Қазақ билерінің тәлім-тәрбиелік көзқарастары
Жоспар
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------- 3
I тарау.
1.1. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің даму барысы.------------- 6
1.2. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлар аралығында өмір сүрген билердің (Төле би, Қазыбек
би, Әйтеке би) педагогика тарихында алатын орны.----------------10
II тарау.
Қазақ билерінің тәлім-тәрбиелік көзқарастары.---------------------- ---------
--15
2.1. Қазақ билерінің шешендік сөздеріндегі дидактикалық мәселелер.
(оқыту процесінде ойлау қабілетін арттыру т.б.)-----------------------------
---26
2.2. Шешендік сөз өнерінің тәрбиелік маңыздылығы. (ақыл-ой тәрбиесі,
адамгершілік, отаншылдық, сұлулық,
экономикалық тәрбиесі)-------------33
2.3. Шешендік сөздердегі психологикалық мәселелер.------------------------
41
а)ойлау қабілетін дамыту
ә) қажыр- қайратын дамыту
б) мінезді тәрбиелеу
в) сөз өнерін жетілдіру
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------44
Әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------------------
------------46
Қосымшалар----------------------------------- -------------------------------
-----------47
Кіріспе
Елімізде шешендік өнер демей Қазақ шешендік өнері деп айшықтап,
меншіктеп атауымыздың мәні бар. Шешендік өнер Европа елдерінде сонау көне
заманнан бермен қарай ғылым болып қалыптасып, арнайы зерттеліп келеді.
Шешендік-сөзбен жүзеге асыратын әрі сөзбен барша жетістіктерге
жеткізетін өнердің саласы. Демек, барлығының тізгінін өз қолына алған,
барша өнердің қасиет-күшін жинақтаған деуге болады- деп Платон айтқан.
Шешен сөзінің дәлелдігін-оның әділдікті жан-тәнімен қолдап қор-ғауы
барлығына түсінікті болғанда айқын көруге болады-деп Квинтилиан айтқан
екен.
Шешендік өнер- адамзат өркениеті тудырған рухани-мәдени құндылықтардың
бірегейі. Сондықтан шешендік өнер мен оның тарихы-адамзат мәдениеті
тарихының сабақтас бір бөлігі.
Көне дәуірде б.з.д. Ү-ІҮ-ғасырларда Грециядан басталып, Румде б.з.д.
бірінші ғасырда-Цицерон заманында өркендей түскен шешендік өнерінің гүлдену
кезеңдерінің тарихы әлемге әйгілі. Өйткені, сол кезеңдерде-ақ көне Греция
мен Румде шешендік өнері өркендеп қана қойған жоқ, шешендік өнері туралы
ғылымның –риториканың да негізі қаланды. Көне риториканың жетістіктері
гректің ұлы шешені, саяси қайраткері әрі мәмлегері Демосфеннің есімімен
тығыз байланысты.
Шешендік сөздің түр-түрін ажыратып, жүйелеп топтастыру да күрделі
істің бірі болып табылады.
Шешендік сөздің құрылымы да жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Шешендік
дәстүр, шешендік мектеп бізде бүгінге дейін түрен тимеген мәселе күйінде
қалып отыр десек, артық айтқандық емес.
Халықтың өмірі, тарихы, елдің тұрмыс тіршілігі қазақ көкірегінен жыр-
дастан, өлең-ән, ертегі-аңыз, күмбірлеген күй болып төгілді. Табиғатынан
көзі ашық, көкірегі ояу, өзінің кең жазира туған даласындай дарқан дарынды
ойын-сауықшыл халқымыз осы баға жетпес қазананы киелі дүниедей қастерлеп,
ұрпақ санасына сіңістіріп, болашаққа мәңгі өлмейтін мұра етіп қалдырды.
Барша қазақ мәдениетінің түп қазығы саналатын осы теңдесі жоқ қазына бүгін
халқымыздың рухани сусындайтын шалқыған шалқар дариясына айналып отыр.
Халқымыздың мақтанышына айналған қазақтың көне ауыз әдебиетінің арада
талай ғасырлар өтсе де ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ел зердесінде мықтап
орныққан, танымдық мәнін, тәрбиелік мазмұнын әсте жоймаған заман ағымына
қарай қайта жасарып, айрықша көпшілік ілтифатына ие болып отырған түрі
шешендік сөздер, тағылымдар. Қазақ-табиғатынан ділмар, шешен халық. Қазақ
тарихында елдің елдігін, халқының бірлігін, бүтіндігін көксеген, елді
адалдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа үндеп, халқының мұң-мұқтажын,
мүддесін көздеп ғұмыр кешкен ділмарлар көптеп саналады. Төле, Қаз дауысты
Қазыбек, Әйтеке билер-заманында қоғамдық қайраткерлер дәрежесіне көтерілген
ірі тарихи тұлғалар, қара қылды қақ жарған әділ шешендер. Барша ғаламға
ортақ аспан әлемінде Шолпан жұлдызы біреу-ақ. Ал қазақ деген ұлы халықтың
ұлы көшін бастаған билер керуенінде мәңгі өшпейтін, өшпек өз алдына елдік
көшіміз керуенін жалғастырып, ұзаған сайын қарсы алдынан жарқырай түсетін
үш Шолпан жұлдызы бар. Олар-Төле, Қазыбек, Әйтеке.
Ел аузында Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып
айтадыдеген ұлағатты сөз бар.
Бұлар-қазақтың әлем алдында ортақ тұтар, қайталанбас дара тұлғалар.
Бұл үшеуі тұрғыдан, жақсыны жаман жараламайды, елімізді дау араламады.
Өйткені, үшеуі жер бөліспеді, дау бөліспеді, жау бөліспеді, бәрін қазаққа
ортақ санап, енші бөліспеді.
Шешендік өнердің қалаптасуында билердің орны айрықша. Билік жүйенің
қалыптасуы, дамуы және тоқырауы халқымыздың әлеуметтік өмірмен тікелей
байланысты екені мәлім. Билік жүйе жойылды. Бірақ шешендік өнер жойылған
жоқ.
Қазақ шешендік өнерде сөз ойға тәуелді болады. Егер керісінше болса,
айтайын деген ойдың мәні солғындайды. Ұлы Абайдың Көңілдегі көрікті ой,
ауыздан өңі қашады, - деуі содан. Демек, ұтқыр ой мен көркем сөз тең түсіп
отырса ғана сөз әсерлі де тартымды, әрі қуатты болады, тыңдаушыны баурап
алып, еріксіз мойындатады.
Қазақ шешендері сөздің осы екі жағын тең ұстаған. Би-шешендер ойдың
логикалық қисынының бұлтармас тиянақтылығына баса назар аударған. Қаз
дауысты Қазыбек, Төле би сияқты хас шешендер, ой байламын заттық
қатынастардан емес, ойды оймен қузалау арқылы тудырған. Ойды ой қозғайды;
Сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады,-дейді халық. Бұл диалектикалық
логикаға тән байлам. Қазақ шешені өзінің ой тұжырымын көркем сөзбен
көркейіп, қарсыласын өз ойын мойындауға көндіреді немесе қарсыласының ойы
ақиқатқа сәйкес болса, оны мойындайды: алғашқысы-жеңіс, соңғысы-жеңіліс.
Сонда шешендік сөздің екі жағы бар екен: қисынды ой, көркем сөз. Қазақ би-
шешендерінің шешендік сөздері мен тағылымдары жасөспірім тәрбиесінде алатын
орны зор.
Атадан бала тусайшы, ата жолын қусайшы деген дей, атадан балаға
мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келер ұрпақтың бойына сіңіріп,
ізгілікке тәрбиелеуді арман етіп, шыншыл, әділетті иманды болу сонау ата-
бабамыздан келе жатқан дәстүріміздейді де, кейінгі ұрпақтың ата салтын
мықтап ұстауын талап еткен. Ата-бабамыздың-төкпе ақындық пен сұңғыла
жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшілік секілді киелі
өнерлеріміздің ірге тасы бала санасына сәби шақта қалатынын ерекше ескеріп,
осынау балдәурен балалық кезеңге айрықша мән берген. Көшпенді ата-
балаларымыз ұрпақ тәрбиесіне қатысты жайыттарды топтастырғанда да ғылым
үшін аса маңызды жүйелілік принципіне ерекше мән берген.Осы айтылғанға орай
жас буын тәрбиесін бесіктен бастап бұларды ақыл-ой, имандылық, еңбек,
көркемдік, сымбаттылық секілді сан салаға жұптастырған. М.Әуезовтың: Ел
болу үшін бесігінді түзе деген сөздің мән-мағынасына ой салсақ, тәлім-
тәрбие ісі жас ұрпақ дүниеге келгеннен басталады екен.
Ілгеріде айтқандай Европа елдерінде шешендік өнер, шешендердің сөздері
ертеден-ақ зерттеліп келеді. Ал біздің елімізде билердің, шешендердің
сөздері көбінесе халық жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп
келеді. Ертеректе мұндай сөздерді жинау ісімен Шоқан, Абай, Ыбырайлар
айналысты. Шешендік өнерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеу ісі сонау
бабамыз Әл-Фарабидің еңбегінен алса, кейінгі кезде Шоқан Уәлиханов,
Құбанғали Халид, Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
М.Әуезов, С.Сейфуллин, Г.Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, Ә.Нұрмаханова
еңбектерінде өрісін тапқан.
Сонымен қатар шешендік сөз өнерінің теориялық мәселелерімен көне
Грецияның ұлы ойшылдары Платон мен Аристотель, Эпикур мен Демокрит те
айналысты. Шешендік өнерді зерттеуші ғалымдар Н.Н.Кохтев, Г.З.Апресян,
Е.В.Клюев, А.Н.Ефимов.
Қорытындылай келе, Европа ораторының сөзі интеллектуалды
шығармашылығының нәтижесі болып табылады. Қазақ шешендерінің сөзі-
интеллектуалды импровизацияның жемісі- деп тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйінімен шығарамын.
Мақсаты: Білім беру барысында мұғалімдің оқушыларға қазақ билерінің
шешендік өнерін қолданудың маңыздылығын көрсету. Билер
сөздерінің жасөспірім тәрбиесіндегі тәлім-тәрбиелік маңызы-ның
ерекшелігін айқындау.
Міндеті: 1. Қазақ билерінің шешендік өнер туралы айтқан ойларын,
тағылымдарын, еңбектерін талдау, саралау.
2. Қазақ билерінің сөздерін тәрбиелік мәнін оқушыларға
түсіндіру.
3. Қазақ билерінің ой тағылымдарын оқу-тәрбие үрдісін де
пайдалану жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні: Қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісін де
қолданудың жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісінде
қолдану.
Ғылыми болжамы:
Егер қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды
қолдана білсек, онда жасөспірім балалар бойында адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық қасиеттерді қалыптастыруға болады.
І тарау.
1.1. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің даму барысы.
Қазақстанда педагогикалық ғылымның тауып дамуы Ы.Алтынсарин атындағы
педагогика ғылымын зерттеу институтының тарихымен тығыз байланысты. 1933
жылдың наурыз айында сол кездегі Қазақ АССР-і Оқу халық комиссариаты
жанынан Мектеп ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол қазақ мектептері үшін
педагогикалық және ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау, халық ағарту
мекемелеріне практикалық көмек көрсетумен айналысты.
Республикамызда педагогикалық ой-пікірлердің жаңа қоғамдық құрлысына
сай жолға қойылуы үшін жасалған шаралардың бірі – баспа ісін қолға алу
болады. 1925 жылы Қазақстан тұңғыш Жаңа мектеп (қазіргі Қазақстан
мектебі) атты ғылыми-педагогикалық журнал шыға бастады. Осы журналдың
беттерінде оқу-ағарту, тәлім-тәрбие мәселелеріне арналған ғылыми-
педагогикалық, методикалық мақалалар жарияланып тұрды.
Қазақстандағы педагогикалық ғылымның елеулі табыстарының бірі екі
тілде (орысша, қазақша, көлемі 40 баспа табақ) таяуда жарық көргелі отырған
ұрпақ тәрбиесінің 14 ғасырлық тарихын қамтитын Қазақстан педагогикалық ой-
пікірлер антологиясы (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) болып отыр.
Бүгінде Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер қазынасы зорлық-
зобырлықтың салдарынан 60 жыл бойы есімдері аталмай келген қазақ ғылымы мен
мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің тәлім-тәрбиелік төл туындыларымен
молығуда. Бұл орайда көрнекті ғалым, ірі қоғам қайраткері, алғашқы қазақ
әліппесінің авторы (1914) Ахмет Байтұрсыновтың, сондай-ақ педагогика мен
психологиядан тұңғыш төлтума оқу құралдарын жазған Мағжан Жұмабаевті,
Жүсіпбек Аймауытовты ерекше атап кеткен.
Республикамызда педагогикалық зерттеулерді жандандыра түсуге
бірсыпыра ғылыми-ұйымдастыру шараларының да себі тиіп келеді.
Ұлттық педагогикалық ой-пікірлердің туған республика топырағында туу
және өркен жаю тарихын жан-жақты зерттеп білуде шешілмеген келелі
проблемалар әлі де баршылық.
Қазіргі кезде қазақ мәдениетінің әр саласына белсене ат салысып,
кезінде көлемі де, құнды-құнды еңбектер жазған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Н.Төлеқұлов, Қ.Кеменгеров сияқты ғылыми
тұрғыдан терең зерттеу ісі де кезек күттірмейтін мәселе.
Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық көзқарасынан да бүкіл әлемдік
тәлім-тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы
жүректі болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің
көрініс тапқанын байқаймыз. Мысалы: өзінің екі сыныптық мектептердің
меңгерушілеріне жазған нұсқау хатында ол: Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиіс емес, оларға
түсіндіре алмаған өзін кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай,
жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек, әрбір нәрсені де ықыласпен,
түсінікті етіп түсіндіру керек, орынсыз терминдерді қолданбау керек, мұндай
сөздер оқушыларға түсініксіз болады да, жалықтырып жібереді... Оқытушыларды
бағалағанда олардың іске мәнді қатынасы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың
біліміне қарап бағалау керек деп жазды. Ыбырайдың Жеміс ағаштары атты
әңгімесінде тәрбиеде үлкен мән бар. Ақыл-кеңесті алмасаң анау тұрған қисық
ағашқа ұқсап өсесің деп, әке баласына берген ақыл ғибыратын келтіру арқылы
тәрбие жөніндегі көзқарасын білдірді. Алтынсариннің мектепте татарша діни
жаттамалары оқудың орнына балаларды ана тілінде оқуға ерекше мән берді,
оларды халықтық дәстүр, аңыз-әңгіме, мақал-мәтел негізінде оқытып-
тәрбиелеуге ерекше назар аударып, өз хрестоматиясына халық ауыз әдебиетінің
материалдарын атап айтқанда жастарды ерлікке, өнерге, жақсы адамгершілік
қасиеттерге баулитын асыл үлгілерін көптеп енгізді.
Ы.Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарасының үш бірдей саласынан көрініс тапты. Біріншіден, бүкіл өмір
жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние ғалымдарын
үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шығаруға арналған, екіншіден,
өнегелі ұстаз-тәлімгер даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік
басшылық жасауға көңіл бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының ХІХ
ғасырдағы қоғамдық өмірінде болған саяси әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып жазуға жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал,
шыншыл, еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға, зиянды іс-әрекеттен,
ұрлық-зорлық, жатып ішер, жалқаулық сияқты жаман әдет, жат мінезден бойын
аулақ ұстауға шақырады.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Алтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Абай балалық шағынан бастап халықтың шешендік сөз өнерін жан-жақты
меңгеріп, өсе келе асқан ділмәр, сұңғыла шешен атанған.
Қазақтың рухани тарихында шешендік пен көсемдікті қатар ұстаған,
оларды халық бірлігін, тәуелсіздігін нығайтуға ұран да, құрал да етіп
жұмсай білген алыптар шоғыры-Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билерден
Абай көп тәлім алған. Абайдың халық ауыз әдебиетін, сырбаз сөз кестелерін
жетік білгендігі-оның қарасөздерінде ондаған мақал-мәтелдерді қолданып,
талдануынан да айқын байқалады.
Абайдың шешендік жолдағы шәкірттік ізденістері мен ғибраттары тек ауыл-
аймағы, атырабы ауқымдағы естіген, сезген үлгілермен шектеліп қалмай, бүкіл
қазақ киелі, бәтуалы сөз шеберлері жасаған дүниелерді де қамтиды. Абайдың
шешендік өнерінде онан сайын күшейе, асқақтай көрініс-рең тапқан деп толық
сеніммен айтуға болады.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасында дүниенің дамуы жөнінде
диалектикалық сарын басым. Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара
байланыста, үнемі өзгеріс дамуда болады, адамды қоршаған ортаның-табиғаттың
ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады. Ұлы ойшылдың
поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері пәлсапалық, этикалық,
эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой пікірлерге толы.
Абайдың түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге
тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз
айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.
Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен
татып, мұрынмен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады, дейді Абай. Абай
дүниені жаратушы күш деп қарайды. Бұл жағынан алғанда дейстік көзқараста
болғаны байқалады.
Алайда ұлы ойшыл адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін нәсілді
көзқарасқа қарсы шыға отырып (отыз төртінші қара сөз ), адамның туысы,
дене бітімі, шыққан жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан
туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі-ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады.
Бұлар тәннің құмарлығы. Екіншісі-білсем екен деу- жан құмарлығы ...
(жетінші, қырық үшінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан
құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым ... ол таланттылық пен
ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі... деген қорытынды жасайды.
Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған-деген екен.
Ел болу үшін қала малып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
мектеп салып, оқу оқып, білім алуға қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салады. Өнерсіз-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкін емес екендігін терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа
орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы,
өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі...- деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Ұлы ақын Абай педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаның
баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе,
халқыңа тисін деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант т.б., орыстың ойшыл ұлы педагогтары:
Л.Н.Толстойдың, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлерімен терең қабысып
жатыр.
Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім, адамгершілік әдеп, мораль
мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналды.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың педагогикалық көзқарасында Зарландым
деген мақаласында: Біз қазақ жастары тіпті оқымады дейміз. Олар ептеп
оқыды; оқығанда олардың кейбіреулері молла, қожа, ишан болып, елден қайыр,
пітір, зеркен, ұшыр жинап, неше түрлі өтірік айтып, халықтың материалдық
жақтан да рухани жақтанда да езу үшін, кейбіреулер тілмаш болып, орысша-
қазақша шатып-бұтып арыз жазып беріп пара алу, бұқара халықты жеу үшін
оқиды, қазаққа мұндай оқудың керегі жоқдеген пікірін білдірді. Шоқан
Уәлиханов пікірінше, халықтың психологиялық көрсететін белгілердің бірі-сол
халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері деген. Ал, А.Брем
қазақтар сөз өнеріне жетік келеді-бұл жұрттың бәріне: оқыған адамдарға да,
әліпті таяқ деп білмейтіндер де, байға да, жарлыға да тән қасиеттер дейді.
1.2 ХҮII-ХҮIII ғасырлар аралығында өмір сүрген билердің (Төле би, Қазыбек
би,Әйтеке би) педагогика тарихында алатын орны.
Қазақ шешендік өнері туралы сөз еткенде билер туралы айтпай кету
мүмкін емес. Кезінде шешендік сөздердің билер сөзі деп аталуының өзі көп
сырды аңғартады. Шындығында шешендік сөздердің көбі билердің айтысы, билік
айтар шешімі сәтінде туады. Билер не бір бітімі табылмастай қиын даудың
шешімін тауып, үкім шығарған. Олар халықтың көкейіндегісін тап басып айта
білген. Мейлінше әділ болуға, турашыл болуға, ақихат жолын ұстауға, сөйтіп
әрқашан халықтың көңілінен шығуға тырысқан. Рас, олардың арасында
шындықтан ауытқушылар, параға сатушылар да болған. Халық оларды қиянатшыл,
парақор би деп санаған. Бір ғажабы, көнеден жеткен билер сөзінің ішінде
мұндай залым, әділетсіз билердің сөзі, ілуден бірі болмаса, көбі бізге
жетпеген, халық жадында сақталмаған.
Ал шындықтың жақтаушысы болған турашыл билерді халық қара қылды қақ
жарған би деп атаған. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ,- дейді
халық.
Билердің шешендігі де, турашыл әділдігі де дауды шешу үстінде
көрінеді. Шешен, би болмаса да кез келген қазақ далбаса даңғазалықты мін
көріп, қорлық санаған. Сөз шынға тоқтайды, пышақ қынға тоқтайды,- деп
шындықтың туын көрген от ауызды, ортақ тілді билердің халық аса қадірлеп,
сөзді қастерлеп, қасиетті санаған, сөзге тоқтаған. Қазақта сөз кілті
болған.
Қазақ көркем әдебиетінің туып қалаптасуында ақын-жыраудың атқарған
қасиеті қандай болса, белгілі би, шешендердің қосқан үлесі сондай дерлік.
Шешендік сөздерді жинап, зерттеудің де мән-маңызы, міне, осында. Шешендік
сөздерді алғаш рет жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеген ұлы ғалым Ш.Уалиханов
делік. Ол кісі билер, билер соты туралы былай дейді: Би атағын беру
қазақта халық тарапынан сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған үкімет
тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік,
онымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие
болып отырған. Мұндай би атағын алу үшін би болам деген, қазақ өзінің заң
ісіне жетіктігін және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет
көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез
жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған. Сонымен бұл би
деген атақ билік айтуға және төрелік сөз сөйлеуге патент сияқты нәрсеге
айналған.
Сөйтіп Шоқанның айтуына қарағанда, би дегеніміз-құрметті атақ.
Шындығында билердің бәрі бірдей бай болмаған, үстем тап өкілі болмаған.
Билер ең алдымен ұшқыр ойлы, ұтымды пікірмен, от ауызды, орақ тілді
шешендігімен, ең бастысы, әділдігімен, сот ғұрыптарын жетік
білетіндігімен үстем болған. Халық арасында осы қасиеттерімен айрықша көзге
түсіп, абыройы артып,атағы жайылып, беделге ие болған адамдар дау-шарға
билік айтатын дәрежеге жеткен.
Ұлы Абайдың мына сөзі де осыны аңғартады: Бұл билік деген біздің қазақ
ішнде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күл төбенің басында
күнде кеңес болғандығы Жеті жарғысын, білмек керек
Сонымен би атағын алу үшін екі қасиетке ие болу керек:
1) әдет-ғұрып заңдарын жетік білу керек;
2) көмекейі суырылған шешен болу қажет. Осындай қабілеті бар адамдар ауыл
арасындағы айтыс-тартыстарға араласа жүріп, қатарынан озып көзге
түседі.
3) Академик В.В.Радлов былай деп жазды: Қазақтар...мүдірмей, кідірмей,
ерекше екпінімен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп
отырғанның өзінде сөйлеген сөздері ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі
соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласың. Қазақтардың тілі жатық та
шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып, сұрақ –жауап беруге келгенде таң
қаларлықтай оралымды сөйлейді
Міне, осындай шешендік өнер мейлінше дамыған ортадан тек жүзден
жүйрік, мыңнан тұлпар деген сияқты хас шешендер ғана үздік шағын би атаған.
Батыр деген-барақ ит,
Екі қатынның бірі табады.
Би деген-бір бұлақ,
Қатынның ілуден бірі табады, - деген
екен Төле дана.
Ал би-шешендер ел ішіндегі дау- жанжалдарды шешіп, бітім сөз айтқан,
мәмлегерлік қызмет атқарған, ал би-шешендер әкімшілікке бейім болған.
Қазақтың төреші, әрқашан әділ төбе биі. Халық арасына тараған Төле
бидің бала кезінде-ақ ел билігіне араласқан, тапқыр әділ билік айтқыш
болғанын растайды. Сыртқы жаудан ығысып жүрсе де, өзара жер, суға таласқан
дауды ол бала кезінде шешіп, оларды келістіріпті. Сондағы Төле сөзі:
Ақты ақ деп бағалар,
О, игі жақсы ағалар!
Өзегі талса ел біткен
Өзен бойын жағалар.
О, игі асқар тауымыз,
Әділ ме осы дауымыз?
Жар астында тұрғанда
Жасырынып жауымыз?!
Осындай төрелігін қабыл алған ел билері оған былай деп бата берген екен:
Үй баласы ма деп едім,
Ел баласы екенсің.
Ай маңдайды арысым,
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы ьол,
Маңдайдағы баға бол.
Дуалы ауызды аға билердің батасы қабыл болып, Төле бала күткен жерден
шыққан.
Өзінің адал еңбегімен тапқан егіншінің өніміне дауласқан жер иесі
жалақор жуан таяқтан зәбір көрген еңбек иесін қорғап, ақысын алып,
бергеніне оның мына билік сөзі куә болады:
Таласқандарың қара жер,
Төрем болдың босқа тер.
Егіншіңмен айтысып,
Қор боп қапсың қайран ер.
Қор болмасты ойласаң,
Мүсәпірдің қақын бер.
Жаудан қорқып, оларға бас июге үндеген жүрексіздерге қарсы шығып,
қазақ батырларын ерлікке, табанды күреске үндеген сөзі де, оның ой-өрісінің
кеңдігін, табандылығын танытқандай асыл сөз:
Атадан ұл туса игі,
Ата жолын қуса игі.
Өзіне келер ұятын,
Өзі біліп тұрса игі.
Жаудан бұққан немені,
Ортасынан қуған игі...
Бұл сөздер дан бидің жиылған топ алдында айтқан жалынды жыры. Төле би ел
мақсатын жоғары қоя білген, тәуелсіздік үшін жан аямай күрес жүргізуге
үндеген халық қамқоры болып көрінеді. Ел басшылары арасындағы алауыздыққа
қарсы шығып, бүкіл қазақты бірлікке, ерлікке үндейді.
Бұл қазақтың даласы,
Тегінде нені көрмес,
Неше бір жайсаң баласы,
Шешен де болып сөйлеген,
Көсем де болған ойменен.
Бірақ соның бәрі де
Ыдырап жатқан қазақтың
Қоса алмады бастарын.
Бейбіт жатқан елімді,
Жаулап алып қор қылды,
Көк атты келіп көлденең.
Халықтың бір ауызды боп, күш қосып, сыртқы басқыншыға қарсы күш
көрсете алмай ыри-тыри босып, қашып, үрейлері ұшып жатқан себептері ең
алдымен, басшыларға байланысты деп хан-қара, батыр-қол басылар елдің
берекесі үшін күрессе абзал. Береке-бірлік қана дегенге жеткізеді деп,
туған елінің ауыз бірлігін сақтай білуді кейінгі ұрпаққа өсиет етіп, мәңгі
бірлікті аңсайды.
Мен боламын дегендер,
Ақтамады сенімді.
Көкірек қаққан хандарым,
Лауазымға таласып,
Быт-шыт қылды елімді.
Береке-бітім іздеген,
Таба алмадым бегімді.
Алауыз болып ағайын,
Аз дұшпаннан жеңіліп,
Айтып-айтып кетейін
Қайыстырды белімді.
Қажетіне жаратса,
Ұрпақтарым кейінгі!
Халқына қамқор болу, елінің бірлік-тірлігін сақтай білу жыраудың басқа
толғауларын да идеялық арқау болып отырған. Ел сенімін ақтарлық беделді тақ
иелері, ақылға жүгінтер парасатты адамдарын, елді аузына қарата ой
толғайтын дуалы ауызды жырауларын ізгі ниетке, азаматтық ар-ождан, иманды
инабатты адамгершілікке, ел сенімін ақтауға үндейді.
Келешек жас қауымға айтар ақылдарында да шешен биіміз терең толғап,
ойлы пікірлер термелей біледі. Халқына адал елін ізгі істерімен риза етіп,
жан дүниесін нұрландырар болар деп, өнер, білімге де үндейді.
Төле бидің толғау сөздерінің мәні терең. Ол ел бірлігі, халық бақыты,
жер, су тәуелсіздігін, адал басшы, ер азамат, өнерлі парасатты жас ұрпақты
аңсай отырып, қазақтың жеке басы, от басы, ошақ қасы берекесі, көрші,
ағайын-туыс арақатысы, ата сыйлар ұл, ана сыйлар қыз өсіріп, олардың
қызығын көре білуді толғайды. Халық берекесін кетіріп, тынышын келтірер
бұзақы-бұзықтардан сақтандырады. Төленің шешендігіне әр кез адамдары
сүйсінген. Оның сөздерін жадында ұстап, келешегінің ережелі өрнегіндей
қадір тұтқан. Төле бидің тауып айтқан тамаша нақылдарынан тағы көруге
болады. Шешендік сөздер тілге жеңіл, жүрекке жылу құяр аталы да баталы
сөздер қазақ өмірінің өзінен туындаған түйінді тұжырымдар.
Төле би бабамыздың келешек ұрпақты алғырлыққа, еңбекке, адалдыққа,
кішіпейілділікке шақырып, қулық-сұмдықтан аулақ болуды қолдағаны өсиетінен
көруге болады.
Төле би атамыздың тарихымызда, сөз өнері өрім өрнегінде сақталар өшпес
орны бар.
Қазбектің:
Алтын ұяң-отаның қымбат,
Құр береке-атаң қымбат,
Мейірімді анаң қымбат,
Асқар тауың-әкең қымбат,
Туып өскен елің қымбат,
Кіндік кескен жерің қымбат,
Ұят пен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат- деген сөздері қазақ жастарының ғасырлар бойы
өнегелі өсиет ретінде естерінде сақталып келеді, сақтала бермек.
Қазыбек шешендігін тек ел басылар ғана емес, соған қоса қарапайым жұрт
жоғары бағалап, одан ақыл-кеңес алып, төресіне жүгінген. Әділдікті
Қазыбектен ғана тауып, оны ерекше бағалаған.
Әйтеке бидің шешендігі, тапқырлығы, алдың болжағыш кемеңгерлігі
тұтастарының бәрін таң қалдырған.
Ақын-нақыл сөздерді Әйтеке өте көп шығарып, орынды қолдана білгеншешен
би.
Әйтекенің кейбір нақыл-ақыл сөздері екеуара тілдесу-диолог жолымен
жеткен. Қазыбек, Төле билермен кезектесе сөйлеген сөздерінің бәрі дерлік
нақыл.
Төле би мен Қазыбек билер Әйтекені өте жоғары бағалап, үлкен даулардың
бәрін бірге отырып, ақыл қосып шешетін болған.
Әйтекенің әділ билік туралы айтқан бір сөзі мынау:
Бүркіт бол, заманыңыз түлкі болса,
Бай болар кедей жігіт мүлкі болса.
Жақсылардың белгісі сол емес пе,
Қара қылды қақ жарған әділ болса.
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер Тәуке ханның ел билігін заңдандырып,
тәртіпті нығайтуға да күш салған. Олар қазақ елінің алғашқы заңы есепті-
Жеті жарғыны шығарушылар болды. Барлық билік сөздерін, ақыл сөздерін
кеселі көркемдеп, шешен де бейнелі баяндаған шебер тілді, жүйрік ойлы асқан
талант иелері. Сөз бастаса тұспалдай жөнелер қабілеттері жоғары суырып
салма өнерпаз.
Ел аузында Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле таып
айтадыдеген ұлағатты сөз бар. Әділ сөйлеу, ойды шегелеп, нақты, жарып айту
батырлық пен батылдықтан, даналық пен білімпаздықтан туады. Сондықтан
аталмыш Төле, Қазыбек, Әйтеке билер өнерлі жыраулар қатарында, ХҮІІІ ғасыр
әдебиеті, мәдениеті тарихында олардың орындарын белгілеу абзал.
ІІ-тарау.
Қазақ билерінің тәлім- тәрбиелік көзқарастары.
Біз үлкен болайық, кіші болайық, бәріміз де талай-талай тәлімнің
төліміз, бәріміз әр заманның жемісіміз. Баяғы заманда көз жұмған арғы
бабаларымыз мәңгі өшпес ізгі дәстүрдің өнегесімен бізді баулып жатыр.
Көптеген зерттеуші ғалымдардың айтуынша ең парасатты тәжірбие-әрине, халық
түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергелік ұқыптылықпен сұрыптаған үрдістер,
дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек.
Аумалы- төкпелі талай замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік
басқару жүйесі болды, ел қамын ойлаған ерлері, сөзін сөйлеп, жағдайын
жайлаған шешендері, білімпаз, зерделі билері болды.
Қазақ жерінде халықтың, өмірдің қорғаны, тіршіліктің, әділдіктің,
әсемдіктің дем берушілері, халқының қамын, елінің болашағын ойлаған,қазақ
халының бірлігін сақтаған, тәртіптің, имандылықтың, ізгіліктің қалыптасуына
әсер еткен, жастарға тәлім-тәрбиені мирас етіп қалдырған сонау Шыңғыс хан
тұсында жасаған атақты би- шешендері қиянат-зұлымдыққа қарсы білім-білігін
кеңінен пайдаланған, қаншама қажыр- қайрат жұмсаған. Тағылымдылық мәні зор
билердің үлгі-өнегесін,бүгінгі күні қоғамның талабына сай өскелен ұрпақты
игілікті, парасатты, жігерлі, туған жерін, елін сүйетін, ана тілін
құрметтейтін, ата-баба дәстүрін қастерлейтін азамат етіп қалыптастыру
мақсатында, оқу- тәрбие үрдесінде кеңінен пайдаланудың ролі зор.
Мәдени мұралардың бірі шешендік сөз өңерін жоғары бағалаған А.
Байтұрсыновтың айтуынша топтың алдында еркін айтылған
парасатты, кесімді шешен сөз халық санасында өшпес өнеге, қасиетті кие
ретінде кабылданып, ұлттық сөз өнерінің кәусәр бұлағы болды .
Тіршілікің болашағын болжап, қиялдан айтылған даналық сөздер
халықты үнемі жеңіске, табысқа жетектеп, құлшындырып, рухтандырып отырған
қуаныш үстіне дем берушілік, реніш тұсында жұбатушылық қызмет ақарған ...
Негізіңде, шешен-билер мемлекет тағдырың шешетің тұлғалар.
Олар тәртіптің тұтқасын ұстаушы, ұлтының салт-дәстүрін, рухани болмысының
қасиеттерін, ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға ереже қағидаларына
жүйрік әрі, жетілдіруші дарытқан дарын, әлеуметті ілгері сүйрейтін
қызғыштай қорғайтын, жақсылыққа үндейтін үлгі ұйымдастырушы, -деп
сипаттайды филология ғылымының докторы, профессор С.Негимов.
Билердің игі істері, көрсеткен үлгі-өнегесі тұнып тұрған тәрбиенің
өзі.Көреген көсемдігімен, алғыр шешендігімен, даналығымен өз туған
даласын жат жұртшылық басқыншылардан қорғауға белсене қатысқан Төле
би халық арасында Қарлығаш би, Қарлығаш әулие,-деп атанған аңыздың
тәлім-тәрбиелік ықпалы өте зор.
Өскелең ұрпақтың бойында әлеуметтік моральдық-әдептілік
түсініктерде, тілін дамытуға шешендік өнерге деген құштарлығын
арттыруға үлкенді-кішінің өзара сыйластығын бейнелейтін, жоғары
мәдениеттіліктің белгісін білдіретін тағылымдық мәні зор мына бір
билердің кездесулері:
Төле би тоқсан жасқа толған кезде Қаз дауысты Қазыбек сәлем бере
барыпты. Елдің жақсылары шешендер, ойшылдары жиналып, әңгіме-дүкен құрып
отырғанда:
-Қаз дауысты Қазыбегім келді
Бәрің түгел жиылыңдар, -дейді Төле би
Қаздауысты Қазыбекті Ойы да, тілі де
жүйрік тұлпарым,-деп атаған Төле би.
Міне, осындай ұшқыр ойымен, қызыл тілдің күшімен жауға қарсы
күш біріктіре білген, мына бір дана
сөздері ержүректікке, елінің туын берік ұстауға, ерлік намысын
қорғауға , ерлік рухта тәрбиелеуге шақырады .
Уа, кісілер шабар жерің бар
Ту көрген ерің бар,
Қол боларлық елің бар,
Атадан қалған сора жолың бар.
Құлдық ұрсаң дұшпанға.
Арылмайтын сорың бар...
Құлдық ұрсаң дұшпанға,
Еркек болып туды деп
Мына сені кім айтар? деп
толғайды Төле би.
Қазақ билері өз ұрпағын ата-баба рухында Төлебилеп, ата салтын
қастерлеуге , құйма құлақ жастарға сіңіруге , шыққан тегін жатқа бі-
луге баулып отырған .
Балам атың кім? – дейді
Атым Қазыбек, әкем - Келдібек
би,
Ұлтым қазақ рухым Қаракесек,-
деп жауап берген бала Қазыбек.
Халық аңызына қарағанда , Қазыбек би дарынды табандылығымен,
тапқырлығымен , асқан ақылдылығымен ерекшеленген.
Өмірде не жаман- деген сұраққа жауап бере отырып , кейінгі
жастарды жаман әрекеттерден аулақ болуға тәрбиелейді.
Халыққа ненің жаман екенін айқындап көрсетеді.
Төле бидің он түрлі жұмбағына мынадай әсерлі де, өнегелі сөздері арқылы дәл
әрі ұлағатты жауап айтады.
-Бір дегеніміз-бірлігі кеткен ел жаман,
-Екі дегеніміз- егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніміз- ұш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
Төрт дегеніміз- төсектен безген жас жаман.
Бес дегеніміз- белсеніп шыққан жау жаман.
Алты дегеніміз-асқынып кеткен дерт жаман.
Жеті дегеніміз-жас келіншек жесір қалса сол жаман.
Сегіз дегеніміз-серпілмеген қайғы жаман.
Тоғыз дегеніміз-тооқалы той, топырақты елімде бас көрсетсе сол жаман.
Он дегеніміз- оңалмас кәрілікке дауа болмас-дейді.
Қазыбек би өз ақылына сүйеніп алды-артын ойлап қана жұмбақтың
жауабын шеше білген. Ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсені
шешуге болмайтындығын аңғартады, кейінгі ұрпақты ең алдымен ойлы,
парасатты, ақыл-ойының жан-жақты дамуына ерекше бөлуіне тәрбиелейді.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын
ойдағыдай қалаптастырып, ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында қалыптастырып,
ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-тәсілдерді шебер
пайдаланып отырған. Халық осы мақсатқа орай мақал-мәтелдерді де, кісіні
ойлантып, толғантатын даналық сөздермен уағыздарды, жаңылтпаш,
санамақтарды, шешендік толғаныстарды ұтымды пайдаланған. Білекті бірді
жығады, білімді мыңды жығады, Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні
кәріп дегендей, көшпенді халақ болса да, ғылым-білімді дәріптеп, ақыл-ой
тәрбиесінің негізі-терең ойлау мен пайымдау екендігін ұрпаққа жан-жақты
ұғындырып отырған, әр отбасы өз баласының ойлау жүйесін дамыту үшін
санамақтар мен жұмбақтардың, түрлі аңыз-әңгімелер мен тақпақтардың, өсиет
сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез қатты ескерген. Сонымен жұмбақтар,
жаңылтпаштар, ертегілер, санамақтар баланың ақыл-ой тәрбиесінде алатын орны
зор.Мысалы: бала жұмбақтарды шешу арқылы оның танымдық, білімдік ұғымдар
мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізу, белгілі тұжырым жасап, шешімге
келу, тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқауға болады. Ал ертегілер
баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестететін, келешекке
сеніммен қарауға тәрбиелейді.
Халықтың бір аңызында ұлы жүзбен кіші жүз өз ара келіспей
дауласады.
Сонда Қазыбек би билікті өз қолына алып, дауды өзі шешеді.
Ол ұлы жүздің жесірін кіші жүз алып қашқанына, оған ашуланып ұлы
жүздің кіші жүздің жылқысын айдап кеткеніне қатты мін айтып, екі
жақты өзінің өнегелі сөздерімен татулыққа, бірлікке, ынтымақтастыққа,
шақыра отырып, кейінгі қазақ халқының ұрпақтарына бір-бірімен
жауласпай, бауырмал, бірлікте болуын насихаттайды.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен,
қайрымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Адам баласы
жастайынан мінез-құлық ережесі етіп қалаптастыру тәрбиеге байланысты. Осыны
ұстанған қазақ халқы жастарды от басында кішіпейілділікке, ізеттілікке,
имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
М.Жұмабаев былай айтқан: Адамда қалай да болса, қашан да болса, пайда
келтіретін ой мен ісі-ізгілік. Ізгілікке ұмтыру, жауыздықтан безу адамның
жаратылысының өзінде бар нәрсе
Ырыс алды-ынтымақ, Алтауы ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді деген мақалдан қазақ халқының тату-тәтті,
ынтымақты, берекелі, бірлікті екенін көруге болады. Ақ, қарамыз, сарымыз-
дос-бауырымыз бәріміздеп халықты нәсілге, ру мен жүзге бөлмей, кішкентай
кезден жас ұрпақты бауырмалдық қасиетке баулуымыз қажет. Жас ұрпақ әр кез
бауыр, бауырым, бауырластық деген сөздердің мән-мағыналарын терең де
жете түсінгені абзал. Өйткені, бауырмалдық халқымыз қастерлейтін құдіретті
қасиет. Онсыз өмір жоқ, ол бар өмірдің тұздығы, жылу мен қуаты, сәні мен
мәні.
Жақсы адамың бойында қандай адамгершілік қасиетінің болу керектігін
уағыздай отырып, Төле бимен Қазыбектің Жігіттің жақсысы қандай
болады сұрағанына Әйтеке би мынандай жауап айтқан.
Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата
білген
Дұрыс сөзге тоқтай білген-деп, жасы үлкеннің сөзін әрдайым тыңдап
оны сыйлап, құрметте одан үйрен деп айтады. Осыдан жастардың жадында сіз
деген анайылық, Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені,
Кішіпейілділіктен кішіремейсің, Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді,
Құдай деген құр қалдырмайды деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Әйтеке биден үлгі-өнегесінің, өсиетінің негізгі жақсылық ізгілік,
имандылық, адам қасиеттері, ел бірлігі, халық тұтастығы:
Әйтеке мына бір сөзінде Кеудеңде санаң болса, талап ізде, талапсыз
мақсатың жетем деме үлкен тәрбиелік мән жатыр. Ол келешек ұрпақты өзін-
өзі тәрбиелеуге өзін-өзі шындауына үндейді.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеткіншек
санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы Абай тілімен айтқанда,
кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай алу
қабілетінен көрінеді.
Адам өзін-өзі тәрбиелеуде асқан шыдамдылық, қиыншылықтарға төзімділік,
ерекше ұстамдылық, ұзақ уақыт бойына қажымай-талмай, ерінбей-жалықпай жұмыс
істей білуге машықтануы қажет.
Өзін-өзі тәрбиелеу жайында И.А. Островский:
Өзіңді-өзің тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді-өзің қатал, әрі әділ сотына
тарта білуің керек деген екен. Абайдың қара сөзінде жас өспірімдерді өзін-
өзі тәрбиелеу мәселесі имандылық пен адамгершілік биік принциптерімен ылғи
да ұштастырылса, жеке мүддесін жұрт мүддесімен ойластырып, туған халқы мен
отбасына адал қызмет ету, оларға ылғи да борыштымын деу секілді ізгі
ниеттерден туындап жатса-осы саладағы тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісті
болады. Өйткен, борыш пен жауапкершілік, парыз бен қарыз, ар-ұят, намыс
сезімінің болуы өзін-өзі тәрбиелеу ісіне зор түрткі болып, қиыншылықтарға
төзе және оларды жеңе білуіне, әр кез жарқын да шат-шадыман өмір сүруге
жету жолындағы күресіне демеу болып отырады.
Өлең мен жырды рухани азық етіп өскен қазақ жастарының осы асыл қасиеттерін
соңғы бірер ғасырда қазақ даласында өмір сүрген неміс, орыс, украин,
поляк зиялы ғалымдары Г.Ф.Миллер, А.Левшин, В.Н. Татищев, Г. Н. Потанин
көне т. б. көрегендікпен бағаланған.
Қазақтардың арасында шешендік өнер дамыған... Тілі бейнелі, сөз
төркіні айқын да дәлме-дәл мағына береді, демек қазақтарды Батыс Азияның
француздары деп атауға толық негіз бар-деп жазған орыс академигі, тарихшы
В. В. Радлов.
Қазіргі жастарды Отан сүйгіштікке тәрбиелеу, өз еліне, жеріне тәуелді
етуді, ұлт ішіндегі бірлікке, ынтымақтастыққа, ел тарихына сезімтал
жүрекпен қарауға сонау XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген қазақ билерінің
даналық, кемеңгерлік, елшілік, тапқырлық қасиеттерінің тәрбиелік
құндылығы зор.
Қазіргі кезде педагогика ғылым негізгі мәселері Отандыққа тәрбиелеу,
табиғи дарындылыққа қабілеттілікті,қасиетті жан-жақты зерттеп әрі қарай
дамыту,сонымен бірге мәселердің бірі ұлттық тәрбиені қалыптастыру,ұлттық
және жалпы адамзаттық мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу.
Бұл-кісінің бойындағы күш-қуатын, білімі мен өмір тәжірбиесін халық
мүддесінің игілігіне, кір жуып, кіндік кескен жеріне деген ыстық махабатты,
оның кісілігін танытатын ерекше асқақ сезім. Әр заман ғұламалары адамның
осынау қасиетін қастерлеп, сөздерінің небір дәмді түйіндерінен көруге
болады. Мысалы: М.Әуезов: Отан, анам, Отаным, сенен аяр жаным жоқ, сенен
іскер күшім жоқ десе, Баубек Бұлқышев: Адал адам Отанын сүйеді. Адал ақ
жүрекке Отан анасындай дейді. И.С.Тургенев: Отансыз бақыт жоқ, кім-
кімнің де тамыр жаяр топырағы туған жер, Ж.Ж.Руссо: Ең зор ізгі
ерліктерді Отанға деген сүйіспеншілік туғызғандеген.Отан, отаншылдық
қасиет туралы тәрбиелегендеҚаз дауысты Қазыбек бидің: Алтын ұяң-Отан
қымбат... туып өскен елің қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің қымбат деп
келетін аталы сөздерін еске аларсың.
Ұлттық мәдениетті шешендік арнау, толғау сөздерін қазіргі қазақ
мектептерінде оқу-тәрбие жұмысында кеңінен қолдану, тіл мәдениетіне,
еліне деген құштарлығын арттырып, ұшқыр қиялды, сана-сезімі, ой-
өрісін өсіруге, рухани байлығын дамыта түсуіне әсер ету
әбден мүмкін:
Жалпы білім беретін мектептер – жанынан шешендік өнерді
дамытуға үйірмелер ұйымдастыру, факультатифтік курс бағдарламасын
жасау билердің асыл қасиеттерін ойшыл, кеменгер, ақылшы, ел
басқарған тұлға екеніне сипаттама бере отырып, билер сөзінің
ерекшелігін оқушыларға жете меңгеру, танымдық-тәрбиелік мәнін
тәрбие сағаттарында айтып түсіндіру.
Адамның басшысы - ақыл, жетекшісі - талап,
шолушысы – ой, жолдасы - кәсіп, қорғаны - сабыр,
қорғаушысы - мінез сынаушысы - халық.
Осы тамаша түйіндер ақыл – ой, имандылық , талап, қажыр -
қайрат, кәсіптік бағдар, мінез - құлық, сабыр, төзімділік т.б
кісілік түсініктер ұрпақ тәрбиесіндегі негізгі бағыттардың
бірі.
Сонымен қазақ билерінің шешендік сөздерін тәрбие сағаттарында пайдалануға
болатынын мысалы Атадан қалған асыл сөз атты тәрбие сағатынан көруге
болады.
Тақырыбы: "Атадан қалған асыл сөз".
Мақсаты: Оқушыларға шешендік сөздердің мәнін ұғындыру. Атақты үш жүздің
билері Әйтеке би, Төле би, Қазыбек билердің өнегелі асыл сөздерін
оқушылардың санасына жеткізу.
Көрнекілігі: Үш бидің суреті. Мақал-мәтелдер.
Барысы: 1. Ұйымдастыру.
2. Кіріспе сөз.
3. Сахнада Әйтеке би, Төле би, Қазыбек би және олардың сарбаздары. Төле би,
Қазыбек билердің сөздерінен құрап, билік айту дәстүрін көрсету.
4. "Атадан қалған асыл сөздерді" (билердің сарбаздары өз ара сұрақ -жауап
арқылы кезектесіп айтады).
5. Мақал-мәтелдер.
6. Күш сынасу.
7. Қорытынды.
1. Ұйымдастыру кезеңі.
Сабақ мақсаты айтылып, Әділ қазылар алқасы сайланады.
Ашық тәрбие сағатын Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраның
хормен орындатудан басталады.
2. Кіріспе сөз.
Қазақ халқының шешен билері Әйтеке би, Төле би, Қазыбек би халықтың
ұлттық бірлігін нығайтып, халықтығын сақтауға басшылық жасаған данышпан,
шешен, ойшыл, гуманист көсемдер.
Солардың бейнелерін сахнада көрсетіп, сөздерін өнеге етіп, көркем
қойылымның жобасын жасап, оны көркемдеп көрсетуге болады.
Әрбір адамда қисынды сөйлеудің яғни шешендіктің нышандары бар. Қазақ -
шешен халық. Халықтың шешендік дәстүрін жалғастыру - әрбір перзенттің
міндетті. Шешен болып, қисынды, ойлы, түйінді, мәнді сөйлеу үшін әрбір
адамның ойы терең, тілі жетік болу керек. Кез келген адамда бейімділік
нышандары болады. Сол нышанды дамытса әдет дағдыға, дағды дәстүрге, дәстүр
салтқа айналатын сияқты шешендік өнеріне құштар болу - зор талап.
"Талапты ерге нұр жауар". Ол үшін сөзді тыңдай біліп, кітапты көп оқып,
отты сөздерді ойға тоқып, нағыз ділмарлық дәрежесіне көтерілу қажет.
Тарихшы: Төле Әлібекұлы, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би билердің
өмірбаяны туралы шолу жасайды.
Екі жақтың да билері бас қосып, кеңесіп, татуласа алмай отырғанда,
топқа еріп келген он бес жасар Төле билік айтушылардың бірде-біріне көңілі
толмай:
- Ақты ақ деп бағалар,
О, игі жақсы, ағалар,
Өзегі толса, ел біткен,
Өзен бойын жағалар.
Төрдегі би: "Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып, қыз сөйлегеннен
без?", деуші еді. Мына бала кім өзі?
Төле: (қасқая қарап тұрып)
- О, би аға, он үште, отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе, келіп қалсам 15-ке.
Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа
Алакөз болу ағайын адамға лайық па?
О, игі асқар тауымыз
Әділ ме, осы дауымыз
Жар астында тұрғанда,
жасырынып жауымыз?
Төрдегі би:
- Қой асығыс демеңдер,
Қолына жақса, сақа тұт,
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса, аға тұт.
Балам, ағалық билікті саған бердім.
Төле: (жұлып алғандай)
- Сары табақтан сарқыт қайтады деген, билікті маған берсеңіз. Шу
өзенінің оң жағын үйсін, сол жағын арғын жайласын. (Бұл шешімге екі жақ та
риза болып, бітімге келеді).
Би: Үйбаласы ма деп едім
Ел баласы екенсің
Ай маңдайлы арысым
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы бол,
Маңдайдағы бағы бол!
Қазыбектің аталас ағайындары Бертіс би мен Тілеуке би мұның ел ішіндегі
абыройын көре алмай, жастарының үлкендігін молданып, Бертіс би тұрып:
- Ақылы елден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
---------------- 3
I тарау.
1.1. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің даму барысы.------------- 6
1.2. ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлар аралығында өмір сүрген билердің (Төле би, Қазыбек
би, Әйтеке би) педагогика тарихында алатын орны.----------------10
II тарау.
Қазақ билерінің тәлім-тәрбиелік көзқарастары.---------------------- ---------
--15
2.1. Қазақ билерінің шешендік сөздеріндегі дидактикалық мәселелер.
(оқыту процесінде ойлау қабілетін арттыру т.б.)-----------------------------
---26
2.2. Шешендік сөз өнерінің тәрбиелік маңыздылығы. (ақыл-ой тәрбиесі,
адамгершілік, отаншылдық, сұлулық,
экономикалық тәрбиесі)-------------33
2.3. Шешендік сөздердегі психологикалық мәселелер.------------------------
41
а)ойлау қабілетін дамыту
ә) қажыр- қайратын дамыту
б) мінезді тәрбиелеу
в) сөз өнерін жетілдіру
Қорытынды ----------------------------------- -------------------------------
------------44
Әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----------------------
------------46
Қосымшалар----------------------------------- -------------------------------
-----------47
Кіріспе
Елімізде шешендік өнер демей Қазақ шешендік өнері деп айшықтап,
меншіктеп атауымыздың мәні бар. Шешендік өнер Европа елдерінде сонау көне
заманнан бермен қарай ғылым болып қалыптасып, арнайы зерттеліп келеді.
Шешендік-сөзбен жүзеге асыратын әрі сөзбен барша жетістіктерге
жеткізетін өнердің саласы. Демек, барлығының тізгінін өз қолына алған,
барша өнердің қасиет-күшін жинақтаған деуге болады- деп Платон айтқан.
Шешен сөзінің дәлелдігін-оның әділдікті жан-тәнімен қолдап қор-ғауы
барлығына түсінікті болғанда айқын көруге болады-деп Квинтилиан айтқан
екен.
Шешендік өнер- адамзат өркениеті тудырған рухани-мәдени құндылықтардың
бірегейі. Сондықтан шешендік өнер мен оның тарихы-адамзат мәдениеті
тарихының сабақтас бір бөлігі.
Көне дәуірде б.з.д. Ү-ІҮ-ғасырларда Грециядан басталып, Румде б.з.д.
бірінші ғасырда-Цицерон заманында өркендей түскен шешендік өнерінің гүлдену
кезеңдерінің тарихы әлемге әйгілі. Өйткені, сол кезеңдерде-ақ көне Греция
мен Румде шешендік өнері өркендеп қана қойған жоқ, шешендік өнері туралы
ғылымның –риториканың да негізі қаланды. Көне риториканың жетістіктері
гректің ұлы шешені, саяси қайраткері әрі мәмлегері Демосфеннің есімімен
тығыз байланысты.
Шешендік сөздің түр-түрін ажыратып, жүйелеп топтастыру да күрделі
істің бірі болып табылады.
Шешендік сөздің құрылымы да жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Шешендік
дәстүр, шешендік мектеп бізде бүгінге дейін түрен тимеген мәселе күйінде
қалып отыр десек, артық айтқандық емес.
Халықтың өмірі, тарихы, елдің тұрмыс тіршілігі қазақ көкірегінен жыр-
дастан, өлең-ән, ертегі-аңыз, күмбірлеген күй болып төгілді. Табиғатынан
көзі ашық, көкірегі ояу, өзінің кең жазира туған даласындай дарқан дарынды
ойын-сауықшыл халқымыз осы баға жетпес қазананы киелі дүниедей қастерлеп,
ұрпақ санасына сіңістіріп, болашаққа мәңгі өлмейтін мұра етіп қалдырды.
Барша қазақ мәдениетінің түп қазығы саналатын осы теңдесі жоқ қазына бүгін
халқымыздың рухани сусындайтын шалқыған шалқар дариясына айналып отыр.
Халқымыздың мақтанышына айналған қазақтың көне ауыз әдебиетінің арада
талай ғасырлар өтсе де ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ел зердесінде мықтап
орныққан, танымдық мәнін, тәрбиелік мазмұнын әсте жоймаған заман ағымына
қарай қайта жасарып, айрықша көпшілік ілтифатына ие болып отырған түрі
шешендік сөздер, тағылымдар. Қазақ-табиғатынан ділмар, шешен халық. Қазақ
тарихында елдің елдігін, халқының бірлігін, бүтіндігін көксеген, елді
адалдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа үндеп, халқының мұң-мұқтажын,
мүддесін көздеп ғұмыр кешкен ділмарлар көптеп саналады. Төле, Қаз дауысты
Қазыбек, Әйтеке билер-заманында қоғамдық қайраткерлер дәрежесіне көтерілген
ірі тарихи тұлғалар, қара қылды қақ жарған әділ шешендер. Барша ғаламға
ортақ аспан әлемінде Шолпан жұлдызы біреу-ақ. Ал қазақ деген ұлы халықтың
ұлы көшін бастаған билер керуенінде мәңгі өшпейтін, өшпек өз алдына елдік
көшіміз керуенін жалғастырып, ұзаған сайын қарсы алдынан жарқырай түсетін
үш Шолпан жұлдызы бар. Олар-Төле, Қазыбек, Әйтеке.
Ел аузында Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып
айтадыдеген ұлағатты сөз бар.
Бұлар-қазақтың әлем алдында ортақ тұтар, қайталанбас дара тұлғалар.
Бұл үшеуі тұрғыдан, жақсыны жаман жараламайды, елімізді дау араламады.
Өйткені, үшеуі жер бөліспеді, дау бөліспеді, жау бөліспеді, бәрін қазаққа
ортақ санап, енші бөліспеді.
Шешендік өнердің қалаптасуында билердің орны айрықша. Билік жүйенің
қалыптасуы, дамуы және тоқырауы халқымыздың әлеуметтік өмірмен тікелей
байланысты екені мәлім. Билік жүйе жойылды. Бірақ шешендік өнер жойылған
жоқ.
Қазақ шешендік өнерде сөз ойға тәуелді болады. Егер керісінше болса,
айтайын деген ойдың мәні солғындайды. Ұлы Абайдың Көңілдегі көрікті ой,
ауыздан өңі қашады, - деуі содан. Демек, ұтқыр ой мен көркем сөз тең түсіп
отырса ғана сөз әсерлі де тартымды, әрі қуатты болады, тыңдаушыны баурап
алып, еріксіз мойындатады.
Қазақ шешендері сөздің осы екі жағын тең ұстаған. Би-шешендер ойдың
логикалық қисынының бұлтармас тиянақтылығына баса назар аударған. Қаз
дауысты Қазыбек, Төле би сияқты хас шешендер, ой байламын заттық
қатынастардан емес, ойды оймен қузалау арқылы тудырған. Ойды ой қозғайды;
Сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады,-дейді халық. Бұл диалектикалық
логикаға тән байлам. Қазақ шешені өзінің ой тұжырымын көркем сөзбен
көркейіп, қарсыласын өз ойын мойындауға көндіреді немесе қарсыласының ойы
ақиқатқа сәйкес болса, оны мойындайды: алғашқысы-жеңіс, соңғысы-жеңіліс.
Сонда шешендік сөздің екі жағы бар екен: қисынды ой, көркем сөз. Қазақ би-
шешендерінің шешендік сөздері мен тағылымдары жасөспірім тәрбиесінде алатын
орны зор.
Атадан бала тусайшы, ата жолын қусайшы деген дей, атадан балаға
мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келер ұрпақтың бойына сіңіріп,
ізгілікке тәрбиелеуді арман етіп, шыншыл, әділетті иманды болу сонау ата-
бабамыздан келе жатқан дәстүріміздейді де, кейінгі ұрпақтың ата салтын
мықтап ұстауын талап еткен. Ата-бабамыздың-төкпе ақындық пен сұңғыла
жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшілік секілді киелі
өнерлеріміздің ірге тасы бала санасына сәби шақта қалатынын ерекше ескеріп,
осынау балдәурен балалық кезеңге айрықша мән берген. Көшпенді ата-
балаларымыз ұрпақ тәрбиесіне қатысты жайыттарды топтастырғанда да ғылым
үшін аса маңызды жүйелілік принципіне ерекше мән берген.Осы айтылғанға орай
жас буын тәрбиесін бесіктен бастап бұларды ақыл-ой, имандылық, еңбек,
көркемдік, сымбаттылық секілді сан салаға жұптастырған. М.Әуезовтың: Ел
болу үшін бесігінді түзе деген сөздің мән-мағынасына ой салсақ, тәлім-
тәрбие ісі жас ұрпақ дүниеге келгеннен басталады екен.
Ілгеріде айтқандай Европа елдерінде шешендік өнер, шешендердің сөздері
ертеден-ақ зерттеліп келеді. Ал біздің елімізде билердің, шешендердің
сөздері көбінесе халық жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп
келеді. Ертеректе мұндай сөздерді жинау ісімен Шоқан, Абай, Ыбырайлар
айналысты. Шешендік өнерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеу ісі сонау
бабамыз Әл-Фарабидің еңбегінен алса, кейінгі кезде Шоқан Уәлиханов,
Құбанғали Халид, Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
М.Әуезов, С.Сейфуллин, Г.Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, Ә.Нұрмаханова
еңбектерінде өрісін тапқан.
Сонымен қатар шешендік сөз өнерінің теориялық мәселелерімен көне
Грецияның ұлы ойшылдары Платон мен Аристотель, Эпикур мен Демокрит те
айналысты. Шешендік өнерді зерттеуші ғалымдар Н.Н.Кохтев, Г.З.Апресян,
Е.В.Клюев, А.Н.Ефимов.
Қорытындылай келе, Европа ораторының сөзі интеллектуалды
шығармашылығының нәтижесі болып табылады. Қазақ шешендерінің сөзі-
интеллектуалды импровизацияның жемісі- деп тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйінімен шығарамын.
Мақсаты: Білім беру барысында мұғалімдің оқушыларға қазақ билерінің
шешендік өнерін қолданудың маңыздылығын көрсету. Билер
сөздерінің жасөспірім тәрбиесіндегі тәлім-тәрбиелік маңызы-ның
ерекшелігін айқындау.
Міндеті: 1. Қазақ билерінің шешендік өнер туралы айтқан ойларын,
тағылымдарын, еңбектерін талдау, саралау.
2. Қазақ билерінің сөздерін тәрбиелік мәнін оқушыларға
түсіндіру.
3. Қазақ билерінің ой тағылымдарын оқу-тәрбие үрдісін де
пайдалану жолдарын көрсету.
Зерттеу пәні: Қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісін де
қолданудың жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі: Қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісінде
қолдану.
Ғылыми болжамы:
Егер қазақ билерінің шешендік өнерін оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды
қолдана білсек, онда жасөспірім балалар бойында адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық қасиеттерді қалыптастыруға болады.
І тарау.
1.1. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің даму барысы.
Қазақстанда педагогикалық ғылымның тауып дамуы Ы.Алтынсарин атындағы
педагогика ғылымын зерттеу институтының тарихымен тығыз байланысты. 1933
жылдың наурыз айында сол кездегі Қазақ АССР-і Оқу халық комиссариаты
жанынан Мектеп ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол қазақ мектептері үшін
педагогикалық және ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау, халық ағарту
мекемелеріне практикалық көмек көрсетумен айналысты.
Республикамызда педагогикалық ой-пікірлердің жаңа қоғамдық құрлысына
сай жолға қойылуы үшін жасалған шаралардың бірі – баспа ісін қолға алу
болады. 1925 жылы Қазақстан тұңғыш Жаңа мектеп (қазіргі Қазақстан
мектебі) атты ғылыми-педагогикалық журнал шыға бастады. Осы журналдың
беттерінде оқу-ағарту, тәлім-тәрбие мәселелеріне арналған ғылыми-
педагогикалық, методикалық мақалалар жарияланып тұрды.
Қазақстандағы педагогикалық ғылымның елеулі табыстарының бірі екі
тілде (орысша, қазақша, көлемі 40 баспа табақ) таяуда жарық көргелі отырған
ұрпақ тәрбиесінің 14 ғасырлық тарихын қамтитын Қазақстан педагогикалық ой-
пікірлер антологиясы (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) болып отыр.
Бүгінде Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер қазынасы зорлық-
зобырлықтың салдарынан 60 жыл бойы есімдері аталмай келген қазақ ғылымы мен
мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің тәлім-тәрбиелік төл туындыларымен
молығуда. Бұл орайда көрнекті ғалым, ірі қоғам қайраткері, алғашқы қазақ
әліппесінің авторы (1914) Ахмет Байтұрсыновтың, сондай-ақ педагогика мен
психологиядан тұңғыш төлтума оқу құралдарын жазған Мағжан Жұмабаевті,
Жүсіпбек Аймауытовты ерекше атап кеткен.
Республикамызда педагогикалық зерттеулерді жандандыра түсуге
бірсыпыра ғылыми-ұйымдастыру шараларының да себі тиіп келеді.
Ұлттық педагогикалық ой-пікірлердің туған республика топырағында туу
және өркен жаю тарихын жан-жақты зерттеп білуде шешілмеген келелі
проблемалар әлі де баршылық.
Қазіргі кезде қазақ мәдениетінің әр саласына белсене ат салысып,
кезінде көлемі де, құнды-құнды еңбектер жазған А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов, Н.Төлеқұлов, Қ.Кеменгеров сияқты ғылыми
тұрғыдан терең зерттеу ісі де кезек күттірмейтін мәселе.
Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық көзқарасынан да бүкіл әлемдік
тәлім-тәрбиенің алтын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы
жүректі болу, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің
көрініс тапқанын байқаймыз. Мысалы: өзінің екі сыныптық мектептердің
меңгерушілеріне жазған нұсқау хатында ол: Егер балалар бірдемені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиіс емес, оларға
түсіндіре алмаған өзін кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай,
жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек, әрбір нәрсені де ықыласпен,
түсінікті етіп түсіндіру керек, орынсыз терминдерді қолданбау керек, мұндай
сөздер оқушыларға түсініксіз болады да, жалықтырып жібереді... Оқытушыларды
бағалағанда олардың іске мәнді қатынасы жоқ сөздеріне қарап емес, олардың
біліміне қарап бағалау керек деп жазды. Ыбырайдың Жеміс ағаштары атты
әңгімесінде тәрбиеде үлкен мән бар. Ақыл-кеңесті алмасаң анау тұрған қисық
ағашқа ұқсап өсесің деп, әке баласына берген ақыл ғибыратын келтіру арқылы
тәрбие жөніндегі көзқарасын білдірді. Алтынсариннің мектепте татарша діни
жаттамалары оқудың орнына балаларды ана тілінде оқуға ерекше мән берді,
оларды халықтық дәстүр, аңыз-әңгіме, мақал-мәтел негізінде оқытып-
тәрбиелеуге ерекше назар аударып, өз хрестоматиясына халық ауыз әдебиетінің
материалдарын атап айтқанда жастарды ерлікке, өнерге, жақсы адамгершілік
қасиеттерге баулитын асыл үлгілерін көптеп енгізді.
Ы.Алтынсариннің демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарасының үш бірдей саласынан көрініс тапты. Біріншіден, бүкіл өмір
жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние ғалымдарын
үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шығаруға арналған, екіншіден,
өнегелі ұстаз-тәлімгер даярлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік
басшылық жасауға көңіл бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының ХІХ
ғасырдағы қоғамдық өмірінде болған саяси әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып жазуға жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал,
шыншыл, еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға, зиянды іс-әрекеттен,
ұрлық-зорлық, жатып ішер, жалқаулық сияқты жаман әдет, жат мінезден бойын
аулақ ұстауға шақырады.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Алтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Абай балалық шағынан бастап халықтың шешендік сөз өнерін жан-жақты
меңгеріп, өсе келе асқан ділмәр, сұңғыла шешен атанған.
Қазақтың рухани тарихында шешендік пен көсемдікті қатар ұстаған,
оларды халық бірлігін, тәуелсіздігін нығайтуға ұран да, құрал да етіп
жұмсай білген алыптар шоғыры-Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билерден
Абай көп тәлім алған. Абайдың халық ауыз әдебиетін, сырбаз сөз кестелерін
жетік білгендігі-оның қарасөздерінде ондаған мақал-мәтелдерді қолданып,
талдануынан да айқын байқалады.
Абайдың шешендік жолдағы шәкірттік ізденістері мен ғибраттары тек ауыл-
аймағы, атырабы ауқымдағы естіген, сезген үлгілермен шектеліп қалмай, бүкіл
қазақ киелі, бәтуалы сөз шеберлері жасаған дүниелерді де қамтиды. Абайдың
шешендік өнерінде онан сайын күшейе, асқақтай көрініс-рең тапқан деп толық
сеніммен айтуға болады.
Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарасында дүниенің дамуы жөнінде
диалектикалық сарын басым. Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара
байланыста, үнемі өзгеріс дамуда болады, адамды қоршаған ортаның-табиғаттың
ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады. Ұлы ойшылдың
поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері пәлсапалық, этикалық,
эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой пікірлерге толы.
Абайдың түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге
тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз
айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.
Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен
татып, мұрынмен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады, дейді Абай. Абай
дүниені жаратушы күш деп қарайды. Бұл жағынан алғанда дейстік көзқараста
болғаны байқалады.
Алайда ұлы ойшыл адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін нәсілді
көзқарасқа қарсы шыға отырып (отыз төртінші қара сөз ), адамның туысы,
дене бітімі, шыққан жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан
туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі-ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады.
Бұлар тәннің құмарлығы. Екіншісі-білсем екен деу- жан құмарлығы ...
(жетінші, қырық үшінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан
құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым ... ол таланттылық пен
ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі... деген қорытынды жасайды.
Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған-деген екен.
Ел болу үшін қала малып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
мектеп салып, оқу оқып, білім алуға қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салады. Өнерсіз-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкін емес екендігін терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа
орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы,
өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі...- деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Ұлы ақын Абай педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаның
баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе,
халқыңа тисін деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант т.б., орыстың ойшыл ұлы педагогтары:
Л.Н.Толстойдың, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлерімен терең қабысып
жатыр.
Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім, адамгершілік әдеп, мораль
мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналды.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың педагогикалық көзқарасында Зарландым
деген мақаласында: Біз қазақ жастары тіпті оқымады дейміз. Олар ептеп
оқыды; оқығанда олардың кейбіреулері молла, қожа, ишан болып, елден қайыр,
пітір, зеркен, ұшыр жинап, неше түрлі өтірік айтып, халықтың материалдық
жақтан да рухани жақтанда да езу үшін, кейбіреулер тілмаш болып, орысша-
қазақша шатып-бұтып арыз жазып беріп пара алу, бұқара халықты жеу үшін
оқиды, қазаққа мұндай оқудың керегі жоқдеген пікірін білдірді. Шоқан
Уәлиханов пікірінше, халықтың психологиялық көрсететін белгілердің бірі-сол
халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері деген. Ал, А.Брем
қазақтар сөз өнеріне жетік келеді-бұл жұрттың бәріне: оқыған адамдарға да,
әліпті таяқ деп білмейтіндер де, байға да, жарлыға да тән қасиеттер дейді.
1.2 ХҮII-ХҮIII ғасырлар аралығында өмір сүрген билердің (Төле би, Қазыбек
би,Әйтеке би) педагогика тарихында алатын орны.
Қазақ шешендік өнері туралы сөз еткенде билер туралы айтпай кету
мүмкін емес. Кезінде шешендік сөздердің билер сөзі деп аталуының өзі көп
сырды аңғартады. Шындығында шешендік сөздердің көбі билердің айтысы, билік
айтар шешімі сәтінде туады. Билер не бір бітімі табылмастай қиын даудың
шешімін тауып, үкім шығарған. Олар халықтың көкейіндегісін тап басып айта
білген. Мейлінше әділ болуға, турашыл болуға, ақихат жолын ұстауға, сөйтіп
әрқашан халықтың көңілінен шығуға тырысқан. Рас, олардың арасында
шындықтан ауытқушылар, параға сатушылар да болған. Халық оларды қиянатшыл,
парақор би деп санаған. Бір ғажабы, көнеден жеткен билер сөзінің ішінде
мұндай залым, әділетсіз билердің сөзі, ілуден бірі болмаса, көбі бізге
жетпеген, халық жадында сақталмаған.
Ал шындықтың жақтаушысы болған турашыл билерді халық қара қылды қақ
жарған би деп атаған. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ,- дейді
халық.
Билердің шешендігі де, турашыл әділдігі де дауды шешу үстінде
көрінеді. Шешен, би болмаса да кез келген қазақ далбаса даңғазалықты мін
көріп, қорлық санаған. Сөз шынға тоқтайды, пышақ қынға тоқтайды,- деп
шындықтың туын көрген от ауызды, ортақ тілді билердің халық аса қадірлеп,
сөзді қастерлеп, қасиетті санаған, сөзге тоқтаған. Қазақта сөз кілті
болған.
Қазақ көркем әдебиетінің туып қалаптасуында ақын-жыраудың атқарған
қасиеті қандай болса, белгілі би, шешендердің қосқан үлесі сондай дерлік.
Шешендік сөздерді жинап, зерттеудің де мән-маңызы, міне, осында. Шешендік
сөздерді алғаш рет жинап, ғылыми тұрғыдан зерттеген ұлы ғалым Ш.Уалиханов
делік. Ол кісі билер, билер соты туралы былай дейді: Би атағын беру
қазақта халық тарапынан сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған үкімет
тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік,
онымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие
болып отырған. Мұндай би атағын алу үшін би болам деген, қазақ өзінің заң
ісіне жетіктігін және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет
көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез
жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған. Сонымен бұл би
деген атақ билік айтуға және төрелік сөз сөйлеуге патент сияқты нәрсеге
айналған.
Сөйтіп Шоқанның айтуына қарағанда, би дегеніміз-құрметті атақ.
Шындығында билердің бәрі бірдей бай болмаған, үстем тап өкілі болмаған.
Билер ең алдымен ұшқыр ойлы, ұтымды пікірмен, от ауызды, орақ тілді
шешендігімен, ең бастысы, әділдігімен, сот ғұрыптарын жетік
білетіндігімен үстем болған. Халық арасында осы қасиеттерімен айрықша көзге
түсіп, абыройы артып,атағы жайылып, беделге ие болған адамдар дау-шарға
билік айтатын дәрежеге жеткен.
Ұлы Абайдың мына сөзі де осыны аңғартады: Бұл билік деген біздің қазақ
ішнде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолын, Әз Тәуке ханның Күл төбенің басында
күнде кеңес болғандығы Жеті жарғысын, білмек керек
Сонымен би атағын алу үшін екі қасиетке ие болу керек:
1) әдет-ғұрып заңдарын жетік білу керек;
2) көмекейі суырылған шешен болу қажет. Осындай қабілеті бар адамдар ауыл
арасындағы айтыс-тартыстарға араласа жүріп, қатарынан озып көзге
түседі.
3) Академик В.В.Радлов былай деп жазды: Қазақтар...мүдірмей, кідірмей,
ерекше екпінімен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп
отырғанның өзінде сөйлеген сөздері ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі
соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласың. Қазақтардың тілі жатық та
шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып, сұрақ –жауап беруге келгенде таң
қаларлықтай оралымды сөйлейді
Міне, осындай шешендік өнер мейлінше дамыған ортадан тек жүзден
жүйрік, мыңнан тұлпар деген сияқты хас шешендер ғана үздік шағын би атаған.
Батыр деген-барақ ит,
Екі қатынның бірі табады.
Би деген-бір бұлақ,
Қатынның ілуден бірі табады, - деген
екен Төле дана.
Ал би-шешендер ел ішіндегі дау- жанжалдарды шешіп, бітім сөз айтқан,
мәмлегерлік қызмет атқарған, ал би-шешендер әкімшілікке бейім болған.
Қазақтың төреші, әрқашан әділ төбе биі. Халық арасына тараған Төле
бидің бала кезінде-ақ ел билігіне араласқан, тапқыр әділ билік айтқыш
болғанын растайды. Сыртқы жаудан ығысып жүрсе де, өзара жер, суға таласқан
дауды ол бала кезінде шешіп, оларды келістіріпті. Сондағы Төле сөзі:
Ақты ақ деп бағалар,
О, игі жақсы ағалар!
Өзегі талса ел біткен
Өзен бойын жағалар.
О, игі асқар тауымыз,
Әділ ме осы дауымыз?
Жар астында тұрғанда
Жасырынып жауымыз?!
Осындай төрелігін қабыл алған ел билері оған былай деп бата берген екен:
Үй баласы ма деп едім,
Ел баласы екенсің.
Ай маңдайды арысым,
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы ьол,
Маңдайдағы баға бол.
Дуалы ауызды аға билердің батасы қабыл болып, Төле бала күткен жерден
шыққан.
Өзінің адал еңбегімен тапқан егіншінің өніміне дауласқан жер иесі
жалақор жуан таяқтан зәбір көрген еңбек иесін қорғап, ақысын алып,
бергеніне оның мына билік сөзі куә болады:
Таласқандарың қара жер,
Төрем болдың босқа тер.
Егіншіңмен айтысып,
Қор боп қапсың қайран ер.
Қор болмасты ойласаң,
Мүсәпірдің қақын бер.
Жаудан қорқып, оларға бас июге үндеген жүрексіздерге қарсы шығып,
қазақ батырларын ерлікке, табанды күреске үндеген сөзі де, оның ой-өрісінің
кеңдігін, табандылығын танытқандай асыл сөз:
Атадан ұл туса игі,
Ата жолын қуса игі.
Өзіне келер ұятын,
Өзі біліп тұрса игі.
Жаудан бұққан немені,
Ортасынан қуған игі...
Бұл сөздер дан бидің жиылған топ алдында айтқан жалынды жыры. Төле би ел
мақсатын жоғары қоя білген, тәуелсіздік үшін жан аямай күрес жүргізуге
үндеген халық қамқоры болып көрінеді. Ел басшылары арасындағы алауыздыққа
қарсы шығып, бүкіл қазақты бірлікке, ерлікке үндейді.
Бұл қазақтың даласы,
Тегінде нені көрмес,
Неше бір жайсаң баласы,
Шешен де болып сөйлеген,
Көсем де болған ойменен.
Бірақ соның бәрі де
Ыдырап жатқан қазақтың
Қоса алмады бастарын.
Бейбіт жатқан елімді,
Жаулап алып қор қылды,
Көк атты келіп көлденең.
Халықтың бір ауызды боп, күш қосып, сыртқы басқыншыға қарсы күш
көрсете алмай ыри-тыри босып, қашып, үрейлері ұшып жатқан себептері ең
алдымен, басшыларға байланысты деп хан-қара, батыр-қол басылар елдің
берекесі үшін күрессе абзал. Береке-бірлік қана дегенге жеткізеді деп,
туған елінің ауыз бірлігін сақтай білуді кейінгі ұрпаққа өсиет етіп, мәңгі
бірлікті аңсайды.
Мен боламын дегендер,
Ақтамады сенімді.
Көкірек қаққан хандарым,
Лауазымға таласып,
Быт-шыт қылды елімді.
Береке-бітім іздеген,
Таба алмадым бегімді.
Алауыз болып ағайын,
Аз дұшпаннан жеңіліп,
Айтып-айтып кетейін
Қайыстырды белімді.
Қажетіне жаратса,
Ұрпақтарым кейінгі!
Халқына қамқор болу, елінің бірлік-тірлігін сақтай білу жыраудың басқа
толғауларын да идеялық арқау болып отырған. Ел сенімін ақтарлық беделді тақ
иелері, ақылға жүгінтер парасатты адамдарын, елді аузына қарата ой
толғайтын дуалы ауызды жырауларын ізгі ниетке, азаматтық ар-ождан, иманды
инабатты адамгершілікке, ел сенімін ақтауға үндейді.
Келешек жас қауымға айтар ақылдарында да шешен биіміз терең толғап,
ойлы пікірлер термелей біледі. Халқына адал елін ізгі істерімен риза етіп,
жан дүниесін нұрландырар болар деп, өнер, білімге де үндейді.
Төле бидің толғау сөздерінің мәні терең. Ол ел бірлігі, халық бақыты,
жер, су тәуелсіздігін, адал басшы, ер азамат, өнерлі парасатты жас ұрпақты
аңсай отырып, қазақтың жеке басы, от басы, ошақ қасы берекесі, көрші,
ағайын-туыс арақатысы, ата сыйлар ұл, ана сыйлар қыз өсіріп, олардың
қызығын көре білуді толғайды. Халық берекесін кетіріп, тынышын келтірер
бұзақы-бұзықтардан сақтандырады. Төленің шешендігіне әр кез адамдары
сүйсінген. Оның сөздерін жадында ұстап, келешегінің ережелі өрнегіндей
қадір тұтқан. Төле бидің тауып айтқан тамаша нақылдарынан тағы көруге
болады. Шешендік сөздер тілге жеңіл, жүрекке жылу құяр аталы да баталы
сөздер қазақ өмірінің өзінен туындаған түйінді тұжырымдар.
Төле би бабамыздың келешек ұрпақты алғырлыққа, еңбекке, адалдыққа,
кішіпейілділікке шақырып, қулық-сұмдықтан аулақ болуды қолдағаны өсиетінен
көруге болады.
Төле би атамыздың тарихымызда, сөз өнері өрім өрнегінде сақталар өшпес
орны бар.
Қазбектің:
Алтын ұяң-отаның қымбат,
Құр береке-атаң қымбат,
Мейірімді анаң қымбат,
Асқар тауың-әкең қымбат,
Туып өскен елің қымбат,
Кіндік кескен жерің қымбат,
Ұят пен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат- деген сөздері қазақ жастарының ғасырлар бойы
өнегелі өсиет ретінде естерінде сақталып келеді, сақтала бермек.
Қазыбек шешендігін тек ел басылар ғана емес, соған қоса қарапайым жұрт
жоғары бағалап, одан ақыл-кеңес алып, төресіне жүгінген. Әділдікті
Қазыбектен ғана тауып, оны ерекше бағалаған.
Әйтеке бидің шешендігі, тапқырлығы, алдың болжағыш кемеңгерлігі
тұтастарының бәрін таң қалдырған.
Ақын-нақыл сөздерді Әйтеке өте көп шығарып, орынды қолдана білгеншешен
би.
Әйтекенің кейбір нақыл-ақыл сөздері екеуара тілдесу-диолог жолымен
жеткен. Қазыбек, Төле билермен кезектесе сөйлеген сөздерінің бәрі дерлік
нақыл.
Төле би мен Қазыбек билер Әйтекені өте жоғары бағалап, үлкен даулардың
бәрін бірге отырып, ақыл қосып шешетін болған.
Әйтекенің әділ билік туралы айтқан бір сөзі мынау:
Бүркіт бол, заманыңыз түлкі болса,
Бай болар кедей жігіт мүлкі болса.
Жақсылардың белгісі сол емес пе,
Қара қылды қақ жарған әділ болса.
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер Тәуке ханның ел билігін заңдандырып,
тәртіпті нығайтуға да күш салған. Олар қазақ елінің алғашқы заңы есепті-
Жеті жарғыны шығарушылар болды. Барлық билік сөздерін, ақыл сөздерін
кеселі көркемдеп, шешен де бейнелі баяндаған шебер тілді, жүйрік ойлы асқан
талант иелері. Сөз бастаса тұспалдай жөнелер қабілеттері жоғары суырып
салма өнерпаз.
Ел аузында Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле таып
айтадыдеген ұлағатты сөз бар. Әділ сөйлеу, ойды шегелеп, нақты, жарып айту
батырлық пен батылдықтан, даналық пен білімпаздықтан туады. Сондықтан
аталмыш Төле, Қазыбек, Әйтеке билер өнерлі жыраулар қатарында, ХҮІІІ ғасыр
әдебиеті, мәдениеті тарихында олардың орындарын белгілеу абзал.
ІІ-тарау.
Қазақ билерінің тәлім- тәрбиелік көзқарастары.
Біз үлкен болайық, кіші болайық, бәріміз де талай-талай тәлімнің
төліміз, бәріміз әр заманның жемісіміз. Баяғы заманда көз жұмған арғы
бабаларымыз мәңгі өшпес ізгі дәстүрдің өнегесімен бізді баулып жатыр.
Көптеген зерттеуші ғалымдардың айтуынша ең парасатты тәжірбие-әрине, халық
түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергелік ұқыптылықпен сұрыптаған үрдістер,
дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек.
Аумалы- төкпелі талай замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік
басқару жүйесі болды, ел қамын ойлаған ерлері, сөзін сөйлеп, жағдайын
жайлаған шешендері, білімпаз, зерделі билері болды.
Қазақ жерінде халықтың, өмірдің қорғаны, тіршіліктің, әділдіктің,
әсемдіктің дем берушілері, халқының қамын, елінің болашағын ойлаған,қазақ
халының бірлігін сақтаған, тәртіптің, имандылықтың, ізгіліктің қалыптасуына
әсер еткен, жастарға тәлім-тәрбиені мирас етіп қалдырған сонау Шыңғыс хан
тұсында жасаған атақты би- шешендері қиянат-зұлымдыққа қарсы білім-білігін
кеңінен пайдаланған, қаншама қажыр- қайрат жұмсаған. Тағылымдылық мәні зор
билердің үлгі-өнегесін,бүгінгі күні қоғамның талабына сай өскелен ұрпақты
игілікті, парасатты, жігерлі, туған жерін, елін сүйетін, ана тілін
құрметтейтін, ата-баба дәстүрін қастерлейтін азамат етіп қалыптастыру
мақсатында, оқу- тәрбие үрдесінде кеңінен пайдаланудың ролі зор.
Мәдени мұралардың бірі шешендік сөз өңерін жоғары бағалаған А.
Байтұрсыновтың айтуынша топтың алдында еркін айтылған
парасатты, кесімді шешен сөз халық санасында өшпес өнеге, қасиетті кие
ретінде кабылданып, ұлттық сөз өнерінің кәусәр бұлағы болды .
Тіршілікің болашағын болжап, қиялдан айтылған даналық сөздер
халықты үнемі жеңіске, табысқа жетектеп, құлшындырып, рухтандырып отырған
қуаныш үстіне дем берушілік, реніш тұсында жұбатушылық қызмет ақарған ...
Негізіңде, шешен-билер мемлекет тағдырың шешетің тұлғалар.
Олар тәртіптің тұтқасын ұстаушы, ұлтының салт-дәстүрін, рухани болмысының
қасиеттерін, ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға ереже қағидаларына
жүйрік әрі, жетілдіруші дарытқан дарын, әлеуметті ілгері сүйрейтін
қызғыштай қорғайтын, жақсылыққа үндейтін үлгі ұйымдастырушы, -деп
сипаттайды филология ғылымының докторы, профессор С.Негимов.
Билердің игі істері, көрсеткен үлгі-өнегесі тұнып тұрған тәрбиенің
өзі.Көреген көсемдігімен, алғыр шешендігімен, даналығымен өз туған
даласын жат жұртшылық басқыншылардан қорғауға белсене қатысқан Төле
би халық арасында Қарлығаш би, Қарлығаш әулие,-деп атанған аңыздың
тәлім-тәрбиелік ықпалы өте зор.
Өскелең ұрпақтың бойында әлеуметтік моральдық-әдептілік
түсініктерде, тілін дамытуға шешендік өнерге деген құштарлығын
арттыруға үлкенді-кішінің өзара сыйластығын бейнелейтін, жоғары
мәдениеттіліктің белгісін білдіретін тағылымдық мәні зор мына бір
билердің кездесулері:
Төле би тоқсан жасқа толған кезде Қаз дауысты Қазыбек сәлем бере
барыпты. Елдің жақсылары шешендер, ойшылдары жиналып, әңгіме-дүкен құрып
отырғанда:
-Қаз дауысты Қазыбегім келді
Бәрің түгел жиылыңдар, -дейді Төле би
Қаздауысты Қазыбекті Ойы да, тілі де
жүйрік тұлпарым,-деп атаған Төле би.
Міне, осындай ұшқыр ойымен, қызыл тілдің күшімен жауға қарсы
күш біріктіре білген, мына бір дана
сөздері ержүректікке, елінің туын берік ұстауға, ерлік намысын
қорғауға , ерлік рухта тәрбиелеуге шақырады .
Уа, кісілер шабар жерің бар
Ту көрген ерің бар,
Қол боларлық елің бар,
Атадан қалған сора жолың бар.
Құлдық ұрсаң дұшпанға.
Арылмайтын сорың бар...
Құлдық ұрсаң дұшпанға,
Еркек болып туды деп
Мына сені кім айтар? деп
толғайды Төле би.
Қазақ билері өз ұрпағын ата-баба рухында Төлебилеп, ата салтын
қастерлеуге , құйма құлақ жастарға сіңіруге , шыққан тегін жатқа бі-
луге баулып отырған .
Балам атың кім? – дейді
Атым Қазыбек, әкем - Келдібек
би,
Ұлтым қазақ рухым Қаракесек,-
деп жауап берген бала Қазыбек.
Халық аңызына қарағанда , Қазыбек би дарынды табандылығымен,
тапқырлығымен , асқан ақылдылығымен ерекшеленген.
Өмірде не жаман- деген сұраққа жауап бере отырып , кейінгі
жастарды жаман әрекеттерден аулақ болуға тәрбиелейді.
Халыққа ненің жаман екенін айқындап көрсетеді.
Төле бидің он түрлі жұмбағына мынадай әсерлі де, өнегелі сөздері арқылы дәл
әрі ұлағатты жауап айтады.
-Бір дегеніміз-бірлігі кеткен ел жаман,
-Екі дегеніміз- егесіп өткен ер жаман.
Үш дегеніміз- ұш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
Төрт дегеніміз- төсектен безген жас жаман.
Бес дегеніміз- белсеніп шыққан жау жаман.
Алты дегеніміз-асқынып кеткен дерт жаман.
Жеті дегеніміз-жас келіншек жесір қалса сол жаман.
Сегіз дегеніміз-серпілмеген қайғы жаман.
Тоғыз дегеніміз-тооқалы той, топырақты елімде бас көрсетсе сол жаман.
Он дегеніміз- оңалмас кәрілікке дауа болмас-дейді.
Қазыбек би өз ақылына сүйеніп алды-артын ойлап қана жұмбақтың
жауабын шеше білген. Ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсені
шешуге болмайтындығын аңғартады, кейінгі ұрпақты ең алдымен ойлы,
парасатты, ақыл-ойының жан-жақты дамуына ерекше бөлуіне тәрбиелейді.
Қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-ойын
ойдағыдай қалаптастырып, ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында қалыптастырып,
ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік әдіс-тәсілдерді шебер
пайдаланып отырған. Халық осы мақсатқа орай мақал-мәтелдерді де, кісіні
ойлантып, толғантатын даналық сөздермен уағыздарды, жаңылтпаш,
санамақтарды, шешендік толғаныстарды ұтымды пайдаланған. Білекті бірді
жығады, білімді мыңды жығады, Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні
кәріп дегендей, көшпенді халақ болса да, ғылым-білімді дәріптеп, ақыл-ой
тәрбиесінің негізі-терең ойлау мен пайымдау екендігін ұрпаққа жан-жақты
ұғындырып отырған, әр отбасы өз баласының ойлау жүйесін дамыту үшін
санамақтар мен жұмбақтардың, түрлі аңыз-әңгімелер мен тақпақтардың, өсиет
сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез қатты ескерген. Сонымен жұмбақтар,
жаңылтпаштар, ертегілер, санамақтар баланың ақыл-ой тәрбиесінде алатын орны
зор.Мысалы: бала жұмбақтарды шешу арқылы оның танымдық, білімдік ұғымдар
мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізу, белгілі тұжырым жасап, шешімге
келу, тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқауға болады. Ал ертегілер
баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестететін, келешекке
сеніммен қарауға тәрбиелейді.
Халықтың бір аңызында ұлы жүзбен кіші жүз өз ара келіспей
дауласады.
Сонда Қазыбек би билікті өз қолына алып, дауды өзі шешеді.
Ол ұлы жүздің жесірін кіші жүз алып қашқанына, оған ашуланып ұлы
жүздің кіші жүздің жылқысын айдап кеткеніне қатты мін айтып, екі
жақты өзінің өнегелі сөздерімен татулыққа, бірлікке, ынтымақтастыққа,
шақыра отырып, кейінгі қазақ халқының ұрпақтарына бір-бірімен
жауласпай, бауырмал, бірлікте болуын насихаттайды.
Адам баласы қоғамда өзінің адамгершілік қасиеттерімен,
қайрымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен ардақталады. Адам баласы
жастайынан мінез-құлық ережесі етіп қалаптастыру тәрбиеге байланысты. Осыны
ұстанған қазақ халқы жастарды от басында кішіпейілділікке, ізеттілікке,
имандылыққа, инабаттылыққа тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
М.Жұмабаев былай айтқан: Адамда қалай да болса, қашан да болса, пайда
келтіретін ой мен ісі-ізгілік. Ізгілікке ұмтыру, жауыздықтан безу адамның
жаратылысының өзінде бар нәрсе
Ырыс алды-ынтымақ, Алтауы ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді деген мақалдан қазақ халқының тату-тәтті,
ынтымақты, берекелі, бірлікті екенін көруге болады. Ақ, қарамыз, сарымыз-
дос-бауырымыз бәріміздеп халықты нәсілге, ру мен жүзге бөлмей, кішкентай
кезден жас ұрпақты бауырмалдық қасиетке баулуымыз қажет. Жас ұрпақ әр кез
бауыр, бауырым, бауырластық деген сөздердің мән-мағыналарын терең де
жете түсінгені абзал. Өйткені, бауырмалдық халқымыз қастерлейтін құдіретті
қасиет. Онсыз өмір жоқ, ол бар өмірдің тұздығы, жылу мен қуаты, сәні мен
мәні.
Жақсы адамың бойында қандай адамгершілік қасиетінің болу керектігін
уағыздай отырып, Төле бимен Қазыбектің Жігіттің жақсысы қандай
болады сұрағанына Әйтеке би мынандай жауап айтқан.
Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата
білген
Дұрыс сөзге тоқтай білген-деп, жасы үлкеннің сөзін әрдайым тыңдап
оны сыйлап, құрметте одан үйрен деп айтады. Осыдан жастардың жадында сіз
деген анайылық, Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені,
Кішіпейілділіктен кішіремейсің, Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді,
Құдай деген құр қалдырмайды деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Әйтеке биден үлгі-өнегесінің, өсиетінің негізгі жақсылық ізгілік,
имандылық, адам қасиеттері, ел бірлігі, халық тұтастығы:
Әйтеке мына бір сөзінде Кеудеңде санаң болса, талап ізде, талапсыз
мақсатың жетем деме үлкен тәрбиелік мән жатыр. Ол келешек ұрпақты өзін-
өзі тәрбиелеуге өзін-өзі шындауына үндейді.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі оңайлықпен қолға түспейді. Жеткіншек
санасының оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы Абай тілімен айтқанда,
кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай алу
қабілетінен көрінеді.
Адам өзін-өзі тәрбиелеуде асқан шыдамдылық, қиыншылықтарға төзімділік,
ерекше ұстамдылық, ұзақ уақыт бойына қажымай-талмай, ерінбей-жалықпай жұмыс
істей білуге машықтануы қажет.
Өзін-өзі тәрбиелеу жайында И.А. Островский:
Өзіңді-өзің тәрбиелеу үшін алдымен өзіңді-өзің қатал, әрі әділ сотына
тарта білуің керек деген екен. Абайдың қара сөзінде жас өспірімдерді өзін-
өзі тәрбиелеу мәселесі имандылық пен адамгершілік биік принциптерімен ылғи
да ұштастырылса, жеке мүддесін жұрт мүддесімен ойластырып, туған халқы мен
отбасына адал қызмет ету, оларға ылғи да борыштымын деу секілді ізгі
ниеттерден туындап жатса-осы саладағы тыныс-тіршілігі мазмұнды да жемісті
болады. Өйткен, борыш пен жауапкершілік, парыз бен қарыз, ар-ұят, намыс
сезімінің болуы өзін-өзі тәрбиелеу ісіне зор түрткі болып, қиыншылықтарға
төзе және оларды жеңе білуіне, әр кез жарқын да шат-шадыман өмір сүруге
жету жолындағы күресіне демеу болып отырады.
Өлең мен жырды рухани азық етіп өскен қазақ жастарының осы асыл қасиеттерін
соңғы бірер ғасырда қазақ даласында өмір сүрген неміс, орыс, украин,
поляк зиялы ғалымдары Г.Ф.Миллер, А.Левшин, В.Н. Татищев, Г. Н. Потанин
көне т. б. көрегендікпен бағаланған.
Қазақтардың арасында шешендік өнер дамыған... Тілі бейнелі, сөз
төркіні айқын да дәлме-дәл мағына береді, демек қазақтарды Батыс Азияның
француздары деп атауға толық негіз бар-деп жазған орыс академигі, тарихшы
В. В. Радлов.
Қазіргі жастарды Отан сүйгіштікке тәрбиелеу, өз еліне, жеріне тәуелді
етуді, ұлт ішіндегі бірлікке, ынтымақтастыққа, ел тарихына сезімтал
жүрекпен қарауға сонау XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген қазақ билерінің
даналық, кемеңгерлік, елшілік, тапқырлық қасиеттерінің тәрбиелік
құндылығы зор.
Қазіргі кезде педагогика ғылым негізгі мәселері Отандыққа тәрбиелеу,
табиғи дарындылыққа қабілеттілікті,қасиетті жан-жақты зерттеп әрі қарай
дамыту,сонымен бірге мәселердің бірі ұлттық тәрбиені қалыптастыру,ұлттық
және жалпы адамзаттық мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу.
Бұл-кісінің бойындағы күш-қуатын, білімі мен өмір тәжірбиесін халық
мүддесінің игілігіне, кір жуып, кіндік кескен жеріне деген ыстық махабатты,
оның кісілігін танытатын ерекше асқақ сезім. Әр заман ғұламалары адамның
осынау қасиетін қастерлеп, сөздерінің небір дәмді түйіндерінен көруге
болады. Мысалы: М.Әуезов: Отан, анам, Отаным, сенен аяр жаным жоқ, сенен
іскер күшім жоқ десе, Баубек Бұлқышев: Адал адам Отанын сүйеді. Адал ақ
жүрекке Отан анасындай дейді. И.С.Тургенев: Отансыз бақыт жоқ, кім-
кімнің де тамыр жаяр топырағы туған жер, Ж.Ж.Руссо: Ең зор ізгі
ерліктерді Отанға деген сүйіспеншілік туғызғандеген.Отан, отаншылдық
қасиет туралы тәрбиелегендеҚаз дауысты Қазыбек бидің: Алтын ұяң-Отан
қымбат... туып өскен елің қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің қымбат деп
келетін аталы сөздерін еске аларсың.
Ұлттық мәдениетті шешендік арнау, толғау сөздерін қазіргі қазақ
мектептерінде оқу-тәрбие жұмысында кеңінен қолдану, тіл мәдениетіне,
еліне деген құштарлығын арттырып, ұшқыр қиялды, сана-сезімі, ой-
өрісін өсіруге, рухани байлығын дамыта түсуіне әсер ету
әбден мүмкін:
Жалпы білім беретін мектептер – жанынан шешендік өнерді
дамытуға үйірмелер ұйымдастыру, факультатифтік курс бағдарламасын
жасау билердің асыл қасиеттерін ойшыл, кеменгер, ақылшы, ел
басқарған тұлға екеніне сипаттама бере отырып, билер сөзінің
ерекшелігін оқушыларға жете меңгеру, танымдық-тәрбиелік мәнін
тәрбие сағаттарында айтып түсіндіру.
Адамның басшысы - ақыл, жетекшісі - талап,
шолушысы – ой, жолдасы - кәсіп, қорғаны - сабыр,
қорғаушысы - мінез сынаушысы - халық.
Осы тамаша түйіндер ақыл – ой, имандылық , талап, қажыр -
қайрат, кәсіптік бағдар, мінез - құлық, сабыр, төзімділік т.б
кісілік түсініктер ұрпақ тәрбиесіндегі негізгі бағыттардың
бірі.
Сонымен қазақ билерінің шешендік сөздерін тәрбие сағаттарында пайдалануға
болатынын мысалы Атадан қалған асыл сөз атты тәрбие сағатынан көруге
болады.
Тақырыбы: "Атадан қалған асыл сөз".
Мақсаты: Оқушыларға шешендік сөздердің мәнін ұғындыру. Атақты үш жүздің
билері Әйтеке би, Төле би, Қазыбек билердің өнегелі асыл сөздерін
оқушылардың санасына жеткізу.
Көрнекілігі: Үш бидің суреті. Мақал-мәтелдер.
Барысы: 1. Ұйымдастыру.
2. Кіріспе сөз.
3. Сахнада Әйтеке би, Төле би, Қазыбек би және олардың сарбаздары. Төле би,
Қазыбек билердің сөздерінен құрап, билік айту дәстүрін көрсету.
4. "Атадан қалған асыл сөздерді" (билердің сарбаздары өз ара сұрақ -жауап
арқылы кезектесіп айтады).
5. Мақал-мәтелдер.
6. Күш сынасу.
7. Қорытынды.
1. Ұйымдастыру кезеңі.
Сабақ мақсаты айтылып, Әділ қазылар алқасы сайланады.
Ашық тәрбие сағатын Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраның
хормен орындатудан басталады.
2. Кіріспе сөз.
Қазақ халқының шешен билері Әйтеке би, Төле би, Қазыбек би халықтың
ұлттық бірлігін нығайтып, халықтығын сақтауға басшылық жасаған данышпан,
шешен, ойшыл, гуманист көсемдер.
Солардың бейнелерін сахнада көрсетіп, сөздерін өнеге етіп, көркем
қойылымның жобасын жасап, оны көркемдеп көрсетуге болады.
Әрбір адамда қисынды сөйлеудің яғни шешендіктің нышандары бар. Қазақ -
шешен халық. Халықтың шешендік дәстүрін жалғастыру - әрбір перзенттің
міндетті. Шешен болып, қисынды, ойлы, түйінді, мәнді сөйлеу үшін әрбір
адамның ойы терең, тілі жетік болу керек. Кез келген адамда бейімділік
нышандары болады. Сол нышанды дамытса әдет дағдыға, дағды дәстүрге, дәстүр
салтқа айналатын сияқты шешендік өнеріне құштар болу - зор талап.
"Талапты ерге нұр жауар". Ол үшін сөзді тыңдай біліп, кітапты көп оқып,
отты сөздерді ойға тоқып, нағыз ділмарлық дәрежесіне көтерілу қажет.
Тарихшы: Төле Әлібекұлы, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би билердің
өмірбаяны туралы шолу жасайды.
Екі жақтың да билері бас қосып, кеңесіп, татуласа алмай отырғанда,
топқа еріп келген он бес жасар Төле билік айтушылардың бірде-біріне көңілі
толмай:
- Ақты ақ деп бағалар,
О, игі жақсы, ағалар,
Өзегі толса, ел біткен,
Өзен бойын жағалар.
Төрдегі би: "Ата тұрып, ұл сөйлегеннен без, ана тұрып, қыз сөйлегеннен
без?", деуші еді. Мына бала кім өзі?
Төле: (қасқая қарап тұрып)
- О, би аға, он үште, отау иесі демес пе,
Кінәлімін бе, келіп қалсам 15-ке.
Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа
Алакөз болу ағайын адамға лайық па?
О, игі асқар тауымыз
Әділ ме, осы дауымыз
Жар астында тұрғанда,
жасырынып жауымыз?
Төрдегі би:
- Қой асығыс демеңдер,
Қолына жақса, сақа тұт,
Жасы кіші демеңдер,
Ақылы асса, аға тұт.
Балам, ағалық билікті саған бердім.
Төле: (жұлып алғандай)
- Сары табақтан сарқыт қайтады деген, билікті маған берсеңіз. Шу
өзенінің оң жағын үйсін, сол жағын арғын жайласын. (Бұл шешімге екі жақ та
риза болып, бітімге келеді).
Би: Үйбаласы ма деп едім
Ел баласы екенсің
Ай маңдайлы арысым
Талабың алдан өтелсін.
Ауылыңның таңы бол,
Маңдайдағы бағы бол!
Қазыбектің аталас ағайындары Бертіс би мен Тілеуке би мұның ел ішіндегі
абыройын көре алмай, жастарының үлкендігін молданып, Бертіс би тұрып:
- Ақылы елден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz