Билік - әлеуметтік феномен ретінде
Көкшетау университеті
Саясаттану кафедрасы
Исина Айым Жаныбекқызы
Билік - әлеуметтік феномен ретінде
Дипломдық жұмыс
Ғылыми жетекшісі: Жусупова Р.К.
Қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі________
______ ____________ 2008ж.
Көкшетау 2008ж
Кіріспе____________________________ _____________________________3-7
I. Билік – саясаттанудың негізгі мәселесі
1.1. Билік ұғымының тұжырымдамалары мен оның әлеуметтануы______8-17
1.2. Биліктің заңдылықтары, жариялығы, топтастырылуы, бөлу теориялары,
концепциялары мен негізгі ресурс көздері__________________________17 -29
1.3. Саяси және мемлекеттік биліктің легитимділігі__________________30-4 1
II. Билік органдар жүйесіндегі басқару интитуттары
2.1. Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі парламент институтының
орны туралы_____________________________ _________42-47
2.2. Президент билігі - халық пен мемлекеттік биліктің бірлігі,
азаматтардың бостандығының кепілі_____________________________ _47-51
2.4. Сот билігін іске асырудың конститутциялық
принциптері________________________ ___________________________51-58
2.3. Қазіргі қоғамыздағы Бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы
мен ролі_______________________________ ___________58-66
III. Тәуелсіз Қазақстан Республиканың саяси жүйесінде билік институтының
қалыптасуы.
3.1. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, зайырлы, демократиялық мемлекет
ретінде қалыптасуы_________________________ ___________57-77
Қорытынды__________________________ _________________________78-79
Сілтеме____________________________ ___________________________80-82
Қолданған әдебиеттер_________________________ __________________83-84
Кіріспе
Күнделікті өмірде және ғылыми әдебиетте билік ұғымды әр түрлі
мағынада қолданылады. Бұл ұғым саясатқа және экономикаға қатысты тереңірек
қарастырғанда толық мағынасын ашу мүмкін емес. Себебі, билік ұғымы өте
терең, әрі күрделі. Бұл ұғымды зерттеу үшін қоғамдық өмірдің әр түрлі
дейгейлерінде атқаратын жұмыстарын қарастыруды қажет етеді. Фундаментальды
саясаттанудың ең негізгі мақсаты биліктің пайда болу табиғаты мен
механизімдердің жаңа рең алуын және билік қарым-қатынастарын зерттеу. Бұл
ежелгі Үнді, Қытай және Греция мемлекеттерінің саяси тарихы уақытында
қолданылған. Мысалға,ежелгі грек архесөзі билік, басшылық немесе
алғы себептер мағынасын береді. Билік өзін ақтауды қажет етеді, бұл
жағдаят саяси тарихтың көп бөлігін құрайды. Билік концепциясы - теориялық
концепциялардың алғысы, ол саяси қарым-қатынастарды түсінуге, олардың
механизімдерін және мемлекеттің саяси жүйесін зерттеуге көп көмек
көрсетеді. Билік - әлеуметтік болмыстың ең биік және өзіне тартатын күші
бар құбылысының бірі. Оның сырлы құпиясын ежелден бергі көптеген ғалымдар
алуан-алуан шығармалар арнады.
Билік қазіргі адамдар ұғымында, ең алдымен, мемлекеттік билік, ал ол
- зорлық ретінде түсініледі. Сірә, сондықтан саясаттанушылардың көбісі
мәжбүрлеуді биліктің ажырамас бөлігі деп есептейді. Мұндай көзқарас бізде
көп жыл бойы маркстік доктрина күмәнсіз болып есептелуімен тұрақтанды.
Онда: күштеу ескі қоғамның жаңадан екіқабат болғандығы болып табылады
делінген. Мемлекеттік билік туралы айтсақ, онда сендірумен қатар мәжбүрлеу
тетігі бұл арада белгілі бір рөл атқарады.
Өкімет - мемлекеттік аппарат қана емес, сонымен бірге әлеуметтік
феномен де екені даусыз. Бұл - барлық әлеуметтік құрылымдардың ортақ
белгісі. Кез келген саяси компания, әлеуметтік ұйым немесе топ -
өкіметтегі жаттығу. Жалпы алғанда, өкімет - жеке тұлғалардың басқаларды
бақылау қабілеті. Өз кезегінде, Т.Парсонс мұндай мүмкіндікті жеке адам
немесе топтың әлеуметтік мәртебесі беретініне сенімді [1]. Бір карағанда
бұл пікірлер қарама қайшы, бірақ бір-бірін жоққа шығармайды. Нақты жағдайда
билік қатынастарының осы түрлерінің бірі алдыңғы қатарға шығады.
Платон өзінің мінсіз мемлекет жобасында билікті ақсүйектер рухы
-философтар артықшылығы ретінде қарастырады: Мемлекетте философ-тар
патшалық құрмай, әйтпесе патшалаар зайырлы, философияға жетік болмай және
мемлекеттік билік пен философия біте қайнаспай..., осыған дейін мемлекеттер
қатыгездіктен арыла алмайды [2].
Аристотельдің көзқарасы бойынша, мемлекет - қоғамдық болмыстың табиғи
жағдайы. Сондықтан ол адамнан бұрын пайда болған, өйткені тұтас нәрсе
бөлшектен бұрын туады: Адам мемлекеттен тыс өмір сүре алмайды, егер
әлдебір адам тысқары тұрса, ол - не жануар, не құдай" [3]. Билік мәні
туралы түсінікті құқық саласынан әлеуметтік салаға көшіру Цицеронға
құқықтық мемлекет идеясын жүйелеуге мүмкіндік берді. Ол бостандықтың басты
шарты заңдардың билік құруында деген түйінге келді: Тәуелсіз болу үшін
біздің бәріміз заңның құлы болуымыз керек [4].
Н.Макиавелли мемлекет пайдасы үшін жасаған билеушінің кез келген
әрекеті ақталады. Барлық адамдар, әсіресе, тақсырлар әрекеті туралы нәтиже
бойынша баға беріледі. Сондықтан тақсырлар билікті сақтау мен жеңіске
жетуге тырысады. Бұл үшін қандай құрал қолданса да .. [5] .
Қазіргі саясаттану әкелері арасында ең бірінші Гоббс өкіметтің
шексіздігін мойындайды. Тақсырдың шексіз еркіндігі жеке бостандықтардан
құралады. Бұларды оған тәртіп, тыньштық пен жеткіліктілікті сақтау
міндеттілігіне айырбас ретінде қол астындағылар өз еркімен береді деген
[6].
Қоғамдық Шарт идеясы француз энциклопедисі - Ж.Ж.Руссо туындысы былай
деген: Халық депутаттары оның өкілдері емес, бола да алмайды; олар оның
тек өкілеттілері, олар толықтай ешнәрсе құра алмайды. Халықтың өзі тікелей
бекітпеген кез келген заң - заңсыз; ол тіпті заң емес [7]. Руссо халық
қалаулылары заңдарды жасаумен емес, оны орындаумен ғана айналысуы тиіс деп
есептейді. Г.Спенсер Әлеуметтанудың негізделуі еңбегінде саяси
институттар мен өкіметтің шығу төркінін қарастырып, табиғи теорияны
негіздейді. Спенсер үшін мемлекет - біртұтас жаратылыс жүйесі. Ол ағаштар
мен жануарлар мүшелері секілді стихиялы түрде пайда болды, сондықтан
өкіметтің басты идеясы - келісім идеясы. Спенсер қоғамды екі бөлікке
бөледі: әскери қоғам, өндірістік қоғам. Бірінші - басқарады, екінші -
басқарылады. Спенсер билік құрылымын әскери қоғам деп атайды [8].
Билік табиғаты зорлық екенін дәлелдеп, біз тіпті келесі Ф.Энгельске
тиесілі сөз ұмытпауымыз керек: бір жағынан біздікінен биік тұрған бөтеннің
еркі; басқа жақтан бедел бағыныштылықты тілейді [9]. Сонымен, билік
қатынастары зорлық деп емес, керісінше еріктердің бірінің үстемдігі ретінде
түсініледі. Бірақ ерік міндетті түрде екеу. Олай болса, зорлық мүлде жоқ
немесе еріктердің бірінің басып-жаншуы ғана бар.
М.Вебердің саясатты билікке келу ретінде қарастырғаны бүгінгі күнге
дейінгі ірі саясаттанушылар зерттеулерінің бәрінде дерлік өзінше
түсіндіріледі. Саясат, жалпы алғанда, билікке араласуға немесе билікті
бөлуге ықпал етуге ұмтылыс; ол мемлекет арасында, мемлекет ішінде, топтар
арасында бола ма бәрі бір [10]. Бұдан билікті саясатпен бірдей деп
қарастыру шығады, бірақ ол мемлекетпен теңдестірілмейді.
М.Вебер мен Г.Лассуэлл зерттеулердің билік туралы ұстанымы: билік -
қарсыласуға қарамастан белгілі бір әлеуметтік қатынастарда өз еркін жүргізу
мүмкіндігі [11]. В.Н.Амелин білдірген наразылығын былай мәлімдеген:
Билік қатынастары мәнін тек зорлық пен мәжбүрлеуге тіреу дұрыс емес болар
еді... Билік қатынастары ең алдымен, қоғамдық тәріпті сақтау қажеттілігінен
орнайды [12]. Г.Гассуэлл мен А.Каплан XX ғасырдың ортасында билік біреуге
бағытталған немесе өзге әрекетті айқындайтын ықпал актысы деген қорытындыға
келеді [13]. Р.Даль билік бір адамға өзгенің өз еркімен істемейтін
нәрсесін жасатуға мүмкіндік береді деп сендіреді [14]. Т.Болл бұл
көзқараспен үзілді-кесілді келіспей, ол билікке диктат құқығын беруге мүлде
қарсы. Оның айтуынша, зорлық биліксіздікпен тең. Зорлық жүргізетін әрбір
субьект сонысымен жеке басшылық та, тиімді өзара байланыс та орнатуға
дәрменсіздігін көрсетеді [15]. Х.Арендттың сенімі бойынша билік биік
дәрежелі қасиетіне қарамастан, бір адамның иелігі болып табылмайды. Билік
адамның өзі әрекет етуге ғана емес, өзге адамдармен әрекетке түсу
қабілеттілігін білдіреді. Билік бір жеке тұлганың меншігі емес, ол топтың
келісіп әрекет етуі сақталғанға дейін меншігі болып қала береді [16].
Билік – достастық үлгісі билік тобы ішіндегі мәнді байланыс пен өзара
әрекеттестік тетіктерін ашуға жәрдемдеседі. Х.Арендт билікті билік тобы
ішінде атқарылатын өзіндік жасырын келісім деп түсінеді.
Көнеден келе жатқан билік білімге қол жеткізу деген даусыз байлам
ғаламдық ақпараттық жүйелер дәуірінде көп қырлы, соны мазмұнға ие. Егер
жүзжылдық бойы әңгіме, негізінен, билік-білімге қол жеткізу туралы өрбісе,
ал бүгін алдыңғы қатарға оны бөлісу шығып отыр. Б.Барнс өз көңілін осы
арнаға бағыттайды, оның әмбебаптығына қайтадан баса назар аударады. Білім
туралы және билік туралы сөз еткенде, біз бір ғана шындық туралы әңгіме
етеміз. Қоғам білімнің кейбір бөлінісі арқасында биліктің ұйымдасқан
тәртібі болып табылады. Нақты биліктің болуы әлеуметтік құрылымның нақты
нүктесінде көрініс береді, ол әлеуметтік құрылымның барлық бөлігінде
таралған білімнің сансыз элементтері болуымен байланысты [17]. П.Моррис
билікті: Билікке ие болу заттар тәртібін өзгерту қабілеттілігін білдіреді
[18].
Авторлардың бәрі билік ұғымынан күш, ықпал, құқық, қулық
секілді әлеуметтік болмыс категорияларын алып тастауға тырысқан бұрынғы
ойшылдар жіберген кемшілікті қайталайды. Аталған категориялар билікпен
қатар субстанционалды сипатқа ие. Оларды бір-бірінен алып тастауға
болмайтынын дәлелдейді. Бұлар бір-бірінсіз логикалық та, осы жағдайлардың
әлде бірінің хронологиялық басымдығының да болмайтынын көрсетеді. Бұлардың
бәрі бір болмыстық қатарға жатады. Шыққан көздері адамдардың араласу
стихиясы, өзі реттелетін және өзі ұйымдасатын стихия болып табылады.
Айтылғандар біртұтас жан-жақты әмбебап билік доктринасын құру мүлдем мүмкін
емес деген қорытындыға әкеледі. Бұл ретте осындай әркеттердің болуы ойлау
инерциясымен түсіндіріледі. Кез келген концептуалдық ұғымға түсінік беруді
ұсына отырып, автор еріксіз осы доктринамен келісетіндер жағына шығады.
Әрине, белгілі дәрежеде бұл кез келген түсіндіру процесінің өзіндік
нәтижесі XXI ғасырдағы қоғамдық және гуманитарлық білім саласы
зерттеушілерінің догматикалық түрден және нақты ғылымдар өкілдері мысалына
ден қоюдан бас тартуы дұрыс емес. Б.Расселл билікті физикадағы энергия
ұғымы секілді өзге әлеуметтік ғылымдардың бәрін біріктіретін негіз ретінде
қарастырады [19].
I.Билік - саясаттанудың негізгі мәселесі
1.1.Билік ұғымының тұжырымдары мен оның әлеуметтануы
Билік туралы сөз б.з.д. 8 ғасырда Гесиоттың Тиогения
(құдайның пайда болуы туралы) поэмасында билік (кратос) пен күш
(био) бөліп көрсетілген. Бірнеше ғасырлардан кейін Эсхил (б.э.д.
525-456) прикованный прометей драмасында бұл түсініктің
функционалдық сипатын түсіндірді. Зевстің құлдары билік және күшті
құдайға сенуші адамдары скифтік асуларға әкеліп соқтырды. Бірақ
қатаң рухани ізгілікке ие болуымен, жұмсақтық және көңіл
сұраушылықты білмейтін билік тұрақты басшылық етті. Іс-әрекетке
мәжбүрледі. Сонымен драммада биліктің белсенді антикалық сипаты үшін типтік
ұсыныс енгізілген еді. Билік - адамзат қауымдастығының, адамдар өмірінің
негізгі бастауларының бірі. Қоғам бар жерде биліктің де болатындығы
дәлелсіз шындық. Алғашқы билік нысандары сонау ғасырлар қойнауынан қыландап
көрініс береді де, өз тамырын отбасындағы, ру мен тайпадағы өзара қарым-
қатынастардан алады және де ол өндірістің дамуына да байланысты болады.
Биліктің отбасылық - рулық түрі көшпелі халықтар арасында біздің
дәуіріміздің алғашқы ғасырларында көрініс бере бастады. Отырықшылықтың
дамуына байланысты бірте-бірте тайпалық, билік қалыптасты. Солардың
арасынан неғұрлым күштілері, ақылдылары, айлакерлері мен қабілеттілері
дараланып көзге түсе бастады. Қоғамдық өндірісті бөлу мен жеке
меншіктіліктің пайда болуына байланысты аймақтық билік қалыптасты. Билікке
таласу, оған ие болу үшін күресу (бейбіт жағдайда - сайлау өткізу,
тағайындау, немесе жаулап алу, яки басып алу), оны қолда ұстап тұруға
ұмтылу - қоғамның саяси өмірінің негізгі қырларының бірі. Саясат билікке
жетудің себебі болса, ал билік - саясаттың себебіне айналады.
Сондықтан саясат пен билікті әлдебір себептерге орай бір-біріне
тәуелді түрде шеңберлене байланысып жатқан көрініс ретінде қарастырған
дұрыс секілді. Билік жүргізбейтін және күш жұмсамайтын адамзат қауымдастығы
болды дегенді біз әлі күнге дейін тарихтан кездестіре қойған жоқпыз. Билік
қоғамның тұтастығын, басқаруға икемділігі мен бейімділігін сақтайды,
ұйымшылдық пен тәртіпті орнықтырады, яғни қоғамның өміршеңдігін қамтамасыз
етеді.
Биліктің нәтижесінде қоғамдық қатынастар мақсатты түрде алдағы
нысанаға қарай бағытталады, басқару мен бақылау байланыстарының дұрыс
сипатын қалыптастырады, ал адамдардың бірлесе өмір сүруі аса ұйымшыл және
тәртіпті болады. Билік ұғымы арқылы саяси институттарды, саяси
қозғалыстарды, саясаттың өзін ой елегінен өткізіп, мәнін білуге мүмкіндік
туады. Билік әлеуметтік қатынастарды ретке келтіруді әртүрлі: сендіру,
ынталандыру, ырықсыз көндіру мен күш көрсету секілді құралдары арқылы
жүзеге асырады.
Сонымен, билік дегеніміз бұл - қоғамның беделінің, ерік-жігерінің, күш
көрсетуінің көмегімен бір адамдардың басқа біреулердін ұстанған бағыт-
бағдарына немесе қызметіне шешуші дәрежеде ықпал етуі.
Билік - басқа адамдарға жасалатын ықпал арқылы белгілі бір мақсатқа
жету; белгілі бір тәсілдерді, күш көрсетуді қолдану мүмкіндігі; басқарушы
мен басқарылушының және іс-әрекетке қатысушы ерекше тұлғалардың арасында
өзгеше бір үлгідегі қатынастар арқылы сипатталады. Бұлар басқа адамдардың
іс-әрекеттерін өзгерту мүмкіндігіне, белгілі бір тәсілдерді - күш көрсету
тәсілін қолдану мүмкіндігіне негізделеді.
Бір адамдардың екінші бір тұлғаларға бағынуының маңызды әлеуметтік
себебі - билік өзіндік екі жаққа бірдей тең бөлінбегендігі бірден байқалып
тұрады. Кең мағынасында алғанда жеке тұлғаның немесе адамдар тобының
басқаларға ықпал етуі үшін пайдаланылатын амал-шарғылардың барлығы билік
ресурсы деген түсінікті білдіреді. Ал тар ауқымда бұл - өз мақсатына жетуі
үшін субъект пайдаланатын амал-шарғылардың тұтастай жиынтығы.
Билік ұғымы, оның әлеуметтанымы әлеуметтану ғылымының орталық
проблемаларының бірі болып табылады. Билік адамзат қоғамының міндетті
белгісі болып табылады. Қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-таптық болып
бөлінуі пайда болғанға дейін ол қоғамдық сипат алды, яғни қоғамнан жоғары
тұрған аппарат, ерекше күштеу мекемелері болмады. Қоғамның таптарға
бөлінуімен және әлеуметтік институт ретінде мемлекеттің пайда болуымен
қандастық - туыстық қатынастар екінші кезекте тұрды да, ақсақалдар беделі
орнына қоғамнан бөлінген және оның үстінен өктемдік еткен жария биліктің
беделі пайда болды. Биліктің жалпы белгілерін, анықтаушы элементтерін
талдау мынадай түсіндірмеге саяды. Билік - жалпы мағынасында өзінің еркін
жүзеге асыру, қандай да бір құралдардың: беделінің, құқығының, күш қолдану
көмегімен қызметіне, мінез-құлқына белгілі бір ықпал ету қабілеті мен
мүмкіндігі.
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және хабарлама
ақпараттар жатады. Билікті жүзеге асырғанда құқық, бедел, сендіру, әдет-
ғұрып, дәстүр, амал-айла, қулық, күштеу, зорлау, еріксіз көндіру сияқты
әдіс-амалдар пайдалынады. Оны жүзеге асырудың түрлеріне үстемдік жүргізу,
басшылық ету, үйлестіру, ұйымдастыру, бақылау жатады. Билік мазмұнын
анықтауда 3 түрлі жолды қарастыруға болады:
1. Билік өмір сүріп отырған жүйе элементтерінің біреуінің осы жүйе
шеңберінде өзінің меншікті мүдделерін іске асырудағы нақтылы қабілеті. Бұл
мағынада да билік дегеніміз жүйе ішіндегі болып жататын процестерге
жасалатын ықпалды іске асыру болып табылады.
2. Билік кейбір мақсатты бағыттағы ықпалдың нәтижесі, өнімі.
3. Билік адамдар мен адам топтары арасындағы мәні ықпалда, әсерде
болатын өзара қатынастар болып табылады.
Биліктің өз амал-жолдары, яғни өзін іске асыру үшін қолданылатын
құралдары бар. Бұған мемлекет, қоғамның саяси жүйесі, басқару органдары
жатады. Кейбіреулер билік пен мемлекет және басқару арасындағы
айырмашылықтарды көрмейді. Басқарусыз билікті іске асыру мүмкін емес, бірақ
та биліксіз басқаруды да іске асыру мүмкін емес. Алайда басқару ол -
биліктің қызмет жасауы деген емес. Билік - басқарудың элементі, басқару
күшінің көзі. Билік - саясаттанудағы негізгі ұғымдардың бірі. Ол саясатты,
саяси институттарды, саяси процестерді түсінудің кілті болып
есептеледі. Билік ұғымын, оның мәнін, сипатын анықтау саясат пен
мемлекеттің табиғатын түсінуде үлкен рөл атқарады.
Саясат таптық құбылыс ретінде билікке және билікті іске асырушы
органдардың жұмыстарына тікелей байланысты. Саясатта таптар мен әлеуметтік
топтардың билік пен басқаруға байланысты мүдделері қарастырылады. Егер
саясатта биліктің таптық ұғымына көңіл бөлінсе, онда билік мәселесі саясат
туралы ғылымның басты мәселелерінің бірі болып есептеледі. Күнделікті
өмірде, ғылыми әдебиеттерде билік ұғымы әр түрлі мағыналарда қолданылады.
Философтар - оны қоғамдық биліктің объективті заңдылығы тұрғысынан,
экономистер - шаруашылық билігі, саясаттанушылар - саяси билікті,
әлеуметтанушылар - әлеуметтік билікті, жаратылыстанушылар - табиғатқа деген
билікті, діншілдер - құдайдың билігі т.б. көзқарастар арқылы түсіндіреді.
Сонымен қатар, мемлекеттік биліктің өзін: заң шығарушы, атқарушы, сот
билігі деп бөледі.
Биліктің мәнін түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың болу себебі оны
қандай тұрғыдан қарастыратындықтарына байланысты. Кейбіреулер билікті оның
құралдарымен - мемлекетпен, қоғамның саяси ұйымымен бір нәрсе деп
қарастырса; екіншілері оны басқарумен, оның әдістері - күштеумен,
зорлаумен, көзін жеткізумен шатастырады; үшіншілері билікті беделмен
байланыстырады [20]. Жоғарыдағы айтылған ұғымдар бір - біріне мәндес, жақын
болғанмен, олардың өзіндік айырмашылықтары бар. Мысалы, билік басқарумен
шатастыруға болмайды, олар бір-біріне жақын ұғымда болғанмен, өз алдына
шешетін мәселелері өзгеше бөлек ұғымдар. Басқарусыз билік болмайды,
биліксіз басқару болмайды. Бір өзінің мәні жағынан басқару билікке
қарағанда кең ұғым. Билік басқарудың элементі, басқару күшінің негізі.
Басқару белгілі бір мақсатқа бағытталтан билікті іске асырудың, шындыққа
айналдырудың құралы.
Ф. Бурлацкийдің пікірі бойынша биліктің табиғатын анықтау үшін мынадай
жағдайлар ескерілуі керек: таптық тұрғыдан; әлеуметтік тұрғыдан; билік
ұғымының жалпы мәселелерін ғана емес, оның жеке түрлерін, (экономикалық,
саяси, мемлекеттік т.б.) ерекшеліктерін ескеру; қоғамдық және жеке билікті
бөліп қарау; әртүрлі формациялардағы, өркениеттегі, саяси-әлеуметтік
құрылыстағы биліктің ерекшеліктерін ескеру; биліктің еріктік және құқықтық
бастамаларын бөлу [21] .
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен. Ол саясатпен
тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлық саясат
әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі
мәселесі - билік, ал мазмүны - билік үшін күрес және билікті жүргізу.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларының бірі, қоғам қайраткері болған Бертран
Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда
негізгі ұғым билік болып табылады деп айтқан. Ал Американың әйгілі
әлеуметтанушысы Толкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық жүйеде ақша қандай
орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деген.
Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар бар.
1. Телеологиялық анықтама бойынша, билік – алға қойған мақсатқа
сәйкес белгілі бір нәтижеге жету. Мысалы, ағылшын фәлсафашысы Т. Гоббс
(1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-
өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекеттін
ерекше түрі болып табылады.
3. Инструменталистік анықтамасы бойынша билік - билік жүргізушілер мен
бағынушылар арасындағы айрықша бір қатынасты көрінісі ретінде
түсіндіріледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915
жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-
әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.
4. Құрылымдық - функционалистік анықтама (Т.Парсонс, Д. Истон, Г.
Алмонд, М.Крозье) билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастық
ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туғанынан, табиғатынан
әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш,
басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады,
қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама бойынша игіліктерді даулы жағдайларда
бөлісуді үйлестіру құралы ретінде түсіндіріледі [22].
6. Реляционистік (қатынастық) анықтамада билікті екі партнердің,
агенттің арасындағы қатынас ретінде қарайды. Бұл қатынаста біріншісі
екіншісіне белгілі ықпалын тигізеді.
Ондай жағдайда билік субъект мен субъектінің арақатынасы ретінде,
субъект белгілі құралдар арқылы объектіні бақылайтындығы тұрғысынан
қарастырылады.
Биліктің тұжырымдамалар ретінде мыналарды жатқызуға болады:
1. анықтаушы - елеулі тұжырымдамалары, билікті субъектінің белгісі,
анықтаушы қабілеті ретінде, әйтпесе және әншейін өздігімен жеткілікті
нәрсе немесе зат ретінде түсіндіреді.
2. Қатыстылық тұжырымдамалары, билікті қарапайым әрі күрделі қатынас
деңгейлеріндегі әлеуметтік қатынас немесе өзара іс-қимыл ретінде
сипаттайды.
3. Әлеуметтік – ерік - жігер тұжырымдамаларының негізінде қандайда бір
саяси субектінің еркін күштеп таңу қабілеті немесе мүмкіндігі ретіндегі
биліктің анықтамасы болады. (Гегель, Маркс, Фихте, Вебер).
4. Биліктің құрал-күш қолдану тұжырымдамалары биліктің бірегей
құбылысын нақты күш (яғни ерік-жігерді іске асыру құралы) ретінде
(Ч. Мерриэм, Д. Кетлин) түсіндіреді.
Ғылыми әдебиеттерде билікті субъектісіне, құдіреттілігінің
көлемі, құрылымдық белгілері, тәсілі, шеңберіне тағы басқа
жағдайларға байланысты бірнеше жіктерге (типология) бөледі. Билікті жікке
бөлуде неміс социологі М.Вебердің пікірінің мәні зор. Ол билікті үстемдік
етуінің заңдылығына байланысты үш түрге бөледі.
1. Ашық, жария үстемдік. Оның негізі - қабылданған немесе күшпен
енгізілген заңдарға сенім, яғни биліктің белгісі – заңға бейімделу.
2. Дәстүрлік үстемдік. Бұнда билік қалыптасқан дәстүрлер негізінде
жүргізіледі.
3. Харизматикалық үстемдік. Ондай үстемдік билеушінің шамадан
тыс символға айналған беделіне сүйеніп жүргізіледі.
Биліктің түрлері, жіктерінің сан-алуандығы сияқты, атқаратын қызметі
де түрліше. Оған жататындар: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның
саяси өмірін ұйымдастыру; әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін
басқару; мемлекеттік және мемлекеттік емес, саяси және саяси емес, ресми
және бейресми органдарға басшылық жасау; ашық немесе жабық қоғамды құру,
қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау; ел ішіндегі және басқа
мемлекеттермен дау-жанжалдарды шешу, қоғамдық келісімге келу т.б.
Сонымен, біз билік туралы ғалымдардың арасында ортақ пікір, анықтама
жоқ екенін байқадық. Батыстың әлеуметтанушысы Р. Мартин билік махаббат
сияқты, күнделікті тілімізде жиі пайдаланылады, іштей сезіледі, бірақ сирек
анықталады деп бекер айтпаған. Оның себебі, француздың саясаттанушысы
Ж.К.Шевалье айтқандай, адамдарды биліктің жалпы ұғымының айналасындағы
айтыс-тартыстан гөрі нақтылы, шын мәніндегі биліктің өзі көбірек
ойландырған, магнитше тартқан. Дегенмен, ғылым болғандықтан анықтама
беріледі. Мысалы, Философиялық энциклопедиялық сөздікте билік туралы
былай делінген: Сөздің жалпы мағынасында билік өз еркінде жүзеге асыруға
қабілеттілік пен мүмкіндік, адамдардың жүріс-тұрысы, іс-әрекетіне қайсыбір
амал-әдістер – бедел, құқық, күштеу арқылы шешуші ықпал жасау [23]. Билік
деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті, қызметіне
ықпал етуін айтады.
Жалпы алғанда билік деп әртүрлі әдіс-тәсілдермен біреудің екіншілерге
әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекетіне, тәртібіне, қызметіне ықпал етуін
айтады. Билік қоғамдық өндірістен бастап, адамдар, саяси институттар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның тұтастығы мен
бірлігін, қауіпсіздігін қорғау мен қолдау үшін керек.
Билік барлық уақытта да екі жақты: субъективтік және объективтік
қатынаста болады. Субъектінің билеушілік еркін бір нәрсе бағытталуы
(объектіге) керек. Объект жоқ жерде билік те болмайды. Биліктің объектісі
оның белсенді, бағыттаушы бастамасы болып есептеледі.
Субъект жеке тұлға, ұйым, мемлекет, партия, оның органдары мен
институттары, қоғамдық қауымдастықтар, тап, топ т.б. болады, яғни субъект
деп іс-әрекетті жасаушыларды айтады. Билік субъектісінің өзіндік сапасы
болады, оның ішіндегі ең бастысы билікке деген еркінің болуы. Билік
субъектісі биліктік қатынастарының мазмұнын, сипатын анықтайды. Күнделікті
өмірде биліктік қатынастардағы субъектінің анықтаушы ролін билеушімен
шатыстырады. Мысалы, биліктегі шешім, іс-қимыл мәселелері туралы
айтқанда, билеуші жеке адамдардың, басқарушы органдардың ісі деп
есептейді. Билік субъектісі биліктік қатынастардың мазмұнын биліктік тәртіп
- бұйрық, жарлық т.б. арқылы анықтайды. Ол тәртіпті іске асыру үшін әртүрлі
шараларды (мысалы жазалау) қолданады.
Жалпы саясаттанудағы сияқты билікте объект мен субъекті бөледі.
Мысалы, жоғарыдағы айтылған тап, топ, мекеме, ұйым, партия т.б. биліктің
субъектісі, бір мезгілде оның объектісі де болып есептеледі. Саяси билікті
жүргізу үшін арнайы ұйымдар мен мекемелер құрылып субъект оларға өкілдік
береді. Олар билікті қолдаушы, қорғаушы, иелік етуші болып есептеледі.
Басқа сөзбен айтқанда, субъект билік иелік етушілер арқылы жүргізеді
[24]. Егер субъект өз мақсатына жете алмаса, онда билік көрінісі жоқ. Олай
болса билік дегеніміз - субъект мен объектінің жай қатынасы емес, тығыз
қарым-қатынасы. Сонымен билік екі жақтың (субъект - объект) қарым-
қатынасының бір түрі. Бір жағының (субъект) екінші жағына (объект), өз
мақсатына жету үшін билікті еркін пайдалануға қабілеті және мүмкіндігі
болады [25].
Объектінің билік субъектісімен ара қатынасының мөлшері қатаң
қарсылықтан бастап толық жойып жіберуге немесе ерікті түрде мойындауға
дейін болып жатады. Ондай басты жағдай - жазалаудан қорқу. Қорқытуға
негізделген билік тұрақсыз, әлсіз билік, оның көп ұзаққа баруы мүмкін емес,
себебі адамды үнемі қорқынышта ұстау қиын. Сондықтан тұрақты, берік билік
мүдденің ескерілетін билігі. Егер әркімнің алдына қойған мүдделері
орындалатын болса, онда адамдар билеушілердің бұйрық, жарлықтарын ерікті
түрде орындайды.
Объектінің субъектіге бағынуының тағы бір себебі - бедел, объектінің
ішкі сезімі, көзінің жетуі. Егер объект субъектінің ақылдылығына,
білімділігіне, адалдығына, оның айтқанының дұрыстығына көзін жеткізсе,
субъектінің объект сенетін беделі болса, ол оған ерікті түрде бағынады,
айтқанын орындайды. Екінші сөзбен айтқанда, объект субъектіге толық
сенгенде, оның ісін өз ісіндей көргенде субъект пен объектінің арасында
толық келісім мен біркелкілік болады.
Жалпы субъект мен объектінің биліктік еркінің ара қатынасын мынаңдай
күйде көрсетуге болады: биліктің субъектісі өз мақсатына үшін объектінің
тәртібін өзгертуге тырысады. Егер билік объектісі субъектінің күткен
талабына сай болса, бұйрықтары мен жарлықтары шешімдері түгел орындалса,
субъектінің биліктік еркінің орындалғаны.
Саясаттың жетекші субъектісі- қоғамды құрайтын таптар мен басқа да
әлеуметтік қауымдастықтар болып есептеледі. Олардың қоғамдағы объективтік
алатын орындары мен өмір жағдайларын анықтайтын мүдделері саясатта өз
көрінісін табады.
Қазіргі алда тұрған басты мәселе - билік саласындағы реформаларды
батыл тереңдетіп, демократия институттарын барлық салада тезірек
қалыптастыру және оның принциптерін толықтай іске асыру.
1.2. Биліктің заңдылықтары, жариялығы, топтастырылуы, бөлу
теориялары, концепциялары мен негізгі ресурс көздері.
Биліктің заңдылығы мен жариялылығы атты терминдердің ортақ мағынасы
бар, ол заң дегенді білдіреді. Биліктің жариялылығы ұғымы биліктің заң
тұрғысындағы нормативтік заңдастырылуы, оның құқықтық нормаларға сәйкес
келуі. Биліктің заңдылығы - бұл билікке сенім білдіру және оны дұрыс деп
тану (имандылық сипаттамасы). Биліктің заңдылығы адамдар, қоғам үшін оның
нақты маңыздылығын, оның беделінің деңгейін көрсетеді.
Билік заңдылығының түрлері:
1) дәстүрлі билік заңдылығы - әдет-ғұрыптар, дағдылар мен ғадеттер
беделіне, оларды сақтау үшін бағдарлануға негізделген. Дағдылар мен
дәстүрлер реттеуші рөлін ғана атқарып қоймай, олар ұрпақтардың белгілі бір
сабақтастығыта, тарихи процестің толассыз жүруін қамтамасыз етеді. Дәстүрлі
биліктің заңдылығы монархияға тән болады.
2) харизматикалық билік заңдылығы - харизма грек сөзінен аударғанда
рақымшылық, құдай шапағаты, нұр жауған деген мағынаны білдіреді – саяси
қайраткердің айрықша қасиеттеріне деген соқыр сенімге негізделген. Мұндай
қасиеттер данагөйлік, күнәсіздік, әулиелік, киелілік, ерлік және басқалары
болып табылады.
3) ұтымды-құқықтық заңдылық - демократиялық билікке тән болады.
Заңдылықтың бұл түрінің шыққан көзі көпшілік таныған ережелер бойынша, яғни
адамдарды биліктер шешімдеріне бағынуға итермелейтін демократиялық рәсімдер
негізінде қалыптасқан ұтымды ұғынылатын мүдде болып табылады.
Билікті топтастыру мынадай қағидалармен іске асырылады:
1. қызмет атқару саласы бойынша: саяси, идеологиалық, әлеуметтік,
экономикалық, заңдық, зайырлы және рухани (діни) билік;
2.төтенше құзырларының көлемі бойынша: мемлекеттік, халықаралық,
отбасылық билік және т.б;
3. билік объектісі бойынша: қоғамдық, таптық, партиялық, тікелей
билік:
4. басқару режимі бойынша: тоталитарлық, жауыздық, төрешілдік,
автолитарлық, демократиялық және басқа да билік;
5. әлеуметтік түрі бойынша: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық,
социалистік билік және т.б.
6. ресурстар бойынша: экономикалық, әлеуметтік, рухани-хабарламалық,
мәжбүрлеу.
Биліктерді бөлу - бұл саяси-құқықтық доктрина және сонымен бірге
конститутциялық принцип, ол демократиялық мемлекеттер мен жүйелерде билікті
ұйымдастырудың негізі. Биліктерді бөлу идеясы бұдан көп бұрын пайда болған.
Алайда биліктерді бөлудің теориялық тұжырымдамасы Д.Локк пен Ш.
Монтескьенің есімдерімен лайықты байланысты болды. Оның мәні биліктің
шексіздігін тежеп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты. Олар мемлекеттік биліктің шарттық негізде пайда болғандығы
көрсетеді. Бұл ойшылдардың пікірінше, адамдар әуелде табиғи құқықтары
пайдаланған, ондай жағдай бәрінің бәріне қарсы жаулығына әкелген,
сондықтан адамдар табиғи құқығын ерікті түрде өздерінің атынан билік
жүргізу үшін мемлекеттік органдарға берген.
Билік бөлу идеясы 17 ғасырда демократияның либералдық тұжырымында
жасақталды. Билікті бөлу теориясын алғаш әзірлеген Дж. Локк, кейін
Ш.Монтескье болды. Билікті бөлу теориясының авторлары тепе-
теңдіктін институтцияның кепілдемесін шығарды. Дж. Локк биліктің 2 типін
айырды – заң шығарушы және атқарушы. Жоғарғы билікке – заң шығарушы
органдар, атқарушы билікке монархты жатқызды. Дж.Локк бойынша монарх
мемлекет бірлігінің кепілдемесі болып қала береді. Сондықтан ол заңды
қызметтіндегі айрықша құзыретке ие. Дж.Локк өзінің Мемлекеттік басқару
туралы трактатында бір адамның қолына шексіз билік берсе, ол халықты
ұмытып, өз байлығы мен билігін көбейте беруге ұмтылатындығын көрсетіп,
билікті заң және атқарушы билікке бөлу идеясын ұсынды [26]. Оның пікірінше,
заң шығарушы билік жоғарғы билік тармағы болу керек, атқарушы билік оған
есеп беріп отыруға тиісті.
Билікті бөлу теориясын дамытуда француз ағартушысы Ш.Монтескье өзінің
Заңдардың рухы туралы деген еңбегінде: билікті өз пайдасына қолданушыға
ескерту үшін бұл өз материалы табиғатынан ағызып алмай бір билік
екіншісін ұстап тұруы қажет. Заң шығарушы және атқырушы орган бір
органдарға бірікксе бостандықтың болмауы мүмкін. Бір және сол адам
немесе орган билікті бір өзі жүзеге асырса онда барлығы жойылады-деп
жазылған [27]. Ол биліктің - заңдық, атқарушылық және соттық тармақтарының
болатындығын айтты. Оның пікірінше, егер биліктің осы үш тармағы бір
адамның қолына жиналса, билік бұзылады, оның шексіздігі орнайды.
Ш.Монтескье бойынша парламент, заңда қаралған жағдайларда үкімет қызмет
саласын анықтауға, заңдарды жүзеге асырылуын бақылауға, құқықты
бұзғандар үшін министерлерді жауапқа тарту құқығы. Монтескье парламенттің
2 палатасын көрсетті: өкілдер палатасы, білгірлер палатасы. Осы аталған
палата идеясын Америка тәжірибесі үшін шындық болды. 19 ғасырда жоғарғы
палата Франция мен Англияда үлкен роль атқарды.
Оның теориясының негізгі мәні - билік тармақтарының міндетін, қызметін
анықтау, олардың бір-бірінен тәуелсіздігін көрсету және өз биліктерін артық
пайдаланып кетуге жол бермейтіндей шектеу, соларды шектейтіндей каналдарды
табу.
Қазіргі саясаттану теорияларында билік тармақтарын бөлу елдің
өркениеттілігін көрсететін демократиялық концепция болып есептеледі.
Қазақстан да дүниежүзілік дамудың бұл жолынан алшақ кете алмайды.
Тәуелсіздік алғанға дейін, Қазақстан Одақ құрамында болғанда тоталитарлық
билік жүйесі қалыптасты, онда билік тармақтарын бөлу болған жоқ.
Қазіргі заманғы саяси болмыста билікті үш тармаққа бөледі: олар - заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктері. Осы заманғы меншіктер тұрғысында
биліктерді бөлу принципі әртүрлі саяси және әлеуметтік жағдайларда -
президенттік республикада, парламенттік монархияда және республикаларда,
басқарудың аралас нысаны бар елдерде, дамушы елдерде қолданыла отырып,
өзінік әмбебатығын дәлелдеді.
Билік туралы түсініктің, ол туралы анықтамалардың сан-алуан. Билік
ұғымының саясаттың күрделі құбылыс. Сондықтан ғылымда билік туралы әртүрі
концепциялар бар:
1.Таптық (марксистік) концепция - саяси биліктің табиғатының
болатындығын мойындайды. Билікті экономикалық үстемдік жүргізетін таптың
басқаларға таптық үстемдігі деп түсінеді.
2. Элитарлық концепция - билікті үстемдік етуші элитаны (азшылықтың)
бағынушы (көпшілікке) үстемдігі тұрғысынан түсінеді.
3. Құрылымдық - ұйымдастырушылық концепция - билікті саяси өмірдің
сатылы (иерархия) құрылымдық ұйымдастырылуына байланысты,
биліктің төменгі баспалдағындағыларының жоғарғыларына
бағынатынын айтады.
4. Бихевиористік (тәртіптік) концепция - билікті белгілі жағдайдағы
индивидтердің тәртібі тұрғысынан қарайды.
Билік, оған ұмтылу адам санасы мен психикасына тән нәрсе. Сондықтан
оған жету барысында әр адам әртүрлі тәртібін көрсетеді [28]. Бұл
айтылғандар биліктің қоғамдық феномен ретінде процесс екенін ұғындырады
және аталған концепцияларда билік бір жақты сипатталып, оның қыры мен сыры
жан-жақты ашылмайды.
Биліктің құрылымы күрделі. Саясаттану ғылымында жүргізудің масштабына,
субъектісіне, көлеміне, қызметіне қарай түрлі құрылымдық дәрежесін
көрсетеді [28].
1.Макродәрежесі (жоғарғы дәреже). Бұған биліктің орталық институттары
жатады (үкімет, парламент, президент, монарх және олардың орталық
мекемелері).
2. Мезодәрежесі (орта дәрежесі). Оған орталық инстиуттарға
бағындырылған орта дәрежедегі билік органдары мен ақпараттары жатады
(облыстық, аудандық ұйымдар).
3. Микродәрежеге (төменгі дәреже) - кіші топтардың мекемелері, өзін-
өзі басқару органдары жатады.
4. Мегодәрежеге - халықаралық қауымдастықтардың билігі жатады.
Бұлай бөлу биліктің ықпал өрісінің тар немесе кеңдігіне байланысты.
Биліктің құрылымы субъектісіне байланысты автократиялық,
олигархиялық, өзін-өзі басқарушылық деп те бөлінеді. Ал оның құрылымы билік
жүргізудің ықпалына қарай мемлекеттік, партиялық, кәсіподақтық, әскерлік,
отбасылық т.б. бөлінеді. Биліктік қатынастар қарама-қайшылықтың бірлігі
ретінде өмір сүреді: ұйымдасу және өзін - өзі ұйымдастыру; реттеу - өзін -
өзі реттеу; басқару - өзін - өзі басқару; орталықтану - орталықсыздану;
басқаруды мемлекеттендіру және ондағы қоғамдық бастаманы күшейту т.б. Билік
жүйесінің үстемділігі осы қарама-қарсылықтардың бірлігін дұрыс ұйымдастыра
білуінде.
Биліктің жүзеге асырылу тәсіліне және құрылысына қарай ол басқару түрі
және мемлекеттік құрылысы болып бөлінеді. Басқару түрі жоғарғы өкімет
билігі кімнің қолында екендігін көрсетеді. Соған байланысты мемлекет
монархиялық және республикалық болып екіге бөлінеді.
Монархия деп биліктің жеке бір адамның қолында болып, оның әкеден
балаға мұра болып қалатын түрін айтады. Басшыны хан, император, патша,
король деп атауы мүмкін. Монархиялық басқару абсолюттік (шексіз) және
конституциялық болуы мүмкін. Абсолюттік монархия деп жоғарғы өкімет билігі
дұрыс, ресми түрде шектелместен бір адамның қолында тұрған құрылысты
айтады. Қазіргі өркениетті дамыған елдерде биліктің мұндай түрі жоқ.
Констуциялық монархияда монархтың билігі белгілі дәреже, заң шығаратын
парламентпен шектеледі. Қазір басқарудың бұндай түрі Англия, Жапония,
Голландия, Бельгия, Иордания, Дания, Норвегия, Испания, Люксенбург, Непал,
Морокко, Швеция, Сауд Аравиясы т.б. елдерде бар.
Республикалық деп мемлекеттік биліктің барлық жоғарғы органдары
белгілі бір уақытта сайланатын немесе өкілдік мекемелер парламент арқылы
қалыптасқан мемлекеттік басқарудың түрін айтады. Республика президенттік,
парламенттік және аралас (немесе жартылай президенттік) болып үшке
бөлінеді.
Президенттік билік жүйесінде президент парламентке тікелей бағынбайды.
Бұл-баламалы және жаппай сайлау арқылы сайланатын бір адамның қолына саяси
тәртіптің және атқару биліги топтастырылуы. Атқару билігін (үкіметті)
Президент тағайындайды және ол президент билігінің жалғасы болып табылады.
Президент тағайындаған атқару орындарының басшылары парламентте талқылануға
тиісті. Парламент жоғарғы заң шығарушы ұйым ретінде бұл кандидатураларды
қолдауы да, қолдамауы да мүмкін.
Парламенттік республика - бұл атқару билігінің сайлау арқылы және
парламенттік сайлауда көпшілік дауысқа ие болу негізінде қалыптастырады.
Осыған орай атқару билігі парламентке тәуелді. Бұнда да президент
мемлекеттің басшысы ретінде болады, бірақ ол атқару билігінің тетігінен
ажыратылған.
Билік басқару түрімен қатар құрылысына қарай да бөлінеді. Құрылысына
қарай биліктің үш түрі болады.
1.Унитарлық (латынның біртұтас, біріккен деген сөзінен) құрылыста
билік бір орталыққа бағынады, мемлекеттің ішінде өз алдына бөлек басқа
құрылымдарға (мысалы, автономияға) жол берілмейді. Оның жері, азаматтары,
билік органдары, конституциясы біреу болады. (Мысалы Қазақстан).
2. Федерация деп белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар бірнеше
мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруын
айтады. Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттерінің
арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік институциямен реттеледі. Әр
субъектінің өзінің жоғарғы билеу органдары болады. Мысалы, Ресей,
Австралия, Австрия, АҚШ, Бельгия, Германия, Бразилия, Канада, Мексика
т.б.
3. Конфедерация деп өздерінің кейбір амал-әрекеттерін үйлестіріп,
белгілі бір мақсаттарды (әскери, сыртқы саясаттағы т.б.) жүзеге асыру үшін
бірлескен егеменді елдер одағын айтады. Онда жалпы одақтық азаматтық, ортақ
заң шығарушы билік болмайды. Конфедерация өмірде сирек кездеседі. Мысалы,
ол 1848 жылға дейін Швейцарияда, 1778-1787 жылдарда Солтүстік Америка
штаттарында болды. Қазір Европа елдері конфедерацияға ұқсас құрылымды
Европалық одақ құрмақ ойлары бар.
Билік құрылымы дегеніміз оның құрамы мен қозғаушы күші: биліктің
субъектісі, объектісі, құралдары (ресурстары) мен белгіленген мақсатқа жету
үшін осының барлығын қозғалысқа келтіруші үрдістер. Әлеуметтік немесе
ұлттық қауымдастықта таптар, жеке адам немесе топтар, мемлекет, үкімет және
басқалар саяси биліктің субъектісі болып табылады. Биліктің объектілері -
жеке адамдар, олардың бірлестіктері, топтар мен қауымдастықтар, таптар,
қоғам, яғни жоғарыда тұрған саяси субъектінің іс-әрекеті бағытталатын
адамдар мен органдар.
Билік жариялы және заңға сәйкес болуы керек - сонда бұл тұғыры берік
билік бола алады; билік жариялы болғанымен, бірақ заңға сәйкес келмесе -
онда бұл солқылдақ билік болғаны. Заңда билік әділ билік болып сипатталады.
Халық қолданылып отырған тәртіпке сенеді. Жария биліктің дағдарысқа
ұшырайтын кездері де кездеседі, алайда ол әлеуметтік жүйе ауысқан кезде
пайда болады. Өткен жүзжылдықтың 80-90-жылдарында КСРО мен Европаның
бірқатар елдеріндегі ықпалды топтар өздерінің үкіметтеріне сенімсіздік
білдірді және оны қолдаудан бас тартты. Осы елдердің саяси режимдері заңды,
мемлекеттік басқаруды өзгертуге, экономиканы қайта құруға дәрменсіз
екендіктерін байқатты. Коммунистік саяси режимдер күйреді. Билік жүргізу
үрдісі биліктің арнайы механизмінің - ұйымдастыру жүйесінің, олардың
құрылым нормалары мен іс-әрекетінің нәтижесінде тәртіпке келтіріледі және
реттеледі. Бұл ретте: үстемдік, басқару, басшылық, ұйымдастыру мен бақылау
маңызды рөл атқарады.
Үстемдік - қоғамды басқарушылар мен басқарылатындарға бөлуге
негізделген. Басқару - бұл атқарушы өкімет органдарының шешімдер талқылап
жасауы мен оларды қабылдауы және оны өмірге енгізуді ұйымдастыру. Басшылық
- бұл әкімшілік аппараты мен өкіметтік органдары арқылы жүзеге асырылады.
Ұйымдастыру - бұл жекелеген адамдардың, топтардың, таптардың, ұйымдар мен
мекемелердің өзара байланысын келісу, реттеу, қамтамасыз ету. Бақылау - бұл
қоғамдағы адамдардың, топтардың қызмет ережелерін қамтамасыз ету, сақтау.
Билік жүргізу үшін оның белгілі бір қасиеттері болады. Оған мыналарды
жатқызуға болады: оның жалпылығы (қоғамдық қатынастардың барлық салаларына,
саяси процестерге араласуы), адамдардың іс-қимылдарына ықпал жасау
қабілеті, яғни әлеуметтік топтарды біріктіру немесе қарсы қоюға қабілеті,
ұйымдастырушылық, реттеушілік т.б. қасиеттер. Билік белгілері: билік
еркінің басымдылығы, басқару аппаратының болуы, басқа мемлекетгерге
қарағанда билік органдарының егемендігі, қоғам өмірін реттеу монополиясы,
тұтас қоғамға немесе жеке адамға күш көрсету мүмкіншілігі.
Биліктің қасиеттері мен белгілері сияқты оның көзі де сан-алуан. Олар:
күш, байлық, қоғамдағы жағдайы, ұйымдар, білім мен хабарлар, бедел, заң,
мүдде т.б. Қоғамдағы үстемдік ететін басқару түрлеріне қарай билік әр түрлі
жолдармен және құралдармен іске асырылады. Іске асырылу жолдары: үстемдік
ету, басшылық, басқару, үйлестіру, ұйымдастыру және бақылау; құралдары:
құқық, бедел, көзін жеткізу, әдет-ғұрып, алдау, зорлау, күш көрсету. Билік
алдымен саналы құбылыс. Өзінің табиғаты жағынан билік ешқандай іс-қимылға
бастамайды. Оны сондай қимылға итермелейтін жағдай керек. Сондықтан кез-
келген қоғамда белгілі бір іс-қимылдың қозғаушы күші-әлеуметтік мүдде, яғни
субъектінің өзінің қоғамдағы, тұрмыстағы жағдайын жақсарту үшін жасайтын
әрекеті.
Адам өз мүддесін билік арқылы іске асырады, сондықтан олардың әрекеті
биліктің қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Мүддені іске асыру үшін тап,
топ, мемлекет, партия т.б. белгілі әрекет жасайды, онан қорытынды жасауға
тырысады. Б.Рассельдің айтуы бойынша, биліктің негізі мақсаты - белгілі бір
қорытынды шығару [29].
Осы айтылған мәселелерді іске асыру үшін адамдар практикалық іс-
қимылдар жасайды. Бұл проблемаларға байланысты саясаттануда практиканы
екіге бөледі: субъектіден тыс әсер ететін практикалық іс-қимыл және
субъектілердің арақатынасын өзгертуге бағытталған іс-қимыл-әлеуметтік
практика. Саяси практиканың бұл түрлері қоғамның қайшылықтарын, тұтастығына
қауіп келтіретін әлеуметтік проблемаларды шешеді. Яғни таптар мен
топтардың, ұлттар мен ұлыстардың, діндердің, кәсіби тағы басқа
қауымдастардың арасындағы қатынастарды реттеп отырады. Сайып келгенде осы
проблемаларды шешу, қоғамдағы тәртіпті, тұрақтылықты, келісімді сақтауға
бағытталған. Саяси практиканы талдау, оны ұйымдастырудың екі жағын-
технологиясын және стратегиясын талдауды қажет етеді. Бұл екеуі белгілі
мақсатқа, қорытындыға жетуде бірте-бірте қимыл жасайды. Технологияда іс-
қимылдың бірте-біртелігі мақсатқа жету төңірегінде, ал стратегияда-
жұмыстың әдіс-тәсілдері, құралдары төңірегінде ұйымдастырылады.
Күнделікті өмірде бұл екеуі бірімен-бірі тығыз байланысты. Кез-келген істе
қорытындыға жету, практиканың осы екі жағын тығыз ұштастырып, ескертіп,
байланыстырып жүргізетін билеушінің өнеріне байланысты. Билік феноменін
қарағанда, билік ресурстарын түсінудің мәні зор. Билік ресурсы ұғымы кең
және тар мағынада қолданылады. Кең мағынасында билік ресурсы ұғымы
индивидтер мен әлеуметтік топтардың басқа біреулерге барлық ықпал етуі. Тар
мағынасында субъектілердің мақсат мүдделеріне байланысты билік объектісіне
ықпал ету құралдары. Адамдардың қажеттіліктері мен мүдделерінің
көптүрлілігі сияқты, билік ресурстары да әртүрлі. Адам биліктің ресурсы,
әрі субъектісі және объектісі.
Билік ресурстарын функционалдық роліне, ықпал ету сипатына қарай -
ұйымдастырушылық, нормативтік, мадақтаушылық, зорлық көрсетушілік т.б.
түрлерге бөледі.
1.Ұйымдастырушылық ресурсы билеушілердің бұйрық-жарлықтарын
мүлтіксіз орындататындай және оған бақылау жасайтындай басқарудың
тиімді ұйымдық құрылымымен қамтамасыз ету.
2.Нормативтік ресурсы билік субъектісі мен объектісінің арасында
белгілі бір құндылықтарға, моральдық-этикалық нормаларға негізделген тығыз
байланыс орнату. Бұл қатынас билеуші мен бағынушының арасында әлеуметтік
партнерлік қатынасты орнатып, белгілі тәртіп нормаларын қалыпастырады.
3. Мадақтаушылық ресурсы билеушілердің бағынушыларды материалдық,
моральдық жағынан қолдаулары. Бұл жалақысын көбейту, әлеуметтік төлем
беру, тұрмыс жағдайларын жақсарту т.б. болуы мүмкін.
4. Зорлық көрсету ресурсы - билеушілердің бұйрық-
жарлықтарын орындамағандығы үшін әкімшілік, құқықтық күштерді қолдану. Ол
жұмыстан шығару, түрмеге жабу т.б. зорлық әдістерді іске асыру. Өмірде
жоғарыда айтылған билік ресурстарының бір түрі ғана үстемдік етпейді, бір-
бірімен араласып, толықтырылып жатады. Қоғамның дамуындағы ішкі және сыртқы
жағдайларға, билік түрлеріне т.б. қарап, қимыл жасайды.
Жоғарыда көрсетілгендей билік ұғымы субъект мен объектінің қатынасын
қамтиды. Билік саналы іс-қимыл жасай алатын адам мен адамдар тобының, қоғам
мен оның бөліктерінің арасындагы қатынастарға байланысты қалыптасады. Олай
болса биліктің иесі, агенті - субъект мен объект. Субъект биліктің
бағыттаушы, белсенді бастамасы, негізгі агенті. Ол жеке тұлға, тап, топ,
ұйым, адамдар қауымдастығы, тіпті, дүниежүзілік қауымдастықтар болуы
мүмкін. Биліктік қатынас қалыптасу үшін субъектінің кейбір қажетті сапалары
болу керек. Оның ең бастысы билікке деген ұмтылысы, еркінің болуы, онан
басқа билеуші субъект өзіне жауапкершілік алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саясаттану кафедрасы
Исина Айым Жаныбекқызы
Билік - әлеуметтік феномен ретінде
Дипломдық жұмыс
Ғылыми жетекшісі: Жусупова Р.К.
Қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі________
______ ____________ 2008ж.
Көкшетау 2008ж
Кіріспе____________________________ _____________________________3-7
I. Билік – саясаттанудың негізгі мәселесі
1.1. Билік ұғымының тұжырымдамалары мен оның әлеуметтануы______8-17
1.2. Биліктің заңдылықтары, жариялығы, топтастырылуы, бөлу теориялары,
концепциялары мен негізгі ресурс көздері__________________________17 -29
1.3. Саяси және мемлекеттік биліктің легитимділігі__________________30-4 1
II. Билік органдар жүйесіндегі басқару интитуттары
2.1. Мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі парламент институтының
орны туралы_____________________________ _________42-47
2.2. Президент билігі - халық пен мемлекеттік биліктің бірлігі,
азаматтардың бостандығының кепілі_____________________________ _47-51
2.4. Сот билігін іске асырудың конститутциялық
принциптері________________________ ___________________________51-58
2.3. Қазіргі қоғамыздағы Бұқаралық ақпарат құралдарының маңыздылығы
мен ролі_______________________________ ___________58-66
III. Тәуелсіз Қазақстан Республиканың саяси жүйесінде билік институтының
қалыптасуы.
3.1. Қазақстан Республикасы тәуелсіз, зайырлы, демократиялық мемлекет
ретінде қалыптасуы_________________________ ___________57-77
Қорытынды__________________________ _________________________78-79
Сілтеме____________________________ ___________________________80-82
Қолданған әдебиеттер_________________________ __________________83-84
Кіріспе
Күнделікті өмірде және ғылыми әдебиетте билік ұғымды әр түрлі
мағынада қолданылады. Бұл ұғым саясатқа және экономикаға қатысты тереңірек
қарастырғанда толық мағынасын ашу мүмкін емес. Себебі, билік ұғымы өте
терең, әрі күрделі. Бұл ұғымды зерттеу үшін қоғамдық өмірдің әр түрлі
дейгейлерінде атқаратын жұмыстарын қарастыруды қажет етеді. Фундаментальды
саясаттанудың ең негізгі мақсаты биліктің пайда болу табиғаты мен
механизімдердің жаңа рең алуын және билік қарым-қатынастарын зерттеу. Бұл
ежелгі Үнді, Қытай және Греция мемлекеттерінің саяси тарихы уақытында
қолданылған. Мысалға,ежелгі грек архесөзі билік, басшылық немесе
алғы себептер мағынасын береді. Билік өзін ақтауды қажет етеді, бұл
жағдаят саяси тарихтың көп бөлігін құрайды. Билік концепциясы - теориялық
концепциялардың алғысы, ол саяси қарым-қатынастарды түсінуге, олардың
механизімдерін және мемлекеттің саяси жүйесін зерттеуге көп көмек
көрсетеді. Билік - әлеуметтік болмыстың ең биік және өзіне тартатын күші
бар құбылысының бірі. Оның сырлы құпиясын ежелден бергі көптеген ғалымдар
алуан-алуан шығармалар арнады.
Билік қазіргі адамдар ұғымында, ең алдымен, мемлекеттік билік, ал ол
- зорлық ретінде түсініледі. Сірә, сондықтан саясаттанушылардың көбісі
мәжбүрлеуді биліктің ажырамас бөлігі деп есептейді. Мұндай көзқарас бізде
көп жыл бойы маркстік доктрина күмәнсіз болып есептелуімен тұрақтанды.
Онда: күштеу ескі қоғамның жаңадан екіқабат болғандығы болып табылады
делінген. Мемлекеттік билік туралы айтсақ, онда сендірумен қатар мәжбүрлеу
тетігі бұл арада белгілі бір рөл атқарады.
Өкімет - мемлекеттік аппарат қана емес, сонымен бірге әлеуметтік
феномен де екені даусыз. Бұл - барлық әлеуметтік құрылымдардың ортақ
белгісі. Кез келген саяси компания, әлеуметтік ұйым немесе топ -
өкіметтегі жаттығу. Жалпы алғанда, өкімет - жеке тұлғалардың басқаларды
бақылау қабілеті. Өз кезегінде, Т.Парсонс мұндай мүмкіндікті жеке адам
немесе топтың әлеуметтік мәртебесі беретініне сенімді [1]. Бір карағанда
бұл пікірлер қарама қайшы, бірақ бір-бірін жоққа шығармайды. Нақты жағдайда
билік қатынастарының осы түрлерінің бірі алдыңғы қатарға шығады.
Платон өзінің мінсіз мемлекет жобасында билікті ақсүйектер рухы
-философтар артықшылығы ретінде қарастырады: Мемлекетте философ-тар
патшалық құрмай, әйтпесе патшалаар зайырлы, философияға жетік болмай және
мемлекеттік билік пен философия біте қайнаспай..., осыған дейін мемлекеттер
қатыгездіктен арыла алмайды [2].
Аристотельдің көзқарасы бойынша, мемлекет - қоғамдық болмыстың табиғи
жағдайы. Сондықтан ол адамнан бұрын пайда болған, өйткені тұтас нәрсе
бөлшектен бұрын туады: Адам мемлекеттен тыс өмір сүре алмайды, егер
әлдебір адам тысқары тұрса, ол - не жануар, не құдай" [3]. Билік мәні
туралы түсінікті құқық саласынан әлеуметтік салаға көшіру Цицеронға
құқықтық мемлекет идеясын жүйелеуге мүмкіндік берді. Ол бостандықтың басты
шарты заңдардың билік құруында деген түйінге келді: Тәуелсіз болу үшін
біздің бәріміз заңның құлы болуымыз керек [4].
Н.Макиавелли мемлекет пайдасы үшін жасаған билеушінің кез келген
әрекеті ақталады. Барлық адамдар, әсіресе, тақсырлар әрекеті туралы нәтиже
бойынша баға беріледі. Сондықтан тақсырлар билікті сақтау мен жеңіске
жетуге тырысады. Бұл үшін қандай құрал қолданса да .. [5] .
Қазіргі саясаттану әкелері арасында ең бірінші Гоббс өкіметтің
шексіздігін мойындайды. Тақсырдың шексіз еркіндігі жеке бостандықтардан
құралады. Бұларды оған тәртіп, тыньштық пен жеткіліктілікті сақтау
міндеттілігіне айырбас ретінде қол астындағылар өз еркімен береді деген
[6].
Қоғамдық Шарт идеясы француз энциклопедисі - Ж.Ж.Руссо туындысы былай
деген: Халық депутаттары оның өкілдері емес, бола да алмайды; олар оның
тек өкілеттілері, олар толықтай ешнәрсе құра алмайды. Халықтың өзі тікелей
бекітпеген кез келген заң - заңсыз; ол тіпті заң емес [7]. Руссо халық
қалаулылары заңдарды жасаумен емес, оны орындаумен ғана айналысуы тиіс деп
есептейді. Г.Спенсер Әлеуметтанудың негізделуі еңбегінде саяси
институттар мен өкіметтің шығу төркінін қарастырып, табиғи теорияны
негіздейді. Спенсер үшін мемлекет - біртұтас жаратылыс жүйесі. Ол ағаштар
мен жануарлар мүшелері секілді стихиялы түрде пайда болды, сондықтан
өкіметтің басты идеясы - келісім идеясы. Спенсер қоғамды екі бөлікке
бөледі: әскери қоғам, өндірістік қоғам. Бірінші - басқарады, екінші -
басқарылады. Спенсер билік құрылымын әскери қоғам деп атайды [8].
Билік табиғаты зорлық екенін дәлелдеп, біз тіпті келесі Ф.Энгельске
тиесілі сөз ұмытпауымыз керек: бір жағынан біздікінен биік тұрған бөтеннің
еркі; басқа жақтан бедел бағыныштылықты тілейді [9]. Сонымен, билік
қатынастары зорлық деп емес, керісінше еріктердің бірінің үстемдігі ретінде
түсініледі. Бірақ ерік міндетті түрде екеу. Олай болса, зорлық мүлде жоқ
немесе еріктердің бірінің басып-жаншуы ғана бар.
М.Вебердің саясатты билікке келу ретінде қарастырғаны бүгінгі күнге
дейінгі ірі саясаттанушылар зерттеулерінің бәрінде дерлік өзінше
түсіндіріледі. Саясат, жалпы алғанда, билікке араласуға немесе билікті
бөлуге ықпал етуге ұмтылыс; ол мемлекет арасында, мемлекет ішінде, топтар
арасында бола ма бәрі бір [10]. Бұдан билікті саясатпен бірдей деп
қарастыру шығады, бірақ ол мемлекетпен теңдестірілмейді.
М.Вебер мен Г.Лассуэлл зерттеулердің билік туралы ұстанымы: билік -
қарсыласуға қарамастан белгілі бір әлеуметтік қатынастарда өз еркін жүргізу
мүмкіндігі [11]. В.Н.Амелин білдірген наразылығын былай мәлімдеген:
Билік қатынастары мәнін тек зорлық пен мәжбүрлеуге тіреу дұрыс емес болар
еді... Билік қатынастары ең алдымен, қоғамдық тәріпті сақтау қажеттілігінен
орнайды [12]. Г.Гассуэлл мен А.Каплан XX ғасырдың ортасында билік біреуге
бағытталған немесе өзге әрекетті айқындайтын ықпал актысы деген қорытындыға
келеді [13]. Р.Даль билік бір адамға өзгенің өз еркімен істемейтін
нәрсесін жасатуға мүмкіндік береді деп сендіреді [14]. Т.Болл бұл
көзқараспен үзілді-кесілді келіспей, ол билікке диктат құқығын беруге мүлде
қарсы. Оның айтуынша, зорлық биліксіздікпен тең. Зорлық жүргізетін әрбір
субьект сонысымен жеке басшылық та, тиімді өзара байланыс та орнатуға
дәрменсіздігін көрсетеді [15]. Х.Арендттың сенімі бойынша билік биік
дәрежелі қасиетіне қарамастан, бір адамның иелігі болып табылмайды. Билік
адамның өзі әрекет етуге ғана емес, өзге адамдармен әрекетке түсу
қабілеттілігін білдіреді. Билік бір жеке тұлганың меншігі емес, ол топтың
келісіп әрекет етуі сақталғанға дейін меншігі болып қала береді [16].
Билік – достастық үлгісі билік тобы ішіндегі мәнді байланыс пен өзара
әрекеттестік тетіктерін ашуға жәрдемдеседі. Х.Арендт билікті билік тобы
ішінде атқарылатын өзіндік жасырын келісім деп түсінеді.
Көнеден келе жатқан билік білімге қол жеткізу деген даусыз байлам
ғаламдық ақпараттық жүйелер дәуірінде көп қырлы, соны мазмұнға ие. Егер
жүзжылдық бойы әңгіме, негізінен, билік-білімге қол жеткізу туралы өрбісе,
ал бүгін алдыңғы қатарға оны бөлісу шығып отыр. Б.Барнс өз көңілін осы
арнаға бағыттайды, оның әмбебаптығына қайтадан баса назар аударады. Білім
туралы және билік туралы сөз еткенде, біз бір ғана шындық туралы әңгіме
етеміз. Қоғам білімнің кейбір бөлінісі арқасында биліктің ұйымдасқан
тәртібі болып табылады. Нақты биліктің болуы әлеуметтік құрылымның нақты
нүктесінде көрініс береді, ол әлеуметтік құрылымның барлық бөлігінде
таралған білімнің сансыз элементтері болуымен байланысты [17]. П.Моррис
билікті: Билікке ие болу заттар тәртібін өзгерту қабілеттілігін білдіреді
[18].
Авторлардың бәрі билік ұғымынан күш, ықпал, құқық, қулық
секілді әлеуметтік болмыс категорияларын алып тастауға тырысқан бұрынғы
ойшылдар жіберген кемшілікті қайталайды. Аталған категориялар билікпен
қатар субстанционалды сипатқа ие. Оларды бір-бірінен алып тастауға
болмайтынын дәлелдейді. Бұлар бір-бірінсіз логикалық та, осы жағдайлардың
әлде бірінің хронологиялық басымдығының да болмайтынын көрсетеді. Бұлардың
бәрі бір болмыстық қатарға жатады. Шыққан көздері адамдардың араласу
стихиясы, өзі реттелетін және өзі ұйымдасатын стихия болып табылады.
Айтылғандар біртұтас жан-жақты әмбебап билік доктринасын құру мүлдем мүмкін
емес деген қорытындыға әкеледі. Бұл ретте осындай әркеттердің болуы ойлау
инерциясымен түсіндіріледі. Кез келген концептуалдық ұғымға түсінік беруді
ұсына отырып, автор еріксіз осы доктринамен келісетіндер жағына шығады.
Әрине, белгілі дәрежеде бұл кез келген түсіндіру процесінің өзіндік
нәтижесі XXI ғасырдағы қоғамдық және гуманитарлық білім саласы
зерттеушілерінің догматикалық түрден және нақты ғылымдар өкілдері мысалына
ден қоюдан бас тартуы дұрыс емес. Б.Расселл билікті физикадағы энергия
ұғымы секілді өзге әлеуметтік ғылымдардың бәрін біріктіретін негіз ретінде
қарастырады [19].
I.Билік - саясаттанудың негізгі мәселесі
1.1.Билік ұғымының тұжырымдары мен оның әлеуметтануы
Билік туралы сөз б.з.д. 8 ғасырда Гесиоттың Тиогения
(құдайның пайда болуы туралы) поэмасында билік (кратос) пен күш
(био) бөліп көрсетілген. Бірнеше ғасырлардан кейін Эсхил (б.э.д.
525-456) прикованный прометей драмасында бұл түсініктің
функционалдық сипатын түсіндірді. Зевстің құлдары билік және күшті
құдайға сенуші адамдары скифтік асуларға әкеліп соқтырды. Бірақ
қатаң рухани ізгілікке ие болуымен, жұмсақтық және көңіл
сұраушылықты білмейтін билік тұрақты басшылық етті. Іс-әрекетке
мәжбүрледі. Сонымен драммада биліктің белсенді антикалық сипаты үшін типтік
ұсыныс енгізілген еді. Билік - адамзат қауымдастығының, адамдар өмірінің
негізгі бастауларының бірі. Қоғам бар жерде биліктің де болатындығы
дәлелсіз шындық. Алғашқы билік нысандары сонау ғасырлар қойнауынан қыландап
көрініс береді де, өз тамырын отбасындағы, ру мен тайпадағы өзара қарым-
қатынастардан алады және де ол өндірістің дамуына да байланысты болады.
Биліктің отбасылық - рулық түрі көшпелі халықтар арасында біздің
дәуіріміздің алғашқы ғасырларында көрініс бере бастады. Отырықшылықтың
дамуына байланысты бірте-бірте тайпалық, билік қалыптасты. Солардың
арасынан неғұрлым күштілері, ақылдылары, айлакерлері мен қабілеттілері
дараланып көзге түсе бастады. Қоғамдық өндірісті бөлу мен жеке
меншіктіліктің пайда болуына байланысты аймақтық билік қалыптасты. Билікке
таласу, оған ие болу үшін күресу (бейбіт жағдайда - сайлау өткізу,
тағайындау, немесе жаулап алу, яки басып алу), оны қолда ұстап тұруға
ұмтылу - қоғамның саяси өмірінің негізгі қырларының бірі. Саясат билікке
жетудің себебі болса, ал билік - саясаттың себебіне айналады.
Сондықтан саясат пен билікті әлдебір себептерге орай бір-біріне
тәуелді түрде шеңберлене байланысып жатқан көрініс ретінде қарастырған
дұрыс секілді. Билік жүргізбейтін және күш жұмсамайтын адамзат қауымдастығы
болды дегенді біз әлі күнге дейін тарихтан кездестіре қойған жоқпыз. Билік
қоғамның тұтастығын, басқаруға икемділігі мен бейімділігін сақтайды,
ұйымшылдық пен тәртіпті орнықтырады, яғни қоғамның өміршеңдігін қамтамасыз
етеді.
Биліктің нәтижесінде қоғамдық қатынастар мақсатты түрде алдағы
нысанаға қарай бағытталады, басқару мен бақылау байланыстарының дұрыс
сипатын қалыптастырады, ал адамдардың бірлесе өмір сүруі аса ұйымшыл және
тәртіпті болады. Билік ұғымы арқылы саяси институттарды, саяси
қозғалыстарды, саясаттың өзін ой елегінен өткізіп, мәнін білуге мүмкіндік
туады. Билік әлеуметтік қатынастарды ретке келтіруді әртүрлі: сендіру,
ынталандыру, ырықсыз көндіру мен күш көрсету секілді құралдары арқылы
жүзеге асырады.
Сонымен, билік дегеніміз бұл - қоғамның беделінің, ерік-жігерінің, күш
көрсетуінің көмегімен бір адамдардың басқа біреулердін ұстанған бағыт-
бағдарына немесе қызметіне шешуші дәрежеде ықпал етуі.
Билік - басқа адамдарға жасалатын ықпал арқылы белгілі бір мақсатқа
жету; белгілі бір тәсілдерді, күш көрсетуді қолдану мүмкіндігі; басқарушы
мен басқарылушының және іс-әрекетке қатысушы ерекше тұлғалардың арасында
өзгеше бір үлгідегі қатынастар арқылы сипатталады. Бұлар басқа адамдардың
іс-әрекеттерін өзгерту мүмкіндігіне, белгілі бір тәсілдерді - күш көрсету
тәсілін қолдану мүмкіндігіне негізделеді.
Бір адамдардың екінші бір тұлғаларға бағынуының маңызды әлеуметтік
себебі - билік өзіндік екі жаққа бірдей тең бөлінбегендігі бірден байқалып
тұрады. Кең мағынасында алғанда жеке тұлғаның немесе адамдар тобының
басқаларға ықпал етуі үшін пайдаланылатын амал-шарғылардың барлығы билік
ресурсы деген түсінікті білдіреді. Ал тар ауқымда бұл - өз мақсатына жетуі
үшін субъект пайдаланатын амал-шарғылардың тұтастай жиынтығы.
Билік ұғымы, оның әлеуметтанымы әлеуметтану ғылымының орталық
проблемаларының бірі болып табылады. Билік адамзат қоғамының міндетті
белгісі болып табылады. Қоғамның, мемлекеттің әлеуметтік-таптық болып
бөлінуі пайда болғанға дейін ол қоғамдық сипат алды, яғни қоғамнан жоғары
тұрған аппарат, ерекше күштеу мекемелері болмады. Қоғамның таптарға
бөлінуімен және әлеуметтік институт ретінде мемлекеттің пайда болуымен
қандастық - туыстық қатынастар екінші кезекте тұрды да, ақсақалдар беделі
орнына қоғамнан бөлінген және оның үстінен өктемдік еткен жария биліктің
беделі пайда болды. Биліктің жалпы белгілерін, анықтаушы элементтерін
талдау мынадай түсіндірмеге саяды. Билік - жалпы мағынасында өзінің еркін
жүзеге асыру, қандай да бір құралдардың: беделінің, құқығының, күш қолдану
көмегімен қызметіне, мінез-құлқына белгілі бір ықпал ету қабілеті мен
мүмкіндігі.
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және хабарлама
ақпараттар жатады. Билікті жүзеге асырғанда құқық, бедел, сендіру, әдет-
ғұрып, дәстүр, амал-айла, қулық, күштеу, зорлау, еріксіз көндіру сияқты
әдіс-амалдар пайдалынады. Оны жүзеге асырудың түрлеріне үстемдік жүргізу,
басшылық ету, үйлестіру, ұйымдастыру, бақылау жатады. Билік мазмұнын
анықтауда 3 түрлі жолды қарастыруға болады:
1. Билік өмір сүріп отырған жүйе элементтерінің біреуінің осы жүйе
шеңберінде өзінің меншікті мүдделерін іске асырудағы нақтылы қабілеті. Бұл
мағынада да билік дегеніміз жүйе ішіндегі болып жататын процестерге
жасалатын ықпалды іске асыру болып табылады.
2. Билік кейбір мақсатты бағыттағы ықпалдың нәтижесі, өнімі.
3. Билік адамдар мен адам топтары арасындағы мәні ықпалда, әсерде
болатын өзара қатынастар болып табылады.
Биліктің өз амал-жолдары, яғни өзін іске асыру үшін қолданылатын
құралдары бар. Бұған мемлекет, қоғамның саяси жүйесі, басқару органдары
жатады. Кейбіреулер билік пен мемлекет және басқару арасындағы
айырмашылықтарды көрмейді. Басқарусыз билікті іске асыру мүмкін емес, бірақ
та биліксіз басқаруды да іске асыру мүмкін емес. Алайда басқару ол -
биліктің қызмет жасауы деген емес. Билік - басқарудың элементі, басқару
күшінің көзі. Билік - саясаттанудағы негізгі ұғымдардың бірі. Ол саясатты,
саяси институттарды, саяси процестерді түсінудің кілті болып
есептеледі. Билік ұғымын, оның мәнін, сипатын анықтау саясат пен
мемлекеттің табиғатын түсінуде үлкен рөл атқарады.
Саясат таптық құбылыс ретінде билікке және билікті іске асырушы
органдардың жұмыстарына тікелей байланысты. Саясатта таптар мен әлеуметтік
топтардың билік пен басқаруға байланысты мүдделері қарастырылады. Егер
саясатта биліктің таптық ұғымына көңіл бөлінсе, онда билік мәселесі саясат
туралы ғылымның басты мәселелерінің бірі болып есептеледі. Күнделікті
өмірде, ғылыми әдебиеттерде билік ұғымы әр түрлі мағыналарда қолданылады.
Философтар - оны қоғамдық биліктің объективті заңдылығы тұрғысынан,
экономистер - шаруашылық билігі, саясаттанушылар - саяси билікті,
әлеуметтанушылар - әлеуметтік билікті, жаратылыстанушылар - табиғатқа деген
билікті, діншілдер - құдайдың билігі т.б. көзқарастар арқылы түсіндіреді.
Сонымен қатар, мемлекеттік биліктің өзін: заң шығарушы, атқарушы, сот
билігі деп бөледі.
Биліктің мәнін түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың болу себебі оны
қандай тұрғыдан қарастыратындықтарына байланысты. Кейбіреулер билікті оның
құралдарымен - мемлекетпен, қоғамның саяси ұйымымен бір нәрсе деп
қарастырса; екіншілері оны басқарумен, оның әдістері - күштеумен,
зорлаумен, көзін жеткізумен шатастырады; үшіншілері билікті беделмен
байланыстырады [20]. Жоғарыдағы айтылған ұғымдар бір - біріне мәндес, жақын
болғанмен, олардың өзіндік айырмашылықтары бар. Мысалы, билік басқарумен
шатастыруға болмайды, олар бір-біріне жақын ұғымда болғанмен, өз алдына
шешетін мәселелері өзгеше бөлек ұғымдар. Басқарусыз билік болмайды,
биліксіз басқару болмайды. Бір өзінің мәні жағынан басқару билікке
қарағанда кең ұғым. Билік басқарудың элементі, басқару күшінің негізі.
Басқару белгілі бір мақсатқа бағытталтан билікті іске асырудың, шындыққа
айналдырудың құралы.
Ф. Бурлацкийдің пікірі бойынша биліктің табиғатын анықтау үшін мынадай
жағдайлар ескерілуі керек: таптық тұрғыдан; әлеуметтік тұрғыдан; билік
ұғымының жалпы мәселелерін ғана емес, оның жеке түрлерін, (экономикалық,
саяси, мемлекеттік т.б.) ерекшеліктерін ескеру; қоғамдық және жеке билікті
бөліп қарау; әртүрлі формациялардағы, өркениеттегі, саяси-әлеуметтік
құрылыстағы биліктің ерекшеліктерін ескеру; биліктің еріктік және құқықтық
бастамаларын бөлу [21] .
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен. Ол саясатпен
тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлық саясат
әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі
мәселесі - билік, ал мазмүны - билік үшін күрес және билікті жүргізу.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларының бірі, қоғам қайраткері болған Бертран
Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда
негізгі ұғым билік болып табылады деп айтқан. Ал Американың әйгілі
әлеуметтанушысы Толкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық жүйеде ақша қандай
орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деген.
Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар бар.
1. Телеологиялық анықтама бойынша, билік – алға қойған мақсатқа
сәйкес белгілі бір нәтижеге жету. Мысалы, ағылшын фәлсафашысы Т. Гоббс
(1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-
өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекеттін
ерекше түрі болып табылады.
3. Инструменталистік анықтамасы бойынша билік - билік жүргізушілер мен
бағынушылар арасындағы айрықша бір қатынасты көрінісі ретінде
түсіндіріледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915
жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-
әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.
4. Құрылымдық - функционалистік анықтама (Т.Парсонс, Д. Истон, Г.
Алмонд, М.Крозье) билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастық
ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туғанынан, табиғатынан
әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш,
басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады,
қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама бойынша игіліктерді даулы жағдайларда
бөлісуді үйлестіру құралы ретінде түсіндіріледі [22].
6. Реляционистік (қатынастық) анықтамада билікті екі партнердің,
агенттің арасындағы қатынас ретінде қарайды. Бұл қатынаста біріншісі
екіншісіне белгілі ықпалын тигізеді.
Ондай жағдайда билік субъект мен субъектінің арақатынасы ретінде,
субъект белгілі құралдар арқылы объектіні бақылайтындығы тұрғысынан
қарастырылады.
Биліктің тұжырымдамалар ретінде мыналарды жатқызуға болады:
1. анықтаушы - елеулі тұжырымдамалары, билікті субъектінің белгісі,
анықтаушы қабілеті ретінде, әйтпесе және әншейін өздігімен жеткілікті
нәрсе немесе зат ретінде түсіндіреді.
2. Қатыстылық тұжырымдамалары, билікті қарапайым әрі күрделі қатынас
деңгейлеріндегі әлеуметтік қатынас немесе өзара іс-қимыл ретінде
сипаттайды.
3. Әлеуметтік – ерік - жігер тұжырымдамаларының негізінде қандайда бір
саяси субектінің еркін күштеп таңу қабілеті немесе мүмкіндігі ретіндегі
биліктің анықтамасы болады. (Гегель, Маркс, Фихте, Вебер).
4. Биліктің құрал-күш қолдану тұжырымдамалары биліктің бірегей
құбылысын нақты күш (яғни ерік-жігерді іске асыру құралы) ретінде
(Ч. Мерриэм, Д. Кетлин) түсіндіреді.
Ғылыми әдебиеттерде билікті субъектісіне, құдіреттілігінің
көлемі, құрылымдық белгілері, тәсілі, шеңберіне тағы басқа
жағдайларға байланысты бірнеше жіктерге (типология) бөледі. Билікті жікке
бөлуде неміс социологі М.Вебердің пікірінің мәні зор. Ол билікті үстемдік
етуінің заңдылығына байланысты үш түрге бөледі.
1. Ашық, жария үстемдік. Оның негізі - қабылданған немесе күшпен
енгізілген заңдарға сенім, яғни биліктің белгісі – заңға бейімделу.
2. Дәстүрлік үстемдік. Бұнда билік қалыптасқан дәстүрлер негізінде
жүргізіледі.
3. Харизматикалық үстемдік. Ондай үстемдік билеушінің шамадан
тыс символға айналған беделіне сүйеніп жүргізіледі.
Биліктің түрлері, жіктерінің сан-алуандығы сияқты, атқаратын қызметі
де түрліше. Оған жататындар: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның
саяси өмірін ұйымдастыру; әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін
басқару; мемлекеттік және мемлекеттік емес, саяси және саяси емес, ресми
және бейресми органдарға басшылық жасау; ашық немесе жабық қоғамды құру,
қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау; ел ішіндегі және басқа
мемлекеттермен дау-жанжалдарды шешу, қоғамдық келісімге келу т.б.
Сонымен, біз билік туралы ғалымдардың арасында ортақ пікір, анықтама
жоқ екенін байқадық. Батыстың әлеуметтанушысы Р. Мартин билік махаббат
сияқты, күнделікті тілімізде жиі пайдаланылады, іштей сезіледі, бірақ сирек
анықталады деп бекер айтпаған. Оның себебі, француздың саясаттанушысы
Ж.К.Шевалье айтқандай, адамдарды биліктің жалпы ұғымының айналасындағы
айтыс-тартыстан гөрі нақтылы, шын мәніндегі биліктің өзі көбірек
ойландырған, магнитше тартқан. Дегенмен, ғылым болғандықтан анықтама
беріледі. Мысалы, Философиялық энциклопедиялық сөздікте билік туралы
былай делінген: Сөздің жалпы мағынасында билік өз еркінде жүзеге асыруға
қабілеттілік пен мүмкіндік, адамдардың жүріс-тұрысы, іс-әрекетіне қайсыбір
амал-әдістер – бедел, құқық, күштеу арқылы шешуші ықпал жасау [23]. Билік
деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті, қызметіне
ықпал етуін айтады.
Жалпы алғанда билік деп әртүрлі әдіс-тәсілдермен біреудің екіншілерге
әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекетіне, тәртібіне, қызметіне ықпал етуін
айтады. Билік қоғамдық өндірістен бастап, адамдар, саяси институттар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның тұтастығы мен
бірлігін, қауіпсіздігін қорғау мен қолдау үшін керек.
Билік барлық уақытта да екі жақты: субъективтік және объективтік
қатынаста болады. Субъектінің билеушілік еркін бір нәрсе бағытталуы
(объектіге) керек. Объект жоқ жерде билік те болмайды. Биліктің объектісі
оның белсенді, бағыттаушы бастамасы болып есептеледі.
Субъект жеке тұлға, ұйым, мемлекет, партия, оның органдары мен
институттары, қоғамдық қауымдастықтар, тап, топ т.б. болады, яғни субъект
деп іс-әрекетті жасаушыларды айтады. Билік субъектісінің өзіндік сапасы
болады, оның ішіндегі ең бастысы билікке деген еркінің болуы. Билік
субъектісі биліктік қатынастарының мазмұнын, сипатын анықтайды. Күнделікті
өмірде биліктік қатынастардағы субъектінің анықтаушы ролін билеушімен
шатыстырады. Мысалы, биліктегі шешім, іс-қимыл мәселелері туралы
айтқанда, билеуші жеке адамдардың, басқарушы органдардың ісі деп
есептейді. Билік субъектісі биліктік қатынастардың мазмұнын биліктік тәртіп
- бұйрық, жарлық т.б. арқылы анықтайды. Ол тәртіпті іске асыру үшін әртүрлі
шараларды (мысалы жазалау) қолданады.
Жалпы саясаттанудағы сияқты билікте объект мен субъекті бөледі.
Мысалы, жоғарыдағы айтылған тап, топ, мекеме, ұйым, партия т.б. биліктің
субъектісі, бір мезгілде оның объектісі де болып есептеледі. Саяси билікті
жүргізу үшін арнайы ұйымдар мен мекемелер құрылып субъект оларға өкілдік
береді. Олар билікті қолдаушы, қорғаушы, иелік етуші болып есептеледі.
Басқа сөзбен айтқанда, субъект билік иелік етушілер арқылы жүргізеді
[24]. Егер субъект өз мақсатына жете алмаса, онда билік көрінісі жоқ. Олай
болса билік дегеніміз - субъект мен объектінің жай қатынасы емес, тығыз
қарым-қатынасы. Сонымен билік екі жақтың (субъект - объект) қарым-
қатынасының бір түрі. Бір жағының (субъект) екінші жағына (объект), өз
мақсатына жету үшін билікті еркін пайдалануға қабілеті және мүмкіндігі
болады [25].
Объектінің билік субъектісімен ара қатынасының мөлшері қатаң
қарсылықтан бастап толық жойып жіберуге немесе ерікті түрде мойындауға
дейін болып жатады. Ондай басты жағдай - жазалаудан қорқу. Қорқытуға
негізделген билік тұрақсыз, әлсіз билік, оның көп ұзаққа баруы мүмкін емес,
себебі адамды үнемі қорқынышта ұстау қиын. Сондықтан тұрақты, берік билік
мүдденің ескерілетін билігі. Егер әркімнің алдына қойған мүдделері
орындалатын болса, онда адамдар билеушілердің бұйрық, жарлықтарын ерікті
түрде орындайды.
Объектінің субъектіге бағынуының тағы бір себебі - бедел, объектінің
ішкі сезімі, көзінің жетуі. Егер объект субъектінің ақылдылығына,
білімділігіне, адалдығына, оның айтқанының дұрыстығына көзін жеткізсе,
субъектінің объект сенетін беделі болса, ол оған ерікті түрде бағынады,
айтқанын орындайды. Екінші сөзбен айтқанда, объект субъектіге толық
сенгенде, оның ісін өз ісіндей көргенде субъект пен объектінің арасында
толық келісім мен біркелкілік болады.
Жалпы субъект мен объектінің биліктік еркінің ара қатынасын мынаңдай
күйде көрсетуге болады: биліктің субъектісі өз мақсатына үшін объектінің
тәртібін өзгертуге тырысады. Егер билік объектісі субъектінің күткен
талабына сай болса, бұйрықтары мен жарлықтары шешімдері түгел орындалса,
субъектінің биліктік еркінің орындалғаны.
Саясаттың жетекші субъектісі- қоғамды құрайтын таптар мен басқа да
әлеуметтік қауымдастықтар болып есептеледі. Олардың қоғамдағы объективтік
алатын орындары мен өмір жағдайларын анықтайтын мүдделері саясатта өз
көрінісін табады.
Қазіргі алда тұрған басты мәселе - билік саласындағы реформаларды
батыл тереңдетіп, демократия институттарын барлық салада тезірек
қалыптастыру және оның принциптерін толықтай іске асыру.
1.2. Биліктің заңдылықтары, жариялығы, топтастырылуы, бөлу
теориялары, концепциялары мен негізгі ресурс көздері.
Биліктің заңдылығы мен жариялылығы атты терминдердің ортақ мағынасы
бар, ол заң дегенді білдіреді. Биліктің жариялылығы ұғымы биліктің заң
тұрғысындағы нормативтік заңдастырылуы, оның құқықтық нормаларға сәйкес
келуі. Биліктің заңдылығы - бұл билікке сенім білдіру және оны дұрыс деп
тану (имандылық сипаттамасы). Биліктің заңдылығы адамдар, қоғам үшін оның
нақты маңыздылығын, оның беделінің деңгейін көрсетеді.
Билік заңдылығының түрлері:
1) дәстүрлі билік заңдылығы - әдет-ғұрыптар, дағдылар мен ғадеттер
беделіне, оларды сақтау үшін бағдарлануға негізделген. Дағдылар мен
дәстүрлер реттеуші рөлін ғана атқарып қоймай, олар ұрпақтардың белгілі бір
сабақтастығыта, тарихи процестің толассыз жүруін қамтамасыз етеді. Дәстүрлі
биліктің заңдылығы монархияға тән болады.
2) харизматикалық билік заңдылығы - харизма грек сөзінен аударғанда
рақымшылық, құдай шапағаты, нұр жауған деген мағынаны білдіреді – саяси
қайраткердің айрықша қасиеттеріне деген соқыр сенімге негізделген. Мұндай
қасиеттер данагөйлік, күнәсіздік, әулиелік, киелілік, ерлік және басқалары
болып табылады.
3) ұтымды-құқықтық заңдылық - демократиялық билікке тән болады.
Заңдылықтың бұл түрінің шыққан көзі көпшілік таныған ережелер бойынша, яғни
адамдарды биліктер шешімдеріне бағынуға итермелейтін демократиялық рәсімдер
негізінде қалыптасқан ұтымды ұғынылатын мүдде болып табылады.
Билікті топтастыру мынадай қағидалармен іске асырылады:
1. қызмет атқару саласы бойынша: саяси, идеологиалық, әлеуметтік,
экономикалық, заңдық, зайырлы және рухани (діни) билік;
2.төтенше құзырларының көлемі бойынша: мемлекеттік, халықаралық,
отбасылық билік және т.б;
3. билік объектісі бойынша: қоғамдық, таптық, партиялық, тікелей
билік:
4. басқару режимі бойынша: тоталитарлық, жауыздық, төрешілдік,
автолитарлық, демократиялық және басқа да билік;
5. әлеуметтік түрі бойынша: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық,
социалистік билік және т.б.
6. ресурстар бойынша: экономикалық, әлеуметтік, рухани-хабарламалық,
мәжбүрлеу.
Биліктерді бөлу - бұл саяси-құқықтық доктрина және сонымен бірге
конститутциялық принцип, ол демократиялық мемлекеттер мен жүйелерде билікті
ұйымдастырудың негізі. Биліктерді бөлу идеясы бұдан көп бұрын пайда болған.
Алайда биліктерді бөлудің теориялық тұжырымдамасы Д.Локк пен Ш.
Монтескьенің есімдерімен лайықты байланысты болды. Оның мәні биліктің
шексіздігін тежеп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты. Олар мемлекеттік биліктің шарттық негізде пайда болғандығы
көрсетеді. Бұл ойшылдардың пікірінше, адамдар әуелде табиғи құқықтары
пайдаланған, ондай жағдай бәрінің бәріне қарсы жаулығына әкелген,
сондықтан адамдар табиғи құқығын ерікті түрде өздерінің атынан билік
жүргізу үшін мемлекеттік органдарға берген.
Билік бөлу идеясы 17 ғасырда демократияның либералдық тұжырымында
жасақталды. Билікті бөлу теориясын алғаш әзірлеген Дж. Локк, кейін
Ш.Монтескье болды. Билікті бөлу теориясының авторлары тепе-
теңдіктін институтцияның кепілдемесін шығарды. Дж. Локк биліктің 2 типін
айырды – заң шығарушы және атқарушы. Жоғарғы билікке – заң шығарушы
органдар, атқарушы билікке монархты жатқызды. Дж.Локк бойынша монарх
мемлекет бірлігінің кепілдемесі болып қала береді. Сондықтан ол заңды
қызметтіндегі айрықша құзыретке ие. Дж.Локк өзінің Мемлекеттік басқару
туралы трактатында бір адамның қолына шексіз билік берсе, ол халықты
ұмытып, өз байлығы мен билігін көбейте беруге ұмтылатындығын көрсетіп,
билікті заң және атқарушы билікке бөлу идеясын ұсынды [26]. Оның пікірінше,
заң шығарушы билік жоғарғы билік тармағы болу керек, атқарушы билік оған
есеп беріп отыруға тиісті.
Билікті бөлу теориясын дамытуда француз ағартушысы Ш.Монтескье өзінің
Заңдардың рухы туралы деген еңбегінде: билікті өз пайдасына қолданушыға
ескерту үшін бұл өз материалы табиғатынан ағызып алмай бір билік
екіншісін ұстап тұруы қажет. Заң шығарушы және атқырушы орган бір
органдарға бірікксе бостандықтың болмауы мүмкін. Бір және сол адам
немесе орган билікті бір өзі жүзеге асырса онда барлығы жойылады-деп
жазылған [27]. Ол биліктің - заңдық, атқарушылық және соттық тармақтарының
болатындығын айтты. Оның пікірінше, егер биліктің осы үш тармағы бір
адамның қолына жиналса, билік бұзылады, оның шексіздігі орнайды.
Ш.Монтескье бойынша парламент, заңда қаралған жағдайларда үкімет қызмет
саласын анықтауға, заңдарды жүзеге асырылуын бақылауға, құқықты
бұзғандар үшін министерлерді жауапқа тарту құқығы. Монтескье парламенттің
2 палатасын көрсетті: өкілдер палатасы, білгірлер палатасы. Осы аталған
палата идеясын Америка тәжірибесі үшін шындық болды. 19 ғасырда жоғарғы
палата Франция мен Англияда үлкен роль атқарды.
Оның теориясының негізгі мәні - билік тармақтарының міндетін, қызметін
анықтау, олардың бір-бірінен тәуелсіздігін көрсету және өз биліктерін артық
пайдаланып кетуге жол бермейтіндей шектеу, соларды шектейтіндей каналдарды
табу.
Қазіргі саясаттану теорияларында билік тармақтарын бөлу елдің
өркениеттілігін көрсететін демократиялық концепция болып есептеледі.
Қазақстан да дүниежүзілік дамудың бұл жолынан алшақ кете алмайды.
Тәуелсіздік алғанға дейін, Қазақстан Одақ құрамында болғанда тоталитарлық
билік жүйесі қалыптасты, онда билік тармақтарын бөлу болған жоқ.
Қазіргі заманғы саяси болмыста билікті үш тармаққа бөледі: олар - заң
шығарушы, атқарушы және сот биліктері. Осы заманғы меншіктер тұрғысында
биліктерді бөлу принципі әртүрлі саяси және әлеуметтік жағдайларда -
президенттік республикада, парламенттік монархияда және республикаларда,
басқарудың аралас нысаны бар елдерде, дамушы елдерде қолданыла отырып,
өзінік әмбебатығын дәлелдеді.
Билік туралы түсініктің, ол туралы анықтамалардың сан-алуан. Билік
ұғымының саясаттың күрделі құбылыс. Сондықтан ғылымда билік туралы әртүрі
концепциялар бар:
1.Таптық (марксистік) концепция - саяси биліктің табиғатының
болатындығын мойындайды. Билікті экономикалық үстемдік жүргізетін таптың
басқаларға таптық үстемдігі деп түсінеді.
2. Элитарлық концепция - билікті үстемдік етуші элитаны (азшылықтың)
бағынушы (көпшілікке) үстемдігі тұрғысынан түсінеді.
3. Құрылымдық - ұйымдастырушылық концепция - билікті саяси өмірдің
сатылы (иерархия) құрылымдық ұйымдастырылуына байланысты,
биліктің төменгі баспалдағындағыларының жоғарғыларына
бағынатынын айтады.
4. Бихевиористік (тәртіптік) концепция - билікті белгілі жағдайдағы
индивидтердің тәртібі тұрғысынан қарайды.
Билік, оған ұмтылу адам санасы мен психикасына тән нәрсе. Сондықтан
оған жету барысында әр адам әртүрлі тәртібін көрсетеді [28]. Бұл
айтылғандар биліктің қоғамдық феномен ретінде процесс екенін ұғындырады
және аталған концепцияларда билік бір жақты сипатталып, оның қыры мен сыры
жан-жақты ашылмайды.
Биліктің құрылымы күрделі. Саясаттану ғылымында жүргізудің масштабына,
субъектісіне, көлеміне, қызметіне қарай түрлі құрылымдық дәрежесін
көрсетеді [28].
1.Макродәрежесі (жоғарғы дәреже). Бұған биліктің орталық институттары
жатады (үкімет, парламент, президент, монарх және олардың орталық
мекемелері).
2. Мезодәрежесі (орта дәрежесі). Оған орталық инстиуттарға
бағындырылған орта дәрежедегі билік органдары мен ақпараттары жатады
(облыстық, аудандық ұйымдар).
3. Микродәрежеге (төменгі дәреже) - кіші топтардың мекемелері, өзін-
өзі басқару органдары жатады.
4. Мегодәрежеге - халықаралық қауымдастықтардың билігі жатады.
Бұлай бөлу биліктің ықпал өрісінің тар немесе кеңдігіне байланысты.
Биліктің құрылымы субъектісіне байланысты автократиялық,
олигархиялық, өзін-өзі басқарушылық деп те бөлінеді. Ал оның құрылымы билік
жүргізудің ықпалына қарай мемлекеттік, партиялық, кәсіподақтық, әскерлік,
отбасылық т.б. бөлінеді. Биліктік қатынастар қарама-қайшылықтың бірлігі
ретінде өмір сүреді: ұйымдасу және өзін - өзі ұйымдастыру; реттеу - өзін -
өзі реттеу; басқару - өзін - өзі басқару; орталықтану - орталықсыздану;
басқаруды мемлекеттендіру және ондағы қоғамдық бастаманы күшейту т.б. Билік
жүйесінің үстемділігі осы қарама-қарсылықтардың бірлігін дұрыс ұйымдастыра
білуінде.
Биліктің жүзеге асырылу тәсіліне және құрылысына қарай ол басқару түрі
және мемлекеттік құрылысы болып бөлінеді. Басқару түрі жоғарғы өкімет
билігі кімнің қолында екендігін көрсетеді. Соған байланысты мемлекет
монархиялық және республикалық болып екіге бөлінеді.
Монархия деп биліктің жеке бір адамның қолында болып, оның әкеден
балаға мұра болып қалатын түрін айтады. Басшыны хан, император, патша,
король деп атауы мүмкін. Монархиялық басқару абсолюттік (шексіз) және
конституциялық болуы мүмкін. Абсолюттік монархия деп жоғарғы өкімет билігі
дұрыс, ресми түрде шектелместен бір адамның қолында тұрған құрылысты
айтады. Қазіргі өркениетті дамыған елдерде биліктің мұндай түрі жоқ.
Констуциялық монархияда монархтың билігі белгілі дәреже, заң шығаратын
парламентпен шектеледі. Қазір басқарудың бұндай түрі Англия, Жапония,
Голландия, Бельгия, Иордания, Дания, Норвегия, Испания, Люксенбург, Непал,
Морокко, Швеция, Сауд Аравиясы т.б. елдерде бар.
Республикалық деп мемлекеттік биліктің барлық жоғарғы органдары
белгілі бір уақытта сайланатын немесе өкілдік мекемелер парламент арқылы
қалыптасқан мемлекеттік басқарудың түрін айтады. Республика президенттік,
парламенттік және аралас (немесе жартылай президенттік) болып үшке
бөлінеді.
Президенттік билік жүйесінде президент парламентке тікелей бағынбайды.
Бұл-баламалы және жаппай сайлау арқылы сайланатын бір адамның қолына саяси
тәртіптің және атқару биліги топтастырылуы. Атқару билігін (үкіметті)
Президент тағайындайды және ол президент билігінің жалғасы болып табылады.
Президент тағайындаған атқару орындарының басшылары парламентте талқылануға
тиісті. Парламент жоғарғы заң шығарушы ұйым ретінде бұл кандидатураларды
қолдауы да, қолдамауы да мүмкін.
Парламенттік республика - бұл атқару билігінің сайлау арқылы және
парламенттік сайлауда көпшілік дауысқа ие болу негізінде қалыптастырады.
Осыған орай атқару билігі парламентке тәуелді. Бұнда да президент
мемлекеттің басшысы ретінде болады, бірақ ол атқару билігінің тетігінен
ажыратылған.
Билік басқару түрімен қатар құрылысына қарай да бөлінеді. Құрылысына
қарай биліктің үш түрі болады.
1.Унитарлық (латынның біртұтас, біріккен деген сөзінен) құрылыста
билік бір орталыққа бағынады, мемлекеттің ішінде өз алдына бөлек басқа
құрылымдарға (мысалы, автономияға) жол берілмейді. Оның жері, азаматтары,
билік органдары, конституциясы біреу болады. (Мысалы Қазақстан).
2. Федерация деп белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар бірнеше
мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруын
айтады. Федерация мен оған кіретін субъектілердің міндеттерінің
арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік институциямен реттеледі. Әр
субъектінің өзінің жоғарғы билеу органдары болады. Мысалы, Ресей,
Австралия, Австрия, АҚШ, Бельгия, Германия, Бразилия, Канада, Мексика
т.б.
3. Конфедерация деп өздерінің кейбір амал-әрекеттерін үйлестіріп,
белгілі бір мақсаттарды (әскери, сыртқы саясаттағы т.б.) жүзеге асыру үшін
бірлескен егеменді елдер одағын айтады. Онда жалпы одақтық азаматтық, ортақ
заң шығарушы билік болмайды. Конфедерация өмірде сирек кездеседі. Мысалы,
ол 1848 жылға дейін Швейцарияда, 1778-1787 жылдарда Солтүстік Америка
штаттарында болды. Қазір Европа елдері конфедерацияға ұқсас құрылымды
Европалық одақ құрмақ ойлары бар.
Билік құрылымы дегеніміз оның құрамы мен қозғаушы күші: биліктің
субъектісі, объектісі, құралдары (ресурстары) мен белгіленген мақсатқа жету
үшін осының барлығын қозғалысқа келтіруші үрдістер. Әлеуметтік немесе
ұлттық қауымдастықта таптар, жеке адам немесе топтар, мемлекет, үкімет және
басқалар саяси биліктің субъектісі болып табылады. Биліктің объектілері -
жеке адамдар, олардың бірлестіктері, топтар мен қауымдастықтар, таптар,
қоғам, яғни жоғарыда тұрған саяси субъектінің іс-әрекеті бағытталатын
адамдар мен органдар.
Билік жариялы және заңға сәйкес болуы керек - сонда бұл тұғыры берік
билік бола алады; билік жариялы болғанымен, бірақ заңға сәйкес келмесе -
онда бұл солқылдақ билік болғаны. Заңда билік әділ билік болып сипатталады.
Халық қолданылып отырған тәртіпке сенеді. Жария биліктің дағдарысқа
ұшырайтын кездері де кездеседі, алайда ол әлеуметтік жүйе ауысқан кезде
пайда болады. Өткен жүзжылдықтың 80-90-жылдарында КСРО мен Европаның
бірқатар елдеріндегі ықпалды топтар өздерінің үкіметтеріне сенімсіздік
білдірді және оны қолдаудан бас тартты. Осы елдердің саяси режимдері заңды,
мемлекеттік басқаруды өзгертуге, экономиканы қайта құруға дәрменсіз
екендіктерін байқатты. Коммунистік саяси режимдер күйреді. Билік жүргізу
үрдісі биліктің арнайы механизмінің - ұйымдастыру жүйесінің, олардың
құрылым нормалары мен іс-әрекетінің нәтижесінде тәртіпке келтіріледі және
реттеледі. Бұл ретте: үстемдік, басқару, басшылық, ұйымдастыру мен бақылау
маңызды рөл атқарады.
Үстемдік - қоғамды басқарушылар мен басқарылатындарға бөлуге
негізделген. Басқару - бұл атқарушы өкімет органдарының шешімдер талқылап
жасауы мен оларды қабылдауы және оны өмірге енгізуді ұйымдастыру. Басшылық
- бұл әкімшілік аппараты мен өкіметтік органдары арқылы жүзеге асырылады.
Ұйымдастыру - бұл жекелеген адамдардың, топтардың, таптардың, ұйымдар мен
мекемелердің өзара байланысын келісу, реттеу, қамтамасыз ету. Бақылау - бұл
қоғамдағы адамдардың, топтардың қызмет ережелерін қамтамасыз ету, сақтау.
Билік жүргізу үшін оның белгілі бір қасиеттері болады. Оған мыналарды
жатқызуға болады: оның жалпылығы (қоғамдық қатынастардың барлық салаларына,
саяси процестерге араласуы), адамдардың іс-қимылдарына ықпал жасау
қабілеті, яғни әлеуметтік топтарды біріктіру немесе қарсы қоюға қабілеті,
ұйымдастырушылық, реттеушілік т.б. қасиеттер. Билік белгілері: билік
еркінің басымдылығы, басқару аппаратының болуы, басқа мемлекетгерге
қарағанда билік органдарының егемендігі, қоғам өмірін реттеу монополиясы,
тұтас қоғамға немесе жеке адамға күш көрсету мүмкіншілігі.
Биліктің қасиеттері мен белгілері сияқты оның көзі де сан-алуан. Олар:
күш, байлық, қоғамдағы жағдайы, ұйымдар, білім мен хабарлар, бедел, заң,
мүдде т.б. Қоғамдағы үстемдік ететін басқару түрлеріне қарай билік әр түрлі
жолдармен және құралдармен іске асырылады. Іске асырылу жолдары: үстемдік
ету, басшылық, басқару, үйлестіру, ұйымдастыру және бақылау; құралдары:
құқық, бедел, көзін жеткізу, әдет-ғұрып, алдау, зорлау, күш көрсету. Билік
алдымен саналы құбылыс. Өзінің табиғаты жағынан билік ешқандай іс-қимылға
бастамайды. Оны сондай қимылға итермелейтін жағдай керек. Сондықтан кез-
келген қоғамда белгілі бір іс-қимылдың қозғаушы күші-әлеуметтік мүдде, яғни
субъектінің өзінің қоғамдағы, тұрмыстағы жағдайын жақсарту үшін жасайтын
әрекеті.
Адам өз мүддесін билік арқылы іске асырады, сондықтан олардың әрекеті
биліктің қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Мүддені іске асыру үшін тап,
топ, мемлекет, партия т.б. белгілі әрекет жасайды, онан қорытынды жасауға
тырысады. Б.Рассельдің айтуы бойынша, биліктің негізі мақсаты - белгілі бір
қорытынды шығару [29].
Осы айтылған мәселелерді іске асыру үшін адамдар практикалық іс-
қимылдар жасайды. Бұл проблемаларға байланысты саясаттануда практиканы
екіге бөледі: субъектіден тыс әсер ететін практикалық іс-қимыл және
субъектілердің арақатынасын өзгертуге бағытталған іс-қимыл-әлеуметтік
практика. Саяси практиканың бұл түрлері қоғамның қайшылықтарын, тұтастығына
қауіп келтіретін әлеуметтік проблемаларды шешеді. Яғни таптар мен
топтардың, ұлттар мен ұлыстардың, діндердің, кәсіби тағы басқа
қауымдастардың арасындағы қатынастарды реттеп отырады. Сайып келгенде осы
проблемаларды шешу, қоғамдағы тәртіпті, тұрақтылықты, келісімді сақтауға
бағытталған. Саяси практиканы талдау, оны ұйымдастырудың екі жағын-
технологиясын және стратегиясын талдауды қажет етеді. Бұл екеуі белгілі
мақсатқа, қорытындыға жетуде бірте-бірте қимыл жасайды. Технологияда іс-
қимылдың бірте-біртелігі мақсатқа жету төңірегінде, ал стратегияда-
жұмыстың әдіс-тәсілдері, құралдары төңірегінде ұйымдастырылады.
Күнделікті өмірде бұл екеуі бірімен-бірі тығыз байланысты. Кез-келген істе
қорытындыға жету, практиканың осы екі жағын тығыз ұштастырып, ескертіп,
байланыстырып жүргізетін билеушінің өнеріне байланысты. Билік феноменін
қарағанда, билік ресурстарын түсінудің мәні зор. Билік ресурсы ұғымы кең
және тар мағынада қолданылады. Кең мағынасында билік ресурсы ұғымы
индивидтер мен әлеуметтік топтардың басқа біреулерге барлық ықпал етуі. Тар
мағынасында субъектілердің мақсат мүдделеріне байланысты билік объектісіне
ықпал ету құралдары. Адамдардың қажеттіліктері мен мүдделерінің
көптүрлілігі сияқты, билік ресурстары да әртүрлі. Адам биліктің ресурсы,
әрі субъектісі және объектісі.
Билік ресурстарын функционалдық роліне, ықпал ету сипатына қарай -
ұйымдастырушылық, нормативтік, мадақтаушылық, зорлық көрсетушілік т.б.
түрлерге бөледі.
1.Ұйымдастырушылық ресурсы билеушілердің бұйрық-жарлықтарын
мүлтіксіз орындататындай және оған бақылау жасайтындай басқарудың
тиімді ұйымдық құрылымымен қамтамасыз ету.
2.Нормативтік ресурсы билік субъектісі мен объектісінің арасында
белгілі бір құндылықтарға, моральдық-этикалық нормаларға негізделген тығыз
байланыс орнату. Бұл қатынас билеуші мен бағынушының арасында әлеуметтік
партнерлік қатынасты орнатып, белгілі тәртіп нормаларын қалыпастырады.
3. Мадақтаушылық ресурсы билеушілердің бағынушыларды материалдық,
моральдық жағынан қолдаулары. Бұл жалақысын көбейту, әлеуметтік төлем
беру, тұрмыс жағдайларын жақсарту т.б. болуы мүмкін.
4. Зорлық көрсету ресурсы - билеушілердің бұйрық-
жарлықтарын орындамағандығы үшін әкімшілік, құқықтық күштерді қолдану. Ол
жұмыстан шығару, түрмеге жабу т.б. зорлық әдістерді іске асыру. Өмірде
жоғарыда айтылған билік ресурстарының бір түрі ғана үстемдік етпейді, бір-
бірімен араласып, толықтырылып жатады. Қоғамның дамуындағы ішкі және сыртқы
жағдайларға, билік түрлеріне т.б. қарап, қимыл жасайды.
Жоғарыда көрсетілгендей билік ұғымы субъект мен объектінің қатынасын
қамтиды. Билік саналы іс-қимыл жасай алатын адам мен адамдар тобының, қоғам
мен оның бөліктерінің арасындагы қатынастарға байланысты қалыптасады. Олай
болса биліктің иесі, агенті - субъект мен объект. Субъект биліктің
бағыттаушы, белсенді бастамасы, негізгі агенті. Ол жеке тұлға, тап, топ,
ұйым, адамдар қауымдастығы, тіпті, дүниежүзілік қауымдастықтар болуы
мүмкін. Биліктік қатынас қалыптасу үшін субъектінің кейбір қажетті сапалары
болу керек. Оның ең бастысы билікке деген ұмтылысы, еркінің болуы, онан
басқа билеуші субъект өзіне жауапкершілік алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz