Микроорганиздердің әсерінен тері және жүн өнімдерінің биозақымдануын зерттеу
Мазмұны
Кіріспе
1.Материалдардың зақымдануының топтамасы және оларға микроорганзмдердің
әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1 Биозақымдануларға ұшыраған
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Тері микрофлорасы сипаттамасы және микроорганизмдердің теріге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Тері шикізатын өңдеу арқылы микроорганиздер әсерінен
сақтау ... ... ... ...17
1.4. Жуу –
майсыздандыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
1.5.
Пикелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.6. Илеу және май
сіңіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21
1.7. Кептіру және
әрлеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25
1.8. Жүн микрофлорасының сипаттамасы және микроорганизмдердің
жүнге тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
1.9 Шаю технологиясы және жуылған жүннің
сапасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
2. Эксперименталдық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...38
2.1.Сырқы орта жағдайларынына және өңдеу барысына байланысты тері
өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2. Сырқы орта жағдайларына және өңдеу барысына байланысты жүн
өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.Зерттеу жұмысына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 39
3.1Сырқы орта факторларына және өңдеу барысына байланысты тері
өнімдерінің биозақымдануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3.2.Сырқы орта факторларына және өңдеу барысына байланысты жүн
өнімдерінің биозақымдануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Материалдардың биозақымдану механизмі туралы қазіргі кездегі
түсініктер.
Біріншіден, микроағзалардың материалдарды биозақымдауының сырт көзді сипаты
бар. Екіншіден, бастапқы кезеңдердегі биозақымдануларды диагностикалау
қиын, сондай-ақ арнайы методология мен аппаратураны қолданусыз,
микробиолог мамандарды қызықтырып тартусыз олар танылмаған күйде қалулары
мүмкін. Үшіншіден, биозақымдануларды материалды бұзудың басқа
процестерімен (металдарды тот басу, полимерлердің ескіруі, тозу процесі
және т.б.) бірге қарастыру қажет. Материалдарды зерттеуге мыналар кіреді:
физикалық-химиялық және басқа қасиеттерді зерттеу; құрамында берілген
материал бар түйіндер мен бөлшектерді пайдалану жағдайларын талдау;
қолданылатын материалдың орта факторларына сәйкестігін анықтау; мейлінше
күрделі физикалық үлгі материал – микроағзаны зерттеу, бұл ретте
биозақымдану процесінің жылдамдығын, биозақымдану әсерін анықтау мақсатқа
сай келеді.
Биозақымданулар – микроағзалармен (бактериялар, саңырауқұлақтар және
т.б.) байланысқа түсетін техника құрылымдары материалдарының бұзылуларының
ерекше түрі.
Биозақымдану термині біздің тілімізге соңғы кездерде ғана енді,
бірақ оның білдіретін процестері адамға бұрыннан, яғни табиғи шикізатты
өңдеуден, азық-түлік өнімдерінің сақталуы үшін күтім жасаудан бастап
белгілі. Биозақымдану процестеріне жауапты ағзалар бізбен биосфера
элементтерінің айналымында маңызды бөлшегі болар алдында да ілесіп келді.
Адам шикізат пен азық-түлік өнімдерін бұл айналымға оралуынан қорғау
қажеттігін ерте түсінді де микроағзалардың тіршілік етуін баяулату үшін
консервілеу немесе өзге де қорғау әдістерін пайдалана бастады. Консервілеу
эмпирикалық процесс ретінде бірнеше мың жылдан бері қолданылып келеді, және
оны пайдаланудың көптеген бейнелеулері бар [1].
Алайда бұл процестің принциптерін және оны ғылыми ұғынуды толық
түсіну үшін микроскоптың пайда болуы және биозақымдануларды туғызатын
ағзаларды селекциялық егу және сәйкестендіру мүмкіндіктері қажет болды.
Биозақымдану процестерін зерттеуге екінші дүниежүзілік соғыс бастама
берді; бұл биологиялық әсер етуге сезімтал материалдардың әскери іс-
қимылдар жасау ортасына келіп түсуіне, ондағы жоғары температура мен
ылғалдылықтың бүлінуді жеделдетуіне байланысты болды. Содан бастап біз
табиғат, кейін – синтетикалық шикізаттан дайындалған өнімдердің
биозақымдануларымен байланысты проблемаларды терең ұғынатын болдық. Бұл
процестердің табиғатын толық түсіну үшін экологтардың, физиологтардың,
биохимиктердің және басқа да биолгиялық емес, технология және материал
жүргізу сияқты бағыттардағы ғалымдардың бірлескен күш салулары талап
етіледі.
Микроағзалардың материалдарды зақымдауларын зерттеудегі белгілі бір
табыстарға және оларды қорғау тәсілдеріне қарамастан бұл проблема оның
соңғы шешімінен алыс. Өзекті міндеттердің бірі – материалдар мен
бұйымдардың биоберіктілігін сынап көрудің жеделдетілген әдістерін әзірлеу
және әр түрлі жағдайларда пайдалану кезінде олардың қасиеттерінің өзгеруін
сенімді болжау. [2]
Биозақымдану дегенді әр түрлі ағзалардың өмір сүру қарекетінен
туындайтын қандай да бір материалдың қасиеттерінің кез келген қаланбаған
өзгеруі деп түсіну қажет. Кең мағынасында бұл процесс – кез келген
материалдың құндылығын төмендетуге жетелеуші. Бұл өзгерістер механикалық,
физикалық бола алады. Биологиялық зақымдану (биозақымдану)
Жұмыстың өзектілігі: Аталған дипломдық жұмыста тері жүн өнімдерінің
биозақымдануын зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы мейлінше
биозақымдануларды анықтау тәсілдерін қолдану болып табылады. Біз тері жүн
өнімдерін күнделікті киім және де басқада заттар ретінде пайдаланамыз.
Биозақымданулар біздің күнделікті өмірімізде кездеседі.
Микроорганиздердің әсерінен тері және жүн өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу жұмысының мақсаты болады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер орындалды:
1.Сырқы орта факторларына байланысты тері өнімдерінің микроорганиздер
мен биозақымдануын зерттеу.
2.Сырқы орта факторларына байланысты жүн өнімдерінің микроорганиздер
мен биозақымдануын зерттеу.
3.Тері және жүн өнімдерінін сақтау және өңдеу барысында биозақымдану
ең аз болатын оптималды ортаны табу.
Практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысы нәтижесінде тері және жүн өнімдерінің максималды
биозақымдануының табылуы, алда тері және өнімдерін сақтау, өңдеу барысында
биозақымдануларды болдырмау. Осы жұмыс нәтижесінде тері жүн өнімдерін
сақтау қоймаларында, өңдеу комбинаттарында терінің және жүннің көп мөлшерде
шығынға ұшырамауы мүмкін. Нәтижесінде тері және жүн өңдеу кәсіп орындарында
шығын мөлшерін азайтуға болады.
1. МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫНЫҢ ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА МИКРОАҒЗАЛАРДЫҢ
ӘСЕР ЕТУІ
Биозақымданулар анықтаудағы материалдар терминін пайдалану тірі
материяда әр түрлі қажетсіз процестерді зерделейтін, патологияға қарағанда,
тірі емес туралы сөз болып тұрғанын білдіреді. Бұл әр-түрліліктер жиі
алғанда, айқын емес, кейде тірі материяда немесе органикалық қалдықтарда
анықталған ағзалар тірі емес материяда да, сақтау процесінде осы өнімнің
құндылығын төмендете отырып, өздерінің тіршілік етуін сақтап қалады деген
мағынада жасырын қалатыны байқалады. Алайда, көптеген жағдайларда, ағзаның-
иесінің өлуінен соң, қоректену мен жасушалық компоненттердің жағдайлары
өзгереді, бұл аталған материалды отарлайтын ағзаның типінің де өзгеруіне
әкеліп соқтырады. Осылай, саңырауқұлақтардың бидай дақылдарына әрекет етуі
туралы айта отырып, біз алқап саңырауқұлақтары және қоймалар
саңырауқұлақтары деп бөлеміз.
Шартты түрде биозақымдануларды үш түрге бөлуге болады (1-кесте).
Олар туралы зерттеу бағытын таңдау немесе өнімдер мен материалдарды
сақтау жағдайларына қатысты нұсқауларды әзірлеу кезінде білу өте маңызды.
Биозақымдану механизмі өте күрделі. Биозақымданулардың түрлері,
механизмі және олардың өту процестерінің топтамасы 2-кестеде көрсетілген.
Биозақымдану топтамасы биофакторларды және олардың әсер етуіне түскен
объектілерді есепке алумен құрылған.
1-кесте.
Биозақымданулар түрлерінің топтамасы.
Процесс Мысалдар
1. Механикалық Кеміпушілер мен жәндіктер жей алмайтын
материалдардың (мысалы, қорғасын құбырлар, пластмасса
жабындылар) зақымдануы (тістерінің іздері,
кеміргендері, тесіктер, саңылаулар). Өсімдіктердің
өсуіне байланысты жол жабындылары мен қабырғалардың
зақымданулары.
2. Химиялық Материалдардың құрамындағы субстраттардың қоректік
а) ассимиляциялық заттарын қорек көзі ретінде пайдалану (мысалы, ағаштың
целлюлозасы немесе тері кератині)
б) диссимиляциялық Нәтижесінде материал пайдалануға жарамсыз болып
қалатындай коррозияға немесе басқа зақымдануларға
әкеліп соқтыратын кез келген бір өнімді (мысалы,
қышқыл немесе улағыш зат) ағзаның өнімге айналдыруы
3. Ластану мен кірлеу Құбырлардың ластануы; Кемелердің қаңқаларының
қабыршақтармен және балдырлармен өсіп кетуі;
саңырауқұлақтардың материалдардың өзінде емес, сыртқы
бетіндегі ластануларда өсуі нәтижесінде сәндік
жабындылар мен пластикалық перделердің коррозиясы және
солғын тартуы.
Биофакторлар бойынша бөлінеді:
А) микроағзалардың әсер етуі: қарапайымдылар, саңырауқұлақтар,
бактериялар, қыналылар. Барлық микроағзалар прокариоттар (бактериялар) мен
эукариоттарға (саңырауқұлақтар, қарапайымдылар) жатады.
Б) микроағзалардың әсер етуі: жасушалық, органдық және жүйелік
ұйымдастыру деңгейлері бар өсімдіктер мен жануарлар (омыртқасыздар мен
хордалылар (желілілер).
2-кесте.
Биозақымданулар процестерінің топтамасы.
Материалдың зақымдану Зақымдану сипаты Мысал
процесі
Микроағзалардың тікелей Бактериялардың, Атмосфералық жағдайларда
бұзулары саңырауқұлақтардың полимерлік материалдардың
материалдардың зақымданулары
ингредиенттерін
ассимиляциялаулары
Химиялық бұзылулар Ағзалардың тіршілік Жанармаймен және
өнімдерінің ток өтпейтін майлармен байланыс жасау
орталарда әсер етуі кезінде материалдардың
зақымдануы
Электрохимиялық Соған ұқсас, ток өткізгішПайдаланудың ерекше
(коррозиялық) бұзылу орталарда (биокоррозия) жағдайларында металл
құрылымдарының зақымдануы
Биокоррозия бактериалық (сулы орталарда, топырақта, суда, жанармайда
бактерияның ерекше түрінің болуы кезінде) және саңырауқұлақ (атмосфералық
жағдайларда, топырақпен байланыс жасау кезінде, сыртқы қабаттың ылғалдануы,
ластанудың, споралардың болуы, және саңырауқұлақтардың мицелиясы) болып
бөлінеді.
Материалдың бұзылуының айтарлықтай әсерлері әртүрлі механизмдермен
процесс жасау нәтижесінде пайдаланудағы техниканың кенет тоқтап қалуына
әкеп соқтыруы мүмкін.
Сулы орталарда, оның ішінде өскіндердің әсер етуі жағдайындағы
зақымданулар, топыраққа терең қазылған темір-бетон құрылыстарының
саңырауқұлақтар, бактериялар және басқа да микроағзалар әсер еткен
жағдайдағы бұзылу.
Процесс механизмі бойынша, 2-кестеде аталып өткендерден басқа,
биозақымдануларды материалдардың физикалық, биохимиялық, физикалық-
биохимиялық бұзылулары деп қарастыруға болады. Зақымдануға ұшыраған
материалдар әрекеттері бойынша былай бөлінеді: кірпіш, тас, ғимарат,
құрылыс, әйнек, оптика, жол жабындылары, ағаш және одан жасалған өнім,
металл, резеңке, қағаз, мұнай, тері, киім, кітап және т.б. [5].
Нақты жағдайлардағы объектілердің биологиялық зақымдану процестерінен
әр түрлі ағзалар немесе олардың ассоциациялары пайда болады. Мысал ретінде
мыналарды атап өтуге болады: кемелердің су астындағы бөліктерінің
ағзалармен – лакпен боялған беткі қабаттарын зақымдайтын, кемелердің жүріс
жабдығы сапасын төмендететін, жүйелер мен қозғалтқыштардың аса қызуына және
мерзімінен бұрын тозуына әкеп соқтыратын өскіндердің өсіп қаптауы;
кеміргіштердің целлюлозалық материалдарды (қағаз, қатты қағаз, ағаш
өнімдері), резеңке өнімдерін, пластмассаны, лакпен боялған жабындыларды
зақымдаулары; құстардың сәулет құрылыстарын, мәдени ескерткіштерді, көлік
құралдарын зақымдаулары; жәндіктердің мақтаны, теріні, жүнді және басқа да
материалдарды жоюлары; микроағзалардың оптиканы, өнер шығармаларын, теріден
жасалған өнімдерді, мақта-қағаз маталарын, ағашты, пластмассаны және басқа
да бірқатар материалдарды зақымдаулары [6].
1.1 Биозақымдануларға ұшыраған материалдар
Биозақымдануларды бейнелеу кезінде оларды топтастыруды өнім түрі
бойынша жүргізген жөн. Алайда бұл егер біз күрделі өнімдерге, мысалы,
бояулар, мұнда целлюлоза және синтетикалық полимер сияқты бастапқы
шикізаттың әрекеттері кездесетін кез болсақ, қиындай түседі; мұнда өнім
түрі бойынша топтастыру мүмкін емес. Аталған өнім сақталатын және
пайдаланылатын орта онда мекендейтін ағзаларға және осы ағзалардың
белсенділігіне мейлінше әсер ететіні байқалды.
Шикізаттың, материалдардың және тауарлардың биозақымданулары орасан
зор экономикалық зиян әкеледі. Тауарлардың сапасын төмендететін биологиялық
объектілерге микроағзалар, кемірушілер, жәндіктер, құстар жатады. Азық-
түліктік және азық-түліктік емес тауарлардың бүлінуіне әкеп соқтыратын әр
түрлі топтағы микроағзалар (бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномицеттер,
балдырлар) мейлінше зиян жасайды. Қазіргі уақытта микроағзалар
зақымдамайтын материалдар жоқ екені анықталды [7],[8] .
1.2Тері микрофлорасы сипаттамасы және микроорганизмдердің теріге
әсері.
Нағыз тері табиғи ақуыз материалы бола отырып, реагенттермен
көпкезеңдік өңдеу нәтижесінде тауарлық сапаға ие болып, зең
саңырауқұлақтарының споралары тұнады және дамитын қоректік ортада
болады.түрлі химиялық
Микробиологиялық тұрғыда жануарлардың тері жабындысының құрылымы
күрделі, және де оған микроағзалардың енуі әр түрлі.
Сылынып алынған терідегі микробтар, жарым-жартылай жануарлардың
тіршілік еткендегі микробтар болса, жарым-жартысы тұтас еттен сылынып
алынғаннан кейінгі кірдің әсерінен пайда болған микробтар болып табылады.
Мал сойылып, тері сылынып алынғаннан кейін кір еден, ластану себеттерінің
әсерінен пайда болған екінші рет кірлену болады.
Терінің бүлінуінде өндірістің ыдыраған қалдығында қандай, сақталатын
шикізаттар мен шаруашылық керек-жарақта да сондай көлемде көбейетін
микробтардан құралған, тері шикізаты қоймасы мен мал сою камералардың
арнайы микрофлорасы маңызды болып келеді. Бұл ғимараттағы ауа әдетте
белгілі бір деңгейде аталған арнайы микрофлорамен , өңез спораларымен, тұз
микрофлоралары және тағы басқаларымен ласталған.
Жұптұяқтылардың тері беттерінің ластануы көбіне теріні күту мен
сәйкесімді ғимараттарын таза ұстауға тәуелді болып келеді. Егер тері
шикізатына немқұрайлы қараса, онда ондағы микробтардың саны көбейе
бастайды, бұл шикізатқа залалын тигізетіні анық.
Жаңа сылынып алынған терілер жүн қабатына байланысты көптеген
микробтарды құрайды, оның ішкі жағы таза болып келеді. Алайда екі сағаттан
кейін жұптұяқтының терісі микроағзалардың ықпалы астарында өзінің тауарлық
сапасынан толығымен айырылады, сондықтан да сылып түсіргеннен кейін оны
биоцид екпесі бар ерітінділерді консервілейді. [9].
Алайда, консервіленген заттарды енгізудің алдында тері беті
микробтардың шабуылына ұрынады, олар оған эпидермис жағынан қалай, теріасты
жасұнық жақтан да солай түсуі мүмкін. Терілерді зерттеу кезінде олардың
жоғарғы бетінде микроағзалардың алуан түрлері табылады, олардың
жануарлардың тірі кезінде тіршілік ету жері эпидермистің жоғарғы жағы мен
бір-бірімен байланыс үзген күйген жасушалар болып табылады.
Жануар терісінің бүртікті қабаты өзімен бірге тығыз байланысты ұлпаны
көрсетеді, ол жасуша аралық талшықты түзілімдерден, негізгі заттар мен
жасуша элементтерінен тұрады, алайда ол микроағзаларға қарсы тұра алмайтын,
осал, болбыр болып келеді.( 1-сурет).
Торлы қабаты коллагенді талшықтың өрілмелі түйінді, күрделі кенептен
тұрады, сондықтан егер тері жаңа ғана жануардан сылынып алынған болса, оның
торлы қабатында ешқандай микробтар жоқ. Алайда, оның төменгі, яғни теріасты
– майлы жасұныққа жанасқан бөлігі болбырлау және микробтар үшін қолайлы
болып келеді.
1-сурет. Буы басылмаған қой терісі.
Әсіресе, микроағзалардың дамуы үшін қолайлы орта болып, тері
астындағы жасұнық табылады. Мұнда олар көбейіп, осыдан кейін теріге енеді.
Торлы қабатқа, шоғыраралық кеңістіктерге түсіп, микробтар іріңдеу процесін
терең тері қабатында туғыза алады. Бұл ретте микроағзалар үшін жақсы
қоректік орта болып нашар қансыздандыру кезінде қан тамырларында қалған
қан, сондай-ақ тері мен теріасты – май жасұнығының аралығындағы зат
табылады [11].
Сыртқы жағдайларға және теріасты жасұнығының болбырлық дәрежесіне
байланысты микробтар оның бетінде көптеген серіктестіктер жасай алады
немесе көбейе отырып және үлкен бұзушылықтар туғыза отырып, жоғарыдағы
қабаттарға ене алады. Олар терінің негізгі затын және әр түрлі жасушааралық
элементтерді бұза отырып, талшықаралық және шоғыраралық кеңістіктер арқылы
жеңіл әрі тез қозғала алады. Мысалы, таяқша тәрізді микробтар талшықтармен
қозғала отырып,каллогендік шоғырларға енеді, содан кейін қоршаған ұлпалар
бойымен тарайды, ал көктар талшық қапшықтарға енеді. Өңездер өздерінің
жіпшуақтармен немесе коллагендік талшықтардың бойымен тарайды, не болмаса
шоғыраралық кеңістікте бола отырып, барлық бағыттарда, тығыз ширатылыс
түзеді.
Тері ұлпасы өзімен бірге өзінің химиялық құрамы бойынша
микроағзалардың тез таралуы үшін жағымды ортаны көрсетеді.
Жұптұяқты терісі органикалық және бейорганикалық заттарды құрайды.
Бейорганикалық заттар судан (50-70 %) және минералды заттардан (0,35-
0,5 %) тұрады. Органикалық заттардан тері беттері липидтері (майлар және
май тәрізді заттар), көмірсуларды, азотсыз құрамды құрайтын, ақуыз классы
мен ақуыздарға жатпайтын, тері ұлпасының гистологиялық құрылым негізін
түзілімдерден құрайды. Соңғысының маңызды элементтері болып талшықты
ақуыздар – коллаген, кератин, эластин және ретикулин саналады.
Бұдан басқа, тері бетінде глобулярлық (альбуминдер, глобулиндер) және
күрделі ақуыздар бар.
Басқаларына қарағанда жұптұяқтылардың терілерінде толық көлемде
болатын альбуминдер мен глобулиндер жеңіл ыдырайды. Майларға ерекше майды
ерітетін микробтар әсер етеді.
Тері бетіндегі ақуыздардың көп болуы оның шіру микробтардың ықпалынан
ыдырауға өте сезімтал ететін факторлардың бірі болып табылады. Бұған
ортаның ықпалы (жұптұяқты терілер рН = 5,9-6,2 құрамына ие ) әсер етеді.
Тері бетінде сондай-ақ дәрумендер, ферменттер бар, олар химиялық
реакциялардың катализаторлары болып табылады және ұлпадағы биохимиялық
процестердің дамуына ықпал етеді, сондай-ақ, ферменттердің
(күшейткіштердің) белсенділігін жоғарылататын және басым парализаторлар
сияқты заттардан тұрады. Күшейткіштер немесе парализаторлардың біреуі
болмаса, теріде биохимиялық процестер өзгереді. Жұптұяқты шикізатының ұзақ
жатып қалуынан ақуыздың ыдырауын тудыратын протеаза ферментінің
белсенділігі ұлғаяды, бұл микроағзалардың санының дамуы мен өсуіне себін
тигізеді.
Тері ұлпасында майдың құрамының ұлғаюы өзімен бірге су құрамының
төмендеуіне әкеледі, бұл оған түрлі микроағзалардың әсер етуі кезінде
беріктілікті сақтауға көмектеседі.
Тері ұлрасында химиялық құрамға тәуелді, яғни ол ақуыздар мен
майларға бай ма, әлде кедей ме екендігіне сәйкес, оның микробтармен
зақымдалуы әр түрлі болып келеді.
Жануардың қоректенуіне шикізатта тіршілік ететін микроағзаларға
байланысты болады. В2 дәрумені мен биотин болмаған жағдайда, тері бетінде
дерматит пайда болады, қылдар түседі, бұл микробтардың терінің ішіне енуіне
жол береді.
Жұптұяқтылардың терісінің микрофлорасы
Жұптұяқтылардың терісіндегі микробтарының арасында шіріткіштер көп
мөлшерде болады. Олардың ішінде көктар мен таяқшалар, споралық және
споралық емес, аэробтар мен анаэробтар да кездеседі. Бұл микробтар үшін
жалпы белгілер олардың ақуыздарды ыдырату қабілеттігі болып табылады.
Таяқша – споралық та, споралық емес те түрлері ерекше көп мөлшерде. Аэробты
шіру беткі қабаттан басталып бірте-бірте терең қабаттарға өте береді.
Шірудің үш сатысын бөліп қарастыруға болады. 1-саты сыртқа байқалмайтын
терінің беткі қабатында микробтардың жылдам көбеюімен сипатталады. Екінші
сатысы – көзге көрінетін тері өзгерістері – сілекейлену, түстің өзгеруі,
иістің пайда болуы. Бұл кезеңге тері қабатына микрофлораның бастапқы енуі
сәйкес. Үшінші саты қылдардың босауы мен эпидермистің бүлінуі көзге
көрінбейді, алайда бұл өзгеріс жылдам жүреді. Бұл кезеңге терінің әрбір
қабаты бойына микробтардың терең енуі мен таралуы сәйкес келеді.
Терінің шіруі кезінде микрофлора құрамының бірізді ауысымы байқалады.
Жұптұяқтылардың шикізатында көп кездесетін түрлі микробтары бірте-
бірте барабанды типті таяқшасына, күшті таралатын таяқшалық формаларға өз
орнын береді. Консервіленбеген шіріген тері шикізаты микротілімдерінде
терінің терең қабатына енген таяқшалы формалар саны байқалады.
Дайындық операциялар мәні және олардың терінің биошыдамдылығына
ықпалы.
Тері шикізатын консервілеу.
Жұптұяқтының терісі сылып алынғаннан кейін микроағзалардың ықпалына
шалдығады, ол шикізаттың сапасын төмендететін және терінің шіруіне әкелетін
жарамсыздық себебі болып табылады.
Тері ыдырауының алғашқы белгісі болып оның беткі қабатының шырыштануы
терінің ет жағы түсінің өзгеруі табылады. Кейін шіру иісі пайда болады,
қылдар тамырлары босайды, эпидермис қабаттаса бастайды.
Пигменттілік пайда болады, құлдырауға дейін әкелетін механикалық
беріктілік құлдырайды.
Мұның бәрі жұптұяқты терісінің сылып алынғаннан кейін 2 сағат бойына
консервілеудің қажеттілігін талап етеді, бұлай болмағанда тері өзінің
тауарлық сапалығын жоғалтады.
Консервілеудің мақсаты – бактериялар мен ферменттердің әрекеті үшін
қолайсыз жағдай жасау болып табылады, ол терінің ақуыздық заттарына
химиялық заттардың ықпалы мен ылғалдылықты жою кезінде іске асады.
Консервілеу кезеңінде протеолитикалық ферменттері бар аэробты
бактериялар өте белсенді болады. Бұл бактериялар терінің түкті қабатын,
оның глобулярлық ақуыздарын, липидтерді, көмірсуларды зақымдауға қабілетті
болады. Олардың кейбіреуі коллагеннің ыдырауына шақыра алады.
Жұптұяқтылардың терісін консервілеу шіру прцесін тоқтату үшін үш
әдісті қолдануға болады: тұщы-құрғақ, құрғақ-тұзды және дымқылтұзды.
Тұщы құрғақ және құрғақ-тұзды консервілеу бактериялардың тіршілікке
әрекеттілігін басуы және протеолитикалық ферменттердің белсенділігіне
негізделген, ол 18-20% -ға дейін шикізат ылғалдылығын азайту жолымен
натрийдің құрғақ хлориді және кремнефторид натримен өңдеу арқылы жүзеге
асады.
Бұл кезде тұщы-құрғақ консервілеудің дұрыс жолы оны +20+350С
температуралық режимде жүргізу саналады, өйткені өткізілетін процесс төмен
температурада болса, онда бактериялы зақымдану және ылғалдың баяу құрғауына
байланысты терінің шіруі болады [12-13].
Белгілі талаптар орнатылады және ғимарат ауасы ылғалдығының қатынасы
45-60% болуы керек, сондай-ақ ауаның жақсы циркуляциясы болуы керек.
Дымқылтұзды консервілеу терінің ішкі жағын жұқалап жону кезінде
хлорид натрийлі тұздығы көмегімен немесе хлорид натрийдің қаныққан су
ерітіндісін өңдеу арқылы – тұздықтау әрекетімен жүзеге асады.
Дымқыл кұйінде тұздау процесінде терілерден бос ылғалдылық жойылады.
Бұл ретте споралық емес бактериялардың негізгі бөліктері өледі, ал басқа
микроағзалардың өсуі мен көбеюі және ферменттердің ықпалы тоқталады немесе
тежеледі.
2-сурет. Дымқыл тұзды консервіленген тері.
Құрғақ тұздау кезінде хлорид натрийдің консервілеуші әрекеті оның
теріні құрғата алушылығына негізделіп отыр, ал дымқыл тұздау кезінде –
жасуша ішілік зақымдану прцесіне жасушаға хлорид натрий ерітіндісінің
диффузиясы нәтижесіне негізделген.
Алайда, натрий хлориді микроағзалардан толық қорғалынбайды және тіпті
өзі де протеолитикалық қабілетке ие тұздытолерантты бактериялар мен
галофилді бактериялардың дамуына субстрат болуы мүмкін.
Тұздықтау кезінде одан қорғау үшін бактерицид ретінде натрийдің
метобисульфит қосады.
Консервілеудің аталған тәсілдерінен басқа уақытша шара ретінде
шикізатты қатыру қолданылады. Төмен температура кезінде бактериялар мен
ферменттердің қызметі тоқтайды, алайда, қатырылған шикізатты дайындаушы
ұйымдар қайтадан ерітіп, ылғалды тұздаумен консервілеуге міндетті.
Микроағзалардың әрекет етуінен жұптұяқтылардың терісін қорғаудың
тиімді әдісі сәулелендіру болып саналады. Зерттеу кезінде дымқылтұзды және
тұщы-құрғақ шикізат сәулеге шалдығады. Сәулеге шалдыққан 1 кДжкг(0,1 Мрад)
мөлшердегі жұптұяқты тері шикізатын бактериялық зақымдануы сыртқа
байқалмайтындай етіп 7 күн сақтауға болады. Егер мөлшер кДжкг(0, 3 Мрад)
құрайтын болса, онда сақтау мерзімі 12 күнге дейін көбейеді. Бұл ретте
шикізат химиялық заттармен қосымша консервілеуді талап етпейді.
Тері шикізатын дымқылтұздау және сәулеге шалдықтырудың үйлесімдігі
микрофлораның толық жойылуына әкеліп соқтырады, оның шикізаттағы тіршілік
қарекеті алты ай барысында қайтадан жаңартылмайды.
Шикізатты дайын теріге өндіру бойынша негізгі операциялар
Былғары шикізатын дайын теріге өндіру – көпсатылы процесс. Бұл
процестің әр түрлі кезеңдерінде микроағзалардың теріде өсуі мен дамуына
біршама көп немесе біршама аз қолайлы жағдай туындауы мүмкін.
Терінің бактериялармен зақымдану қауіптілігі бірінші сатының өзінде
көріне бастайды – жібу кезеңі, оның мақсаты шикізаттан консервіленген
заттарды жою және жаңа сойылған мал етіне ұқсас жағдайға дейін әкелу болып
табылады. Жібу шикізатты сумен өңдеуге негізделеді, жиі бұл 300 температура
кезінде электролиттерді қосу арқылы іске асады. Бұл ретте терідегі
тұздардық мөлшері күрт төмендейді, бұл бактериялардың пайда болуы мен
дамуына әкеледі, олар сулы ортада қарқынды түрде, әсіресе, жоғары
температурада белсенді дамиды. Бұл жағдайда бактерия әсерінен зақымдану
терінің беткі қабатында басталады, ал осы кезеңде биоберік емес компонент
болып глобулярлы ақуыздар саналады.
Осы кезеңде биоцид ретінде натрий кремнефторидті қолданады, ол
бейтарап әрі әлсізқышқыл ортада белседі болып келеді.
Келесі кезеңде теріні күлдеу (золения) талшықаралық ақуыз заттарын
жою және терінің талшықты құрылымын қопсыту үшін езілген әктас
ерітіндісімен өңделеді. Күлдеу мақсаты – эпидермис пен түктің терімен
баланысының әлсіреуі, бұл олардың кейіннен механикалық түрде еркін жойылуын
қамтамасыз етеді. Бұдан басқа, талшықаралық ақуыздан айырылған тері аса
өткізгіш бола бастайды, көлем қалыптасады, сондай-ақ тері қабатына
малмалардың шабуылы жеделдетіледі.
Биоберіктілік қатынасында күлдеу процесі споратүзбеуші бактериялардың
әктастық ваннада өлуімен, ал споратүзуші - өсу мен дамуын тоқтатуымен
сипатталады.
Түкті қабаттан айырылған жануарлардың терісі кейіннен малмалы
операцияларға шалдығады – ауыртпайды әрі жұмсарады. Алғашқысы аммония
сульфаты немесе сүт қышқылын қолдану арқылы 25-300С температурасында
жүргізіледі. Жұмсарту өзімен ферментті препараты арқылы жоғары температура
кезінде (37-380С) сулы ортада шикі теріні қысқа уақыттық өңдеуді
белгілейді. Нәтижесінде тері жұмсақ, созылмалы болады, талшықаралық
ақуыздар мен коллагендерді ыдырататын өнімдер жойылады, ол ауалысіңімді
болып келеді.
Алайда бұл кезеңде бактериялардың өсуіне қолайлы жағдай туады.
Сондықтан биозақымдануды болдырмау үшін операциялардың үзақтығын бақылау
қажет және өңдеудің орнатылған уақытынан асырушылыққа жағдай туғызбау
керек.
Сонымен, былғары шикізатын теріге айналдыру кезінде барлық кезеңдерде
микроағзалардың теріде өсуі ме дамуына қажетті жағдай туғызатын жағдай
туады. Микроағзалардың әрекетінен терінің алдын алу әдістері. Жұптұяқты
терісін және консервіленген былғары шикізатын қорғау. Нағыз тері мен одан
жасалған бұйымдардың биоберіктілігін жоғарылату мақсатында терінің өңдеудің
бүкіл кезеңіде қорғау қажет [14].
Жануарлардың етінен жаңа ғана сылынып алынған теріде, оттегі
баруының тоқтатылуы мен заттардың алмасу процесі ферменттердің ықпалымен
ұлпалардың ыдырауы жылдамдатады. Орта реакциясы протеаздың ықпалы үшін
оңтайлы мағынаға жетеді. Терінің негізін құрайтын ақуыздардың ыдырауы
басталады, содан кейін, көмірсулар, майлар және басқа да органикалық
қосылыстар құлайды. Нәтижесінде химиялық құрам және ұлпалардың құрылымы
өзгереді. Микроағзалардың және ферменттердің ықпалы негізінде жұптұяқты
терісі 180С жоғары температурада тез бүлінеді, ұлпалардың шіруі басталады.
Шіру процесінің кейінгі дамуында эпидермистің құлдырауы мен
қабаттасуы өтеді және терінің беткі қабатында кейбір жерлерде ойықтар пайда
болады. Шірімелі микробтар теріасты-майлы жасұнықты зақымдайды. Содан кейін
терінің торлы қабатына түсіп, олар шоғырлану аралық кеңістікте тез
таралады, кейіннен коллагенді және эластинді талшықтарды құлдыратады.
Болған процестер нәтижесінде терінің қабатсыздануы туындайды да, ол өз
алдына терінің толық ыдырауына әкеліп соқтырады.
Берілген кезеңде шикізатты жоғары сапада сақтау үшін, оны шірімелі
микробтардың ықпалына берік ету үшін теріні мұқият өңдеу қажет, яғни барлық
ластануды жою керек, сондай-ақ, май, ет кесінділерін жақсы консервілеу
қажет.
Жоғарыда айтылғандай, жұптұяқтылардың терісін консервілеу үш әдіспен
жүргізіледі: тұщы-құрғақ, құрғақ-тұзды және дымқылтұзды. Консервілеу үшін
қолданылатын негізгі заттар болып натрий хлорид табылады. Пісірілген тұздың
микрофлорасы тұзды ерітіндісі – тұздықтарда өріс алатын микробтар және
тұзды алу және оны тасымалдау кезінде түскен микробтар бар.
Табиғи жағдайда бұл тұздарда галофоб тобының микробтары, сондай-ақ,
тұздытолерантты және кокконың кейбір түрлері кездеседі. Бұдан басқа тұздар
микрофлорасын споралық микрофлора, ашытқы, өңезді саңырауқұлақтар
споралары, микрококтар өкілдері құрайды. Консервілеу кезінде тұзбен бірге
теріге түскен микроағзалар түрлі ақаулықтарды шақырады, сондықтан натрий
хлоридпен бірге арнайы заттарды – антисептиктерді қолданады. Олар
бактерияцидті, фунгицидті, бактериостатикалық, фунгистатикалық қасиеттерге
ие.
Консервілеу үшін қолданылатын антисептиктер микроағзалар үшін улы
болып келеді, су және натрий хлорид ерітіндісінде жақсы ериді, тері мен
былғары жартыфабрикаттар сапаларына теріс ықпал жасамайды.
Мұнымен байланысты кең тараған заттар ол парадихлорбензол, натрий
кремнефториді, нафталин.
Парадихлорбензолдың ыпалынан дымқылтұзды шикізатта дамитын бірыңғай
микробтар өледі, ал басқалары өздерінің дамуын тоқтатады. Парадихлорбензол
буының әсерінен тері арасындағы аралықтар буға толады. Бұл булар – ауыр,
олар баяу ауаға айнала бастайды және ұзақ уақытқа микроағзалардың өсуін
тоқтатады. Антисептиктің бір бөлшегі майда ыдырайды да теріге енеді,
сондықтан оның йісі ұзақ уақыт бойы сақталады. Парадихлорбензол нафталинмен
сәтті қолданылады.
Нафталинмен консервіленген былғары шикізатының микрожарылуын
бактериоскоптикалық зерттеу тері ұлпасында микробтардың бейтарап саны
туралы және оның элементтерінің жақсы сақталуы жайлы куәландырады.
Ең тиімді болып натрий кремнефторид келеді. Ол жоғары бактерияцидті
қасиеттерге ие, теріге теріс әсер етпейді. Натрий кремнефторидпен өңдей
отыра былғары шикізатын тұздау арқылы қосымша тұздауды қажет етпеусіз
теріні ұзақ уақытқа, бір жыл бойы сақтауға болады. Алғашқы екеуіне
қарағанда бұл антисептик улы және онымен жұмыс жасағанда қауіпсіздік
шараларды қолдануды қажет етеді.
Бір-бірімен қатынаста да бұл антисептиктер жоғары тиімділік
көрсеткішін көрсетті. Бұдан басқа, былғары шикізатын консервілеу кезінде
натрий гипохлоридті, борно қышқылын, цинк хлоридін, натрий фторды, суық
бензол мен фенолды, антибиотиктер мен басқа да антисептиктерді қолдану
жақсы нәтижені көрсетті.
Алайда микроағзалардың ықпалынан шикізатты қорғау да қолданылатын
химиялық заттардан басқа консервілеуді жүргіз техникасы мен жағдай жасауды
сақтау маңызды рөл ойнайды. Егер шикізат шіри бастағанда консервіленсе,
онда ұлпалардың ыдырамауына қарамастан мұндай шикізаттың микрофлорасы бай
болады. Теріасты-майлы жасұнықтың, мускулатура және майлы кірмелердің қалың
қабаты консервілеуді баяулатады, шикізат сапасына теріс ықпал етеді және
микробтардың дамуына жағдай жасайды.
Бұдан басқа, тұщы-тұзды және құрғақтұзды консервілеу шикізаты тасымалдау
мен сақтау кезінде жақсы жағдай жасауды талап етеді, өйткені жоғары
ылғалдылық кезінде бактериялар мен өңездердің дамуына қолайлы жағдай туады.
Жануардың өмір сүруі уақытында терінің өзінде қоршаған ортадан –
судан, ауадан, топырақтан, микробтар болады, өйткені жануарлар онымен
жанасады әрі әрекеттеседі (жуыну, жерге жету, шаң басу). Егер жануарларға
жақсы күтім жасалмаса, онда оның терісі көптеген микробтарға толы болады (1
см 2 бетінде 1-2 млрд. микробтарға дейін жетеді ).
1.3 Тері шикізатын өңдеу арқылы микроорганиздер әсерінен сақтау
Тері шикізатының барлық түрлері өңдеу кәсіпорындарына консервіленген
күйінде жеткізіледі. Теріні консервілеу шіруту микроорганизмдері мен
ферменттердің әсерінен тасымалдау және сақтау процесстерінде бүлінуді
болдырмау үшін жасалады.
Қой терісін әртүрлі тәсілдер мен консервілейді. Ең қарапайым тәсіл
болып, тұзшы құрғақ немесе кептіру тәсілі – тері қабаттарынан ылғалды жою
арқылы бактериялардың тіршілік әрекетін бесеңдетіп тоқтатады. Тұзды ылғалды
тәсіл теріні натрий хлориді көмегімен тұздауды көздейді.Нәтижесінде осындай
өңдеуден кейін тері ұлпасында байытылған тұз ертіндісі пайда болып, онда
микроорганиздер әрекеті инактивацияланады. Құрғақ – тұзды тәсіл өзімен
алғашқы екі тәсілдің жиынтығын ұсынады: теріні тұздайды, содан кейін
кептіреді.
Сонымен, консервілеудің әр бір тәсілі теріден аз немесе көп мөлшерде
ылғалды жою дәрежесімен жетекшіленеді. Сонымен өңдеудің бірінші процесі –
ылғалдау- консервілеу барысында жоғалтылған ылғалды қалпына келтіруге
байланысты жүргізіледі. Терінің ылғалды сіңіруі , колаген тері ұлпасын
құрайтын басты ақуыз, өңдеу барысында заттар мен әрекеттесуін
жеңілдетеді.
Ылғалдау процессі барысында теріден кір, ыдырайтын ақуыздар,
липидтер, консервілеуші заттар жойылады. Осындай тазалаудың арқасында тері
матасы басты өңдеу сатыларына, процесстеріне дайын болады: пикельдеуге және
илеуге.
Дымқыл тұзды өңделген теріні одан аз мөлшерде ылғал алынған шикізатты
басқа әдіспен өңдеген терілерге қарағанда бір сатыда өткізуге болады, деген
жалған ой бар. Әр түрлі әдістермен консервіленген тері шикізатында көп
мөлшерде микроорганизмдер болады. Олар ылғалды ортаға түскенде активтенеді,
белсенді көбееді, теріде жүннің шайырлануы, беткі қабаттың мықтылығын
жоғалтуы, тері ұлпасының қабыршақтануы болады. Бұл құбылыс теріде қан,
ыдырайтын ақуыздар, майлар, бактериялар даму процесстеріне қолайлы орта
болып табылады.
Осыған байланысты ылғалдандырып жібітуді 20-25С температуда да 3-5
сағат бойы жүргізу керек. Кірлерді жібіту үшін жібіту сұйықтығына
ылғалдандырғыш – беткі белсенді заттар (ББЗ) және антисептиктер қосылады.
Бұл сатыда дұрыс ББЗ таңдау өте маңызды. Олар тез еріп, 20-25С
температурада, нейтралды ортада тұз ертінділерінде өз белсенділіктерін
жоймауы тиіс.Осындай қасиеттер мен көбіне неионогенді ББЗ ие, олар этилен
оксиді және жоғары май қышқылдарынан алынады. Неионогенді ББЗ өз
белсендігін май мен қатынаста жоғалтпайды, ал анионогенді өнімдер табиғи
майлармен қанығып, ыдырап өз белсенділігін жояды. Анионогенді заттардың
белседілігі қышқылды ортада артады. Май туындылары, ыдырамаған майға
қарағанда тез эмульгирленеді, сондықтан олар сілтілік реагенттермен
қолданады: натрий карбонаты, натрий сульфиті тағы басқалары болады.
Тері өнімдерін жібіткенде сілтілік реагентерді қолдануға рұқсат
етілмейді. Өйткені сілтілік әсер қылшықтың жылтырауын және тығыздығын
төмендетеді.
Анионобелсенді заттар ББЗ күшті көпіреді ол терілердің аппаратта қалқып
шығуына, нашар ылғалдануына себепші болады. Жоғарыда айтылған себептерге
байланысты жібіту процесінде неионогенді ылғалдатқыштарды қолданған жөн.
Олардың шығыс көлемі орташа 0,25-0,5гл (100%белсенділікте).
Әр-түрлі тәсілдермен консервіленген терілерге неионогенді заттар
жібіту процесінде жоғары нәтижелі болады. Жоғары жібіткіш қасиеттерінен
басқа препарат бактерицидті қасиеттермен, құрамында арнайы қосылған
заттарға байланысты болады.
Қысқа жібітуден кейін шикізаттан кірді, бактерияларды, беткі майды
шайған жөн. Күшті ластанған шикізаттарды таза сумен шайю қажет.
Басты жібіту нейтаралды электролит (20,гл натрий хлориді) және
белседеткіш ретінде 0,5гл Wetter HAC қосу арқылы түнге қойылады. Нейтралды
электролитті аз мөлшерде қолдану терілердің ылғалды сіңіруін ісіну
эфектісіне байланысты жеңілдетеді. Нарий хлоридінің осында қасиеттері 30гл
концентарциясында ғана болады. Натрий хлоридінің жоғары концентрацияларын
да кері эффект майсыздану болу мүмкін.
Сондықтан натрий хлоридінің мөлшері жібіту сұйықтығында ареометр көмегімен
қадағаланып отыруы керек.
Басты жібітуде тірінің ылғалды сіңіру жылдамдығы үлкен маызға ие.
Шикізаттың ылғалдануы барынша қысқа мерзімде жетуі тиіс, микроорганиздер
өзінің кері әсерін шикізаттың сапасына келтімес үшін, тез болу қажет .
Жеткіліксіз жібіту өңделген терілердің келесі дефектеріне соқтыруы мүмкін
қаттылық, көлемнің кішірейуі иілгіш қасиеттерінің төмендеуі.Бұл нашар
ылғалданған коллаген құрылымы химиялық заттарды сіңре алмауында өңдеу
процесінде қолданғанда шикізат өңделмеген күйде қалады. Жеткіліксіз
ылғалдану бірінші сатыда терілелерді мезгалау барысында байқалады. Тері
астылық май қабатын жою айтарлықтай қиынға түседі. Жібіту процессі терінің
балласты ақуыздарын, липидтерді, мукополисахаридтерді теріден алу арқылы
шикізат илгіш және жеңіл болды.
Жібітуде дұрыс температура таңдаған жөн. Жоғары температураларда
терілер ылғалды жеткілікті мөлшерле сіңіре алмайды, бірақ
микроорганиздердің көбеюі жібіткіш сұйықтықта жылдамдығы артады. Сондықтан
25 градус С температусы ұсынылады.
1.4. Жуу – майсыздандыру
Қой терісіне шикізатта май мен бөгде лас заттардың көп мөлшердегі
құрамы тән. Тері майы (ланолин), негізінен, қыл өзегінің бетінде болады.
Химиялық құрамы жағынан ол жоғары май қышқылы мен холестериннің күрделі
эфирлері қоспасы түрінде болады, бұл оның айқын көрінген гидрофобтық
қасиеттеріне себепші болады. Талшықтарды маймен мол майлау қыл қабатын
сыртқы орта әсерінен болатын бұзушылықтардан қорғайды. Майға әр түрлі
механикалық ластаушылар жабысады: жемнің қалдығы, ошаған, құм және т.б.
тері ұлпасының құрамындағы май жоғары органикалық қышқылдардың
триглицеридтері түрінде болып келеді. Жүн майымен салыстырғанда ол қиын
ерігіш болып табылады. Тері ұлпасының мейлінше майлануы қылшық жүнді қой
терілері, әсіресе, далалық қой тұқымдарының терісі сипатталады.
Түкті қабатты майсыздандыру теріні жібітуден және шелдеуден кейін
жүргізіледі және қой терісін өңдеуде көп еңбекті қажет ететін процестердің
бірі болып табылады, әсіресе, мутон өндірісінде бұл процесті сапасыз
жүргізу алдағы уақытта жылтыраудың және түкті қабаттың өңделуінің
нашарлауы, бірқалыпты боялмау сияқты ақауларға әкеп соқтырады.
Майсыздандыру үшін эмульсиялық әдіс қолданылады. Қылдың табиғи
гидрофобтығы оның бетіндегі майдың берік ұсталынуына себепші болады. Осыған
байланысты майды кетіру тиімділігі көбінесе өңдеу өлшемдерінің дұрыс
таңдалуына байланысты болады.
Өңдеудің берілген кезеңінде қолданылатын беткі қабаттағы белсенді
заттар жақсы сулаушы, жуушы, эмульсиялаушы, дисперсиялаушы әрекетке ие
болуы тиіс. Қой терісінің қылды қабатын жуу-майсыздандыру үшін Lowenstein
бұл мақсаттарға әдейілеп әзірленген De-Sol-A және Solvo B материалдарын
ұсынады. De-Sol-A жоғары шоғырланған, анион белсенді ПАВ болып табылады, ол
жақсы жуады және майсыздандырады. Көпшілік АПАВ сияқты ол әлсіз сілтілік
ортада белсендірек. Аталмыш препараттың майсыздандыру әрекеті оны
неионогенді Solvo B өнімімен қоса пайдалану кезінде мейлінше жақсарады.
НПАВ-тың көмегі кезінде түзілген эмульсиялар зор беріктілігімен
ерекшеленеді, ал бұл келесі шаю кезінде түк бетіндегі майдың тұнуының алдын
алу үшін өте маңызды.
Анионбелсенді және неионогенді ПАВ-тарды қоса қолдану кезінде пайда
болатын синергиялық әсердің арқасында жоғары майсыздандыру тиімділігіне
әлсіз сілтілік реагенттерді аз мөлшерлерде қосып, материалдардың 1-2 гл
шығысы кезінде қол жеткізуге болады. Түкті қабаттың сапасы бұл жағдайда ең
көп мөлшерде сақталады. Қатты майланған шикізат үшін екі майсыздандыру
(кейде үшеу) ұсынылады. Екі қысқа майсыздандыру бір ұзақ материалдардың көп
шығындалуымен майсыздандыруға қарағанда мейлінше тиімді екенін ескерген
жөн. Бұны жүйедегі бірдей күйдегі тез қол жеткізумен түсіндіруге болады,
бұл ретте процесті ұзаққа созу қандай да бір нәтиже бермейді. Әлсіз
сілтілік реагенттерді: натриий карбонатын немесе бикарбонатын қолдану тек
бірінші кезеңде ғана қажет. Екінші майсыздандыру кезеңінде соданың орнына 5-
10 гл натрий хлоридін қосуға болады. Ерітіндіде бейтарап электролиттің
болуы мицеллтүзілуді белсендіріп, процестің тиімділігін арттыра түсіреді.
Түкті эмульсиялық майсыздандыруды қой терісінің тері ұлпасын
майсыздандырумен шатастырмаған жөн. Тері ұлпасындағы, әсіресе, терінің
омыртқа бөлігіндегі май аталмыш кезеңде тиімді алынбайды. Бұл, бір жағынан,
жүн майымен салыстырғанда оны ерітудегі жоғары температураға, екінші
жағынан, өңдеудің аталған кезеңіндегі тері ұлпасы құрылымының жеткіліксіз
ашықтылығына байланысты. Тері ұлпасын майсыздандыруды органикалық
ерітінділердің экстракцияларымен яғни, химиялық тазалаумен жүргізу барынша
оңтайлы.
Алайда, қой терісін тиімді эмульсиялық майсыздандыру тері ұлпасындағы
майдың бірдей таралуын жақсартып, алдағы уақытта химиялық тазалауда өңдеу
кезінде оны жоюды жеңілдетеді.
1.5. ПИКЕЛЕУ
Аң терісі өндірісінде пикелеу процесі ерекше рөл атқарады. Жасалған
терілердің сапасының маңызды көрсеткіштерінің бірі тері ұлпасының
жұмсақтығы мен иілімдігі болып табылады. Бұл қасиеттер тері ұлпасының
талшықты құрылымының қарқынды бөлінуіне байланысты. Мұндай бөлінуге
(қопсытуға) шикізаттың бейтарап тұздардың – пикелеудің қатысуымен
қышқылдардың ерітінділерінде өңдеу процесінде қол жеткізіледі.
Дерма құрылымын жабыстыратын мукополисахаридтерді жою, сондай-ақ
коллагендегі молекулааралық байланыстардың бөліктерін бұзу салдарынан
талшық шоғырларын жіңішке элементтерге бөлу процесі өтеді, талшықтардың бір-
біріне қатысты орын ауыстыруы жеңілдейді, бұл тері ұлпасының жұмсақтығы мен
созылмалылығының артуына себепші болады. Бұдан басқа, пикелеуде тері
ұлпасынан балластық ақуыздарды бөліп алу жалғастырылады, нәтижесінде
дерманың сіңуі артады, яғни оның әр түрлі материалдарды сіңіру қабілеті
артады.
Терілік және ішіктік қой терісін өңдеудің ескі технологияларында
күкірт қышқылы мен натрий хлориді ерітіндісінде қатты пикелеу ұсынылатын.
Пикель күшті болған сайын оның қопсытылуына әкеп соқтыратын коллагеннің
талшықты құрылымына қарқындырақ әсер етеді деп саналатын. Бүгінде мамық-
тері шикізатын органикалық қышқылдармен өңдеу мейлінше тиімді деген пікір
жалпыға бірдей қабылданған болып табылады.
Қышқылдарды сіңіру олардың коллагенге тектілігінің жақындығына
байланысты. Тектіліктерінің алыстауынан қол жетімді қышқылдарды келесі
тәртіпте орналастыруға болады:
күкірт тұз құмырсқа гликолді сүт сірке.
Минералды қышқылдардың колагенге жоғары тектілік жақындығы олардың
жіңішке құрылым элементтеріне дейін бірдей таралуына кдергі жасайды.
Қышқыл, басымды түрде, сыртқы қабаттарда, тереңге бармай байланыс жасайды.
Сондықтан жіңішке қопсу әсері жоқ. Минералдық қышқылдар жанама тізбелерге
де, коллагеннің басты тізбелеріндегі пептитті байланыстарға да бірдей әсер
етеді, бұл тері ұлпасының беріктілігінің нашарлауына әкеп соқтырады.
Тектілігінің жақындығының кемуіне қарай органикалық қышқылдар
талшықты құрылымда тереңге дейін ене алады. Олар коллагеннің жанама
тізбелерімен өзара әрекет етіп, талшықаралық байланыстарды бұзуға септігін
тигізеді, яғни дисперсиялық әрекет жасайды. Бұдан басқа, органикалық
қышқылдардың ерітінділерінде коллаген құрылымындағы ақуыз-көмірсу
кешендерін бұзу үшін және талшықаралық кеңістіктегі мукополисахаридтер мен
еритін ақуыздарды алу үшін оңтайлы рН құрылады. Оның салдары болып
құрылымның жіңішке қопсуы табылады.
рН-тің жоғары мағынасы органикалық қышқылдардың пикелінде пайдалану
кезінде илеудегі негізділіктің артуын жеңілдетіп, қалың тері ұлпасын
илеудің бірқалыпты байланыстылығын қамтамасыз етеді, соңғы нәтижесінде тері
жұмсақ болады.
Қой терісін өңдеу кезінде құмырсқа қышқылын пайдалану ұсынылады. Ол
органикалық қышқылдардың бір қатарында ең белсенді болып табылады, өйткені
аз молекулярлық салмаққа ие. Құмырсқа қышқылы коллагеннің құрылымын жақсы
талшықтап, тері ұлпасының беріктігін төмендетпейді. Бұдан басқа, ол хромның
илеу қосылысына қатысы бойынша жасырушы әрекетке ие. Аң терісін өңдеу
кезінде ұсынылатын сүт және гликолді қышқылға қарағанда, ол аз мөлшерде
бүркейді, яғни илеу әрекеті онша төмендемейді.
Коллаген құрылымын көмірсулардан, липидтерден және еритін ақуыздардан
тазартуды жеңілдету үшін пикелеу кезеңінде қышқыл ортада белсенді ферментті
препараттарды пайдалану мақсатқа сай. Lowenstein компаниясы Elbro SR
материалын ұсынады, ол қышқыл мен тұз бар кезде белсенді және рН 2,8-2,9
интервалында жұмыс істейді. Аталмыш препарат кешенді іс-әрекеттермен
сипатталады, яғни оның құрамына белсенділігі жүн-тері шикізатын өңдеу
жағдайларында тепе-тең болатын протеаздар, амилаздар, липаздар кіреді.
Әсіресе, Elbro SR аң терісі масатының өндірісінде тиімді. Оны пикелде 1-2
гл шығысымен пайдалану терілердің жұмсақтығын арттыруға, олардың салмағын
азайтуға, сондай-ақ илеу бірдейлігін жақсартуға мүмкіндік береді. Алайда,
ферменттердің мөлшерін шамадан тыс арттыру тері ұлпасының артық қопсуына,
әсіресе, жанама учаскелерінде, себепші болады. Ферментативтік өңдеудің
оңтайлы жағдайлары былай анықталады: шикізаттың сапалылығы, қолда бар
жабдық, қолданылатын материалдар және т.б.
Пикелеудің негізгі мақсатын, яғни дерманың құрылымдық элементтерін
бөлуді назарға ала отырып, аталған кезеңдегі майлы заттарды қолданудың
мақсатқа сай болуы жөніндегі мәселеге абай болу керек. Кейбір фирмалар
дерма құрылымындағы қышқылдарды бірқалыпты үлестіру үшін пикелеуде майлы
препараттарды қосуды ұсынады. Алайда, бұл мақсатқа барлық майлар сәйкес
келе бермейді, тек тері ұлпасындағы табиғи майды дисперсиялауға ғана
қабілеттері бар. Бұл май құрылымда өте бірдей етіп үлестірілген, оның көп
мөлшерде жинақталуы терінің омыртқа және мойын бөліктерінде байқалады.
Табиғи май қышқылдың сіңуіне, ал бұдан әрі илеуіштің коллагеннің жіңішке
құрылымына енуіне кедергі жасайды. Нәтижесінде майдың көп мөлшерде
дайындалу учаскелері аз өңделген, яғни қатты болып келеді. Табиғи майды
дисперсиялау жағынан дерма құрылымында пикелеудегі май шығаратын
материалдарды емес, ПАВ-тың аз мөлшерін қолдануды есептеуге болады. Бұл
мақсат үшін бұдан бұрын аталып өткен Wetter НАС материалын ұсынуға болады.
Аталмыш өнім сулау әрекетінен басқа табиғи майды жақсы эмульсиялау
қабілетіне ие, тері ұлпасының құрылымына қышқылдың терең диффузиясын
жеңілдетеді. Wetter НАС тұз ерітінділерінде, оның ішінде рН-тің төмен
мәндерінде және төмен температура кезінде тұрақты, бұл өңдеудің аталған
кезеңінде өте маңызды.
Бромкрезолды жасыл индикатордың сынамасы кезінде терілерді өтпелі
пикелеуді бастаудан соң бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Материалдардың зақымдануының топтамасы және оларға микроорганзмдердің
әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.1 Биозақымдануларға ұшыраған
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Тері микрофлорасы сипаттамасы және микроорганизмдердің теріге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Тері шикізатын өңдеу арқылы микроорганиздер әсерінен
сақтау ... ... ... ...17
1.4. Жуу –
майсыздандыру ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
1.5.
Пикелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.6. Илеу және май
сіңіру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .21
1.7. Кептіру және
әрлеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25
1.8. Жүн микрофлорасының сипаттамасы және микроорганизмдердің
жүнге тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...28
1.9 Шаю технологиясы және жуылған жүннің
сапасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
2. Эксперименталдық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...38
2.1.Сырқы орта жағдайларынына және өңдеу барысына байланысты тері
өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2. Сырқы орта жағдайларына және өңдеу барысына байланысты жүн
өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.Зерттеу жұмысына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 39
3.1Сырқы орта факторларына және өңдеу барысына байланысты тері
өнімдерінің биозақымдануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3.2.Сырқы орта факторларына және өңдеу барысына байланысты жүн
өнімдерінің биозақымдануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Материалдардың биозақымдану механизмі туралы қазіргі кездегі
түсініктер.
Біріншіден, микроағзалардың материалдарды биозақымдауының сырт көзді сипаты
бар. Екіншіден, бастапқы кезеңдердегі биозақымдануларды диагностикалау
қиын, сондай-ақ арнайы методология мен аппаратураны қолданусыз,
микробиолог мамандарды қызықтырып тартусыз олар танылмаған күйде қалулары
мүмкін. Үшіншіден, биозақымдануларды материалды бұзудың басқа
процестерімен (металдарды тот басу, полимерлердің ескіруі, тозу процесі
және т.б.) бірге қарастыру қажет. Материалдарды зерттеуге мыналар кіреді:
физикалық-химиялық және басқа қасиеттерді зерттеу; құрамында берілген
материал бар түйіндер мен бөлшектерді пайдалану жағдайларын талдау;
қолданылатын материалдың орта факторларына сәйкестігін анықтау; мейлінше
күрделі физикалық үлгі материал – микроағзаны зерттеу, бұл ретте
биозақымдану процесінің жылдамдығын, биозақымдану әсерін анықтау мақсатқа
сай келеді.
Биозақымданулар – микроағзалармен (бактериялар, саңырауқұлақтар және
т.б.) байланысқа түсетін техника құрылымдары материалдарының бұзылуларының
ерекше түрі.
Биозақымдану термині біздің тілімізге соңғы кездерде ғана енді,
бірақ оның білдіретін процестері адамға бұрыннан, яғни табиғи шикізатты
өңдеуден, азық-түлік өнімдерінің сақталуы үшін күтім жасаудан бастап
белгілі. Биозақымдану процестеріне жауапты ағзалар бізбен биосфера
элементтерінің айналымында маңызды бөлшегі болар алдында да ілесіп келді.
Адам шикізат пен азық-түлік өнімдерін бұл айналымға оралуынан қорғау
қажеттігін ерте түсінді де микроағзалардың тіршілік етуін баяулату үшін
консервілеу немесе өзге де қорғау әдістерін пайдалана бастады. Консервілеу
эмпирикалық процесс ретінде бірнеше мың жылдан бері қолданылып келеді, және
оны пайдаланудың көптеген бейнелеулері бар [1].
Алайда бұл процестің принциптерін және оны ғылыми ұғынуды толық
түсіну үшін микроскоптың пайда болуы және биозақымдануларды туғызатын
ағзаларды селекциялық егу және сәйкестендіру мүмкіндіктері қажет болды.
Биозақымдану процестерін зерттеуге екінші дүниежүзілік соғыс бастама
берді; бұл биологиялық әсер етуге сезімтал материалдардың әскери іс-
қимылдар жасау ортасына келіп түсуіне, ондағы жоғары температура мен
ылғалдылықтың бүлінуді жеделдетуіне байланысты болды. Содан бастап біз
табиғат, кейін – синтетикалық шикізаттан дайындалған өнімдердің
биозақымдануларымен байланысты проблемаларды терең ұғынатын болдық. Бұл
процестердің табиғатын толық түсіну үшін экологтардың, физиологтардың,
биохимиктердің және басқа да биолгиялық емес, технология және материал
жүргізу сияқты бағыттардағы ғалымдардың бірлескен күш салулары талап
етіледі.
Микроағзалардың материалдарды зақымдауларын зерттеудегі белгілі бір
табыстарға және оларды қорғау тәсілдеріне қарамастан бұл проблема оның
соңғы шешімінен алыс. Өзекті міндеттердің бірі – материалдар мен
бұйымдардың биоберіктілігін сынап көрудің жеделдетілген әдістерін әзірлеу
және әр түрлі жағдайларда пайдалану кезінде олардың қасиеттерінің өзгеруін
сенімді болжау. [2]
Биозақымдану дегенді әр түрлі ағзалардың өмір сүру қарекетінен
туындайтын қандай да бір материалдың қасиеттерінің кез келген қаланбаған
өзгеруі деп түсіну қажет. Кең мағынасында бұл процесс – кез келген
материалдың құндылығын төмендетуге жетелеуші. Бұл өзгерістер механикалық,
физикалық бола алады. Биологиялық зақымдану (биозақымдану)
Жұмыстың өзектілігі: Аталған дипломдық жұмыста тері жүн өнімдерінің
биозақымдануын зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы мейлінше
биозақымдануларды анықтау тәсілдерін қолдану болып табылады. Біз тері жүн
өнімдерін күнделікті киім және де басқада заттар ретінде пайдаланамыз.
Биозақымданулар біздің күнделікті өмірімізде кездеседі.
Микроорганиздердің әсерінен тері және жүн өнімдерінің биозақымдануын
зерттеу жұмысының мақсаты болады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер орындалды:
1.Сырқы орта факторларына байланысты тері өнімдерінің микроорганиздер
мен биозақымдануын зерттеу.
2.Сырқы орта факторларына байланысты жүн өнімдерінің микроорганиздер
мен биозақымдануын зерттеу.
3.Тері және жүн өнімдерінін сақтау және өңдеу барысында биозақымдану
ең аз болатын оптималды ортаны табу.
Практикалық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысы нәтижесінде тері және жүн өнімдерінің максималды
биозақымдануының табылуы, алда тері және өнімдерін сақтау, өңдеу барысында
биозақымдануларды болдырмау. Осы жұмыс нәтижесінде тері жүн өнімдерін
сақтау қоймаларында, өңдеу комбинаттарында терінің және жүннің көп мөлшерде
шығынға ұшырамауы мүмкін. Нәтижесінде тері және жүн өңдеу кәсіп орындарында
шығын мөлшерін азайтуға болады.
1. МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ЗАҚЫМДАНУЫНЫҢ ТОПТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРҒА МИКРОАҒЗАЛАРДЫҢ
ӘСЕР ЕТУІ
Биозақымданулар анықтаудағы материалдар терминін пайдалану тірі
материяда әр түрлі қажетсіз процестерді зерделейтін, патологияға қарағанда,
тірі емес туралы сөз болып тұрғанын білдіреді. Бұл әр-түрліліктер жиі
алғанда, айқын емес, кейде тірі материяда немесе органикалық қалдықтарда
анықталған ағзалар тірі емес материяда да, сақтау процесінде осы өнімнің
құндылығын төмендете отырып, өздерінің тіршілік етуін сақтап қалады деген
мағынада жасырын қалатыны байқалады. Алайда, көптеген жағдайларда, ағзаның-
иесінің өлуінен соң, қоректену мен жасушалық компоненттердің жағдайлары
өзгереді, бұл аталған материалды отарлайтын ағзаның типінің де өзгеруіне
әкеліп соқтырады. Осылай, саңырауқұлақтардың бидай дақылдарына әрекет етуі
туралы айта отырып, біз алқап саңырауқұлақтары және қоймалар
саңырауқұлақтары деп бөлеміз.
Шартты түрде биозақымдануларды үш түрге бөлуге болады (1-кесте).
Олар туралы зерттеу бағытын таңдау немесе өнімдер мен материалдарды
сақтау жағдайларына қатысты нұсқауларды әзірлеу кезінде білу өте маңызды.
Биозақымдану механизмі өте күрделі. Биозақымданулардың түрлері,
механизмі және олардың өту процестерінің топтамасы 2-кестеде көрсетілген.
Биозақымдану топтамасы биофакторларды және олардың әсер етуіне түскен
объектілерді есепке алумен құрылған.
1-кесте.
Биозақымданулар түрлерінің топтамасы.
Процесс Мысалдар
1. Механикалық Кеміпушілер мен жәндіктер жей алмайтын
материалдардың (мысалы, қорғасын құбырлар, пластмасса
жабындылар) зақымдануы (тістерінің іздері,
кеміргендері, тесіктер, саңылаулар). Өсімдіктердің
өсуіне байланысты жол жабындылары мен қабырғалардың
зақымданулары.
2. Химиялық Материалдардың құрамындағы субстраттардың қоректік
а) ассимиляциялық заттарын қорек көзі ретінде пайдалану (мысалы, ағаштың
целлюлозасы немесе тері кератині)
б) диссимиляциялық Нәтижесінде материал пайдалануға жарамсыз болып
қалатындай коррозияға немесе басқа зақымдануларға
әкеліп соқтыратын кез келген бір өнімді (мысалы,
қышқыл немесе улағыш зат) ағзаның өнімге айналдыруы
3. Ластану мен кірлеу Құбырлардың ластануы; Кемелердің қаңқаларының
қабыршақтармен және балдырлармен өсіп кетуі;
саңырауқұлақтардың материалдардың өзінде емес, сыртқы
бетіндегі ластануларда өсуі нәтижесінде сәндік
жабындылар мен пластикалық перделердің коррозиясы және
солғын тартуы.
Биофакторлар бойынша бөлінеді:
А) микроағзалардың әсер етуі: қарапайымдылар, саңырауқұлақтар,
бактериялар, қыналылар. Барлық микроағзалар прокариоттар (бактериялар) мен
эукариоттарға (саңырауқұлақтар, қарапайымдылар) жатады.
Б) микроағзалардың әсер етуі: жасушалық, органдық және жүйелік
ұйымдастыру деңгейлері бар өсімдіктер мен жануарлар (омыртқасыздар мен
хордалылар (желілілер).
2-кесте.
Биозақымданулар процестерінің топтамасы.
Материалдың зақымдану Зақымдану сипаты Мысал
процесі
Микроағзалардың тікелей Бактериялардың, Атмосфералық жағдайларда
бұзулары саңырауқұлақтардың полимерлік материалдардың
материалдардың зақымданулары
ингредиенттерін
ассимиляциялаулары
Химиялық бұзылулар Ағзалардың тіршілік Жанармаймен және
өнімдерінің ток өтпейтін майлармен байланыс жасау
орталарда әсер етуі кезінде материалдардың
зақымдануы
Электрохимиялық Соған ұқсас, ток өткізгішПайдаланудың ерекше
(коррозиялық) бұзылу орталарда (биокоррозия) жағдайларында металл
құрылымдарының зақымдануы
Биокоррозия бактериалық (сулы орталарда, топырақта, суда, жанармайда
бактерияның ерекше түрінің болуы кезінде) және саңырауқұлақ (атмосфералық
жағдайларда, топырақпен байланыс жасау кезінде, сыртқы қабаттың ылғалдануы,
ластанудың, споралардың болуы, және саңырауқұлақтардың мицелиясы) болып
бөлінеді.
Материалдың бұзылуының айтарлықтай әсерлері әртүрлі механизмдермен
процесс жасау нәтижесінде пайдаланудағы техниканың кенет тоқтап қалуына
әкеп соқтыруы мүмкін.
Сулы орталарда, оның ішінде өскіндердің әсер етуі жағдайындағы
зақымданулар, топыраққа терең қазылған темір-бетон құрылыстарының
саңырауқұлақтар, бактериялар және басқа да микроағзалар әсер еткен
жағдайдағы бұзылу.
Процесс механизмі бойынша, 2-кестеде аталып өткендерден басқа,
биозақымдануларды материалдардың физикалық, биохимиялық, физикалық-
биохимиялық бұзылулары деп қарастыруға болады. Зақымдануға ұшыраған
материалдар әрекеттері бойынша былай бөлінеді: кірпіш, тас, ғимарат,
құрылыс, әйнек, оптика, жол жабындылары, ағаш және одан жасалған өнім,
металл, резеңке, қағаз, мұнай, тері, киім, кітап және т.б. [5].
Нақты жағдайлардағы объектілердің биологиялық зақымдану процестерінен
әр түрлі ағзалар немесе олардың ассоциациялары пайда болады. Мысал ретінде
мыналарды атап өтуге болады: кемелердің су астындағы бөліктерінің
ағзалармен – лакпен боялған беткі қабаттарын зақымдайтын, кемелердің жүріс
жабдығы сапасын төмендететін, жүйелер мен қозғалтқыштардың аса қызуына және
мерзімінен бұрын тозуына әкеп соқтыратын өскіндердің өсіп қаптауы;
кеміргіштердің целлюлозалық материалдарды (қағаз, қатты қағаз, ағаш
өнімдері), резеңке өнімдерін, пластмассаны, лакпен боялған жабындыларды
зақымдаулары; құстардың сәулет құрылыстарын, мәдени ескерткіштерді, көлік
құралдарын зақымдаулары; жәндіктердің мақтаны, теріні, жүнді және басқа да
материалдарды жоюлары; микроағзалардың оптиканы, өнер шығармаларын, теріден
жасалған өнімдерді, мақта-қағаз маталарын, ағашты, пластмассаны және басқа
да бірқатар материалдарды зақымдаулары [6].
1.1 Биозақымдануларға ұшыраған материалдар
Биозақымдануларды бейнелеу кезінде оларды топтастыруды өнім түрі
бойынша жүргізген жөн. Алайда бұл егер біз күрделі өнімдерге, мысалы,
бояулар, мұнда целлюлоза және синтетикалық полимер сияқты бастапқы
шикізаттың әрекеттері кездесетін кез болсақ, қиындай түседі; мұнда өнім
түрі бойынша топтастыру мүмкін емес. Аталған өнім сақталатын және
пайдаланылатын орта онда мекендейтін ағзаларға және осы ағзалардың
белсенділігіне мейлінше әсер ететіні байқалды.
Шикізаттың, материалдардың және тауарлардың биозақымданулары орасан
зор экономикалық зиян әкеледі. Тауарлардың сапасын төмендететін биологиялық
объектілерге микроағзалар, кемірушілер, жәндіктер, құстар жатады. Азық-
түліктік және азық-түліктік емес тауарлардың бүлінуіне әкеп соқтыратын әр
түрлі топтағы микроағзалар (бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномицеттер,
балдырлар) мейлінше зиян жасайды. Қазіргі уақытта микроағзалар
зақымдамайтын материалдар жоқ екені анықталды [7],[8] .
1.2Тері микрофлорасы сипаттамасы және микроорганизмдердің теріге
әсері.
Нағыз тері табиғи ақуыз материалы бола отырып, реагенттермен
көпкезеңдік өңдеу нәтижесінде тауарлық сапаға ие болып, зең
саңырауқұлақтарының споралары тұнады және дамитын қоректік ортада
болады.түрлі химиялық
Микробиологиялық тұрғыда жануарлардың тері жабындысының құрылымы
күрделі, және де оған микроағзалардың енуі әр түрлі.
Сылынып алынған терідегі микробтар, жарым-жартылай жануарлардың
тіршілік еткендегі микробтар болса, жарым-жартысы тұтас еттен сылынып
алынғаннан кейінгі кірдің әсерінен пайда болған микробтар болып табылады.
Мал сойылып, тері сылынып алынғаннан кейін кір еден, ластану себеттерінің
әсерінен пайда болған екінші рет кірлену болады.
Терінің бүлінуінде өндірістің ыдыраған қалдығында қандай, сақталатын
шикізаттар мен шаруашылық керек-жарақта да сондай көлемде көбейетін
микробтардан құралған, тері шикізаты қоймасы мен мал сою камералардың
арнайы микрофлорасы маңызды болып келеді. Бұл ғимараттағы ауа әдетте
белгілі бір деңгейде аталған арнайы микрофлорамен , өңез спораларымен, тұз
микрофлоралары және тағы басқаларымен ласталған.
Жұптұяқтылардың тері беттерінің ластануы көбіне теріні күту мен
сәйкесімді ғимараттарын таза ұстауға тәуелді болып келеді. Егер тері
шикізатына немқұрайлы қараса, онда ондағы микробтардың саны көбейе
бастайды, бұл шикізатқа залалын тигізетіні анық.
Жаңа сылынып алынған терілер жүн қабатына байланысты көптеген
микробтарды құрайды, оның ішкі жағы таза болып келеді. Алайда екі сағаттан
кейін жұптұяқтының терісі микроағзалардың ықпалы астарында өзінің тауарлық
сапасынан толығымен айырылады, сондықтан да сылып түсіргеннен кейін оны
биоцид екпесі бар ерітінділерді консервілейді. [9].
Алайда, консервіленген заттарды енгізудің алдында тері беті
микробтардың шабуылына ұрынады, олар оған эпидермис жағынан қалай, теріасты
жасұнық жақтан да солай түсуі мүмкін. Терілерді зерттеу кезінде олардың
жоғарғы бетінде микроағзалардың алуан түрлері табылады, олардың
жануарлардың тірі кезінде тіршілік ету жері эпидермистің жоғарғы жағы мен
бір-бірімен байланыс үзген күйген жасушалар болып табылады.
Жануар терісінің бүртікті қабаты өзімен бірге тығыз байланысты ұлпаны
көрсетеді, ол жасуша аралық талшықты түзілімдерден, негізгі заттар мен
жасуша элементтерінен тұрады, алайда ол микроағзаларға қарсы тұра алмайтын,
осал, болбыр болып келеді.( 1-сурет).
Торлы қабаты коллагенді талшықтың өрілмелі түйінді, күрделі кенептен
тұрады, сондықтан егер тері жаңа ғана жануардан сылынып алынған болса, оның
торлы қабатында ешқандай микробтар жоқ. Алайда, оның төменгі, яғни теріасты
– майлы жасұныққа жанасқан бөлігі болбырлау және микробтар үшін қолайлы
болып келеді.
1-сурет. Буы басылмаған қой терісі.
Әсіресе, микроағзалардың дамуы үшін қолайлы орта болып, тері
астындағы жасұнық табылады. Мұнда олар көбейіп, осыдан кейін теріге енеді.
Торлы қабатқа, шоғыраралық кеңістіктерге түсіп, микробтар іріңдеу процесін
терең тері қабатында туғыза алады. Бұл ретте микроағзалар үшін жақсы
қоректік орта болып нашар қансыздандыру кезінде қан тамырларында қалған
қан, сондай-ақ тері мен теріасты – май жасұнығының аралығындағы зат
табылады [11].
Сыртқы жағдайларға және теріасты жасұнығының болбырлық дәрежесіне
байланысты микробтар оның бетінде көптеген серіктестіктер жасай алады
немесе көбейе отырып және үлкен бұзушылықтар туғыза отырып, жоғарыдағы
қабаттарға ене алады. Олар терінің негізгі затын және әр түрлі жасушааралық
элементтерді бұза отырып, талшықаралық және шоғыраралық кеңістіктер арқылы
жеңіл әрі тез қозғала алады. Мысалы, таяқша тәрізді микробтар талшықтармен
қозғала отырып,каллогендік шоғырларға енеді, содан кейін қоршаған ұлпалар
бойымен тарайды, ал көктар талшық қапшықтарға енеді. Өңездер өздерінің
жіпшуақтармен немесе коллагендік талшықтардың бойымен тарайды, не болмаса
шоғыраралық кеңістікте бола отырып, барлық бағыттарда, тығыз ширатылыс
түзеді.
Тері ұлпасы өзімен бірге өзінің химиялық құрамы бойынша
микроағзалардың тез таралуы үшін жағымды ортаны көрсетеді.
Жұптұяқты терісі органикалық және бейорганикалық заттарды құрайды.
Бейорганикалық заттар судан (50-70 %) және минералды заттардан (0,35-
0,5 %) тұрады. Органикалық заттардан тері беттері липидтері (майлар және
май тәрізді заттар), көмірсуларды, азотсыз құрамды құрайтын, ақуыз классы
мен ақуыздарға жатпайтын, тері ұлпасының гистологиялық құрылым негізін
түзілімдерден құрайды. Соңғысының маңызды элементтері болып талшықты
ақуыздар – коллаген, кератин, эластин және ретикулин саналады.
Бұдан басқа, тері бетінде глобулярлық (альбуминдер, глобулиндер) және
күрделі ақуыздар бар.
Басқаларына қарағанда жұптұяқтылардың терілерінде толық көлемде
болатын альбуминдер мен глобулиндер жеңіл ыдырайды. Майларға ерекше майды
ерітетін микробтар әсер етеді.
Тері бетіндегі ақуыздардың көп болуы оның шіру микробтардың ықпалынан
ыдырауға өте сезімтал ететін факторлардың бірі болып табылады. Бұған
ортаның ықпалы (жұптұяқты терілер рН = 5,9-6,2 құрамына ие ) әсер етеді.
Тері бетінде сондай-ақ дәрумендер, ферменттер бар, олар химиялық
реакциялардың катализаторлары болып табылады және ұлпадағы биохимиялық
процестердің дамуына ықпал етеді, сондай-ақ, ферменттердің
(күшейткіштердің) белсенділігін жоғарылататын және басым парализаторлар
сияқты заттардан тұрады. Күшейткіштер немесе парализаторлардың біреуі
болмаса, теріде биохимиялық процестер өзгереді. Жұптұяқты шикізатының ұзақ
жатып қалуынан ақуыздың ыдырауын тудыратын протеаза ферментінің
белсенділігі ұлғаяды, бұл микроағзалардың санының дамуы мен өсуіне себін
тигізеді.
Тері ұлпасында майдың құрамының ұлғаюы өзімен бірге су құрамының
төмендеуіне әкеледі, бұл оған түрлі микроағзалардың әсер етуі кезінде
беріктілікті сақтауға көмектеседі.
Тері ұлрасында химиялық құрамға тәуелді, яғни ол ақуыздар мен
майларға бай ма, әлде кедей ме екендігіне сәйкес, оның микробтармен
зақымдалуы әр түрлі болып келеді.
Жануардың қоректенуіне шикізатта тіршілік ететін микроағзаларға
байланысты болады. В2 дәрумені мен биотин болмаған жағдайда, тері бетінде
дерматит пайда болады, қылдар түседі, бұл микробтардың терінің ішіне енуіне
жол береді.
Жұптұяқтылардың терісінің микрофлорасы
Жұптұяқтылардың терісіндегі микробтарының арасында шіріткіштер көп
мөлшерде болады. Олардың ішінде көктар мен таяқшалар, споралық және
споралық емес, аэробтар мен анаэробтар да кездеседі. Бұл микробтар үшін
жалпы белгілер олардың ақуыздарды ыдырату қабілеттігі болып табылады.
Таяқша – споралық та, споралық емес те түрлері ерекше көп мөлшерде. Аэробты
шіру беткі қабаттан басталып бірте-бірте терең қабаттарға өте береді.
Шірудің үш сатысын бөліп қарастыруға болады. 1-саты сыртқа байқалмайтын
терінің беткі қабатында микробтардың жылдам көбеюімен сипатталады. Екінші
сатысы – көзге көрінетін тері өзгерістері – сілекейлену, түстің өзгеруі,
иістің пайда болуы. Бұл кезеңге тері қабатына микрофлораның бастапқы енуі
сәйкес. Үшінші саты қылдардың босауы мен эпидермистің бүлінуі көзге
көрінбейді, алайда бұл өзгеріс жылдам жүреді. Бұл кезеңге терінің әрбір
қабаты бойына микробтардың терең енуі мен таралуы сәйкес келеді.
Терінің шіруі кезінде микрофлора құрамының бірізді ауысымы байқалады.
Жұптұяқтылардың шикізатында көп кездесетін түрлі микробтары бірте-
бірте барабанды типті таяқшасына, күшті таралатын таяқшалық формаларға өз
орнын береді. Консервіленбеген шіріген тері шикізаты микротілімдерінде
терінің терең қабатына енген таяқшалы формалар саны байқалады.
Дайындық операциялар мәні және олардың терінің биошыдамдылығына
ықпалы.
Тері шикізатын консервілеу.
Жұптұяқтының терісі сылып алынғаннан кейін микроағзалардың ықпалына
шалдығады, ол шикізаттың сапасын төмендететін және терінің шіруіне әкелетін
жарамсыздық себебі болып табылады.
Тері ыдырауының алғашқы белгісі болып оның беткі қабатының шырыштануы
терінің ет жағы түсінің өзгеруі табылады. Кейін шіру иісі пайда болады,
қылдар тамырлары босайды, эпидермис қабаттаса бастайды.
Пигменттілік пайда болады, құлдырауға дейін әкелетін механикалық
беріктілік құлдырайды.
Мұның бәрі жұптұяқты терісінің сылып алынғаннан кейін 2 сағат бойына
консервілеудің қажеттілігін талап етеді, бұлай болмағанда тері өзінің
тауарлық сапалығын жоғалтады.
Консервілеудің мақсаты – бактериялар мен ферменттердің әрекеті үшін
қолайсыз жағдай жасау болып табылады, ол терінің ақуыздық заттарына
химиялық заттардың ықпалы мен ылғалдылықты жою кезінде іске асады.
Консервілеу кезеңінде протеолитикалық ферменттері бар аэробты
бактериялар өте белсенді болады. Бұл бактериялар терінің түкті қабатын,
оның глобулярлық ақуыздарын, липидтерді, көмірсуларды зақымдауға қабілетті
болады. Олардың кейбіреуі коллагеннің ыдырауына шақыра алады.
Жұптұяқтылардың терісін консервілеу шіру прцесін тоқтату үшін үш
әдісті қолдануға болады: тұщы-құрғақ, құрғақ-тұзды және дымқылтұзды.
Тұщы құрғақ және құрғақ-тұзды консервілеу бактериялардың тіршілікке
әрекеттілігін басуы және протеолитикалық ферменттердің белсенділігіне
негізделген, ол 18-20% -ға дейін шикізат ылғалдылығын азайту жолымен
натрийдің құрғақ хлориді және кремнефторид натримен өңдеу арқылы жүзеге
асады.
Бұл кезде тұщы-құрғақ консервілеудің дұрыс жолы оны +20+350С
температуралық режимде жүргізу саналады, өйткені өткізілетін процесс төмен
температурада болса, онда бактериялы зақымдану және ылғалдың баяу құрғауына
байланысты терінің шіруі болады [12-13].
Белгілі талаптар орнатылады және ғимарат ауасы ылғалдығының қатынасы
45-60% болуы керек, сондай-ақ ауаның жақсы циркуляциясы болуы керек.
Дымқылтұзды консервілеу терінің ішкі жағын жұқалап жону кезінде
хлорид натрийлі тұздығы көмегімен немесе хлорид натрийдің қаныққан су
ерітіндісін өңдеу арқылы – тұздықтау әрекетімен жүзеге асады.
Дымқыл кұйінде тұздау процесінде терілерден бос ылғалдылық жойылады.
Бұл ретте споралық емес бактериялардың негізгі бөліктері өледі, ал басқа
микроағзалардың өсуі мен көбеюі және ферменттердің ықпалы тоқталады немесе
тежеледі.
2-сурет. Дымқыл тұзды консервіленген тері.
Құрғақ тұздау кезінде хлорид натрийдің консервілеуші әрекеті оның
теріні құрғата алушылығына негізделіп отыр, ал дымқыл тұздау кезінде –
жасуша ішілік зақымдану прцесіне жасушаға хлорид натрий ерітіндісінің
диффузиясы нәтижесіне негізделген.
Алайда, натрий хлориді микроағзалардан толық қорғалынбайды және тіпті
өзі де протеолитикалық қабілетке ие тұздытолерантты бактериялар мен
галофилді бактериялардың дамуына субстрат болуы мүмкін.
Тұздықтау кезінде одан қорғау үшін бактерицид ретінде натрийдің
метобисульфит қосады.
Консервілеудің аталған тәсілдерінен басқа уақытша шара ретінде
шикізатты қатыру қолданылады. Төмен температура кезінде бактериялар мен
ферменттердің қызметі тоқтайды, алайда, қатырылған шикізатты дайындаушы
ұйымдар қайтадан ерітіп, ылғалды тұздаумен консервілеуге міндетті.
Микроағзалардың әрекет етуінен жұптұяқтылардың терісін қорғаудың
тиімді әдісі сәулелендіру болып саналады. Зерттеу кезінде дымқылтұзды және
тұщы-құрғақ шикізат сәулеге шалдығады. Сәулеге шалдыққан 1 кДжкг(0,1 Мрад)
мөлшердегі жұптұяқты тері шикізатын бактериялық зақымдануы сыртқа
байқалмайтындай етіп 7 күн сақтауға болады. Егер мөлшер кДжкг(0, 3 Мрад)
құрайтын болса, онда сақтау мерзімі 12 күнге дейін көбейеді. Бұл ретте
шикізат химиялық заттармен қосымша консервілеуді талап етпейді.
Тері шикізатын дымқылтұздау және сәулеге шалдықтырудың үйлесімдігі
микрофлораның толық жойылуына әкеліп соқтырады, оның шикізаттағы тіршілік
қарекеті алты ай барысында қайтадан жаңартылмайды.
Шикізатты дайын теріге өндіру бойынша негізгі операциялар
Былғары шикізатын дайын теріге өндіру – көпсатылы процесс. Бұл
процестің әр түрлі кезеңдерінде микроағзалардың теріде өсуі мен дамуына
біршама көп немесе біршама аз қолайлы жағдай туындауы мүмкін.
Терінің бактериялармен зақымдану қауіптілігі бірінші сатының өзінде
көріне бастайды – жібу кезеңі, оның мақсаты шикізаттан консервіленген
заттарды жою және жаңа сойылған мал етіне ұқсас жағдайға дейін әкелу болып
табылады. Жібу шикізатты сумен өңдеуге негізделеді, жиі бұл 300 температура
кезінде электролиттерді қосу арқылы іске асады. Бұл ретте терідегі
тұздардық мөлшері күрт төмендейді, бұл бактериялардың пайда болуы мен
дамуына әкеледі, олар сулы ортада қарқынды түрде, әсіресе, жоғары
температурада белсенді дамиды. Бұл жағдайда бактерия әсерінен зақымдану
терінің беткі қабатында басталады, ал осы кезеңде биоберік емес компонент
болып глобулярлы ақуыздар саналады.
Осы кезеңде биоцид ретінде натрий кремнефторидті қолданады, ол
бейтарап әрі әлсізқышқыл ортада белседі болып келеді.
Келесі кезеңде теріні күлдеу (золения) талшықаралық ақуыз заттарын
жою және терінің талшықты құрылымын қопсыту үшін езілген әктас
ерітіндісімен өңделеді. Күлдеу мақсаты – эпидермис пен түктің терімен
баланысының әлсіреуі, бұл олардың кейіннен механикалық түрде еркін жойылуын
қамтамасыз етеді. Бұдан басқа, талшықаралық ақуыздан айырылған тері аса
өткізгіш бола бастайды, көлем қалыптасады, сондай-ақ тері қабатына
малмалардың шабуылы жеделдетіледі.
Биоберіктілік қатынасында күлдеу процесі споратүзбеуші бактериялардың
әктастық ваннада өлуімен, ал споратүзуші - өсу мен дамуын тоқтатуымен
сипатталады.
Түкті қабаттан айырылған жануарлардың терісі кейіннен малмалы
операцияларға шалдығады – ауыртпайды әрі жұмсарады. Алғашқысы аммония
сульфаты немесе сүт қышқылын қолдану арқылы 25-300С температурасында
жүргізіледі. Жұмсарту өзімен ферментті препараты арқылы жоғары температура
кезінде (37-380С) сулы ортада шикі теріні қысқа уақыттық өңдеуді
белгілейді. Нәтижесінде тері жұмсақ, созылмалы болады, талшықаралық
ақуыздар мен коллагендерді ыдырататын өнімдер жойылады, ол ауалысіңімді
болып келеді.
Алайда бұл кезеңде бактериялардың өсуіне қолайлы жағдай туады.
Сондықтан биозақымдануды болдырмау үшін операциялардың үзақтығын бақылау
қажет және өңдеудің орнатылған уақытынан асырушылыққа жағдай туғызбау
керек.
Сонымен, былғары шикізатын теріге айналдыру кезінде барлық кезеңдерде
микроағзалардың теріде өсуі ме дамуына қажетті жағдай туғызатын жағдай
туады. Микроағзалардың әрекетінен терінің алдын алу әдістері. Жұптұяқты
терісін және консервіленген былғары шикізатын қорғау. Нағыз тері мен одан
жасалған бұйымдардың биоберіктілігін жоғарылату мақсатында терінің өңдеудің
бүкіл кезеңіде қорғау қажет [14].
Жануарлардың етінен жаңа ғана сылынып алынған теріде, оттегі
баруының тоқтатылуы мен заттардың алмасу процесі ферменттердің ықпалымен
ұлпалардың ыдырауы жылдамдатады. Орта реакциясы протеаздың ықпалы үшін
оңтайлы мағынаға жетеді. Терінің негізін құрайтын ақуыздардың ыдырауы
басталады, содан кейін, көмірсулар, майлар және басқа да органикалық
қосылыстар құлайды. Нәтижесінде химиялық құрам және ұлпалардың құрылымы
өзгереді. Микроағзалардың және ферменттердің ықпалы негізінде жұптұяқты
терісі 180С жоғары температурада тез бүлінеді, ұлпалардың шіруі басталады.
Шіру процесінің кейінгі дамуында эпидермистің құлдырауы мен
қабаттасуы өтеді және терінің беткі қабатында кейбір жерлерде ойықтар пайда
болады. Шірімелі микробтар теріасты-майлы жасұнықты зақымдайды. Содан кейін
терінің торлы қабатына түсіп, олар шоғырлану аралық кеңістікте тез
таралады, кейіннен коллагенді және эластинді талшықтарды құлдыратады.
Болған процестер нәтижесінде терінің қабатсыздануы туындайды да, ол өз
алдына терінің толық ыдырауына әкеліп соқтырады.
Берілген кезеңде шикізатты жоғары сапада сақтау үшін, оны шірімелі
микробтардың ықпалына берік ету үшін теріні мұқият өңдеу қажет, яғни барлық
ластануды жою керек, сондай-ақ, май, ет кесінділерін жақсы консервілеу
қажет.
Жоғарыда айтылғандай, жұптұяқтылардың терісін консервілеу үш әдіспен
жүргізіледі: тұщы-құрғақ, құрғақ-тұзды және дымқылтұзды. Консервілеу үшін
қолданылатын негізгі заттар болып натрий хлорид табылады. Пісірілген тұздың
микрофлорасы тұзды ерітіндісі – тұздықтарда өріс алатын микробтар және
тұзды алу және оны тасымалдау кезінде түскен микробтар бар.
Табиғи жағдайда бұл тұздарда галофоб тобының микробтары, сондай-ақ,
тұздытолерантты және кокконың кейбір түрлері кездеседі. Бұдан басқа тұздар
микрофлорасын споралық микрофлора, ашытқы, өңезді саңырауқұлақтар
споралары, микрококтар өкілдері құрайды. Консервілеу кезінде тұзбен бірге
теріге түскен микроағзалар түрлі ақаулықтарды шақырады, сондықтан натрий
хлоридпен бірге арнайы заттарды – антисептиктерді қолданады. Олар
бактерияцидті, фунгицидті, бактериостатикалық, фунгистатикалық қасиеттерге
ие.
Консервілеу үшін қолданылатын антисептиктер микроағзалар үшін улы
болып келеді, су және натрий хлорид ерітіндісінде жақсы ериді, тері мен
былғары жартыфабрикаттар сапаларына теріс ықпал жасамайды.
Мұнымен байланысты кең тараған заттар ол парадихлорбензол, натрий
кремнефториді, нафталин.
Парадихлорбензолдың ыпалынан дымқылтұзды шикізатта дамитын бірыңғай
микробтар өледі, ал басқалары өздерінің дамуын тоқтатады. Парадихлорбензол
буының әсерінен тері арасындағы аралықтар буға толады. Бұл булар – ауыр,
олар баяу ауаға айнала бастайды және ұзақ уақытқа микроағзалардың өсуін
тоқтатады. Антисептиктің бір бөлшегі майда ыдырайды да теріге енеді,
сондықтан оның йісі ұзақ уақыт бойы сақталады. Парадихлорбензол нафталинмен
сәтті қолданылады.
Нафталинмен консервіленген былғары шикізатының микрожарылуын
бактериоскоптикалық зерттеу тері ұлпасында микробтардың бейтарап саны
туралы және оның элементтерінің жақсы сақталуы жайлы куәландырады.
Ең тиімді болып натрий кремнефторид келеді. Ол жоғары бактерияцидті
қасиеттерге ие, теріге теріс әсер етпейді. Натрий кремнефторидпен өңдей
отыра былғары шикізатын тұздау арқылы қосымша тұздауды қажет етпеусіз
теріні ұзақ уақытқа, бір жыл бойы сақтауға болады. Алғашқы екеуіне
қарағанда бұл антисептик улы және онымен жұмыс жасағанда қауіпсіздік
шараларды қолдануды қажет етеді.
Бір-бірімен қатынаста да бұл антисептиктер жоғары тиімділік
көрсеткішін көрсетті. Бұдан басқа, былғары шикізатын консервілеу кезінде
натрий гипохлоридті, борно қышқылын, цинк хлоридін, натрий фторды, суық
бензол мен фенолды, антибиотиктер мен басқа да антисептиктерді қолдану
жақсы нәтижені көрсетті.
Алайда микроағзалардың ықпалынан шикізатты қорғау да қолданылатын
химиялық заттардан басқа консервілеуді жүргіз техникасы мен жағдай жасауды
сақтау маңызды рөл ойнайды. Егер шикізат шіри бастағанда консервіленсе,
онда ұлпалардың ыдырамауына қарамастан мұндай шикізаттың микрофлорасы бай
болады. Теріасты-майлы жасұнықтың, мускулатура және майлы кірмелердің қалың
қабаты консервілеуді баяулатады, шикізат сапасына теріс ықпал етеді және
микробтардың дамуына жағдай жасайды.
Бұдан басқа, тұщы-тұзды және құрғақтұзды консервілеу шикізаты тасымалдау
мен сақтау кезінде жақсы жағдай жасауды талап етеді, өйткені жоғары
ылғалдылық кезінде бактериялар мен өңездердің дамуына қолайлы жағдай туады.
Жануардың өмір сүруі уақытында терінің өзінде қоршаған ортадан –
судан, ауадан, топырақтан, микробтар болады, өйткені жануарлар онымен
жанасады әрі әрекеттеседі (жуыну, жерге жету, шаң басу). Егер жануарларға
жақсы күтім жасалмаса, онда оның терісі көптеген микробтарға толы болады (1
см 2 бетінде 1-2 млрд. микробтарға дейін жетеді ).
1.3 Тері шикізатын өңдеу арқылы микроорганиздер әсерінен сақтау
Тері шикізатының барлық түрлері өңдеу кәсіпорындарына консервіленген
күйінде жеткізіледі. Теріні консервілеу шіруту микроорганизмдері мен
ферменттердің әсерінен тасымалдау және сақтау процесстерінде бүлінуді
болдырмау үшін жасалады.
Қой терісін әртүрлі тәсілдер мен консервілейді. Ең қарапайым тәсіл
болып, тұзшы құрғақ немесе кептіру тәсілі – тері қабаттарынан ылғалды жою
арқылы бактериялардың тіршілік әрекетін бесеңдетіп тоқтатады. Тұзды ылғалды
тәсіл теріні натрий хлориді көмегімен тұздауды көздейді.Нәтижесінде осындай
өңдеуден кейін тері ұлпасында байытылған тұз ертіндісі пайда болып, онда
микроорганиздер әрекеті инактивацияланады. Құрғақ – тұзды тәсіл өзімен
алғашқы екі тәсілдің жиынтығын ұсынады: теріні тұздайды, содан кейін
кептіреді.
Сонымен, консервілеудің әр бір тәсілі теріден аз немесе көп мөлшерде
ылғалды жою дәрежесімен жетекшіленеді. Сонымен өңдеудің бірінші процесі –
ылғалдау- консервілеу барысында жоғалтылған ылғалды қалпына келтіруге
байланысты жүргізіледі. Терінің ылғалды сіңіруі , колаген тері ұлпасын
құрайтын басты ақуыз, өңдеу барысында заттар мен әрекеттесуін
жеңілдетеді.
Ылғалдау процессі барысында теріден кір, ыдырайтын ақуыздар,
липидтер, консервілеуші заттар жойылады. Осындай тазалаудың арқасында тері
матасы басты өңдеу сатыларына, процесстеріне дайын болады: пикельдеуге және
илеуге.
Дымқыл тұзды өңделген теріні одан аз мөлшерде ылғал алынған шикізатты
басқа әдіспен өңдеген терілерге қарағанда бір сатыда өткізуге болады, деген
жалған ой бар. Әр түрлі әдістермен консервіленген тері шикізатында көп
мөлшерде микроорганизмдер болады. Олар ылғалды ортаға түскенде активтенеді,
белсенді көбееді, теріде жүннің шайырлануы, беткі қабаттың мықтылығын
жоғалтуы, тері ұлпасының қабыршақтануы болады. Бұл құбылыс теріде қан,
ыдырайтын ақуыздар, майлар, бактериялар даму процесстеріне қолайлы орта
болып табылады.
Осыған байланысты ылғалдандырып жібітуді 20-25С температуда да 3-5
сағат бойы жүргізу керек. Кірлерді жібіту үшін жібіту сұйықтығына
ылғалдандырғыш – беткі белсенді заттар (ББЗ) және антисептиктер қосылады.
Бұл сатыда дұрыс ББЗ таңдау өте маңызды. Олар тез еріп, 20-25С
температурада, нейтралды ортада тұз ертінділерінде өз белсенділіктерін
жоймауы тиіс.Осындай қасиеттер мен көбіне неионогенді ББЗ ие, олар этилен
оксиді және жоғары май қышқылдарынан алынады. Неионогенді ББЗ өз
белсендігін май мен қатынаста жоғалтпайды, ал анионогенді өнімдер табиғи
майлармен қанығып, ыдырап өз белсенділігін жояды. Анионогенді заттардың
белседілігі қышқылды ортада артады. Май туындылары, ыдырамаған майға
қарағанда тез эмульгирленеді, сондықтан олар сілтілік реагенттермен
қолданады: натрий карбонаты, натрий сульфиті тағы басқалары болады.
Тері өнімдерін жібіткенде сілтілік реагентерді қолдануға рұқсат
етілмейді. Өйткені сілтілік әсер қылшықтың жылтырауын және тығыздығын
төмендетеді.
Анионобелсенді заттар ББЗ күшті көпіреді ол терілердің аппаратта қалқып
шығуына, нашар ылғалдануына себепші болады. Жоғарыда айтылған себептерге
байланысты жібіту процесінде неионогенді ылғалдатқыштарды қолданған жөн.
Олардың шығыс көлемі орташа 0,25-0,5гл (100%белсенділікте).
Әр-түрлі тәсілдермен консервіленген терілерге неионогенді заттар
жібіту процесінде жоғары нәтижелі болады. Жоғары жібіткіш қасиеттерінен
басқа препарат бактерицидті қасиеттермен, құрамында арнайы қосылған
заттарға байланысты болады.
Қысқа жібітуден кейін шикізаттан кірді, бактерияларды, беткі майды
шайған жөн. Күшті ластанған шикізаттарды таза сумен шайю қажет.
Басты жібіту нейтаралды электролит (20,гл натрий хлориді) және
белседеткіш ретінде 0,5гл Wetter HAC қосу арқылы түнге қойылады. Нейтралды
электролитті аз мөлшерде қолдану терілердің ылғалды сіңіруін ісіну
эфектісіне байланысты жеңілдетеді. Нарий хлоридінің осында қасиеттері 30гл
концентарциясында ғана болады. Натрий хлоридінің жоғары концентрацияларын
да кері эффект майсыздану болу мүмкін.
Сондықтан натрий хлоридінің мөлшері жібіту сұйықтығында ареометр көмегімен
қадағаланып отыруы керек.
Басты жібітуде тірінің ылғалды сіңіру жылдамдығы үлкен маызға ие.
Шикізаттың ылғалдануы барынша қысқа мерзімде жетуі тиіс, микроорганиздер
өзінің кері әсерін шикізаттың сапасына келтімес үшін, тез болу қажет .
Жеткіліксіз жібіту өңделген терілердің келесі дефектеріне соқтыруы мүмкін
қаттылық, көлемнің кішірейуі иілгіш қасиеттерінің төмендеуі.Бұл нашар
ылғалданған коллаген құрылымы химиялық заттарды сіңре алмауында өңдеу
процесінде қолданғанда шикізат өңделмеген күйде қалады. Жеткіліксіз
ылғалдану бірінші сатыда терілелерді мезгалау барысында байқалады. Тері
астылық май қабатын жою айтарлықтай қиынға түседі. Жібіту процессі терінің
балласты ақуыздарын, липидтерді, мукополисахаридтерді теріден алу арқылы
шикізат илгіш және жеңіл болды.
Жібітуде дұрыс температура таңдаған жөн. Жоғары температураларда
терілер ылғалды жеткілікті мөлшерле сіңіре алмайды, бірақ
микроорганиздердің көбеюі жібіткіш сұйықтықта жылдамдығы артады. Сондықтан
25 градус С температусы ұсынылады.
1.4. Жуу – майсыздандыру
Қой терісіне шикізатта май мен бөгде лас заттардың көп мөлшердегі
құрамы тән. Тері майы (ланолин), негізінен, қыл өзегінің бетінде болады.
Химиялық құрамы жағынан ол жоғары май қышқылы мен холестериннің күрделі
эфирлері қоспасы түрінде болады, бұл оның айқын көрінген гидрофобтық
қасиеттеріне себепші болады. Талшықтарды маймен мол майлау қыл қабатын
сыртқы орта әсерінен болатын бұзушылықтардан қорғайды. Майға әр түрлі
механикалық ластаушылар жабысады: жемнің қалдығы, ошаған, құм және т.б.
тері ұлпасының құрамындағы май жоғары органикалық қышқылдардың
триглицеридтері түрінде болып келеді. Жүн майымен салыстырғанда ол қиын
ерігіш болып табылады. Тері ұлпасының мейлінше майлануы қылшық жүнді қой
терілері, әсіресе, далалық қой тұқымдарының терісі сипатталады.
Түкті қабатты майсыздандыру теріні жібітуден және шелдеуден кейін
жүргізіледі және қой терісін өңдеуде көп еңбекті қажет ететін процестердің
бірі болып табылады, әсіресе, мутон өндірісінде бұл процесті сапасыз
жүргізу алдағы уақытта жылтыраудың және түкті қабаттың өңделуінің
нашарлауы, бірқалыпты боялмау сияқты ақауларға әкеп соқтырады.
Майсыздандыру үшін эмульсиялық әдіс қолданылады. Қылдың табиғи
гидрофобтығы оның бетіндегі майдың берік ұсталынуына себепші болады. Осыған
байланысты майды кетіру тиімділігі көбінесе өңдеу өлшемдерінің дұрыс
таңдалуына байланысты болады.
Өңдеудің берілген кезеңінде қолданылатын беткі қабаттағы белсенді
заттар жақсы сулаушы, жуушы, эмульсиялаушы, дисперсиялаушы әрекетке ие
болуы тиіс. Қой терісінің қылды қабатын жуу-майсыздандыру үшін Lowenstein
бұл мақсаттарға әдейілеп әзірленген De-Sol-A және Solvo B материалдарын
ұсынады. De-Sol-A жоғары шоғырланған, анион белсенді ПАВ болып табылады, ол
жақсы жуады және майсыздандырады. Көпшілік АПАВ сияқты ол әлсіз сілтілік
ортада белсендірек. Аталмыш препараттың майсыздандыру әрекеті оны
неионогенді Solvo B өнімімен қоса пайдалану кезінде мейлінше жақсарады.
НПАВ-тың көмегі кезінде түзілген эмульсиялар зор беріктілігімен
ерекшеленеді, ал бұл келесі шаю кезінде түк бетіндегі майдың тұнуының алдын
алу үшін өте маңызды.
Анионбелсенді және неионогенді ПАВ-тарды қоса қолдану кезінде пайда
болатын синергиялық әсердің арқасында жоғары майсыздандыру тиімділігіне
әлсіз сілтілік реагенттерді аз мөлшерлерде қосып, материалдардың 1-2 гл
шығысы кезінде қол жеткізуге болады. Түкті қабаттың сапасы бұл жағдайда ең
көп мөлшерде сақталады. Қатты майланған шикізат үшін екі майсыздандыру
(кейде үшеу) ұсынылады. Екі қысқа майсыздандыру бір ұзақ материалдардың көп
шығындалуымен майсыздандыруға қарағанда мейлінше тиімді екенін ескерген
жөн. Бұны жүйедегі бірдей күйдегі тез қол жеткізумен түсіндіруге болады,
бұл ретте процесті ұзаққа созу қандай да бір нәтиже бермейді. Әлсіз
сілтілік реагенттерді: натриий карбонатын немесе бикарбонатын қолдану тек
бірінші кезеңде ғана қажет. Екінші майсыздандыру кезеңінде соданың орнына 5-
10 гл натрий хлоридін қосуға болады. Ерітіндіде бейтарап электролиттің
болуы мицеллтүзілуді белсендіріп, процестің тиімділігін арттыра түсіреді.
Түкті эмульсиялық майсыздандыруды қой терісінің тері ұлпасын
майсыздандырумен шатастырмаған жөн. Тері ұлпасындағы, әсіресе, терінің
омыртқа бөлігіндегі май аталмыш кезеңде тиімді алынбайды. Бұл, бір жағынан,
жүн майымен салыстырғанда оны ерітудегі жоғары температураға, екінші
жағынан, өңдеудің аталған кезеңіндегі тері ұлпасы құрылымының жеткіліксіз
ашықтылығына байланысты. Тері ұлпасын майсыздандыруды органикалық
ерітінділердің экстракцияларымен яғни, химиялық тазалаумен жүргізу барынша
оңтайлы.
Алайда, қой терісін тиімді эмульсиялық майсыздандыру тері ұлпасындағы
майдың бірдей таралуын жақсартып, алдағы уақытта химиялық тазалауда өңдеу
кезінде оны жоюды жеңілдетеді.
1.5. ПИКЕЛЕУ
Аң терісі өндірісінде пикелеу процесі ерекше рөл атқарады. Жасалған
терілердің сапасының маңызды көрсеткіштерінің бірі тері ұлпасының
жұмсақтығы мен иілімдігі болып табылады. Бұл қасиеттер тері ұлпасының
талшықты құрылымының қарқынды бөлінуіне байланысты. Мұндай бөлінуге
(қопсытуға) шикізаттың бейтарап тұздардың – пикелеудің қатысуымен
қышқылдардың ерітінділерінде өңдеу процесінде қол жеткізіледі.
Дерма құрылымын жабыстыратын мукополисахаридтерді жою, сондай-ақ
коллагендегі молекулааралық байланыстардың бөліктерін бұзу салдарынан
талшық шоғырларын жіңішке элементтерге бөлу процесі өтеді, талшықтардың бір-
біріне қатысты орын ауыстыруы жеңілдейді, бұл тері ұлпасының жұмсақтығы мен
созылмалылығының артуына себепші болады. Бұдан басқа, пикелеуде тері
ұлпасынан балластық ақуыздарды бөліп алу жалғастырылады, нәтижесінде
дерманың сіңуі артады, яғни оның әр түрлі материалдарды сіңіру қабілеті
артады.
Терілік және ішіктік қой терісін өңдеудің ескі технологияларында
күкірт қышқылы мен натрий хлориді ерітіндісінде қатты пикелеу ұсынылатын.
Пикель күшті болған сайын оның қопсытылуына әкеп соқтыратын коллагеннің
талшықты құрылымына қарқындырақ әсер етеді деп саналатын. Бүгінде мамық-
тері шикізатын органикалық қышқылдармен өңдеу мейлінше тиімді деген пікір
жалпыға бірдей қабылданған болып табылады.
Қышқылдарды сіңіру олардың коллагенге тектілігінің жақындығына
байланысты. Тектіліктерінің алыстауынан қол жетімді қышқылдарды келесі
тәртіпте орналастыруға болады:
күкірт тұз құмырсқа гликолді сүт сірке.
Минералды қышқылдардың колагенге жоғары тектілік жақындығы олардың
жіңішке құрылым элементтеріне дейін бірдей таралуына кдергі жасайды.
Қышқыл, басымды түрде, сыртқы қабаттарда, тереңге бармай байланыс жасайды.
Сондықтан жіңішке қопсу әсері жоқ. Минералдық қышқылдар жанама тізбелерге
де, коллагеннің басты тізбелеріндегі пептитті байланыстарға да бірдей әсер
етеді, бұл тері ұлпасының беріктілігінің нашарлауына әкеп соқтырады.
Тектілігінің жақындығының кемуіне қарай органикалық қышқылдар
талшықты құрылымда тереңге дейін ене алады. Олар коллагеннің жанама
тізбелерімен өзара әрекет етіп, талшықаралық байланыстарды бұзуға септігін
тигізеді, яғни дисперсиялық әрекет жасайды. Бұдан басқа, органикалық
қышқылдардың ерітінділерінде коллаген құрылымындағы ақуыз-көмірсу
кешендерін бұзу үшін және талшықаралық кеңістіктегі мукополисахаридтер мен
еритін ақуыздарды алу үшін оңтайлы рН құрылады. Оның салдары болып
құрылымның жіңішке қопсуы табылады.
рН-тің жоғары мағынасы органикалық қышқылдардың пикелінде пайдалану
кезінде илеудегі негізділіктің артуын жеңілдетіп, қалың тері ұлпасын
илеудің бірқалыпты байланыстылығын қамтамасыз етеді, соңғы нәтижесінде тері
жұмсақ болады.
Қой терісін өңдеу кезінде құмырсқа қышқылын пайдалану ұсынылады. Ол
органикалық қышқылдардың бір қатарында ең белсенді болып табылады, өйткені
аз молекулярлық салмаққа ие. Құмырсқа қышқылы коллагеннің құрылымын жақсы
талшықтап, тері ұлпасының беріктігін төмендетпейді. Бұдан басқа, ол хромның
илеу қосылысына қатысы бойынша жасырушы әрекетке ие. Аң терісін өңдеу
кезінде ұсынылатын сүт және гликолді қышқылға қарағанда, ол аз мөлшерде
бүркейді, яғни илеу әрекеті онша төмендемейді.
Коллаген құрылымын көмірсулардан, липидтерден және еритін ақуыздардан
тазартуды жеңілдету үшін пикелеу кезеңінде қышқыл ортада белсенді ферментті
препараттарды пайдалану мақсатқа сай. Lowenstein компаниясы Elbro SR
материалын ұсынады, ол қышқыл мен тұз бар кезде белсенді және рН 2,8-2,9
интервалында жұмыс істейді. Аталмыш препарат кешенді іс-әрекеттермен
сипатталады, яғни оның құрамына белсенділігі жүн-тері шикізатын өңдеу
жағдайларында тепе-тең болатын протеаздар, амилаздар, липаздар кіреді.
Әсіресе, Elbro SR аң терісі масатының өндірісінде тиімді. Оны пикелде 1-2
гл шығысымен пайдалану терілердің жұмсақтығын арттыруға, олардың салмағын
азайтуға, сондай-ақ илеу бірдейлігін жақсартуға мүмкіндік береді. Алайда,
ферменттердің мөлшерін шамадан тыс арттыру тері ұлпасының артық қопсуына,
әсіресе, жанама учаскелерінде, себепші болады. Ферментативтік өңдеудің
оңтайлы жағдайлары былай анықталады: шикізаттың сапалылығы, қолда бар
жабдық, қолданылатын материалдар және т.б.
Пикелеудің негізгі мақсатын, яғни дерманың құрылымдық элементтерін
бөлуді назарға ала отырып, аталған кезеңдегі майлы заттарды қолданудың
мақсатқа сай болуы жөніндегі мәселеге абай болу керек. Кейбір фирмалар
дерма құрылымындағы қышқылдарды бірқалыпты үлестіру үшін пикелеуде майлы
препараттарды қосуды ұсынады. Алайда, бұл мақсатқа барлық майлар сәйкес
келе бермейді, тек тері ұлпасындағы табиғи майды дисперсиялауға ғана
қабілеттері бар. Бұл май құрылымда өте бірдей етіп үлестірілген, оның көп
мөлшерде жинақталуы терінің омыртқа және мойын бөліктерінде байқалады.
Табиғи май қышқылдың сіңуіне, ал бұдан әрі илеуіштің коллагеннің жіңішке
құрылымына енуіне кедергі жасайды. Нәтижесінде майдың көп мөлшерде
дайындалу учаскелері аз өңделген, яғни қатты болып келеді. Табиғи майды
дисперсиялау жағынан дерма құрылымында пикелеудегі май шығаратын
материалдарды емес, ПАВ-тың аз мөлшерін қолдануды есептеуге болады. Бұл
мақсат үшін бұдан бұрын аталып өткен Wetter НАС материалын ұсынуға болады.
Аталмыш өнім сулау әрекетінен басқа табиғи майды жақсы эмульсиялау
қабілетіне ие, тері ұлпасының құрылымына қышқылдың терең диффузиясын
жеңілдетеді. Wetter НАС тұз ерітінділерінде, оның ішінде рН-тің төмен
мәндерінде және төмен температура кезінде тұрақты, бұл өңдеудің аталған
кезеңінде өте маңызды.
Бромкрезолды жасыл индикатордың сынамасы кезінде терілерді өтпелі
пикелеуді бастаудан соң бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz