Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша электрондық оқулық құрастыру
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке шолу
1.1 Оқыту әдістері және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..5
1.2 Биологиялық білім беруде инновациялық технологияны қолдану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3Электрондық оқулық және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Зерттеу материалдары және әдістері
2.1 Электрондық оқулық жасайтын
бағдарлама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 Зерттеу нәтижелері және талқылау
3.1 Қолданбалы биология мен топырақтану негіздері пәні бойынша электрондық
оқулықтың құрылымы мен қолдану тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ...17
3.2 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3.3 Топырақтану ғылымының дамуы және топырақтану
негізі ... ... ... ... ... ... ...19
3.4 Жер шаруашылығының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21
3.5 Агрохимия
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .22
3.6 Егін шаруашылығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...23
3.7 Көкөніс
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
3.8 Жеміс- жидек
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 27
3.9 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша зертханалық
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
3.10 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.11 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша
глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..92
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 2006 жылдың 1 наурызындағы Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа жолдауында
Электрондық үкімет жүйесін шұғыл енгізу қажеттілігін әдейі баса
көрсеткім келеді деп нақты атап көрсетті. Қазіргі заман - ғылыми және
ақпараттық технологиялар заманы. Уақыт өткен сайын ақпараттардың таралуы да
арта түсуде. Кейінгі кезде ақпараттар көлемінің артуы мен компьютерлік
технологиялардың жылдам дамуына байланысты компьютерлік технологиялармен
оқытуды белсенді түрде дамытып келеді [1].
Ақпараттық - комуникациялық технология электронды есептеуіш
техникасымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға,
модельдеуге, электронды оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға,
интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламаларына негізделеді
[1].
Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін
көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты оқу, тәжірибелік және теориялық
мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді жүргізуді талап етеді.
Мысалға алсақ, бірнеше жылдар бұрын ақпаратты игеру үшін оқушылар тек кітап
қолданса, қазіргі кезде мектептерде интерактивті тақталар, мультимедиа
кабинеттері орнатылған. Ақпараттық-коммуникациялық технологияның келешек
ұрпақты жан- жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол,
еркін дамуына жол ашатын педагогикалық, психологиялық жағдай жасау үшін де
тигізер пайдасы аса мол. Осыған орай оқып үйрену құралдарына жататын
электронды оқулықтар қазіргі таңда жиі қолданыста [2].
Қалыпты оқулықтарға қарағанда электронды оқулықтың көлемі шағын және
сонымен қатар оның берер мәліметі толығырақ болады. Дискіні пайдалану да
жеңіл, түсінбей қалған жағдайда бір оқыған материалға қайтып оралу да қиын
емес. Кітапты парақтап отырғаннан гөрі пернелерді басып кез келген
тақырыпқа да оңай көшуге болады. Мұндай электронды оқу құралы білім
алушыларды қызықтырып, сол пәнді әрі қарай тереңдетіп оқуға итермелейді
[2].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қолданбалы биология және топырақтану
негіздері пәні бойынша жоғары оқу орнына арналған электрондық оқулық
құрастыру.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
• Қолданбалы биология және топырақтану негіздері тарауы бойынша
электрондық оқулық жасау;
• Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәнінің тарауларын
талдау;
• Зертханалық жұмыстарды жинақтау және тест тапсырмаларын құрастыру;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаналығы. Жоғары оқу орындарында қазақ
тілінде кітаптардың жетіспеушілігінен электрондық оқулық құрастыру.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қолданбалы биология және
топырақтану негіздері бойынша құрастырылған электронды оқу құралы жоғарғы
оқу орнында қазақ тілінде оқытылатын биология мамандығының студенттерін
оқыту барысында қолдануға болады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық
мамандығында білім алатын жас мамандарды оқыту барысында қолдануға
мүмкіндік береді.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Оқыту әдістері және оның түрлері
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің
біріне айналуда. Дүние жүзінде білім алуға деген азаматтардың құлшынысы
артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасына, көлеміне, ойлау
деңгейіне байланысты [1].
Осы тұрғыда күні жаңа технологияның тиімді әдістерін, жас ұрпақтың
бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық тәрбие беру
ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін
арттырып отырмаса, бала білімінің де даму деңгейі төмендейді. Осының бәрі
бір күннің іс-әрекеті емес. Оған уақыт керек. Ұстаздық ету уақыт ұту емес,
өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау деп, Ж.Ж. Руссо бекер айтпаған
[2].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен
қарауға мүмкіндік береді [2].
Жалпы білім беретін мектептегі биология пәнінің негізі бастауыш білім
беру стандартындағы дүниетану пәні негізінде құрылады. Бұл пән бойынша
оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен
мәдениеті, этика, эстетика, адам- адам, адам- қоғам, адам- табиғат
арасындағы қарым- қатынас түрлері жайында ғылыми сарамандық ұғымдар
беріледі. Пәнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі:
адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Биология, химия, георафия
пәндерінің бастама негіздері қаланып, соның ішінде қоршаған дүние заттары,
құбылыстары, табиғат экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады [3].
Биология – бұл орта буында алғаш қосылатын пән. Сондықтан оқушы орта
буында өсімдік құрылысы, өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы
баспалдағымен танысады. Осы пәнді оқытуда жаңа технологиялардың тиімді
әдісін жетілдіру барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын
оқуға көшу, мұғаліммен оқушының субъектіге түсіп ынтымақтастықта болуын
қажет етеді. Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған азаматтандыру
мәселесі еркін білім беруде оқушының және тұлғалық күйінің дамуына
шығармашылық деңгейінің өсуіне көмектесетін жоба қажет болады. Осы тұрғыда
сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы оқушылардың тұлғасын дамытуға зор үлес
қосады [3].
Сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы стратегияларды пайдаланып білім
алушылардың ізденушілік, зерттеушілік әрекетін ұйымдастыруға жол ашылады.
Оқушы жүрегіне жол тауып оның білімге деген құшштарлығын арттырып, өзін-
өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара
ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға деген қабілетін зерттей отырып,
тұлғаның негізінің ашылуына жол ашатын– өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде
ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуқа
деген қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол ашатын –
ұстаз [4].
Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс
бірлігін қатар дамытуы қажет. Бұл жердегі басты тұлға- оқушы, ал мұғалім –
жетелеуші, бағыттаушы болып табылады. Осы әрекетте ынтымақтастық болмайынша
оқытудың нәтижесі болмайды [4].
Биология пәнін оқушыға меңгерту үшін стандарттық бағдарламаны игеруде
оқушыны қалыптастырып, оны қызықтыру үшін сабақ берудің оңай жолдарын,
тәсілін табу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бұл пәннің мақсаты
оқушылардың қызығуын арттырып қоршаған ортаны қорғауға экологиялық
сауаттылығын дамыту кезінде ішкі сезімін оятып, өзін танып біліп, кез
келген әрекетке жауапкершілікпен, шығармашылықпен қарау деңгейіне жеткізу.
Оқу мен жазу сын арқылы тұрғысынан ойлау жобасымен танысып, оның
стратегияларын өз тәжірибесінде қолданғандар өздерінің кәсіптік
біліктілігінің жоғарылағаны байқалады [4].
Жалпы жоғарыдағы айтылған стратегияларды орындау барысындағы оқушы іс-
әрекетіне тоқталсақ;
- қоюға үйренеді;
- әр нәрсеге өз көз қарасы қалыптасады;
- бұрынғы білетіндерін салыстырады;
- бірігіп жұмыс жасайды;
- бір- бірімен тіл табысады келісімге келуді үйренеді;
- қорытынды жасай алады.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізіндегі сабақ процесінде
оқытушы нәтижеге жетеді:
- жүйелі тапсырма беруге ұмтылады;
- оқушыны басқа жақтарына таниды;
- өзін жетекші, бағыттаушы ретінде таниды;
- өзі білмейтін ақпараттарға тап болады;
- оқушының жұмысын бағалайды.
Осы міндеттерді орындауға ұстаз өзінің тақырыбы мен сабақ процесіндегі
стратегияларды ұтымды пайдаланып, оқушылар арасында жеке, топтық іс-
әрекеттерді ұйымдастырады [5].
Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу стратегияларын сабақта
пайдалана отырып, өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады:
• Оқушымен мұғалімнің кең дәрежеде сыйласуына;
• Оқушыларға өз пікірін айта білуіне;
• Оқыту процесіне барлық оқушыларды қамтуға;
• Шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды [5].
Ал енді ең маңыздысы- сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы оқушылардың
жеке тұлға болып қалыптасуына жол ашатын жоба. Жаңа технологияларды
күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін әр мұғалім өзінің алдында
отырған оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогтік мақсат-
мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға болады.
Жаңа технологияларды жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін
бағалауы ерекше орын алады [6].
1.2. Биологиялық білім беруде инновациялық технологияны қолдану жолдары
Қазақстан Республикасының білім дамытудың мемлекеттік бағдарламасында
...басты нәрсе білім, білік дағдылары механикалық түрде беру емес,
ақпараттық- интеллектуалдық ресурстарды өз бетімен ала алатын және талдай
білетін, идея бере алатын, ылғи даму үстінде болатын және жылдам
өзгерістегі әлем жағдайында іске асыра алатын тұлға қалыптастыру болып
саналады.- деп көрсетілген [7].
Жалпы білім беру мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне мектеп оқушысын
белгілі бір қажетті біліктілер мен дағдылардың иесі, жас ерекшелігіне
байланысты өз жасын қалыптастыруға күш жұмсап, еңбектенетін бала деп
қарастыратын, осыған орай көп құрылымды білім мен тәрбие мазмұнын анықтап,
құруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта оқыту идеясы арқау болады.
Сонымен қатар қай мемлекетті айтар болсақ, негізгі тірегі- білімді,
білікті, іскер, белсенді адамдар екені айқын. Сондықтан қоғам талабына сай
ол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені
даусыз. Осыған орай қазір Республикада білім берудің жаңа жүйесі жасалынып
әлемдік білім кеңістігіне ену бағытында елеулі істер атқарылды, атап
айтқанда:
- білім парадигмасы өзгерді;
- білім беру үлгісінің жаңа үлгісі (моделі) жасалынды.
- білім берудің ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасы қабылданды;
- жаңа мазмұн мен оқу кешендері дайындалды.
Жаңа заман маманы қазіргі кезде озық идеяларды игерген, сауатты
шығармашыл, сонымен қатар, онда адами қабілеттері дамыған болуы тиіс [7].
Оқыту технологияларын пайдалану мынадай мүмкіндіктерге жол ашады.
- есте сақтауға негізделіп, меңгерілген білімді пайдалана отырып, ақыл-
ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статикалық үлгісінен, ақыл-ой әрекетінің динамикалық
құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту
бағдарламасына өту.
Педагогикалық үрдісті технологияландыру- бұл бүгінгі күннің
қажеттілігі.
Педагогикалық технологиялардың түрлері де көп. Бірақ оларды пайдаланып
нәтижесін көрмей жүрген мұғалімдерге оларға көшу қиындық әкелуде. Бұл ретте
оқыту технологиясының
- оқушылардың оқуға деген ынтасын тудыратын;
- оқудағы танымдық іс- әрекетті оңтайлы ұйымдастыруға көмектесетін;
- мұғалімнің шығармашылығына жол ашатын;
- мұғалім жұмысының нәтижелі әрі жинақты болуына көмектесетін;
- оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін оқу үрдісінің
негізгі компоненті екендігін әрбір маманның білгені абзал [7]
Оқыту технологияларын пайдалануда мына жағдайлар еске алынуы қажет.
- қоғамның түлекке қойып отырған талабы;
-таңдалып отырған технологияларды іске асыруға мектептің мүмкіндігі
мен нақты жағдайға сәйкестігі;
- жұмыстың жүйелілігі;
- бұл үрдістің тиімділігі.
Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасып жатқаны
белгілі. Бұл үрдіс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді.
Білім парадигмасының өзгеруі білетін адам парадигмасын өмір сүруге
дайын адам, әрекетшіл адам парадигмасымен ауыстыруды қажет етеді. Бұл
әдістеме көп өзгерістерді көп өзгерістерді енгізуді талап етеді. Бұдан
білімді адам- деген мағынаның қажеттігінің кеңеюі туындады. Сонымен
білімді адам тек білімді емес, оның осы білім негізінде өмірге өз көзқарасы
қалыптасқан, қазіргі күрделі жағдайда өз бағытын бағдарлай алатын, өмірде
жеке тұлға ретінде өз орнын табуға қабілетті адам. Ал білім беру ісі жеке
тұлғаның жан- жақты дамуына барлық мүмкіндікті қамтамасыз етуі қажет [8].
Осы білім парадигмасының нәтижесінде бәлетін адам парадигмасына
ауыстыру бағытындағы білім берудегі негізгі бағыт өз қызметін істей алатын,
барлық оқу мазмұны мен жаңа оқыту технологияларрын өзінен өткізу арқылы
өзінің бағытын анықтай алатынадам тәрбиелеуге негізделген. Парадигма (латын
тілінен- paradeifma)- үлгі деген мағынаны білдіреді (кесте 1) [8].
Қазіргі білім парадигмасы баланың тұлғалы жеке дамуына бағытталған.
Соңғы кезде барлық педагогикалық ұжымдар оқушының тұлғалық дамуына
бағытталған инновациялық оқыту технологияларын тиімді пайдалануға ұмтылуда.
Осыған орай жаңа білім парадигмасынан туындайтын жаңа педагогикалық
технологиялардың жүйесі қалыптасады [8].
Педагогикалық жүйе белгілі бір мақсаттағы жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған іске жүзеге асыру үшін бір-бірімен байланысқан әдістер мен
құралдардың жиынтығы [9].
Біртұтас педагогикалық үрдістерде жүйе өзгеретін болғандықтан оның
компоненттері де өзгерді. Бұл кездегі жаңа мақсат-өз бетімен білім алуға
негізделген. Ол өз ретінде білім мазмұны мен әдістерінің және оқу құралдары
мен формаларының өзгеруіне алып келеді.
Осыған орай оқушылардың таным білу іс- әрекеті өзгереді [9].
Жаңа инновациялық технология- оқушы құзырлығын дамытудың негізі.
Оқыту технологияларын пайдалануда мына жағдайды еске алынуы қажет.
Олар:
- қоғамның түлекке қойып отырған талабы;
- талданып отырған технологияларды іске асыруға мектептің мүмкіндігі
мен нақты жағдайға сәйкестігі;
- жұмыстың жүйелілігі;
- бұл үрдістің тиімділігі.
Жеке тұлғаның дамуының қозғаушы күші мен оның көзі – тұлғаның сол
кезге дейінгі жинақталған интелектуалдық, адамгершілік және рухани
потенциялын пайдалана отырып, өзін-өзі жетілдіру мен жеке дамуға
бағытталған қажеттілігі болып табылады [9].
Маманға қойылатын талап–орта мектепті бітіруші түлектің бәсекелесу
мүмкіндігін тудыра алуын қадағалау. Соған байланысты адамның моделі
мынадай:
Кәсіби компетентті;
Ғылыми көзқарасы бар;
Креативті менталитетті, өзін-өзі дамытуға, жетілдіруге тырысатын;
Жоғары мәдениетті, адамгершілігі бар;
Салауатты қмір салтын сақтайтын;
Компьютерлік сауаттылық.
Бұл қасиеттерінің қалыптасуына оқушы үнемі өздігінен жұмыс істеп, ең
алдымен қызығушылығын таныта алуы қажет. Жақсы нәтижеге жету үшін
орындалатын жұмысты жетілдіру мен жаңарту тиіс. Оқушы қажетті ақпаратты
тауып, оны талдап, тиісті материалдарды ұтымды пайдалана алса бойындағы
мына қабілеттерді жетілдіруге жол ашады.
Жаңа білімді белсенді меңгеруге;
Алға қойған мәселені шығармашылықпен шешуге;
Жеке тұлғалық қабілетінің айқын көрінуіне;
Әр түрлі тапсырммалар бойынша практикалық дағдының қалыптасуына.
Сонымен қатар өз бетімен орындайтын жұмыстар:
Арнайы әдебиеттермен,
Мерзімді басылымдармен,
Анықтамалық материалдармен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырады,
Ұйымшылдыққа, алға қойған міндеттерді шешуге белсенділікке үйретеді [10].
Негізгі мақсат- оқушының барынша көп білуі емес, оның өзіне қажетті
білімді біліп, табуға үйренуі, оқу, кәсіптік, тұрмыс мәселесін кез-келген
жағдайда шешіп, іс-әрекет жасай алатын болуы керек. Жас ұрпақты білім
беруде қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтардан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөліп қарауға болмайды. Осы
орайда жаңа технологияның ұтымдылығы оқушының өздігінен білім алуға, өзін-
өзі тәрбиелеуге ықпалы зор [10].
Жаңа инновациялық технология – білім сапасының кепілі. 1970 жылдан
бастау алған педагогикалық технологияның қазіргі таңда мынадай түрлері
қолданылуда.
Интегративтік- контексті оқыту (Муйтунова)
Инновациялық оқыту (Якушова)
Интегрвтивтік- модульдік оқыту (Ласточкин, Пак, Злоткин)
Осы заманғы ақпараттық технология (Кузнецова)
Ойын технологиясы (Кузнецова, Александрова, Тыльдсепп)
Дәстүрлі емес технология (Суртаева, Титова)
Компьютер- рейтингілік технология (Пак)
Жоғарыда аталған педагогикалық технологияның жалпы алған негізгі
функциялары:
Әлеуметтік – педагогикалық (адам тұлғасын қалыптастыру жайлы, қоғам
тапсырысын орындау);
Білімділік (оқыту, тәрбиелеу, дамыту);
Нәтижелік- бағалау;
Оңтайландыру (тұлғаның даму үрдісін жақсарту).
Осыған орай әр мектептерде химия, биология пәндерінен интегративті оқыту
технологиясын қолданылып келеді. Химия, биология пәнддерін интегративтивті
оқытуда тұтас білім беруде бұрыннан белгілі бір текті және әр алуан құрам
бөліктердің (мақсат, мазмұн, әдіс, форма, құрал технология, жағдай) басын
біріктіруге негізделген оқыту үрдісі екендігін айқын аңғаруға болады [10].
Интегративті оқыту технологиясының басты функциялары:
Әдіснамалық;
Кіріктірушілік;
Қалыптастырушылық;
Интеграция сөзі integer- біртұтас деген мағынаны білдіреді.
Интеграциялық технологияны пайдалану барысында оқушы тақырыпқа сай барлық
пәндерден мағұлмат алады,іздемпаздылыққа тәрбиеленеді,білім алу деңгейі
ұлғаяды, танымдылығы артады [10].
Жаңа педагогикалық технологияның пайдалану мұғалім мен оқушы іc-
әрекеті арқылы қалыптасады. Нәтижесінде:
1.Оқу үрдісінде толық нәтиже береді.
2.Оқушы білімі шынайы бағаланады.
3.Оқушының шығармашылық қабілеті артады.
4.Білім сапасының артуына ықпал жасайды.
Қорыта келе айтарым: мұғалім жаңа технологияны тиімді меңгергенде
өзінің интеллектуалдық, кәсіби, адами, рухани дамуына көз жеткізеді. Ал оқу
үрдісінде жаңа технологияларды қолдану заман талабы. Сондықтан мұғалім
әрдайым оқуын тоқтатпау керек, тоқтатқан жағдайда ол да мұғалім болуын
тоқтатады,- деген пікірдің шынайлығы көрінеді. Олай болса, оқи отырып
оқыту арқылы жан- жақты дамыған тұлға тәрбиелеу [10].
1.3 Электрондық оқулық және оның құрылымы
Электронды оқулық дегенiмiз – бұл дидактикалық әдiс-тәсiлдер мен
ақпараттық технологияны қолдануға негiзделген түбегейлi жүйе. Электронды
оқулықпен оқыту, оқытушының студентпен жеке жұмыс iстегенiндей болады.
Дәстүрлi оқытуда кейбiр студенттер түсiнбей қалған материалды оқытушыдан
қайталап сұрай беруге кейде қысылады, сол себептi жаңа тақырыпты дұрыс
қабылдай алмауына әкеп соғады. Ал электронды оқулықпен жеке жұмыс iстеуiнiң
арқасында сол тақырыпты бiрнеше қайталап оқуына, тыңдауына, тiптi
түсiнбеген сөздi бөлiп анықтама бөлiмiнен қарауға, сол сөздiң түсiндiрмесiн
бiлуiне, оның грамматикалық жасалу жолдарын бiлуiне көптен-көп көмегiн
тигiзедi [11].
Қазiргi кезде бiлiм беру мақсаты студенттерге барынша көп ақпарат беруде
ғана емес, сонымен қатар студенттерге өз бетiнше пәндiк ақпараттарды өзi
тауып қолдануға үйрету.
Оның бәрi электронды оқулықтарда әр түрлi тапсырмалар,
жатттығулар арқылы берiлiп отырады. Осындай жаттығуларды, тапсырмаларды
орындауда, студент өз бетiнше алдыңғы өтiлген тақырыпқа оралуына, кейбiр
сiлтемелерге, анықтамаларға оралып қайталауына мүмкiндiктер бар [11].
Электронды оқулықтар студенттiң бiлiм сапасын бақылау жүйесiн өзгертуге
мүмкiндiк жасайды. Дәстүрлi оқытуда әр студенттi оқытушы тарапынан бақылау
өте жиi болмай қалуы да кездеседi, ал электронды оқулықтың көмегiмен оқыту
үрдiсiнiң әр этапын бақылай алады. Тiптi кейде тапсырманың дұрыс орындалуын
ғана қадағалап қоймай, қате орындаған жағдайда оқулықтың тарауына, керектi
тақырыбына немесе қажет ақпарға сiлтемелер берiп отырады. Бұл студент үшiн,
бiрiншiден үлкен көмек, жеңiлдiктер туғызса, екiншiден, сол материалды
автоматты түрде бақылап, әдiл бағасын беруге, студентке қажетiне қарай
кеңес беруге, сол жайында барынша мәлiмет алуға мүмкiндiк жасайды [11].
Сонымен қатар студент грамматикалық анықтамаларды оқи отырып бiлiмiн
тереңдете алады. Мiне, осындай мүмкiндiктердiң барлығы оқудың мотивациясын
күшейтедi, студенттердiң тiлге деген қызығушылығын арттырады, оқуға деген
белсендiлiгiн арттырады, оқытудың дәстүрлi ұйымдастыру формасынан шығып,
оқытуды даралауды күшейтуге көп көмегiн тигiзедi [11].
Электронды оқулықта берiлген мәтiндiк материалдар белгiлi бiр
қатынас жағдаяттарында қолданылатын сөйлемдердi құрайды. Сұхбаттар көлемi
жағынан шағын және жеңiл жатталады. Сұхбаттық жағдаяттар қазақ тiлiнде бiр-
бiрiне сұрақтар қойып және жауап қайтара алуға үйретедi. Сонымен қатар
берiлген тақырып төңiрегiндегi сөйлемдер мен әңгiмелердi микрофонның
көмегiмен компьютерге басып, өздерi тыңдап, өзiн-өзi тексеруге, дұрыс
сөйлеуге көмектеседi [12].
Мысалға, электронды оқулықтағы бiр тақырыпқа тоқталатын болсақ, алғашында
сол тақырып бойынша мәтiн берiлген.
1. Осы мәтiндi студент тыңдайды, оқиды, сонан соң барып тақырыптық
сөздiктерге көңiл аударады.
2. Жаңа сөздердiң аудармасын iздеп тауып алғаннан кейiн, сол сөздермен
басқа жағдаяттарда қолдануға болатын сөйлемдер құрастырады.
3. Осы құрастырған сөйлемдерiн қолдана отырып жағдаяттар ойластырады.
4. Өздерi ойластырған жағдаяттарды қолдана отырып сұхбат құрастырады.
5. Сұхбаттарды бiрiншi жақтан құрастырғаннан кейiн, оны үшiншi жаққа
аударып айтып бередi.
6. Берiлген тақырып көлемiнде түрлi жаттығулар мен тапсырмалар
орындайды.
7. Сөйлемдегi сөздердiң орын тәртiбiн дұрыс қою арқылы сөйлем
құрастырады.
8. Сөйлемдегi жетпей тұрған сөздi табу арқылы, сөйлемнiң мағынасын
түсiнуiн аңғартады.
9. Компьютермен сұхбаттасу арқылы қойылған сұраққа дұрыс жауап бере
алатындығын көрсетедi.
10. Әңгiменi қостай отырып, сол тақырып көлемiнде сөйлесе алатындығын
байқатады.
11. Сөйлемдегi сөздердiң жалғауларын дұрыс қоюы грамматиканы
түсiнгендiгiн бiлгiзедi.
12. Сөйтiп көптеген жаттығулармен тапсырманы дұрыс орындағанда барып
өз өмiрiнде осы тақырыпты қолдана отырып әңгiме құрастыруға дейiн жетедi .
Электронды оқулықтар студенттердiң:
- бiлiм деңгейiн тереңдетуге;
- ауызекi тiлде сөйлей бiлу дағдыларын қалыптастыруға;
- өз бетiнше iздену қабiлетiн қалыптастыруға;
- ойларын дамытуға;
- студенттердiң сөздiк қорының молаюына;
- тiлдi үйренуге деген ынтасы мен қызығушылығының артуына;
- сабақта өзiн еркiн ұстап, өз мүмкiншiлiгiн кеңiнен пайдалана алуына;
- өз iсiне талдау жасай алуға көптен-көп көмегiн тигiзедi [12].
Электрондық оқулық және оның құрылымы
Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасының
негiзгi бағыттарының бiрi – оқыту процесiн ақпараттандыру. Аталған бағытты
жүзеге асыру үшiн жаңа буын оқулықтарын электрондық вариантқа аудару қажет.
Электрондық оқулықтың мазмұны оқушының интеллектiлiк ойлау қабiлетiн
дамытуға бағытталуы қажет және оның мына қасиеттердi қанағаттандыруы
жеткiлiктi: жинақтылық, жүйелiлiк, эстетикалық көркемдiлiгi, жылдамдылығы
және т.б.
Электрондық оқулықтар ара қашықтықтан оқыту формасына негiзделiп
жасақталады және оны жүзеге асыру үшiн қолданылады [12].
Осы уақытқа дейiн бақылаушы, жаттықтырушы, модельдеушi, дидактикалық
ойындар сияқты қолданбалы программалар қолданылып келдi. Бұл программалар
оқушының өздiгiнен оқып-үйренуiне және өзiндiк жұмыс жасау қабiлетiн
дамытуға мүмкiндiк бередi.
Электрондық оқулықты құрастырған кезде оның мәтiндiк ақпараттан гөрi
графиктiк ақпарат көбiрек қамтылуы керек, себебi ол оқушының ақпаратты тез,
әрi көрнекi түрде қабылдауына жағдай жасайды [12,13].
Электрондық оқулықтың құрылымы
Бiз оқулықтың сыртқы құрылымын қарастыратын боламыз. Оқулықтың
сапалылығы тақырыптық мазмұнның баяндалуымен анықталады. Егер аталған
оқулық бойынша үйренушi сынақ немесе емтихан тапсыратын болса, онда оның
мазмұндық материалы келесi үш түрде өрнектелетiн болады:
материалдың мәтiн, сурет, график, кескiн, кесте және т.б. түрлерде
баяндалуы. Ол оның дәстүрлi оқулықтан ерекшелiгiн көрсетедi.
материалдың кескiн түрiнде баяндалуы – оқулық мазмұнының графиктiк-мәтiндiк
түрде бейнеленуi. Онда оқу материалының негiзгi идеясын айқындайтын
үзiндiлерiн оқушының меңгеруiне ыңғайлы етiп, графиктiк түрде бейнелеу.
Өзiндiк тексерудiң (өзiндiк бақылаудың) тестiлiк жүйесi. Онда оқу
материалын қаншалықты деңгейде меңгергенiн айқындайтын сұрақтар мен
тапсырмалар берiледi [13].
Материалдың мұндай түрде бейнеленуi оқушының есте сақтау қабiлетiнiң
дамуына және өткен материалды ұмытпай, оны дамытуына игi әсерiн тигiзедi.
Ал ендi электрондық оқулықтың құрылымдық элементтерiне жан-жақты
тоқталайық:
сыртқы бетi;
титульдық экран;
мазмұны;
аннотация;
оқу материалының толық баяндалуы (кескiндер, кестелер, графиктер,
бейнелер);
оқу материалының қысқаша мазмұны (кескiн курс түрiнде берiлуi);
қосымша әдебиеттер (оның тiзiмiн ғана емес, мәтiндердi де енгiзу қажет);
өзiндiк бiлiмдi тексеру жүйесi;
өзiндiк бақылау жүйесi;
мәтiндiк үзiндiлердi iздеу функциясы;
авторлар тiзiмi;
терминдiк сөздер;
оқулықтың элементтерiн басқару бойынша анықтамалық жүйе;
оқулықпен жұмысты басқару жүйесi [13].
Әрбiр құрылымдық элементке жеке-жеке тоқталып, сипаттама берейiк:
Сыртқы бетi түрлi-түстi бояулармен боялып, эстетикалық тұрғыдан әдемi
безендiрiлуi қажет. Ол үшiн графиктiк қойылымдар мен түстер қолданылады.
Оқулықты көрмеге қою мақсатында анимациялық құбылыстармен безендiрiлуi
қажет.
Титульдық экран. Онда оқулықтың атауы, жоғарғы бiлiм мекемелерi (мысалы,
Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi), авторлық құқық,
оқулықтан лицензиядан өткен белгiсi, баспаға тапсырылған күнi, оқулық
авторларының мекемелерi туралы ақпараттар жазылады.
Мазмұны. Ол оқулықтың негiзгi құрылымдық элементтерiнiң қатарына енедi.
Оқулық мазмұнының негiзгi құрылымдық бөлiктерiн шағын түрде үйренушiнiң
оқуына жеңiл болатындай етiп көрсету қажет [13,14].
Электрондық оқулыққа қойылатын талаптар:
Жан- жақтылығы.
Iзгiлiктiлiк. Онда кез келген орындаушы өзiне қажеттi бiлiмдi ала алады.
Бейiмдiлiгi. Ұсынылып отырған оқу материалы барлық орындаушылар үшiн
бiрмәндi болуы керек. Бiрақ оқу материалы әр түрлi формада берiлуi мүмкiн.
Модульдiк. Кез келген электрондық оқулықты дәстүрлi оқулықтар негiзiнде
құрылымын жасақтау.
Экономикалық тиiмдiлiгi. Аталған оқулыққа сұраныс көп болуы қажет және
сәйкес түсетiн пайданы да қарастыру қажет.
Тұтынушыға бағдарлау [14].
Электрондық оқулықтың құрамы:
аннотация;
пән туралы қысқаша ақпарат;
жұмыс бағдарламалары;
электрондық оқулықпен және оның бөлiктерiмен жұмыс жасау туралы әдiстемелiк
нұсқаулар;
ұсынылатын бiлiм беру бағдарламалары;
теориялық материалдар (лекция конспектiлерi);
теориялық материалдарға негiзделген оқу құралы;
практикалық жұмыстарды орындауға негiзделген әдiстемелiк құрал;
практикалық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тiзiмi;
бақылау тапсырмалары;
лабораториялық жұмыстардың әдiстемелiк нұсқалары;
бiлiмдi бағалау критерийлерiн айқындайтын тапсырмалар;
бақылау тестiлерiнiң жинағы;
телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлерi мен
графигi;
глоссарий;
әдебиеттер тiзiмi және интернеттiң ақпараттық ресурстарына сiлтемелер;
озат мұғалiмдердiң жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
үйренушiнiң жұмыс папкасы;
мұғалiмнiң жұмыс папкасы.
Аталған құрам арқылы электрондық оқулықтың құрылымы тұрғызылады [14].
Электрондық оқулықты құрастыру мына алгоритм бойынша жүзеге асырылады:
Оқу пәнiнiң мазмұндық көлемiн бағалау.
Оқу элементтерiн үйренушiнiң бiлiмдiлiк, икемдiлiк дағдыларын
қалыптастыру деңгейiне сай анықтау.
Оқу материалын өзiндiк бiлiм алу деңгейiне бөлу.
Оқу материалының мазмұнының негiзгi элементтерi (тарау, тақырып, сабақтар)
аралығындағы мағыналық байланыстар жүйесiн айқындау.
электрондық сөздiк-анықтаманы (глоссарий) дайындау.
Әрбiр тақырыптар бойынша динамикалық және статистикалық компьютерлiк
слайдтар жиынтығынан құралған лекциялар конспектiсiн дайындау.
Тест материалдарын дайындау (тест тапсырмалары қиындықтары бойынша 3
деңгейде – жабық, ашық және типтiк емес есептердi шешу).
Көрнекi материалдарды электрондық түрде дайындау.
Өзiндiк және практикалық сабақтарды жүргiзетiн материалдарды дайындау.
Электрондық баспаны дайындау жұмыстарын мультимедиялық лабораториялардың
мамандары (программалаушы, дизайнер, инженер) жалғастырады [14].
2 Зерттеу материалдары және әдістері
2.1 Электрондық оқулық жасайтын бағдарлама
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын
боламыз.
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш (мен Microsoft Word 2010 бағдарламасын
пайдаланбақшымын)
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker (қондырылатын пакет істеу үшін)
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3
бағдарламаны дайындап алғандарыңыз жөн. Енді осы бағдарламаларды не үшін
пайдаланбақшымыз, сол туралы айтып өтейін.
Delphi 7 бағдарламасы арқыл біз болашақ электронды оқулығымыздың
каркасы, яғни қолданушы оны қалай көретіндігін жасамақшымыз. Ал
Microsoft Word 2010 бағдарламасы арқылы біз электронды оқулықтағы
мәтіндерді, аудиоларды, бейнелерді дайындап аламыз. PhotoShop бағдарламасы
арқылы біз электронды оқулығымызға фон дайындаймыз немесе суреттерді кесіп
қажетті қалыпқа келтіреміз [15]
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын материалдар
Электрондыоқулық туралы материалдар келесі әдебиеттен алынған:
Биолог анықтамалығы, №3-2010
Қуанбаев Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде
жетілдірудің дидактикалық негіздері. Автореферат канд. дисс. 2006.
Выготский Л.С., Занков Л.В. Дамыта оқыту. Москва, 1991ж.
Биолог анықтамалығы журналы. №5, 2011 ж.; referat.kaz.
3 Зерттеу нәтижелері және талқылау
3.1 Қолданбалы биология мен топырақтану негіздері пәні бойынша электрондық
оқулықтың құрылымы мен қолдану тиімділігі
Қолданбалы биология және топырақтану негіздері бойынша электрондық
оқулық Microsoft office FrontPage 2003 бағдарламасымен дайындалды. Оқу
құралы 6 бөлімнен, зертханалық жұмыстар, тест тапсырмалары, глоссарийден
құралған. Әрбір бөлімде қысқаша теориялық сипаттамалар мен суреттер
берілген. Зертханалық бөлімінде жұмыстардың оорындалу реті, анықтауыш
кестелер көрсетілген. Тесттік тапсырмалар әрбір бөлімге сәйкес
құрастырылған. Пән бойынша кездесетін жаңа терминдер глоссарий арқылы
түсіндіріледі
Бұл электрондық оқулық университетте тереңдетіп оқытатын арнайы
ақпараттық технологияның соңғы жетістіктерін кеңінен пайдалана отырып,
өзіміздің төл тілімізде алғаш рет дайындалған.
Қандай бөлімнің материалдарын оқып үйренiп жатқаныңызға қарамастан,
кез- келген қажеттi анықтамалық материалдарды, қарап көруге және
зертханалық жұмыстарды орындауға, тiптi қажет болған жағдайда басқа
бөлімшелеріне өтуге мүмкiндiгiңiз бар. Оқулықтың тiлi жатық, ал құрылымы
оқып үйренуге ыңғайлы. Оның негiзiне бүгiнде көпшiлiкке кеңiнен таныс
интернет- технологияның элементтерi алынған
3.2 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша жалпы
түсінік
Қолданбалы биология топырақтану негіздері жер шарында топырақ
түрлерінің таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы. Қолданбалы
биология топырақтану негіздері негізгі ұғымдары. Қолданбалы биология
топырақтану негіздерінің тарихи дамуы мен қалыптасуы. Қолданбалы биология
топырақтану негіздерінің практикалық маңызы. Ауылшаруашылығындағы
қолданбалы биология топырақтану негіздері шешетін мәселелер [16].
Пәнді оқып үйренудің міндеті:
Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәнін оқу барысында
студенттер топырақ түзілу процесі, оның әр түрлілігімен, таралу
ерекшеліктерімен таныса отырып, олардың жіктелу негізімен танысады.
Студенттерге топырақ құрамы, құрылымы, қасиеті және ауыл шаруашылығындағы
негізі туралы ұғым беріледі.
Теориялық курсты, лабораториялық және практикалық сабақтарды өту
нәтижесінде студенттерге топырақ классификациясының негіздері туралы ұғым
беру, өз бетімен топырақтың систематикалық тиістілігін анықтауда
салыстырмалы морфологиялық тәсілдерін, негіздерін меңгерту. Болашақ
мұғалімдерді мектеп жанындағы тәжірибе участоктарында жұмыстарды
ұйымдастыруға қажетті біліммен қаруландырады, тәрбиелік мәні зор ғылыми
жұмыстарды жүргізу әдістерін үйретеді [16].
Топырақтың әртүрлі ауыл шаруашылық дақылдар мен мал шаруашылығының
сипаттамалары негізінде, олардың халық шаруашылығындағы алатын орнын
анықтаушы белгілерін, топырақ дүниесінің алуан түрлілігін және оның
қалыптасуындағы негізгі заңдылықтарын, кеңістіктегі таралуын, құрылысын
және түзілуін оқыту, студенттерді қазіргі кездегі ғылыми негіздегі ауыл
шаруашылық өндіріс системасына үйретеді [16] .
Қолданбалы биология топырақтану негіздерімен курсын оқу барысында
студенттер өсімдіктер мен жануарлар әлемінің көптүрлілігіне, балық, ірі
қара мал, қой және бағалы тері аңдар шаруашылығында топырақ құрамы мен
қасиетінің олардың қалыптасуына және дамуының негізгі заңдылықтарын; әрбір
шаруашылыққа тән биологиялық даму заңдылықтарының себептерін, негізгі
өкілдерінің өнімділігінде алатын орындарын, олардың морфологиясы мен
механикалық құрамын, экологиялық жүйелердегі маңызы мен алатын орнын, халық
шаруашылығындағы және тамақ өнеркәсібіндегі маңыздарын білулері қажет [16].
Қолданбалы биология және топырақтану пәнін оқыту барысында:
- қолданбалы биология топырақтану негіздерінің негізгі ұғымдарын
меңгереді;
- топырақтың құрамы, оның физико-химиялық, биологиялық қасиеттерін оқып
білуі қажет;
- өсімдіктер мен жануарлардың топырақ құрамы мен қасиеттеріне байланысты
географиялық таралуын зерттеудің қарапайым әдістеріне дағдылану;
- топырақ құрамы мен қасиеттерін зерттеу әдістерін іскерлік пен қолдануға
дағдылану;
- топырақ категорияларының типтерінің негізгі белгілері арқылы картаға
түсіруге дағдылану;
- топырақ қалыптасуына, құрылысы мен қасиетіне абиотикалық, биотикалық,
антропогендік факторлардың маңызы;
- дүниежүзілік топырақ аудандарын танып меңгереді;
- мектеп оқушыларына топырақ ластануы мен оны қорғау жайында экологиялық
тәрбие және білім беруге дағдыланады [16].
3.3 Топырақтану ғылымының дамуы және топырақтану негізі
1 сурет. В.В.Докучаев
ХІХ ғасырдың көптеген табиғаттанушы – саяхатшылардың қаратопыраққа
біршама көңіл аударып, оның пайда болуы туралы өздерінің болжамдарын
(мұхиттардан, батпақтардан, жербеті өсімдіктерінің әсерлерінен)
айтқандарымен, қаратопырақтардың шын мәнісінде пайда болуы, олардың таралуы
мен қасиеттері, көп жыл бойы бидай егісіне пайдаланудан топырақ құнарының
азаю себептері осы ғасырдың 80-жылдарына шейін белгісіз болып келді. Міне,
осы мәселелерді шешу үшін Ерікті экономикалық қоғам 1876 жылы арнайы
қаратопырақ жөнінде комиссия құрды. Комиссия жұмысына Петербург
университетінің геология және минерология кафедрасында қызмет істейтін жас
геолог В.В. Докучаев шақырылды. Ол бұрында Ерікті экономикалық қоғамның
Петербург табиғат зерттеушілер мен минерологтар қоғамдарының белсенді
мүшесі болып, осы қоғамның қаржыларымен экспедиция ұйымдастырып,
топырақтануға жақын мәселелермен, төрттік дәуірдің шөгінділерімен, өзен
арналарымен, сай-салалардың құрылысы және пайда болуы мәселелерімен
шұғылданған. 1888 жыл Ерікті экономикалық қоғам жанынан В.В. Докучаевтың
басқаруымен арнайы топырақ комиссиясы құрылды. Бұл комиссия жұмысына
ғалымдар, топырақтануға қатысы бар басқа мекемелер қызметкерлері де
тартылды. Комиссия алдымен Ресейдің Еуропалық бөлігінің топырақ картасын
жасады. 1889 жылы Топырақтану комиссиясы
Топырақтану журналын шығарды [17,18].
Қазақстанда топырақтану ғылымының негізінің қалануы Өмірбек
Оспанұлы есімімен тікелей байланысты. Мәскеудегі Тимирязев ауылшаруашылық
академиясының топырақтану және агрохимия мамандығын алған. Ө.Оспанұлы КСРО
Ғылым академиясының В.В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының
аспирантурасына түсіп, 1936 жылы геология- минерология ғылымдарының
кандидаты дәрежесін қорғап шықты. Бұл кезде Ө.Оспанов топырақтану саласынан
өз ұлтымыздан шыққан, алғашқы ғылыми дәрежесі бар ғалым болатынын
мақтанышпен айтамыз [18].
Ғылыми дәрежесі бар ғалым алғаш КСРО Ғылым академиясының қазақ
филиалында геология секторында аға ғылыми қызметкер, кейінірек филиал
төл алқасында қызмет атқарды. Ө. Оспанұлы Қазақстанда топырақтану секторын
ұйымдастыру мәселесін көтеріп, оған басшылық ету үшін елімізге аты белгілі
профессор А.И. Безсоновты шақырды. Сонымен республикамызда топырақ
зерттеуші алғашқы ғылыми ұжым пайда болды. Бұл топқа Отан соғысы жылдарының
басында Алматыға көшіп келген КСРО Ғылым академиясы Докучаев атындағы
Топырақтану институтының директоры Л.И. Прасолов бастаған, кейінірек
академик болған И.П. Герасимов, профессорлар М.А. Глазовская, Е.В. Лобова
қосылды. Қазақстан топырақтары жан- жақты ғылыми негізде зерттеле бастады
[18].
Қазақстан жерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Ресей ғалымдары тарапынан
жасалған ғылыми экспедициялар: Лепехин, Гмелин, Паллас, Краснов,
Миддендорф, Пржевальский, Уәлиханов, Семенов т.б. негізінен жалпы
табиғаттану мақсатындағы географиялық сапар- саяхаттар еді [17,18].
Топырақтану- топырақ туралы олардың түзілуі, құрылысы, құрамы мен
қасиеттері; географиялық таралу заңдылықтары; оның басты қасиеті
құнарлықтың қалыптасуы және дамуын анықтайтын, сыртқы ортамен өзара қарым-
қатынас процестері; тиімді пайдалану жолдары, игеру жағдайында топырақ
жабынының өзгеруі туралы ғылым.
Топырақтың негізгі қасиеті оның құнарлығы- өсімдіктің тіршілігі мен
өнім құруы үшін қоректік элементтерге, суға, тамыр жүйесін жеткілікті
мөлшерде ауаға, қалыпты тіршілігі үшін жылуға сұранысын қанағаттандыруы,
осы қасиеттеріне сүйеніп В.Р.Вильямс “Топырақты өсімдік өнімін өндіру
қасиетті, құрылықтың беткі қабаты” деп атады [19].
Топырақ түзілу факторлары туралы ілім негізін В.В.Докучаев құрды, ол
топырақ ерекше табиғи дене ретінде келесі факторлардың тығыз қарым-
қатынасы нәтижесінде қалыптасатындығын анықтады- климат, өсімдік, топырақ
түзуші жыныстар, мекен бедері және уақыт. Оы бес фактормен қатар алтыншы
фактор адамзаттың өндірістік әрекетін бөледі, ол топырақ түзілу мен топырақ
жабынының тура және жанама түрде әсер етеді.
Топырақтанудың ең маңызды бөлімдері: 1) Топырақтың дамуы (генезис) мен
қалыптасуы туралы ілім; 2) Сыртқы ортамен қарым- қатынаста болатын бүтін
кеңістіктің түзіліс ретінде топырақ бүркеуі туралы ілім; 3) Топырақ
құнарлылығы мен топырақ бүркеуі (жабыны) және агротехникалық мелиоративтік
тәсілдер мен олардыреттеу принциптері туралы ілім. Осы аталған басты
бөлімдермен топырақтану құрамында топырақ массасы қасиеттеріне байланысты
негізгі бөлімдерін айырады (топырақ физикасы, топырақ химиясы, топырақ
биологиясы т.б.) және қолданбалы бөлімдер (агрономиялық, ормандық және
мелиоративтік топырақтану) [19,20].
2 сурет. Құнарлы топырақ
3.4 Жер шаруашылығының негізі
Қазақстан Республикасының жер қоры дегеніміз – мемлекет меншігіндегі,
оның аумағын түгел қамтитын жер шарының құрылықтағы бір бөлігін айтамыз.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 1 тарауының 1-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай
санаттарға бөлінеді:
1. ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер.
2. елді мекендердің ( қалалардың, ауылдың елді мекендердің) жері.
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл
шаруашылығы мақсатына арналмаған жер.
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы
және тарихи мәдени мақсаттағы жер.
5. орман қорының жері.
6. су қорының жері.
7. босалқы жер
Жерді осы аталған санаттарға жатқызуды, сондай-ақ жерді оның нысаналы
мақсатының өзгеруіне байланысты бір санаттан басқасына ауыстыруды
мемлекеттік органдар Жер кодексінде және Қазақстан Республикасының өзге де
заң актілерінде белгіленген, жер учаскелерін алып қою және беру жөніндегі
өз құзіреті шегінде жүргізеді [21].
Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын Жер кодексі және соған
сәйкес қабылданған басқа да Қазақстан Республикасының заң актілері реттеп
отырады.
Жердің құқықтық қатынастары дегеніміз – жер заңдары ережелерімен
реттелетін жерді иемдену, пайдалану және қорғауға, яғни жер заңының
ережелеріне сәйкес пайда болатын, жүзеге асырылатын, өзгеретін және
жойылатын немесе тоқтатылатын нақты қоғамдық қатынастарды құрайтын
адамдардың ерікті қызметінің нәтижесі [21,22].
Жердің құқықтық қатынастарының субъектілеріне Қазақстан Республикасының
жерге меншік құқығын жүзеге асырып отыратын өкілді және атқарушы органдар,
кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар жатады. Оларға Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетелдік заңды ұйымдар мен жеке тұлғалар жатады. Жердің
құқықтық қатынастарының объектілеріне жоғарыда көрсетілген жер қорының
барлық санаттарындағы жерлер жатады.
Жер шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі.
Жер шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір
түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Жер шаруашылығы екі үлкен саладан,
яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар
оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді [22].
3 сурет. Жер өңдеу
3.5 Агрохимия негіздері
Агрохимиялық химия өсімдіктің қоректенуін тыңайтқыш пен топырақ
арасындағы қатынасты, тыңайтқыштардың қасиеті және олардың өсімдіктерге
тигізетін әсерін сондай-ақ әр аймаққа қандай тыңайтқыштар қолдануға
болатынын зерттейтін ғылым. Оның міндеті – ауылшаруашылық дақылдарының
шығымдылығын арттыру, олардың өнім сапасын жақсарту топырақ құнарлығын
сақтау және көтеру [23].
Агрохимиялық химия - егіншілікті химияландырудың негізгі ғылымы. Бұл
химиялық әрі биологиялық ғылым болып табылады. Өсімдіктердің қоректену
жөніндегі ілім негізінен Батыс Еуропа елдерінде дамыған. Бұл салада
ғалымдар да көп іздену нәтижесінде елеулі үлес қосты. Мәселен
тыңайтқыштарды қолдануға ерекше көңіл бөлген орыс ғалымдары А.Болатов пен
И.Комов XYIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында көңнің тынайтқыш
ретіндегі рөлін зерттеп, келелі пікірлер айтқан болатын. Ал Д.И.Менделеев
минералдық тыңайтқыштарды- негізінен фосфатты қолданып, әр түрлі
географиялық жағдайда 1866 жылы тәжірибе жүргізді.
Атағы әлемге әйгілі К.А.Тимирязев өзінің зерттеулерімен егіншіліктің
түйінді мәселелерін шешуде агрохимиялық ілімнің маңызы зор екенін
дәлелдеді. А.Н. Энгельгардт топырақты фосфаттармен қоса азотпен де байытуға
зор мән береді, сөйтіп, фосфоритті беде егісіне қолдануды ұсынады [24].
Д.Н. Прянишников өсімдіктің қоректенуі жөніндегі ілімнің бір саласы
азот туралы мәселені дамытып қана қоймай, сонымен қатар ол бұл саладағы
негізгі принциптік мәселелерді шешуде Батыс Еуропа ғалымдарының ойында
болды.
Тыңайтқыштар деп құрамында мәдени өсімдіктерге қажетті қоректік
элементтері бар минералды, органикалық, және биологиялық заттарды айтады.
Оларды минералды, органикалық және бактериялы деп бөледі [25].
4 сурет. Тыңайтқыштар түрлері
3.6 Егін шаруашылығының негіздері
Егін шаруашылығы дегеніміз ауылшаруашылығын ғылыми тұрғыдан жүргізу
деген сөз. Егіншілік жүйесі жайында түсінік агрономия ғылымымен бірге пайда
болды. Егіншілік жүйесінің маңызы жөнінде Ресейдің тұңғыш оқымысты агрономы
болып есептелетін А.Т. Болотов 1738-1833 өзінің Танаптарды бөлу жөнінде
деген еңбегінде жазды [26].
Егіншілік жүйесіне ғылыми тұрғыдан түсінік берген профессор
А.В.Советов берген 1826-1901 болды. Біздің елімізде минералды
тыңайтқыштар XX ғасырдың басқы кезінде В.Р. Вильямс шөптанапты егістік
жүйесін ұсынды. Бұл егіншілік жүйесі бойынша топырақтың құнарлылығы
минералды тыңайтқышсыз көп жылдық бұршақ тұқымдас шөптердің көмегімен
қалпына келтірілетін болды.
Қазіргі кезде егіншілік жүйесі деп жерді тиімді пайдалануға, топырақ
құнарлығын көтеріп, ауыл шаруашылық дақылдардан жоғары және тұрақты өнім
алу мақсатына бағытталған агротехникалық, мелиоративтік, ұйымдастыру
жұмыстарының өзара байланысқан кешенді шаралары.
Ғылыми жетістіктеріне сүйене отырып құрылған егіншілік жүйесі барлық
қажетті өнімді жеткілікті мөлшерде өсірумен қатар жыл сайын топырақ
құнарлылығының арта түсуін, алынатын өнімнің арзан болуын қамтамасыз ету
тиіс. Әр аймақтың табиғи-экономикалық жағдайына қарап оған тиімді егіншілік
жүйесі қолданылады [27,28].
5 сурет. Егін шарушылығы
3.7 Көкөніс шаруашылығы
Көкөніс шаруашылығы, дақылдары олардың әртүрлілігі, көкөніс алу
мақсатында оларды өсірумен айналысатын өсімдік шаруашылығының бір саласы.
Көкөніс шаруашылығының басқа өсімдік шаруашылығынан ерекшелігі – мұнда
көкөніс дақылдары ашық және қорғалған жерлерде өсіріледі. Қорғалған жердегі
көкөніс шаруашылығының ең жетілген түрінде (мысалы, осы заманғы
жылыжайларда) өсімдіктің өсіп- дамуына қажетті барлық жағдайлар жасанды
түрде жасалады және оны басқаруға болады, жылдың кез келген мезгілінде
(қыста, ерте көктемде және қара күзде) көкөніс алуға мүмкіндік береді;
жылдық өнімділігі 1 га-дан 250 – 800т. Ашық танаптағы көкөніс шаруашылығы –
көкөністі танаптық жағдайларда өсіреді. Ашық танаптағы және қорғалған
жердегі көкөніс шаруашылықтары өзара бір- бірімен тығыз байланысты, олар
көкөніс өндіруді жыл бойына қамтамасыз етеді. Көкөніс шаруашылығында
өсімдікті ерте көктету, өсіріп жетілдіру (мысалы, түсті капусталар),
көшеттерді тығыз (мысалы, кеш пісетін капусталар аралықтарына ерте пісетін
капусталар отырғызылады) және қайта егу (мысалы, ерте алынатын шалғам
орнына аскөк отырғызылады) мен отырғызу әдісі кеңінен қолданылады. Әсіресе,
көкөніс шаруашылығына – мелиорацияланған жерлерді пайдаланудың маңызы зор.
Себебі, суғармалы жерлерден 75% көкөніс өнімі алынады. Көкөніс шаруашылығы
көкөніс дақылдарының санаулы түрін (биологиялық ерекше түрлерін) өсірумен
айналысады. Деректерге сүйенсек, б.з.б. 3000-шы жылдары көкөніс өсірумен
Ежелгі Қытайда, Мысырда, Ежелгі Грекияда және Ежелгі Римде айналысқан.
Көкөніс өсіру бұл елдерге қарағанда кеш қолға алынғанымен, қазір
Қазақстанда Көкөніс шаруашылығы жақсы жолға қойылған. Статистика бойынша
1991 жылы 75,1 мың га жерге, 2000 жылы 102,6 мың га жерге, ал 2008 жылы
112,2 мың га жерге көкөніс отырғызылды. Көкөніс дақылдарының биологиясын,
көкөніс өнімділігін жоғарылату мен сапасын жақсартудың озық технологиясын,
еңбек шығыны мен өзіндік құнын төмендетуге бағытталған прогрессивті
тәсілдерді зерттейтін ғылым. Көкөніс өсіруші ғалымдар көкөніс дақылдарының
жаңа, жетілген сорттарын шығарумен де шұғылданады [29].
Шомыр құрамында эфир майлары мен бос органикалық қышқылдар өте көп
мөлшерде кездеседі. Денсаулыққа қажет темір, калий, магний микроэлементтері
де шомырда бар. Көкөніс дақылдары, әртүрлілігі– көкөніс (шырынды өнімдер,
жапырақты өсімдіктер, тамыр-жемісті өсімдіктер, баданалар) алу үшін
өсірілетін өсімдіктер. Олардың 80 тұқымдасының 600-ден астам түрі бар.
Жемісұрықтылар (қызанақ, қияр, бұрыш), жапырақтылар (капуста, салат),
бадана (пияз және сарымсақ), тамыр-жемісті өсімдіктер (сәбіз, қызылша,
ақжелкен) Қазақстанның суармалы егіншілікпен айналысатын аудандарында
өсіріледі [30,31].
6 сурет. Көкеніс шаруашылығы
7 сурет. Көкөніс дақылдары
3.8 Жеміс- жидек шаруашылығы
Өсімдіктердің 130- 140 мыңнан асатын әр алуан түрлерінің ішінде жеміс
және жидек дақылдарының 1000-нан астам түрлері кездеседі. Қазақстанда 60-
тан астам түрі өсірілсе, Қазақстанның солтүстігінде әуесқой бағбан
шарушылығын қоса есептегенде, 14 түр – алма, алхоры, қара қарақат, қарлыға,
таңқурай, бүлдірген, қара жемісті шетен (арония), ирга, кәдімгі шетен,
долана, жүзім, лимонник, үшқат өсіріледі [32].
Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері – 31 тұқымдастың өкілі (8
сурет), бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері
басымдылыққа ие [33].
8 сурет 8. Жеміс- жидектер
3.9 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша зертханалық
жұмыстар
Зертханалық жұмыс № 1
1- жұмыс: Топырақ қабаттарының сипаттамасы
Қажетті құрал мен заттар: компос, күрек, пышақ, метр, 5-10 проценттік
тұз қышқылының ерітіндісі, су, жұмыс дәптері, түрлі-түсті қарындаштар.
Тапсырмаға түсінік: Сипаттаудың мақсатына байланысты топырақ
қабаттарының толық немесе негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдебиетке шолу
1.1 Оқыту әдістері және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..5
1.2 Биологиялық білім беруде инновациялық технологияны қолдану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3Электрондық оқулық және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Зерттеу материалдары және әдістері
2.1 Электрондық оқулық жасайтын
бағдарлама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3 Зерттеу нәтижелері және талқылау
3.1 Қолданбалы биология мен топырақтану негіздері пәні бойынша электрондық
оқулықтың құрылымы мен қолдану тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ...17
3.2 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
3.3 Топырақтану ғылымының дамуы және топырақтану
негізі ... ... ... ... ... ... ...19
3.4 Жер шаруашылығының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..21
3.5 Агрохимия
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .22
3.6 Егін шаруашылығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...23
3.7 Көкөніс
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
3.8 Жеміс- жидек
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 27
3.9 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша зертханалық
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27
3.10 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша тест
тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.11 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша
глоссарий ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Тұжырымдама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..92
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 2006 жылдың 1 наурызындағы Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Халыққа жолдауында
Электрондық үкімет жүйесін шұғыл енгізу қажеттілігін әдейі баса
көрсеткім келеді деп нақты атап көрсетті. Қазіргі заман - ғылыми және
ақпараттық технологиялар заманы. Уақыт өткен сайын ақпараттардың таралуы да
арта түсуде. Кейінгі кезде ақпараттар көлемінің артуы мен компьютерлік
технологиялардың жылдам дамуына байланысты компьютерлік технологиялармен
оқытуды белсенді түрде дамытып келеді [1].
Ақпараттық - комуникациялық технология электронды есептеуіш
техникасымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға,
модельдеуге, электронды оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға,
интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламаларына негізделеді
[1].
Қазіргі кезде оқу жүйесін басқаруды автоматтандырудың әдістерін
көлемді және қарқынды қолдану, жан-жақты оқу, тәжірибелік және теориялық
мәселелерін зерттеуді, комплекстік ізденістерді жүргізуді талап етеді.
Мысалға алсақ, бірнеше жылдар бұрын ақпаратты игеру үшін оқушылар тек кітап
қолданса, қазіргі кезде мектептерде интерактивті тақталар, мультимедиа
кабинеттері орнатылған. Ақпараттық-коммуникациялық технологияның келешек
ұрпақты жан- жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол,
еркін дамуына жол ашатын педагогикалық, психологиялық жағдай жасау үшін де
тигізер пайдасы аса мол. Осыған орай оқып үйрену құралдарына жататын
электронды оқулықтар қазіргі таңда жиі қолданыста [2].
Қалыпты оқулықтарға қарағанда электронды оқулықтың көлемі шағын және
сонымен қатар оның берер мәліметі толығырақ болады. Дискіні пайдалану да
жеңіл, түсінбей қалған жағдайда бір оқыған материалға қайтып оралу да қиын
емес. Кітапты парақтап отырғаннан гөрі пернелерді басып кез келген
тақырыпқа да оңай көшуге болады. Мұндай электронды оқу құралы білім
алушыларды қызықтырып, сол пәнді әрі қарай тереңдетіп оқуға итермелейді
[2].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қолданбалы биология және топырақтану
негіздері пәні бойынша жоғары оқу орнына арналған электрондық оқулық
құрастыру.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
• Қолданбалы биология және топырақтану негіздері тарауы бойынша
электрондық оқулық жасау;
• Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәнінің тарауларын
талдау;
• Зертханалық жұмыстарды жинақтау және тест тапсырмаларын құрастыру;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаналығы. Жоғары оқу орындарында қазақ
тілінде кітаптардың жетіспеушілігінен электрондық оқулық құрастыру.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Қолданбалы биология және
топырақтану негіздері бойынша құрастырылған электронды оқу құралы жоғарғы
оқу орнында қазақ тілінде оқытылатын биология мамандығының студенттерін
оқыту барысында қолдануға болады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылық
мамандығында білім алатын жас мамандарды оқыту барысында қолдануға
мүмкіндік береді.
1 Әдебиетке шолу
1.1 Оқыту әдістері және оның түрлері
Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің
біріне айналуда. Дүние жүзінде білім алуға деген азаматтардың құлшынысы
артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасына, көлеміне, ойлау
деңгейіне байланысты [1].
Осы тұрғыда күні жаңа технологияның тиімді әдістерін, жас ұрпақтың
бойына сіңіре отырып, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық тәрбие беру
ұстаздардың басты міндеті болып отыр. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін
арттырып отырмаса, бала білімінің де даму деңгейі төмендейді. Осының бәрі
бір күннің іс-әрекеті емес. Оған уақыт керек. Ұстаздық ету уақыт ұту емес,
өзгенің бақытын аялау, өзінің уақытын аямау деп, Ж.Ж. Руссо бекер айтпаған
[2].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын,
әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл
білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға,
педагогикалық процестерді кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен
қарауға мүмкіндік береді [2].
Жалпы білім беретін мектептегі биология пәнінің негізі бастауыш білім
беру стандартындағы дүниетану пәні негізінде құрылады. Бұл пән бойынша
оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен
мәдениеті, этика, эстетика, адам- адам, адам- қоғам, адам- табиғат
арасындағы қарым- қатынас түрлері жайында ғылыми сарамандық ұғымдар
беріледі. Пәнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі:
адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Биология, химия, георафия
пәндерінің бастама негіздері қаланып, соның ішінде қоршаған дүние заттары,
құбылыстары, табиғат экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады [3].
Биология – бұл орта буында алғаш қосылатын пән. Сондықтан оқушы орта
буында өсімдік құрылысы, өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы
баспалдағымен танысады. Осы пәнді оқытуда жаңа технологиялардың тиімді
әдісін жетілдіру барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын
оқуға көшу, мұғаліммен оқушының субъектіге түсіп ынтымақтастықта болуын
қажет етеді. Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған азаматтандыру
мәселесі еркін білім беруде оқушының және тұлғалық күйінің дамуына
шығармашылық деңгейінің өсуіне көмектесетін жоба қажет болады. Осы тұрғыда
сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы оқушылардың тұлғасын дамытуға зор үлес
қосады [3].
Сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы стратегияларды пайдаланып білім
алушылардың ізденушілік, зерттеушілік әрекетін ұйымдастыруға жол ашылады.
Оқушы жүрегіне жол тауып оның білімге деген құшштарлығын арттырып, өзін-
өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара
ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға деген қабілетін зерттей отырып,
тұлғаның негізінің ашылуына жол ашатын– өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде
ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуқа
деген қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол ашатын –
ұстаз [4].
Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс
бірлігін қатар дамытуы қажет. Бұл жердегі басты тұлға- оқушы, ал мұғалім –
жетелеуші, бағыттаушы болып табылады. Осы әрекетте ынтымақтастық болмайынша
оқытудың нәтижесі болмайды [4].
Биология пәнін оқушыға меңгерту үшін стандарттық бағдарламаны игеруде
оқушыны қалыптастырып, оны қызықтыру үшін сабақ берудің оңай жолдарын,
тәсілін табу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бұл пәннің мақсаты
оқушылардың қызығуын арттырып қоршаған ортаны қорғауға экологиялық
сауаттылығын дамыту кезінде ішкі сезімін оятып, өзін танып біліп, кез
келген әрекетке жауапкершілікпен, шығармашылықпен қарау деңгейіне жеткізу.
Оқу мен жазу сын арқылы тұрғысынан ойлау жобасымен танысып, оның
стратегияларын өз тәжірибесінде қолданғандар өздерінің кәсіптік
біліктілігінің жоғарылағаны байқалады [4].
Жалпы жоғарыдағы айтылған стратегияларды орындау барысындағы оқушы іс-
әрекетіне тоқталсақ;
- қоюға үйренеді;
- әр нәрсеге өз көз қарасы қалыптасады;
- бұрынғы білетіндерін салыстырады;
- бірігіп жұмыс жасайды;
- бір- бірімен тіл табысады келісімге келуді үйренеді;
- қорытынды жасай алады.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізіндегі сабақ процесінде
оқытушы нәтижеге жетеді:
- жүйелі тапсырма беруге ұмтылады;
- оқушыны басқа жақтарына таниды;
- өзін жетекші, бағыттаушы ретінде таниды;
- өзі білмейтін ақпараттарға тап болады;
- оқушының жұмысын бағалайды.
Осы міндеттерді орындауға ұстаз өзінің тақырыбы мен сабақ процесіндегі
стратегияларды ұтымды пайдаланып, оқушылар арасында жеке, топтық іс-
әрекеттерді ұйымдастырады [5].
Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу стратегияларын сабақта
пайдалана отырып, өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады:
• Оқушымен мұғалімнің кең дәрежеде сыйласуына;
• Оқушыларға өз пікірін айта білуіне;
• Оқыту процесіне барлық оқушыларды қамтуға;
• Шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды [5].
Ал енді ең маңыздысы- сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы оқушылардың
жеке тұлға болып қалыптасуына жол ашатын жоба. Жаңа технологияларды
күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін әр мұғалім өзінің алдында
отырған оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогтік мақсат-
мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға болады.
Жаңа технологияларды жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін
бағалауы ерекше орын алады [6].
1.2. Биологиялық білім беруде инновациялық технологияны қолдану жолдары
Қазақстан Республикасының білім дамытудың мемлекеттік бағдарламасында
...басты нәрсе білім, білік дағдылары механикалық түрде беру емес,
ақпараттық- интеллектуалдық ресурстарды өз бетімен ала алатын және талдай
білетін, идея бере алатын, ылғи даму үстінде болатын және жылдам
өзгерістегі әлем жағдайында іске асыра алатын тұлға қалыптастыру болып
саналады.- деп көрсетілген [7].
Жалпы білім беру мазмұнын жаңартудың ғылыми негізіне мектеп оқушысын
белгілі бір қажетті біліктілер мен дағдылардың иесі, жас ерекшелігіне
байланысты өз жасын қалыптастыруға күш жұмсап, еңбектенетін бала деп
қарастыратын, осыған орай көп құрылымды білім мен тәрбие мазмұнын анықтап,
құруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта оқыту идеясы арқау болады.
Сонымен қатар қай мемлекетті айтар болсақ, негізгі тірегі- білімді,
білікті, іскер, белсенді адамдар екені айқын. Сондықтан қоғам талабына сай
ол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені
даусыз. Осыған орай қазір Республикада білім берудің жаңа жүйесі жасалынып
әлемдік білім кеңістігіне ену бағытында елеулі істер атқарылды, атап
айтқанда:
- білім парадигмасы өзгерді;
- білім беру үлгісінің жаңа үлгісі (моделі) жасалынды.
- білім берудің ұзақ мерзімді стратегиялық бағдарламасы қабылданды;
- жаңа мазмұн мен оқу кешендері дайындалды.
Жаңа заман маманы қазіргі кезде озық идеяларды игерген, сауатты
шығармашыл, сонымен қатар, онда адами қабілеттері дамыған болуы тиіс [7].
Оқыту технологияларын пайдалану мынадай мүмкіндіктерге жол ашады.
- есте сақтауға негізделіп, меңгерілген білімді пайдалана отырып, ақыл-
ойды дамытатын оқуға көшу;
- білімнің статикалық үлгісінен, ақыл-ой әрекетінің динамикалық
құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту
бағдарламасына өту.
Педагогикалық үрдісті технологияландыру- бұл бүгінгі күннің
қажеттілігі.
Педагогикалық технологиялардың түрлері де көп. Бірақ оларды пайдаланып
нәтижесін көрмей жүрген мұғалімдерге оларға көшу қиындық әкелуде. Бұл ретте
оқыту технологиясының
- оқушылардың оқуға деген ынтасын тудыратын;
- оқудағы танымдық іс- әрекетті оңтайлы ұйымдастыруға көмектесетін;
- мұғалімнің шығармашылығына жол ашатын;
- мұғалім жұмысының нәтижелі әрі жинақты болуына көмектесетін;
- оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін оқу үрдісінің
негізгі компоненті екендігін әрбір маманның білгені абзал [7]
Оқыту технологияларын пайдалануда мына жағдайлар еске алынуы қажет.
- қоғамның түлекке қойып отырған талабы;
-таңдалып отырған технологияларды іске асыруға мектептің мүмкіндігі
мен нақты жағдайға сәйкестігі;
- жұмыстың жүйелілігі;
- бұл үрдістің тиімділігі.
Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасып жатқаны
белгілі. Бұл үрдіс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді.
Білім парадигмасының өзгеруі білетін адам парадигмасын өмір сүруге
дайын адам, әрекетшіл адам парадигмасымен ауыстыруды қажет етеді. Бұл
әдістеме көп өзгерістерді көп өзгерістерді енгізуді талап етеді. Бұдан
білімді адам- деген мағынаның қажеттігінің кеңеюі туындады. Сонымен
білімді адам тек білімді емес, оның осы білім негізінде өмірге өз көзқарасы
қалыптасқан, қазіргі күрделі жағдайда өз бағытын бағдарлай алатын, өмірде
жеке тұлға ретінде өз орнын табуға қабілетті адам. Ал білім беру ісі жеке
тұлғаның жан- жақты дамуына барлық мүмкіндікті қамтамасыз етуі қажет [8].
Осы білім парадигмасының нәтижесінде бәлетін адам парадигмасына
ауыстыру бағытындағы білім берудегі негізгі бағыт өз қызметін істей алатын,
барлық оқу мазмұны мен жаңа оқыту технологияларрын өзінен өткізу арқылы
өзінің бағытын анықтай алатынадам тәрбиелеуге негізделген. Парадигма (латын
тілінен- paradeifma)- үлгі деген мағынаны білдіреді (кесте 1) [8].
Қазіргі білім парадигмасы баланың тұлғалы жеке дамуына бағытталған.
Соңғы кезде барлық педагогикалық ұжымдар оқушының тұлғалық дамуына
бағытталған инновациялық оқыту технологияларын тиімді пайдалануға ұмтылуда.
Осыған орай жаңа білім парадигмасынан туындайтын жаңа педагогикалық
технологиялардың жүйесі қалыптасады [8].
Педагогикалық жүйе белгілі бір мақсаттағы жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған іске жүзеге асыру үшін бір-бірімен байланысқан әдістер мен
құралдардың жиынтығы [9].
Біртұтас педагогикалық үрдістерде жүйе өзгеретін болғандықтан оның
компоненттері де өзгерді. Бұл кездегі жаңа мақсат-өз бетімен білім алуға
негізделген. Ол өз ретінде білім мазмұны мен әдістерінің және оқу құралдары
мен формаларының өзгеруіне алып келеді.
Осыған орай оқушылардың таным білу іс- әрекеті өзгереді [9].
Жаңа инновациялық технология- оқушы құзырлығын дамытудың негізі.
Оқыту технологияларын пайдалануда мына жағдайды еске алынуы қажет.
Олар:
- қоғамның түлекке қойып отырған талабы;
- талданып отырған технологияларды іске асыруға мектептің мүмкіндігі
мен нақты жағдайға сәйкестігі;
- жұмыстың жүйелілігі;
- бұл үрдістің тиімділігі.
Жеке тұлғаның дамуының қозғаушы күші мен оның көзі – тұлғаның сол
кезге дейінгі жинақталған интелектуалдық, адамгершілік және рухани
потенциялын пайдалана отырып, өзін-өзі жетілдіру мен жеке дамуға
бағытталған қажеттілігі болып табылады [9].
Маманға қойылатын талап–орта мектепті бітіруші түлектің бәсекелесу
мүмкіндігін тудыра алуын қадағалау. Соған байланысты адамның моделі
мынадай:
Кәсіби компетентті;
Ғылыми көзқарасы бар;
Креативті менталитетті, өзін-өзі дамытуға, жетілдіруге тырысатын;
Жоғары мәдениетті, адамгершілігі бар;
Салауатты қмір салтын сақтайтын;
Компьютерлік сауаттылық.
Бұл қасиеттерінің қалыптасуына оқушы үнемі өздігінен жұмыс істеп, ең
алдымен қызығушылығын таныта алуы қажет. Жақсы нәтижеге жету үшін
орындалатын жұмысты жетілдіру мен жаңарту тиіс. Оқушы қажетті ақпаратты
тауып, оны талдап, тиісті материалдарды ұтымды пайдалана алса бойындағы
мына қабілеттерді жетілдіруге жол ашады.
Жаңа білімді белсенді меңгеруге;
Алға қойған мәселені шығармашылықпен шешуге;
Жеке тұлғалық қабілетінің айқын көрінуіне;
Әр түрлі тапсырммалар бойынша практикалық дағдының қалыптасуына.
Сонымен қатар өз бетімен орындайтын жұмыстар:
Арнайы әдебиеттермен,
Мерзімді басылымдармен,
Анықтамалық материалдармен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырады,
Ұйымшылдыққа, алға қойған міндеттерді шешуге белсенділікке үйретеді [10].
Негізгі мақсат- оқушының барынша көп білуі емес, оның өзіне қажетті
білімді біліп, табуға үйренуі, оқу, кәсіптік, тұрмыс мәселесін кез-келген
жағдайда шешіп, іс-әрекет жасай алатын болуы керек. Жас ұрпақты білім
беруде қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылымынан, мәдени
құндылықтардан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөліп қарауға болмайды. Осы
орайда жаңа технологияның ұтымдылығы оқушының өздігінен білім алуға, өзін-
өзі тәрбиелеуге ықпалы зор [10].
Жаңа инновациялық технология – білім сапасының кепілі. 1970 жылдан
бастау алған педагогикалық технологияның қазіргі таңда мынадай түрлері
қолданылуда.
Интегративтік- контексті оқыту (Муйтунова)
Инновациялық оқыту (Якушова)
Интегрвтивтік- модульдік оқыту (Ласточкин, Пак, Злоткин)
Осы заманғы ақпараттық технология (Кузнецова)
Ойын технологиясы (Кузнецова, Александрова, Тыльдсепп)
Дәстүрлі емес технология (Суртаева, Титова)
Компьютер- рейтингілік технология (Пак)
Жоғарыда аталған педагогикалық технологияның жалпы алған негізгі
функциялары:
Әлеуметтік – педагогикалық (адам тұлғасын қалыптастыру жайлы, қоғам
тапсырысын орындау);
Білімділік (оқыту, тәрбиелеу, дамыту);
Нәтижелік- бағалау;
Оңтайландыру (тұлғаның даму үрдісін жақсарту).
Осыған орай әр мектептерде химия, биология пәндерінен интегративті оқыту
технологиясын қолданылып келеді. Химия, биология пәнддерін интегративтивті
оқытуда тұтас білім беруде бұрыннан белгілі бір текті және әр алуан құрам
бөліктердің (мақсат, мазмұн, әдіс, форма, құрал технология, жағдай) басын
біріктіруге негізделген оқыту үрдісі екендігін айқын аңғаруға болады [10].
Интегративті оқыту технологиясының басты функциялары:
Әдіснамалық;
Кіріктірушілік;
Қалыптастырушылық;
Интеграция сөзі integer- біртұтас деген мағынаны білдіреді.
Интеграциялық технологияны пайдалану барысында оқушы тақырыпқа сай барлық
пәндерден мағұлмат алады,іздемпаздылыққа тәрбиеленеді,білім алу деңгейі
ұлғаяды, танымдылығы артады [10].
Жаңа педагогикалық технологияның пайдалану мұғалім мен оқушы іc-
әрекеті арқылы қалыптасады. Нәтижесінде:
1.Оқу үрдісінде толық нәтиже береді.
2.Оқушы білімі шынайы бағаланады.
3.Оқушының шығармашылық қабілеті артады.
4.Білім сапасының артуына ықпал жасайды.
Қорыта келе айтарым: мұғалім жаңа технологияны тиімді меңгергенде
өзінің интеллектуалдық, кәсіби, адами, рухани дамуына көз жеткізеді. Ал оқу
үрдісінде жаңа технологияларды қолдану заман талабы. Сондықтан мұғалім
әрдайым оқуын тоқтатпау керек, тоқтатқан жағдайда ол да мұғалім болуын
тоқтатады,- деген пікірдің шынайлығы көрінеді. Олай болса, оқи отырып
оқыту арқылы жан- жақты дамыған тұлға тәрбиелеу [10].
1.3 Электрондық оқулық және оның құрылымы
Электронды оқулық дегенiмiз – бұл дидактикалық әдiс-тәсiлдер мен
ақпараттық технологияны қолдануға негiзделген түбегейлi жүйе. Электронды
оқулықпен оқыту, оқытушының студентпен жеке жұмыс iстегенiндей болады.
Дәстүрлi оқытуда кейбiр студенттер түсiнбей қалған материалды оқытушыдан
қайталап сұрай беруге кейде қысылады, сол себептi жаңа тақырыпты дұрыс
қабылдай алмауына әкеп соғады. Ал электронды оқулықпен жеке жұмыс iстеуiнiң
арқасында сол тақырыпты бiрнеше қайталап оқуына, тыңдауына, тiптi
түсiнбеген сөздi бөлiп анықтама бөлiмiнен қарауға, сол сөздiң түсiндiрмесiн
бiлуiне, оның грамматикалық жасалу жолдарын бiлуiне көптен-көп көмегiн
тигiзедi [11].
Қазiргi кезде бiлiм беру мақсаты студенттерге барынша көп ақпарат беруде
ғана емес, сонымен қатар студенттерге өз бетiнше пәндiк ақпараттарды өзi
тауып қолдануға үйрету.
Оның бәрi электронды оқулықтарда әр түрлi тапсырмалар,
жатттығулар арқылы берiлiп отырады. Осындай жаттығуларды, тапсырмаларды
орындауда, студент өз бетiнше алдыңғы өтiлген тақырыпқа оралуына, кейбiр
сiлтемелерге, анықтамаларға оралып қайталауына мүмкiндiктер бар [11].
Электронды оқулықтар студенттiң бiлiм сапасын бақылау жүйесiн өзгертуге
мүмкiндiк жасайды. Дәстүрлi оқытуда әр студенттi оқытушы тарапынан бақылау
өте жиi болмай қалуы да кездеседi, ал электронды оқулықтың көмегiмен оқыту
үрдiсiнiң әр этапын бақылай алады. Тiптi кейде тапсырманың дұрыс орындалуын
ғана қадағалап қоймай, қате орындаған жағдайда оқулықтың тарауына, керектi
тақырыбына немесе қажет ақпарға сiлтемелер берiп отырады. Бұл студент үшiн,
бiрiншiден үлкен көмек, жеңiлдiктер туғызса, екiншiден, сол материалды
автоматты түрде бақылап, әдiл бағасын беруге, студентке қажетiне қарай
кеңес беруге, сол жайында барынша мәлiмет алуға мүмкiндiк жасайды [11].
Сонымен қатар студент грамматикалық анықтамаларды оқи отырып бiлiмiн
тереңдете алады. Мiне, осындай мүмкiндiктердiң барлығы оқудың мотивациясын
күшейтедi, студенттердiң тiлге деген қызығушылығын арттырады, оқуға деген
белсендiлiгiн арттырады, оқытудың дәстүрлi ұйымдастыру формасынан шығып,
оқытуды даралауды күшейтуге көп көмегiн тигiзедi [11].
Электронды оқулықта берiлген мәтiндiк материалдар белгiлi бiр
қатынас жағдаяттарында қолданылатын сөйлемдердi құрайды. Сұхбаттар көлемi
жағынан шағын және жеңiл жатталады. Сұхбаттық жағдаяттар қазақ тiлiнде бiр-
бiрiне сұрақтар қойып және жауап қайтара алуға үйретедi. Сонымен қатар
берiлген тақырып төңiрегiндегi сөйлемдер мен әңгiмелердi микрофонның
көмегiмен компьютерге басып, өздерi тыңдап, өзiн-өзi тексеруге, дұрыс
сөйлеуге көмектеседi [12].
Мысалға, электронды оқулықтағы бiр тақырыпқа тоқталатын болсақ, алғашында
сол тақырып бойынша мәтiн берiлген.
1. Осы мәтiндi студент тыңдайды, оқиды, сонан соң барып тақырыптық
сөздiктерге көңiл аударады.
2. Жаңа сөздердiң аудармасын iздеп тауып алғаннан кейiн, сол сөздермен
басқа жағдаяттарда қолдануға болатын сөйлемдер құрастырады.
3. Осы құрастырған сөйлемдерiн қолдана отырып жағдаяттар ойластырады.
4. Өздерi ойластырған жағдаяттарды қолдана отырып сұхбат құрастырады.
5. Сұхбаттарды бiрiншi жақтан құрастырғаннан кейiн, оны үшiншi жаққа
аударып айтып бередi.
6. Берiлген тақырып көлемiнде түрлi жаттығулар мен тапсырмалар
орындайды.
7. Сөйлемдегi сөздердiң орын тәртiбiн дұрыс қою арқылы сөйлем
құрастырады.
8. Сөйлемдегi жетпей тұрған сөздi табу арқылы, сөйлемнiң мағынасын
түсiнуiн аңғартады.
9. Компьютермен сұхбаттасу арқылы қойылған сұраққа дұрыс жауап бере
алатындығын көрсетедi.
10. Әңгiменi қостай отырып, сол тақырып көлемiнде сөйлесе алатындығын
байқатады.
11. Сөйлемдегi сөздердiң жалғауларын дұрыс қоюы грамматиканы
түсiнгендiгiн бiлгiзедi.
12. Сөйтiп көптеген жаттығулармен тапсырманы дұрыс орындағанда барып
өз өмiрiнде осы тақырыпты қолдана отырып әңгiме құрастыруға дейiн жетедi .
Электронды оқулықтар студенттердiң:
- бiлiм деңгейiн тереңдетуге;
- ауызекi тiлде сөйлей бiлу дағдыларын қалыптастыруға;
- өз бетiнше iздену қабiлетiн қалыптастыруға;
- ойларын дамытуға;
- студенттердiң сөздiк қорының молаюына;
- тiлдi үйренуге деген ынтасы мен қызығушылығының артуына;
- сабақта өзiн еркiн ұстап, өз мүмкiншiлiгiн кеңiнен пайдалана алуына;
- өз iсiне талдау жасай алуға көптен-көп көмегiн тигiзедi [12].
Электрондық оқулық және оның құрылымы
Орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандырудың мемлекеттiк бағдарламасының
негiзгi бағыттарының бiрi – оқыту процесiн ақпараттандыру. Аталған бағытты
жүзеге асыру үшiн жаңа буын оқулықтарын электрондық вариантқа аудару қажет.
Электрондық оқулықтың мазмұны оқушының интеллектiлiк ойлау қабiлетiн
дамытуға бағытталуы қажет және оның мына қасиеттердi қанағаттандыруы
жеткiлiктi: жинақтылық, жүйелiлiк, эстетикалық көркемдiлiгi, жылдамдылығы
және т.б.
Электрондық оқулықтар ара қашықтықтан оқыту формасына негiзделiп
жасақталады және оны жүзеге асыру үшiн қолданылады [12].
Осы уақытқа дейiн бақылаушы, жаттықтырушы, модельдеушi, дидактикалық
ойындар сияқты қолданбалы программалар қолданылып келдi. Бұл программалар
оқушының өздiгiнен оқып-үйренуiне және өзiндiк жұмыс жасау қабiлетiн
дамытуға мүмкiндiк бередi.
Электрондық оқулықты құрастырған кезде оның мәтiндiк ақпараттан гөрi
графиктiк ақпарат көбiрек қамтылуы керек, себебi ол оқушының ақпаратты тез,
әрi көрнекi түрде қабылдауына жағдай жасайды [12,13].
Электрондық оқулықтың құрылымы
Бiз оқулықтың сыртқы құрылымын қарастыратын боламыз. Оқулықтың
сапалылығы тақырыптық мазмұнның баяндалуымен анықталады. Егер аталған
оқулық бойынша үйренушi сынақ немесе емтихан тапсыратын болса, онда оның
мазмұндық материалы келесi үш түрде өрнектелетiн болады:
материалдың мәтiн, сурет, график, кескiн, кесте және т.б. түрлерде
баяндалуы. Ол оның дәстүрлi оқулықтан ерекшелiгiн көрсетедi.
материалдың кескiн түрiнде баяндалуы – оқулық мазмұнының графиктiк-мәтiндiк
түрде бейнеленуi. Онда оқу материалының негiзгi идеясын айқындайтын
үзiндiлерiн оқушының меңгеруiне ыңғайлы етiп, графиктiк түрде бейнелеу.
Өзiндiк тексерудiң (өзiндiк бақылаудың) тестiлiк жүйесi. Онда оқу
материалын қаншалықты деңгейде меңгергенiн айқындайтын сұрақтар мен
тапсырмалар берiледi [13].
Материалдың мұндай түрде бейнеленуi оқушының есте сақтау қабiлетiнiң
дамуына және өткен материалды ұмытпай, оны дамытуына игi әсерiн тигiзедi.
Ал ендi электрондық оқулықтың құрылымдық элементтерiне жан-жақты
тоқталайық:
сыртқы бетi;
титульдық экран;
мазмұны;
аннотация;
оқу материалының толық баяндалуы (кескiндер, кестелер, графиктер,
бейнелер);
оқу материалының қысқаша мазмұны (кескiн курс түрiнде берiлуi);
қосымша әдебиеттер (оның тiзiмiн ғана емес, мәтiндердi де енгiзу қажет);
өзiндiк бiлiмдi тексеру жүйесi;
өзiндiк бақылау жүйесi;
мәтiндiк үзiндiлердi iздеу функциясы;
авторлар тiзiмi;
терминдiк сөздер;
оқулықтың элементтерiн басқару бойынша анықтамалық жүйе;
оқулықпен жұмысты басқару жүйесi [13].
Әрбiр құрылымдық элементке жеке-жеке тоқталып, сипаттама берейiк:
Сыртқы бетi түрлi-түстi бояулармен боялып, эстетикалық тұрғыдан әдемi
безендiрiлуi қажет. Ол үшiн графиктiк қойылымдар мен түстер қолданылады.
Оқулықты көрмеге қою мақсатында анимациялық құбылыстармен безендiрiлуi
қажет.
Титульдық экран. Онда оқулықтың атауы, жоғарғы бiлiм мекемелерi (мысалы,
Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi), авторлық құқық,
оқулықтан лицензиядан өткен белгiсi, баспаға тапсырылған күнi, оқулық
авторларының мекемелерi туралы ақпараттар жазылады.
Мазмұны. Ол оқулықтың негiзгi құрылымдық элементтерiнiң қатарына енедi.
Оқулық мазмұнының негiзгi құрылымдық бөлiктерiн шағын түрде үйренушiнiң
оқуына жеңiл болатындай етiп көрсету қажет [13,14].
Электрондық оқулыққа қойылатын талаптар:
Жан- жақтылығы.
Iзгiлiктiлiк. Онда кез келген орындаушы өзiне қажеттi бiлiмдi ала алады.
Бейiмдiлiгi. Ұсынылып отырған оқу материалы барлық орындаушылар үшiн
бiрмәндi болуы керек. Бiрақ оқу материалы әр түрлi формада берiлуi мүмкiн.
Модульдiк. Кез келген электрондық оқулықты дәстүрлi оқулықтар негiзiнде
құрылымын жасақтау.
Экономикалық тиiмдiлiгi. Аталған оқулыққа сұраныс көп болуы қажет және
сәйкес түсетiн пайданы да қарастыру қажет.
Тұтынушыға бағдарлау [14].
Электрондық оқулықтың құрамы:
аннотация;
пән туралы қысқаша ақпарат;
жұмыс бағдарламалары;
электрондық оқулықпен және оның бөлiктерiмен жұмыс жасау туралы әдiстемелiк
нұсқаулар;
ұсынылатын бiлiм беру бағдарламалары;
теориялық материалдар (лекция конспектiлерi);
теориялық материалдарға негiзделген оқу құралы;
практикалық жұмыстарды орындауға негiзделген әдiстемелiк құрал;
практикалық жұмыс пен бақылау жұмыстарының тапсырмаларының тiзiмi;
бақылау тапсырмалары;
лабораториялық жұмыстардың әдiстемелiк нұсқалары;
бiлiмдi бағалау критерийлерiн айқындайтын тапсырмалар;
бақылау тестiлерiнiң жинағы;
телекоммуникациялық құрылғыларды қолдану арқылы консультация түрлерi мен
графигi;
глоссарий;
әдебиеттер тiзiмi және интернеттiң ақпараттық ресурстарына сiлтемелер;
озат мұғалiмдердiң жасақтаған қосымша авторлық материалдары;
үйренушiнiң жұмыс папкасы;
мұғалiмнiң жұмыс папкасы.
Аталған құрам арқылы электрондық оқулықтың құрылымы тұрғызылады [14].
Электрондық оқулықты құрастыру мына алгоритм бойынша жүзеге асырылады:
Оқу пәнiнiң мазмұндық көлемiн бағалау.
Оқу элементтерiн үйренушiнiң бiлiмдiлiк, икемдiлiк дағдыларын
қалыптастыру деңгейiне сай анықтау.
Оқу материалын өзiндiк бiлiм алу деңгейiне бөлу.
Оқу материалының мазмұнының негiзгi элементтерi (тарау, тақырып, сабақтар)
аралығындағы мағыналық байланыстар жүйесiн айқындау.
электрондық сөздiк-анықтаманы (глоссарий) дайындау.
Әрбiр тақырыптар бойынша динамикалық және статистикалық компьютерлiк
слайдтар жиынтығынан құралған лекциялар конспектiсiн дайындау.
Тест материалдарын дайындау (тест тапсырмалары қиындықтары бойынша 3
деңгейде – жабық, ашық және типтiк емес есептердi шешу).
Көрнекi материалдарды электрондық түрде дайындау.
Өзiндiк және практикалық сабақтарды жүргiзетiн материалдарды дайындау.
Электрондық баспаны дайындау жұмыстарын мультимедиялық лабораториялардың
мамандары (программалаушы, дизайнер, инженер) жалғастырады [14].
2 Зерттеу материалдары және әдістері
2.1 Электрондық оқулық жасайтын бағдарлама
Ең алдымен бізге Delphi 7 Enterprise бағдарламасын жүктеп қондыруымыз
қажет. Delphi бағдарламасын мына сілтеме арқылы жүктеп алуларыңызға болады.
Негізінен электронды оқулық жасауда 3 бағдарламаны пайдаланатын
боламыз.
1. Delphi 7 бағдарламасы
2. Html өңдегіш (мен Microsoft Word 2010 бағдарламасын
пайдаланбақшымын)
3. Сурет өңдегіш (PhotoShop)
4. Smart Install Maker (қондырылатын пакет істеу үшін)
Сондықтан да электронды оқулық жасауды бастамас бұрын осы 3
бағдарламаны дайындап алғандарыңыз жөн. Енді осы бағдарламаларды не үшін
пайдаланбақшымыз, сол туралы айтып өтейін.
Delphi 7 бағдарламасы арқыл біз болашақ электронды оқулығымыздың
каркасы, яғни қолданушы оны қалай көретіндігін жасамақшымыз. Ал
Microsoft Word 2010 бағдарламасы арқылы біз электронды оқулықтағы
мәтіндерді, аудиоларды, бейнелерді дайындап аламыз. PhotoShop бағдарламасы
арқылы біз электронды оқулығымызға фон дайындаймыз немесе суреттерді кесіп
қажетті қалыпқа келтіреміз [15]
2.2 Электрондық оқулыққа пайдаланылатын материалдар
Электрондыоқулық туралы материалдар келесі әдебиеттен алынған:
Биолог анықтамалығы, №3-2010
Қуанбаев Б. Оқытудың педагогикалық жүйесін технологиялық негізде
жетілдірудің дидактикалық негіздері. Автореферат канд. дисс. 2006.
Выготский Л.С., Занков Л.В. Дамыта оқыту. Москва, 1991ж.
Биолог анықтамалығы журналы. №5, 2011 ж.; referat.kaz.
3 Зерттеу нәтижелері және талқылау
3.1 Қолданбалы биология мен топырақтану негіздері пәні бойынша электрондық
оқулықтың құрылымы мен қолдану тиімділігі
Қолданбалы биология және топырақтану негіздері бойынша электрондық
оқулық Microsoft office FrontPage 2003 бағдарламасымен дайындалды. Оқу
құралы 6 бөлімнен, зертханалық жұмыстар, тест тапсырмалары, глоссарийден
құралған. Әрбір бөлімде қысқаша теориялық сипаттамалар мен суреттер
берілген. Зертханалық бөлімінде жұмыстардың оорындалу реті, анықтауыш
кестелер көрсетілген. Тесттік тапсырмалар әрбір бөлімге сәйкес
құрастырылған. Пән бойынша кездесетін жаңа терминдер глоссарий арқылы
түсіндіріледі
Бұл электрондық оқулық университетте тереңдетіп оқытатын арнайы
ақпараттық технологияның соңғы жетістіктерін кеңінен пайдалана отырып,
өзіміздің төл тілімізде алғаш рет дайындалған.
Қандай бөлімнің материалдарын оқып үйренiп жатқаныңызға қарамастан,
кез- келген қажеттi анықтамалық материалдарды, қарап көруге және
зертханалық жұмыстарды орындауға, тiптi қажет болған жағдайда басқа
бөлімшелеріне өтуге мүмкiндiгiңiз бар. Оқулықтың тiлi жатық, ал құрылымы
оқып үйренуге ыңғайлы. Оның негiзiне бүгiнде көпшiлiкке кеңiнен таныс
интернет- технологияның элементтерi алынған
3.2 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша жалпы
түсінік
Қолданбалы биология топырақтану негіздері жер шарында топырақ
түрлерінің таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы. Қолданбалы
биология топырақтану негіздері негізгі ұғымдары. Қолданбалы биология
топырақтану негіздерінің тарихи дамуы мен қалыптасуы. Қолданбалы биология
топырақтану негіздерінің практикалық маңызы. Ауылшаруашылығындағы
қолданбалы биология топырақтану негіздері шешетін мәселелер [16].
Пәнді оқып үйренудің міндеті:
Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәнін оқу барысында
студенттер топырақ түзілу процесі, оның әр түрлілігімен, таралу
ерекшеліктерімен таныса отырып, олардың жіктелу негізімен танысады.
Студенттерге топырақ құрамы, құрылымы, қасиеті және ауыл шаруашылығындағы
негізі туралы ұғым беріледі.
Теориялық курсты, лабораториялық және практикалық сабақтарды өту
нәтижесінде студенттерге топырақ классификациясының негіздері туралы ұғым
беру, өз бетімен топырақтың систематикалық тиістілігін анықтауда
салыстырмалы морфологиялық тәсілдерін, негіздерін меңгерту. Болашақ
мұғалімдерді мектеп жанындағы тәжірибе участоктарында жұмыстарды
ұйымдастыруға қажетті біліммен қаруландырады, тәрбиелік мәні зор ғылыми
жұмыстарды жүргізу әдістерін үйретеді [16].
Топырақтың әртүрлі ауыл шаруашылық дақылдар мен мал шаруашылығының
сипаттамалары негізінде, олардың халық шаруашылығындағы алатын орнын
анықтаушы белгілерін, топырақ дүниесінің алуан түрлілігін және оның
қалыптасуындағы негізгі заңдылықтарын, кеңістіктегі таралуын, құрылысын
және түзілуін оқыту, студенттерді қазіргі кездегі ғылыми негіздегі ауыл
шаруашылық өндіріс системасына үйретеді [16] .
Қолданбалы биология топырақтану негіздерімен курсын оқу барысында
студенттер өсімдіктер мен жануарлар әлемінің көптүрлілігіне, балық, ірі
қара мал, қой және бағалы тері аңдар шаруашылығында топырақ құрамы мен
қасиетінің олардың қалыптасуына және дамуының негізгі заңдылықтарын; әрбір
шаруашылыққа тән биологиялық даму заңдылықтарының себептерін, негізгі
өкілдерінің өнімділігінде алатын орындарын, олардың морфологиясы мен
механикалық құрамын, экологиялық жүйелердегі маңызы мен алатын орнын, халық
шаруашылығындағы және тамақ өнеркәсібіндегі маңыздарын білулері қажет [16].
Қолданбалы биология және топырақтану пәнін оқыту барысында:
- қолданбалы биология топырақтану негіздерінің негізгі ұғымдарын
меңгереді;
- топырақтың құрамы, оның физико-химиялық, биологиялық қасиеттерін оқып
білуі қажет;
- өсімдіктер мен жануарлардың топырақ құрамы мен қасиеттеріне байланысты
географиялық таралуын зерттеудің қарапайым әдістеріне дағдылану;
- топырақ құрамы мен қасиеттерін зерттеу әдістерін іскерлік пен қолдануға
дағдылану;
- топырақ категорияларының типтерінің негізгі белгілері арқылы картаға
түсіруге дағдылану;
- топырақ қалыптасуына, құрылысы мен қасиетіне абиотикалық, биотикалық,
антропогендік факторлардың маңызы;
- дүниежүзілік топырақ аудандарын танып меңгереді;
- мектеп оқушыларына топырақ ластануы мен оны қорғау жайында экологиялық
тәрбие және білім беруге дағдыланады [16].
3.3 Топырақтану ғылымының дамуы және топырақтану негізі
1 сурет. В.В.Докучаев
ХІХ ғасырдың көптеген табиғаттанушы – саяхатшылардың қаратопыраққа
біршама көңіл аударып, оның пайда болуы туралы өздерінің болжамдарын
(мұхиттардан, батпақтардан, жербеті өсімдіктерінің әсерлерінен)
айтқандарымен, қаратопырақтардың шын мәнісінде пайда болуы, олардың таралуы
мен қасиеттері, көп жыл бойы бидай егісіне пайдаланудан топырақ құнарының
азаю себептері осы ғасырдың 80-жылдарына шейін белгісіз болып келді. Міне,
осы мәселелерді шешу үшін Ерікті экономикалық қоғам 1876 жылы арнайы
қаратопырақ жөнінде комиссия құрды. Комиссия жұмысына Петербург
университетінің геология және минерология кафедрасында қызмет істейтін жас
геолог В.В. Докучаев шақырылды. Ол бұрында Ерікті экономикалық қоғамның
Петербург табиғат зерттеушілер мен минерологтар қоғамдарының белсенді
мүшесі болып, осы қоғамның қаржыларымен экспедиция ұйымдастырып,
топырақтануға жақын мәселелермен, төрттік дәуірдің шөгінділерімен, өзен
арналарымен, сай-салалардың құрылысы және пайда болуы мәселелерімен
шұғылданған. 1888 жыл Ерікті экономикалық қоғам жанынан В.В. Докучаевтың
басқаруымен арнайы топырақ комиссиясы құрылды. Бұл комиссия жұмысына
ғалымдар, топырақтануға қатысы бар басқа мекемелер қызметкерлері де
тартылды. Комиссия алдымен Ресейдің Еуропалық бөлігінің топырақ картасын
жасады. 1889 жылы Топырақтану комиссиясы
Топырақтану журналын шығарды [17,18].
Қазақстанда топырақтану ғылымының негізінің қалануы Өмірбек
Оспанұлы есімімен тікелей байланысты. Мәскеудегі Тимирязев ауылшаруашылық
академиясының топырақтану және агрохимия мамандығын алған. Ө.Оспанұлы КСРО
Ғылым академиясының В.В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының
аспирантурасына түсіп, 1936 жылы геология- минерология ғылымдарының
кандидаты дәрежесін қорғап шықты. Бұл кезде Ө.Оспанов топырақтану саласынан
өз ұлтымыздан шыққан, алғашқы ғылыми дәрежесі бар ғалым болатынын
мақтанышпен айтамыз [18].
Ғылыми дәрежесі бар ғалым алғаш КСРО Ғылым академиясының қазақ
филиалында геология секторында аға ғылыми қызметкер, кейінірек филиал
төл алқасында қызмет атқарды. Ө. Оспанұлы Қазақстанда топырақтану секторын
ұйымдастыру мәселесін көтеріп, оған басшылық ету үшін елімізге аты белгілі
профессор А.И. Безсоновты шақырды. Сонымен республикамызда топырақ
зерттеуші алғашқы ғылыми ұжым пайда болды. Бұл топқа Отан соғысы жылдарының
басында Алматыға көшіп келген КСРО Ғылым академиясы Докучаев атындағы
Топырақтану институтының директоры Л.И. Прасолов бастаған, кейінірек
академик болған И.П. Герасимов, профессорлар М.А. Глазовская, Е.В. Лобова
қосылды. Қазақстан топырақтары жан- жақты ғылыми негізде зерттеле бастады
[18].
Қазақстан жерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Ресей ғалымдары тарапынан
жасалған ғылыми экспедициялар: Лепехин, Гмелин, Паллас, Краснов,
Миддендорф, Пржевальский, Уәлиханов, Семенов т.б. негізінен жалпы
табиғаттану мақсатындағы географиялық сапар- саяхаттар еді [17,18].
Топырақтану- топырақ туралы олардың түзілуі, құрылысы, құрамы мен
қасиеттері; географиялық таралу заңдылықтары; оның басты қасиеті
құнарлықтың қалыптасуы және дамуын анықтайтын, сыртқы ортамен өзара қарым-
қатынас процестері; тиімді пайдалану жолдары, игеру жағдайында топырақ
жабынының өзгеруі туралы ғылым.
Топырақтың негізгі қасиеті оның құнарлығы- өсімдіктің тіршілігі мен
өнім құруы үшін қоректік элементтерге, суға, тамыр жүйесін жеткілікті
мөлшерде ауаға, қалыпты тіршілігі үшін жылуға сұранысын қанағаттандыруы,
осы қасиеттеріне сүйеніп В.Р.Вильямс “Топырақты өсімдік өнімін өндіру
қасиетті, құрылықтың беткі қабаты” деп атады [19].
Топырақ түзілу факторлары туралы ілім негізін В.В.Докучаев құрды, ол
топырақ ерекше табиғи дене ретінде келесі факторлардың тығыз қарым-
қатынасы нәтижесінде қалыптасатындығын анықтады- климат, өсімдік, топырақ
түзуші жыныстар, мекен бедері және уақыт. Оы бес фактормен қатар алтыншы
фактор адамзаттың өндірістік әрекетін бөледі, ол топырақ түзілу мен топырақ
жабынының тура және жанама түрде әсер етеді.
Топырақтанудың ең маңызды бөлімдері: 1) Топырақтың дамуы (генезис) мен
қалыптасуы туралы ілім; 2) Сыртқы ортамен қарым- қатынаста болатын бүтін
кеңістіктің түзіліс ретінде топырақ бүркеуі туралы ілім; 3) Топырақ
құнарлылығы мен топырақ бүркеуі (жабыны) және агротехникалық мелиоративтік
тәсілдер мен олардыреттеу принциптері туралы ілім. Осы аталған басты
бөлімдермен топырақтану құрамында топырақ массасы қасиеттеріне байланысты
негізгі бөлімдерін айырады (топырақ физикасы, топырақ химиясы, топырақ
биологиясы т.б.) және қолданбалы бөлімдер (агрономиялық, ормандық және
мелиоративтік топырақтану) [19,20].
2 сурет. Құнарлы топырақ
3.4 Жер шаруашылығының негізі
Қазақстан Республикасының жер қоры дегеніміз – мемлекет меншігіндегі,
оның аумағын түгел қамтитын жер шарының құрылықтағы бір бөлігін айтамыз.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 1 тарауының 1-бабына сәйкес
Қазақстан Республикасының жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес мынадай
санаттарға бөлінеді:
1. ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер.
2. елді мекендердің ( қалалардың, ауылдың елді мекендердің) жері.
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл
шаруашылығы мақсатына арналмаған жер.
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы
және тарихи мәдени мақсаттағы жер.
5. орман қорының жері.
6. су қорының жері.
7. босалқы жер
Жерді осы аталған санаттарға жатқызуды, сондай-ақ жерді оның нысаналы
мақсатының өзгеруіне байланысты бір санаттан басқасына ауыстыруды
мемлекеттік органдар Жер кодексінде және Қазақстан Республикасының өзге де
заң актілерінде белгіленген, жер учаскелерін алып қою және беру жөніндегі
өз құзіреті шегінде жүргізеді [21].
Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын Жер кодексі және соған
сәйкес қабылданған басқа да Қазақстан Республикасының заң актілері реттеп
отырады.
Жердің құқықтық қатынастары дегеніміз – жер заңдары ережелерімен
реттелетін жерді иемдену, пайдалану және қорғауға, яғни жер заңының
ережелеріне сәйкес пайда болатын, жүзеге асырылатын, өзгеретін және
жойылатын немесе тоқтатылатын нақты қоғамдық қатынастарды құрайтын
адамдардың ерікті қызметінің нәтижесі [21,22].
Жердің құқықтық қатынастарының субъектілеріне Қазақстан Республикасының
жерге меншік құқығын жүзеге асырып отыратын өкілді және атқарушы органдар,
кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар жатады. Оларға Қазақстан Республикасының
азаматтары, шетелдік заңды ұйымдар мен жеке тұлғалар жатады. Жердің
құқықтық қатынастарының объектілеріне жоғарыда көрсетілген жер қорының
барлық санаттарындағы жерлер жатады.
Жер шаруашылығы — материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі.
Жер шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір
түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Жер шаруашылығы екі үлкен саладан,
яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Сонымен қатар
оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді [22].
3 сурет. Жер өңдеу
3.5 Агрохимия негіздері
Агрохимиялық химия өсімдіктің қоректенуін тыңайтқыш пен топырақ
арасындағы қатынасты, тыңайтқыштардың қасиеті және олардың өсімдіктерге
тигізетін әсерін сондай-ақ әр аймаққа қандай тыңайтқыштар қолдануға
болатынын зерттейтін ғылым. Оның міндеті – ауылшаруашылық дақылдарының
шығымдылығын арттыру, олардың өнім сапасын жақсарту топырақ құнарлығын
сақтау және көтеру [23].
Агрохимиялық химия - егіншілікті химияландырудың негізгі ғылымы. Бұл
химиялық әрі биологиялық ғылым болып табылады. Өсімдіктердің қоректену
жөніндегі ілім негізінен Батыс Еуропа елдерінде дамыған. Бұл салада
ғалымдар да көп іздену нәтижесінде елеулі үлес қосты. Мәселен
тыңайтқыштарды қолдануға ерекше көңіл бөлген орыс ғалымдары А.Болатов пен
И.Комов XYIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында көңнің тынайтқыш
ретіндегі рөлін зерттеп, келелі пікірлер айтқан болатын. Ал Д.И.Менделеев
минералдық тыңайтқыштарды- негізінен фосфатты қолданып, әр түрлі
географиялық жағдайда 1866 жылы тәжірибе жүргізді.
Атағы әлемге әйгілі К.А.Тимирязев өзінің зерттеулерімен егіншіліктің
түйінді мәселелерін шешуде агрохимиялық ілімнің маңызы зор екенін
дәлелдеді. А.Н. Энгельгардт топырақты фосфаттармен қоса азотпен де байытуға
зор мән береді, сөйтіп, фосфоритті беде егісіне қолдануды ұсынады [24].
Д.Н. Прянишников өсімдіктің қоректенуі жөніндегі ілімнің бір саласы
азот туралы мәселені дамытып қана қоймай, сонымен қатар ол бұл саладағы
негізгі принциптік мәселелерді шешуде Батыс Еуропа ғалымдарының ойында
болды.
Тыңайтқыштар деп құрамында мәдени өсімдіктерге қажетті қоректік
элементтері бар минералды, органикалық, және биологиялық заттарды айтады.
Оларды минералды, органикалық және бактериялы деп бөледі [25].
4 сурет. Тыңайтқыштар түрлері
3.6 Егін шаруашылығының негіздері
Егін шаруашылығы дегеніміз ауылшаруашылығын ғылыми тұрғыдан жүргізу
деген сөз. Егіншілік жүйесі жайында түсінік агрономия ғылымымен бірге пайда
болды. Егіншілік жүйесінің маңызы жөнінде Ресейдің тұңғыш оқымысты агрономы
болып есептелетін А.Т. Болотов 1738-1833 өзінің Танаптарды бөлу жөнінде
деген еңбегінде жазды [26].
Егіншілік жүйесіне ғылыми тұрғыдан түсінік берген профессор
А.В.Советов берген 1826-1901 болды. Біздің елімізде минералды
тыңайтқыштар XX ғасырдың басқы кезінде В.Р. Вильямс шөптанапты егістік
жүйесін ұсынды. Бұл егіншілік жүйесі бойынша топырақтың құнарлылығы
минералды тыңайтқышсыз көп жылдық бұршақ тұқымдас шөптердің көмегімен
қалпына келтірілетін болды.
Қазіргі кезде егіншілік жүйесі деп жерді тиімді пайдалануға, топырақ
құнарлығын көтеріп, ауыл шаруашылық дақылдардан жоғары және тұрақты өнім
алу мақсатына бағытталған агротехникалық, мелиоративтік, ұйымдастыру
жұмыстарының өзара байланысқан кешенді шаралары.
Ғылыми жетістіктеріне сүйене отырып құрылған егіншілік жүйесі барлық
қажетті өнімді жеткілікті мөлшерде өсірумен қатар жыл сайын топырақ
құнарлылығының арта түсуін, алынатын өнімнің арзан болуын қамтамасыз ету
тиіс. Әр аймақтың табиғи-экономикалық жағдайына қарап оған тиімді егіншілік
жүйесі қолданылады [27,28].
5 сурет. Егін шарушылығы
3.7 Көкөніс шаруашылығы
Көкөніс шаруашылығы, дақылдары олардың әртүрлілігі, көкөніс алу
мақсатында оларды өсірумен айналысатын өсімдік шаруашылығының бір саласы.
Көкөніс шаруашылығының басқа өсімдік шаруашылығынан ерекшелігі – мұнда
көкөніс дақылдары ашық және қорғалған жерлерде өсіріледі. Қорғалған жердегі
көкөніс шаруашылығының ең жетілген түрінде (мысалы, осы заманғы
жылыжайларда) өсімдіктің өсіп- дамуына қажетті барлық жағдайлар жасанды
түрде жасалады және оны басқаруға болады, жылдың кез келген мезгілінде
(қыста, ерте көктемде және қара күзде) көкөніс алуға мүмкіндік береді;
жылдық өнімділігі 1 га-дан 250 – 800т. Ашық танаптағы көкөніс шаруашылығы –
көкөністі танаптық жағдайларда өсіреді. Ашық танаптағы және қорғалған
жердегі көкөніс шаруашылықтары өзара бір- бірімен тығыз байланысты, олар
көкөніс өндіруді жыл бойына қамтамасыз етеді. Көкөніс шаруашылығында
өсімдікті ерте көктету, өсіріп жетілдіру (мысалы, түсті капусталар),
көшеттерді тығыз (мысалы, кеш пісетін капусталар аралықтарына ерте пісетін
капусталар отырғызылады) және қайта егу (мысалы, ерте алынатын шалғам
орнына аскөк отырғызылады) мен отырғызу әдісі кеңінен қолданылады. Әсіресе,
көкөніс шаруашылығына – мелиорацияланған жерлерді пайдаланудың маңызы зор.
Себебі, суғармалы жерлерден 75% көкөніс өнімі алынады. Көкөніс шаруашылығы
көкөніс дақылдарының санаулы түрін (биологиялық ерекше түрлерін) өсірумен
айналысады. Деректерге сүйенсек, б.з.б. 3000-шы жылдары көкөніс өсірумен
Ежелгі Қытайда, Мысырда, Ежелгі Грекияда және Ежелгі Римде айналысқан.
Көкөніс өсіру бұл елдерге қарағанда кеш қолға алынғанымен, қазір
Қазақстанда Көкөніс шаруашылығы жақсы жолға қойылған. Статистика бойынша
1991 жылы 75,1 мың га жерге, 2000 жылы 102,6 мың га жерге, ал 2008 жылы
112,2 мың га жерге көкөніс отырғызылды. Көкөніс дақылдарының биологиясын,
көкөніс өнімділігін жоғарылату мен сапасын жақсартудың озық технологиясын,
еңбек шығыны мен өзіндік құнын төмендетуге бағытталған прогрессивті
тәсілдерді зерттейтін ғылым. Көкөніс өсіруші ғалымдар көкөніс дақылдарының
жаңа, жетілген сорттарын шығарумен де шұғылданады [29].
Шомыр құрамында эфир майлары мен бос органикалық қышқылдар өте көп
мөлшерде кездеседі. Денсаулыққа қажет темір, калий, магний микроэлементтері
де шомырда бар. Көкөніс дақылдары, әртүрлілігі– көкөніс (шырынды өнімдер,
жапырақты өсімдіктер, тамыр-жемісті өсімдіктер, баданалар) алу үшін
өсірілетін өсімдіктер. Олардың 80 тұқымдасының 600-ден астам түрі бар.
Жемісұрықтылар (қызанақ, қияр, бұрыш), жапырақтылар (капуста, салат),
бадана (пияз және сарымсақ), тамыр-жемісті өсімдіктер (сәбіз, қызылша,
ақжелкен) Қазақстанның суармалы егіншілікпен айналысатын аудандарында
өсіріледі [30,31].
6 сурет. Көкеніс шаруашылығы
7 сурет. Көкөніс дақылдары
3.8 Жеміс- жидек шаруашылығы
Өсімдіктердің 130- 140 мыңнан асатын әр алуан түрлерінің ішінде жеміс
және жидек дақылдарының 1000-нан астам түрлері кездеседі. Қазақстанда 60-
тан астам түрі өсірілсе, Қазақстанның солтүстігінде әуесқой бағбан
шарушылығын қоса есептегенде, 14 түр – алма, алхоры, қара қарақат, қарлыға,
таңқурай, бүлдірген, қара жемісті шетен (арония), ирга, кәдімгі шетен,
долана, жүзім, лимонник, үшқат өсіріледі [32].
Ботаникалық жағынан жеміс өсімдіктері – 31 тұқымдастың өкілі (8
сурет), бірақ раушангүлділер мен тасжарғыштар тұқымдастарының өкілдері
басымдылыққа ие [33].
8 сурет 8. Жеміс- жидектер
3.9 Қолданбалы биология және топырақтану негіздері пәні бойынша зертханалық
жұмыстар
Зертханалық жұмыс № 1
1- жұмыс: Топырақ қабаттарының сипаттамасы
Қажетті құрал мен заттар: компос, күрек, пышақ, метр, 5-10 проценттік
тұз қышқылының ерітіндісі, су, жұмыс дәптері, түрлі-түсті қарындаштар.
Тапсырмаға түсінік: Сипаттаудың мақсатына байланысты топырақ
қабаттарының толық немесе негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz