы немесе анда-санда болатын шаралар кезінде ұйымдастырылады.
Библиографиялық ақпараттардың ішінде жаңадан шыққан әдебиеттер жөніндегі
абоненттерді ұдайы хабарлап тұру маңызды орын алады. Көріністік
библиографиялық ақпарат әр түрлі аудиторияда библиографиялық хабарламаларды
ауызша шолу түрінде береді де, кітпаханалардың көпшілік және топтық
шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. Көрмелердегі библиографиялық
ақпарат уақытша жоқ құжаттардың орнына жұмсалады. Мұндай жағдайда қажетті
тапсырыс қабылдау үшін, құжаттың қай жерде бар екені туралы деректер
жазылады.
Берілетін ақпараттардың көпшілігі әдетте, әр айлық жазбаша хабарлар түрінде
іске асатын жекелей библиографиялық мәлімдеу жүйесінде жеткізіледі. Кейде
мәлімет телефон немесе басқа да байланыс түрлері арқылы беріледі. Мәлімдеу
абонентін таңдау оның мәнділігімен анықталады. Библиографиялық
ақпараттаудың маңызды түрлері:
а) ақпаратты іріктеп тарату (АІТ)
б) басшылықтарға сараланған қызмет көрсету (БСҚК)
Қызмет көрсету алғашқы және қосымша келген құжаттарды жүйелік
библиографиялық іздеу негізінде іске асырылады. АІТ – ің ерекше белгісі:
- Қызмет көрсеткен кезде тек жаңадан шыққан ғана емес, барлық
құжаттардан хабары болу;
- Абоненттің қажеттіліктерін ұдайы анықтап үшін кері байланыстың
карталарының болуы;
- Екінұсқалық, алдымен библиографиялық хабарлар беру, ал егер ол өте
жақсы бағаланып, арнайы талаптары болса – құжаттардың толық мәтіндерін
беру болып табылады.
Егер де АІТ жүйесі бойынша қызметті кітапханалар іске асырса, онда
АІТ – ің жұмысы ақпараттық қажеттіліктердің өзекті тарауларын жасаудан
басталды. Ол үшін мекемелердің құрылымы, жекеше бөлімшелер істерінің
бағыттары, жоспарлы есептік құжаттар, қызметкерлердің шығарған еңбектерінің
тақырыбы т.б. талданылады.
Абоненттерден өздерін қызықтыратын тақырыпты көрсетуін сұраған, өз
бетінше басылымдарды жүйелі қарайтын ортадан осы бағыт бойынша жетекші
авторларды атаған анкета пайдаланылады.
Басшылықтарға сараланған қызмет көрсету (БСҚК) жүйесі нәтижесінде
тұтынушыларға тақырыптық іріктеу, ақиқатты мәліметтер тізімін басшыларға
беретін хабарламаларды аналитикалық өңдеу жұмысын қарастырады. Сараланған
қызмет көрсету мақсаты тұтынушыларға ауызша немесе құжат бойынша тіркелген
шолулар, библиографиялық тізімдер түрінде ақпарат беру.
Библиографиялық хабарланудың көлемділігі мен формасы кітапханалар
немесе ақпараттық орталықтар типі мен олардың материалдық-техникалық
базалары, ақпараттық ресурстары, пайдаланушылардың контингенті және басқа
да дәстүрлі факторларға байланысты. Библиографиялық хабарланудың сөзсіз
болатын элементі жаңа құжаттар туралы ақпарат беру болып табылады. Ұдайылық
апта сайынғыдан жыл сайынғылыққа түрленіп тұрады.библиографиялық
хабарланудың мазмұны көрмелерде немесе басқалай да көрсетілген жаңа түскен
құжаттарды теңдей бейнелей алады. Көбінесе құжаттар жөніндегі мәліметтерді
аналитикалық сипаттамасы мен аннотациялар толықтырады.
Библиографиялық хабарлану кітапханалар қорына түскен құжаттардың
алдын ала алады. Ол қордағы құжаттар тұрған жеріне тікелей байланысты емес.
Библиографиялық хабарланудың жинақтық формасы қазіргі кездегі және өткенді
шолатын іріктеу жөніндегі құжаттармен хабардар етеді.
Кітапханалық қордын көлемін кеңейту мен оның құжаттарын түрлендіру
сапалы да әралуан библиографиялық қызмет көрсете алады, бірақ кітапханалық
ресурстардың өсуімен әдетте, абоненттердің саны өседі, ол ақпараттық
қажеттіліктерді қанағаттандыруды қиындатады. Сондықтан ірі әмбебап
кітапханалар приоритетті иегерлердің саралау қызмтеі мен библиографиялық
хабарланудың көпшілік формасын бетке ұстайды.
Сонда да библиографиялық хабар алуды қолданушылар үндеудің әр алаун
түрлері мен жекелей хабар алу жүйесінде хабарлама даярлайтын
библиографтардың арыла алмайтын субъектілікке тәуелділігін қысқартатын
формаларынан хабардар болуы керек.
Ақпараттық технологияны қолдану сигналды, реферативтік және шолу
түріндегі библиографиялық хабарламалар алуды құжаттардың көшірмесімен
үйлестіруге мүмкіндік береді. Кітапханаларды автоматтандырылған ақпараттық
жүйелерге қосу оны тұтынушылардан шектеулі ресурс пен белгілі бір уақытта
кітапханаға өзі бару қажеттілігінен босатады. Оларға жиі шектеулі ресурстар
бойынша жұмыс істейтін үлкен әмбебапты және арнайы кітапханалардан
библиографиялық хабар алу ұжымдарының мүмкіншіліктері арасындағы қарама-
қайшылық жеңілдетіледі.
Библиографиялық қызмет көрсету өрісінің келесі тенденциясы
библиографиялық қызметкердің аралық түрі болып табылады. Оның мәні мынада:
оқырмандардың сұрауына жауап құжаттар жөніндегі мәліметтермен емес, қажетті
материалдардың толық мәтіндері немесе факт бойынша мәліметтермен беріледі.
Сол сияқты кітапханада өткізілетін шараларды (көрмелер, мамандар күні,
шолу, ауызша журналдар) берушілердің көпшілігі библиографиялық
даярлықтарды: библиографиялық мәліметтерді іздеу, іріктеу, топтау сияқты
жұмыстарды талап етеді.
Библиографиялық қызметтерді ақпараттық қажеттіліктерді қанағаттандыру
нәтижесінің қорытындысы емес, аралық түріне айналдырса, кітапханалардың
толық жабдықталуын жоғарылатуға ұмтылыс пайда болады.
Анықтамалық-библиографиялық қызмет (АБҚ) көрсету
Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету – ол оқырмандардың бір
жолдық сұранымдары бойынша библиографиялық қызмет көрсету. Анықтамалық-
библиографиялық қызмет – кітапханалардың міндеті түрде атқаратын функциясы,
ол тұтынушыларды кітапхана қорының құрамы туралы мәліметтермен қамтамасыз
етіп, ақпараттардың көзін тауып, таңдауға кеңес береді. Анықтамалық-
библиографиялық қызмет – библиографиялық қызмет көрсетудің негізгі
түрлерінің бірі болып табылады да, бір жолдық сұраным бойынша тұтынушыларға
библиографиялық, жанама дәлелдемелік хабарлар беру процесімен
байланыстырады.
Библиографиялық анықтама - Анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету
мөлшерінің бірліг болып табылады. Библиографиялық анықтаманың технологиясы:
бір жолдық библиографиялық сұраным (библиографиялық ізденіс) тұтынушыларға
жауап беру. Технологиялық жағынан библиографиялық анықтама терминін
орындалу, беру деген зат есімдерімен байланыстыру керектігі
дәлелденеді.
Әдебиеттер іздеу қажеттігін тудырады да, тақырыптық библиографиялық
сауал қалыптасады. Деректі құжаттың орнына арналған библиографиялық
бейнелеу элементтерін жетерліктей толық білмеу библиографиялық дәлелдеме
сауалдарын тудырады. Құжаттың қайда барын анықтау қажеттілігі мекенжайлық
библиографиялық сауалдарды қозғайды. Библиографиялық анықтамалар, сондай-ақ
бір жолдық библиографиялық сауалдар жіктеулерін жүйеге келтіреді де,
тақырыптық, нақтылаушы және мекенжайлық болып бөлімшелерге бөлінеді.
Тақырыптық анықтамалар мазмұны, шығуы, тақырып бойынша нышандары
біріктірілген көптеген библиографиялық жазбаларды іздеу нәтижесі болып
табылады. Анықтама бір жазбадан немесе ақпарат қажеттілігін толық
қанағаттандыратын құжаттан тұруы мүмкін.
Нақтылаушы анықтамада сұранымға сәйкес құжаттарды іздеп табуға
көмектесетін жетерліктей библиографиялық мәліметтері болады. Тұтынушылардың
тілегі бойынша нақтылаушы сауалға жауап толық библиографиялық бейнелеуді
көрсете алады.
Мекенжайлық анықтама көбінесе кітапханалар қорында іздеп отырған
басылымның бар, жоғана жауап береді; ол сондай-ақ оның қай кітапханаларда
сақталғаны жөнінде хабарлама бере алады.
Іздеу заттарына сай әр алуан фактілерді бейнелейтін фактографиялық
анықтама ерекше қаралады. Сондай-ақ ол сауал арқылы табылған мәтіндердің
қысқаша фрагменттерін де қарастырады. Анықтамалық-библиографиялық қызмет –
факт ұғымы сұрылып отырған басқа да библиографиялық емес жайларды да
білдіреді. Оны іздеудің библиографиялық көзі тұтынушының қалауы бойынша
көрсетіледі.
Анықтамалық-библиографиялық қызмет процестерінде анықтамалар тіпті
библиографиялық кеңестердің орнына жүре алады. Анықтама сұрау + жауап
комплексін көрсететіндіктен, тек библиографиялық қана болмайды, сонымен
бірге фактографиялық, кейде бірнеше типті жауаптарды қамтитын құрамдас та
бола алады. Мекенжайлық сауалдар дәлелді іздеу салуды талап етеді де, іздеу
кезінде фактографиялық сұраулар тақырыптық болып кете алады. [25, 12-18 б.]
Теориялық жағынан анықтамалардың бірнеше түрі болғанымен, тәжірибелік
жағынан олар біреу ғана болып тіркеледі. Егер де іздеу жұмысы сәтсіз болып
қалса, сұраныстан бас тартуға болады. Ондай жағдайда анықтамалық-
библиографиялық қызмет көрсету бойынша қойылған шектеулерге сәйкес, оны
сұраныстың алғашқы кезеңінде-ақ қабылдамауға болады.
Қызмет саласы ретіндегі библиографияның түрге жіктелулері
Библиографияның түр белгілері бойынша жіктелуінің негізінде
библиографиялық өнімнің әр түрлі белгілері қолданылуы мүмкін, оның ішіндегі
ең бастысы қоғамдық белгілену түрі болып саналады. Осы белгі
библиографиялық қызметтің функционалдық тақырыптық мәселелері мен түр
белгілерінің жіктелу міндетін жақындастырады.
Библиографиялық құралдар оқырмандық және мақсаттық бағдары бойынша,
басылымдардың шыққан уақыты мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz