Біржан Қожағұлұлы және Сарыарқадағы сал – серілік мектебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

I Кіріспе

II Негізгі бөлім: Біржан сал Қожағұлұлының
шығармашылық ерекшеліктері

2.1 Біржан Қожағұлұлы және Сарыарқадағы сал –
серілік мектебі

2.2 Біржан – мөлдір сезім ақыны, сыршыл
лирик

III Біржан шығармаларының көркемдік сипаты

3.1 Біржан – Сара айтысы – қазақ өнерінің дара
туындысы

3.2 Ән мен сөзді үйлестіре білген өнерпаз

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақ халқы жалпы табиғатынан өнерге жақын, ақындық пен әншілік-күйшілік
өнерді өздерінің өмірінен бөліп қарамаған халық.
Әсіресе XIX ғасырда өмір сүрген халқымыздың атақты өнерпаздары сал-
серілік ерекше өмірлерімен ел арасында аңызға айналған Біржан сал, Ақан
серілердің жөні бөлек. Осы жерде басын ашып алатын бір мәселе сал-серілік
дәстүрді XIX ғасырдан бастау дұрыс емес деп білеміз. Өйткені, бұл ескіден
келе жатқан, жалғасын тауып келе жатқан дәстүр. Хандық дәуірде өмір сүрген
Доспамбет, Марғасқа, Ақтамберді жыраулар бір бастарына бірнеше өнерді
тоғыстырған, әрі батыр, әрі ақын-жырау, әрі әнші-күйші, әрі өз өлендеріне
әуен шығарушы композитор да болған. Тіпті ол кезең үшін бұл таңқалатында
нәрсе болмаған, өйткені мұндай сегіз қырлы бір сырлы жігіттер қазақта аз
болмағаны белгілі. Тек хандық дәуірде өмір сүрген ақын жыраулардың Біржан,
Ақандардай сал-серілік құруға, алаңсыз сауық-сайран салуға мүмкіншіліктері
болмаған, ат үстінде жаугершілік ғұмыр кешкендері белгілі. Тіпті олардан
әрірек, көне дәуір әдебиетіне көз салар болсақ, Ә. Әл-Фараби, Қ.А. Иассауи,
С. Бақырғани бабаларымыздың да өнер атаулыдан құралақан болмағанын
байқаймыз. Әрине, Бұл жерде сал-серілік өнердің Біржан сал мен Ақан серідей
үлкен өкілдерінің орнын төмендетіп отырған жоқпыз, керісінше, олар биікке
көтерген өнердің арғы түп тамыры әріде жатқандығын, халықтың асыл
қасиеттерінің тарихы тым ұзақ екендігін дәлелдеу. Бұл арқылы сал-серілік
өнердің өрісін ашып, орнын биіктете түсетіндігіміз сөзсіз.
Қалай болған күнде де Біржан салдай ғажайып дарын иесі мен Ақан
серідей асқан талантты өнерпаздың аяқ астынан кездейсоқ пайда бола
қалмағаны, өнер қасиет болып дарыған халықтың арасынан шыққандағы сөзсіз.
Жалпы кез-келген талант, асқан өнер иелері ең алдыменен өз халқының
болмысынан жаратылып, ел-жұртының қасиетін танытатынын жоққа шығармаймыз.
Біржан сал мен Ақан серілер ұстанған мақсат-мұраттары бір болғанмен
өмір жолдарымен өнер жолдары әртүрлі болды. Яғни, қазақтың ән өнерінде
Біржан мен Ақан бір-бірімен шатастыруға келметіндей әрқайсысы бір-бір
мектеп қалыптастырды. Әндері қандай бір-біріне ұқсамайтын даралығымен,
өзіндік саналуан бояумен ерекшелінсе, әнге жазылған өлең сөздері де
соншалықты ерекше, өзгеше қырларымен танылады.
Біржан сал тақырыбына баруыма бірнеше себебім бар. Біріншіден, мектеп
мұғалімі ретінде атақты өнерпаздың қызықты өмір жолы мен көптен қызықтырып
келеді. Тек оқулық деңгейімен, мектеп бағдарламасымен шектелмей,
шығармашылық мұрасын тереңірек білуге талпындым. Екіншіден, сал – серілер
туралы бала жастан естіп келе жатқандықтан, сол естіген – білгендерімді
ғылыми тұрғыда жетілдіргім келді. Және осы дипломдық жұмысым әрі қарайғы
ұстаздық жұмысымда өте қажетті болатындығына сенемін.
Дипломдық жұмысымның зерттеу нысанасына келетін болсақ, тақырыпты
шартты түрде Біржан сал Қожағұлұлының шығармашылық ерекшеліктері деп ала
отырып, атақты өнерпаздың елге танылған санқырлы өнер қырларын, әнші –
композиторлығы ақындық, айтыскерлік негізгі қырларын ашуға тырыстым. Ақын
шығармаларын идеялық, көркемдік тұрғыда қарастырдым.
Жұмыстың жаңалығына келетін болсақ, Біржан сал көптеген еңбектерде
әншілік – композиторлық тұрғыда көп айтылады да, ақындық айтыскерлік,
суырыпсалма импровизаторлық қырлары көп айтыла бермейді. Тіпті оның Сарамен
айтысының өзі осы кезеңдерге дейін дау тудырып келеді. Айтыстағы Біржан сал
сөздеріне зейін қоятын болсақ, өнерпаздың өз қолтаңбасы, өзіндік үні айқын
сезіліп тұрады. Біржанға тән отты қызулық, төгіліп тұрған шешендік,
тәкаппарлық, өркеуделік, намысқойлық және терең білімдарлық айтыстың
болғандығына күмән келтірмейді.
Айтыс сөздерін Біржаннан өзге біреуге қиюдың өзі қиын дер едім.
Сондықтан өнерпаздың ақындық, айтыскерлік қырларына көбірек назар аудардым.

Біржан сал жалпы сал – серілер өнері – мәңгілік өлмейтін тақырып,
білім саласында жүрген әрқайсымыз шәкірт тәрбиелеу ісінде үнемі назарда
ұстауымыз қажет деп білемін.
Зерттеуімде көбіне ғылыми зерттеулер мен көркем шығармаларға және
публицистикалық еңбектерді негізгі объектім етіп алдым. Біржан сал көптеген
әдебиет жанрында танылған өнерпаз болғандықтан бұл әдіс өнерпаз бейнесін әр
қырынан ашуға көмектесті.
Зерттеуімді мынадай тарауларға бөлдім. Негізгі бөлімде Біржан сал
Қожағұлұлының шығармашылық қырларына тоқталдым. Оның әншілік өнер мектебім
қалыптастырғандығы, шығармаларының негізгі тақырыптарын, идеялық мақсатын
ашуға тырыстым. Салдың ел таныған өнерпаздық болмысына тоқталдым.
Ғылыми тұрғыда Біржанның өзіндік ерекшелік қырларына, ақындық сипатына
мән бердім. Біржанның өнерпаздығына қарапайым халық қана емес Абай сияқты
ұлы тұлғалар да назар аударған. М. Әуезов Абай жолында Абаймен Біржан
арасындағы шығармашылық байланыс, достық қарым – қатынасқа бір тарау
арнаған. Мен дипломдық жұмысымда осы екі ұлы адамның рухани жақындығын
шығарманы талдай отырып, ашуға талпындым.
Біржан – мөлдір сезім ақыны, лирик деген тарауда оның ақындық өресі,
әсіресе лирик ақындығына назар аударылды. Біржан салдың адамдарға, өмір
құбылыстарына арнаған өлеңдеріне тоқталдым.
Біржан шығармаларының көркемдік сипаты тарауына келер болсақ, оның
өлеңдеріңдегі өзіндік ерекшеліктер, көркемдік бояулар, ешкімге ұқсамайтын
тың қолданыстар әсіресе Сарамен айтысында ерекше танылған. Мысалы:
Ақ иық мұзбалақпын жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес
Жел қабыз, жез тағалы еңіреуімін,...
Жібек жал арғымақпен тұмарланған ...
Қырмызы асыл бекзат бір мінезім,...
Мен Біржан алтын тудай айқындалған... сияқты көптеген қолданыстар тек
Біржанға ғана тән ақындық ерекшелікті танытады. Біржан – Сара айтысы бір
жағынан замана келбетін, қоғам сырын ашатын айтыс. Сондықтан халықтың
өмірімен әйел теңсіздігі қоғамның әділетсіздігі сияқты мәселелермен
байланыстыра талдадым.
Ән мен сөзді үйлестіре білген өнерпаз тарауында атақты өнерпаздың жалпы
шығармашылығындағы көркемдік қуат, идеялық айқын мақсатты қатарластыра
талдап көрсеттім. Оның осы қырлары туралы ел аузындағы әңгімелер мен ғылыми
тұжырымдарды келтіріп отырдым. Мысалы ғалым С. Негимов Біржан салдың
өзіндік қыры туралы былай дейді:
Жаратылыс Біржан салға жоғары дәрежелі рухани қабілет, парасат – білік,
суреткерлік қасиет, ұшқыр қиял, телегей шабыт сыйлаған. Тектілігі тағы бар.
Ол орыс, қырғыз, башқұрт, ноғай, шүршіт тілдерінде шырқата ән айтқан. Егер
де бір апта бойы жыр толғап, ән шырқаса бірде – бір қайталау болмайды екен.
Тайбурылдың шабысындай дауылша үдеп кетеді екен. Тұран баласы Ысмайыл
қария: Біржанның дауысы он – он бес шақырым отырған ауылға жетіп, даланы
жаңғырықтырып жіберуші еді - деп еске түсіреді.
Қорытындымда Біржан салдай өнерпаздың халық алдындағы қадір – қасиеті
бүгінмен шектелмейтіндігіне, әрі қарай жалғаса беретіндігіне тоқталдым.
Біржан салдың бүгінгі күндегі насихатталуы, зерттелуі жөніндегі ойымды
түйіндедім.

ІІ Негізгі бөлім: Біржан сал Қожағұлұлының
шығармашылық ерекшеліктері
2.1 Біржан Қожағұлұлы және Сарыарқадағы сал –
серілік мектебі

Біржан сал мен Ақан серілердің алдында сал серілер болған десек те, бұл
атауларды көбінесе осы екі өнерпаз есімімен байланыстыратынымыз рас.
Сондықтан сал – сері атауының өзі халық арасында пайдаланыла бастағанына
көп болмаған сияқты.
Ең алдымаен сал - серілер деген кімдер, қай кезеңдерден шыға
бастаған, өмірлік мұрат – мақсаттары қандай деген сұрақтарға жауап іздеп
көрсек деп ойлаймыз.
Белгілі әдебиетші – ғалым С. Негимов сал – сері атауына мынадай
анықтама береді. Сал – сері сегіз қырлы яғни, әнші, күйші, ойыншы,
күлдіргіш, композитор, би, спортқа беиімі ерекше үздік жаратылған өнерпаз.
Олар халық мәдениетінің көрнекті өкілдері. Сал мен сері әншілік, ақындық
өнері жағынан ұқсас болса да мінез – қылығы, киім – киісі, жүріс – тұрысы
жағынан өзгешелігі болған. Сал оғаш мінез көрсетуге беиім келеді. Ол
ауылдың не үйдін сыртында атынан түсіп, жер бауырлап жатып алады. Оған қыз
– қырқындар келіп, басын көтеріп, шаныраққа кіргізеді. Тамақты өзі ішпейді,
қыздар ішкізіп – жегізуді міндетіне алады. Бір сөзбен түйіндегенде, сал не
істесе, қандай еркелік көресетсе де ел төзімділік танытатын салт, дәстүр
болған. Бұлардың киім киісіне келетін болсақ, салдар жұрттың ортақ салтында
жоқ, күлкі, көзтартарлық әлемішті киімдер киініп, жарқылдақ моншақтарды
тағынған. Бас киімдерінің, шапан, шалбар, байпақтардың шүберегі ала – құла
қырық құрау болады екен. Бөрік тымаққа үкі, неше түрлі моншақ қадаған. Сырт
киімді кейде біріңғай ақ, қызыл жасылдан, кейде қымқиғаш әр шүберектен
аралыстырып тіккізген, оған шекпен де, құрым да қоса тігілген болады (14,
179бет)
Ендігі бір көңіл бөлетін нәрсе сал – сері атауының түбіне үңілу. Жалпы
сал – сері деп қосарланып аталғанымен екеуі екі түрлі ұғымды береді. Яғни,
екеуінің ұстанымы екі түрлі өнер көрсетуі де киім киісі де жүріс –
тұрыстарында да көзге ұрып тұратындай өзгешіліктер ғалымдар өз еңбектерінде
дәлелдеген. Салдардан серілердің өзгешелігі мынау: серілерде өрескел мінез,
ерсі оғаш қылық болмайды. Мейлінше сыпайы орнықты ибалы, сәнді киімге
бекзаттыққа үйір. ( 14,179 бет )
Сал мен серінің орыны олардың бір – бірінен айырмасы туралы белгілі
ғалым, жазушы М. Мағауин де өз еңбегінде жақсы тоқтала кеткен: тек XIX
ғасырдан ғана емес қазақтың ескі заман, көне рухани өміріндегі өзіндік
сыпаты мол арнаның бірі - салдармен серілер өнернамасы болды. Сал мен сері
– суырып салма ақын әрі сыршыл композитор, оның үстіне әсем де асқақ
дауысты әнші болуы шарт еді. Ақындар күн сайын дерлік көп алдына шығуға
тұра келген, өлен – жыр халық арасына баспа арқылы емес, ауызша таралған
заманда бір қайырым дауысы жоқ ақын сирек кездесетін, олардың кейбірі
әуезді, нақышты ән де шығаратын. Бірақ сал мен сері – жай ғана ақын, немесе
композитор, әнші ғана емес, осы үш қасиет бір бойына тоғысқан жан – жақты
өнерпаз еді, бұл тұрғыдан алғанда оларды сақараның саңлақ артистері деуге
болады.
Сырттай қарағанда ұқсас көрінгенімен сал мен серінің өнерпаздық
тұлғасында бір талай айырма бар. Бұл олардың өнер туындыларына да, өмір
кейпіне де қатысты.
Сал әлбетте дулы күн кешеді, төнірегі қосшы серіктер - әнші, күйші,
масқарапаз, күлдіргі немесе жайғана қошеметші жұртқа толы болады. Салдың
өзі бастап, барлық серіктері әлем – жәлем, ерекше пішімді киінеді, бұлардың
мінез – құлқы, жүріс – тұрыс тегіс еркелікке әуелікке бейім, тіпті
тентектікпен астас, қайткенде де әдепкіден өзгеше келеді. Атты шеру түзеп,
ойын сауқпен күн кешкен салдар тобының басшысы – аға сал, әрине,
көлдеңеңнен көзге ұрар әлекей – шәлекей киімімен де, өзіне ғана тән,
айрықша сырбаз, дарқан өнерімен де жұртты таңырқата тіпті табындыра алатын
озық бітімді жан болуға тиісті.
Ал сері сәнмен әсем, әрі қымбат киінетін, төңірегіне әнші, күйшімен
қатар, балуан білекті, мерген, құсбегі, атбегі жігіттерді топтайтын. Салдың
қилы кейіпті, қырық қырау, даңғазалы тобына қарағанда серінің нөкерлері
сандарыда аз, сыртқы түрлері де жинақы, тым сыпайы келетін.
Өнерде салға да, серіге де ортақ әуен-сырлы саз десек, салдар қалжың,
күлкілі асау сезімді әндерге айрықша көңіл бөлетін, ал кербездікке бейім
сері мұнды, зарлы сарындарға ден қоятын. Сал мен серінің ән нақышындағы ең
басты айырма да осы болса керек. Ал көп алдына тартылар өнердің басқа
түрлеріне келсек, салдар тобы көңіл көтеретін, қол шеберлігі, дене машығына
байланысты ойындарға бейім болса, сері тобы балуан күрес, ат бәйгесі сияқты
ұлттық ойындарға көбірек ықылас танытады. Көпшілік мойындаған, халық
еркесіне айналған салдар мен серілер өздерінің қосшы, қошеметші тобымен
бірге ауылдан ауыл, елден ел аралап, дүбірлі той, айтулы астарға қатысып,
жай жүрген жерінің өзін мерекеге айналдырып, дулы ғұмыр кешеді, шулы даңққа
ие болады. ( 9, 255-256 беттер)
Міне, екі ғалымның ғылыми тұжырымдарында сал-серілердің ел арасындағы
орыны, айырмашылықтары жайында өте дәл, нақты баға беріліп отыр. Осы
пікірлерге қарап, түйер бір ой, сал-серілердің ел-жұрт есептескендей қадір-
қасиеттерінің өте жоғары болғандығы. Түптеп келгенде, бойларына бірыңғай
асыл қасиеттерді жинай білген сал-серілер, маңайларына анау-мынау жігіт
ұстамаған, ел ішінен таңдап жігіттің-жігітің, нағыз майталманын, өнерлісін
ерте білген. Ал олай болатын болса ондай жігіттерді қандай ел сыйламас,
төбелеріне көтермес.
Сал-серілер – дейді С. Негимов – ойын-сауықтың, той-думанның гүлі.
Елдің жуан ортасында, халық арасында қаздай қалқып, үйректей жүзіп, қасына
жыршыларын, ақындарын әншілерін, күйшілерін, өлеңшілерін, ойыншыларын,
домбырашыларын ертіп, топ құрып жүреді. Туған елдің аспанында емін-еркін
қаршығаша қалықтайды. ( 14,180 бет)
Сөзіміздің басында айта кеттік, жалпы сал-серілік дәстүр Біржан сал,
Ақан серілерден бұрын басталған, олардан ілгеріде де небір өнер дүлдүлдері,
сал-серілік дәстүрмен жүрген өнерпаздар аз болмаған. Осы орайда тағыда С.
Негимов былай дейді: Сал-серілік өнердің негізін салып, қалыптастырып
өркендетушілер: Дәстем сал мен Дүйсен сері. Бұл ретте Сегіз серінің
(1818-1854).
Өтіпті бізден бұрын Дүйсен сері
Болыпты күнде думан жүрген жері
Сол ердің үлгілі ісін жалғастырған
Керейде менің атым Сегіз Сері, - деген сөзі дәлел.
Сегіз серінің тобында Сейітжан сал, Құшан сері, Нияз сері, Шәрке
сал, Дайрабай күйші, Қобылан әнші, Шынияз әнші, Аббас батыр, Сәду батыр,
Өске ақын, Орынбай ақын, Көрпе ақын, Біржан сал сынды дүлдүлдер болған...
Бір дәуірде қатар өмір сүріп, бірін – бірі жақсы білген, тіпті етене
араласып, қатты сыйласқан,өнерлерін құрмет тұтысқан осы екі ұлы тұлғаның
рухани жақындығы маған кездейсоқ емес тәрізді көрінеді.Абай Біржанға баяғы
бір аузын ашып әже-шешелерінің ертегісін тыңдайтын, немесе ел үсті
кездейсоқ келіп қалған жыршы-қиссашылардың жыр-хикаяларын талғамсыз тыңдай
беретін балаң шағында емес, есейіп, оң-солын ажыратып қалғанда, Абай атағы
кеңінен таныла бастаған шағында кездеседі. Демек, ақындық, сөз өнері
тұрғысында ғана емес жалпы қазақтың халықтық болмысы, өнегелік салты,
тұтас ұлттық қат-қабат қыры мен сыры жайлы биік өреге қол жеткізген Абай
Біржан өнерпаздығына талғаммен қарап, қапысыз тани білген.Әйтпесе, Абай,
елі мен Біржан елінің арасы шалғай, арнайы сапармен шықпаса, екі күннің
бірінде қатысып тұрарлық қашықтық емес. Әрине, бізде Абай Біржан даңқын
естіп, арнайы шақыртыпты, немесе атақты сал ұлы ақынның атақ дабырасын
естіп, өзі іздеп шығыпты деген нақты дерек жоқ. Дегенмен, бірі сөз
өнерінде, бірі ән өнерінде шырқау шыңға шыққан бұл екі тұлғаны бір – бірене
магнитше тартқан асыл тетті жаратылыс, талғампаз дегдарлық қасиеттер екені
күиән тудырмаса керек. Қазақтың қай өлкесі болмасын өнерпазға, әнші –
күйшіге кенде емес. Абай туып - өскен өлкенің тіпті атақ – даңқы белгілі,
ұлы ақын ән – күйге сусап, сонау Көкшетаудан Біржанды алдырыпты деген
қисынан гөрі, мұның мәніне тереңірек бойлағанымыз жөн сияқты.
Осы арнада Абайды айтып отырып, ол туралы жазылған ұлы романға, ұлы
Мұхтар Әуезовке жүгінбей кете алмаймыз. Ұлы Мұхаң, сөз жоқ, қандай кезенде
де бірінші абайтанушы болып қала береді. Заңғар жазушы Біржан салдың Абай
еліне сапарына тұтас бір тарау арнай отырып, оның азаматтық, өнерпаздық
ерен тұлғасын шалқар шабытпен көсіле суреттейді: ... Осындай ойын – сауық
жиынның ортасында ең қадірлі бір топ қонақ бар. Шет елден келген қонақ.
Бұлар қазақ төрдің тап ортасында, жағалай көрпе үстінде, үлкен ақ
жастықтарды шынтақтаған сал – серілер. Солардың ішіндегі ең көрнектісі және
бар жиынға қадірлі, сүйіктісі – мынау қос ішекті домбыраны безілдетіп
отырған орта бойлы, қызғылт жүзді, кең ақ маңдайлы, нұрлы жігіт. Ол –
Арқаға аты шыққан, бүкіл Орта жүзді асыл саз, әсем әнімен ұйытқан Біржан
сал.
Тобықты ішіне сонау алыс Көкшетаудан келген сирек, сый қонақ. Өзі ақын,
өзі әнші, өзі сері Біржан. Үстінде қара мақпал, кең, шеніл шапаны бар.
Омырауы ағытылған, сері жағаң, ақ көйлектің сыртынан киген сарғылт түсті,
қытайы жібек кемзалы бар. Оқалы тақиясының жібек шоғы ырғала түседі.
Құйқылжыған әніне қалың жиын қыбыр етпей ұйып, мүлгіп отырғанда, кербез
әнші өзі де жүзіне жылтыр майда рең бітіп, нұрлана құбылады...ң. ( 11, 324
бет)
Осы портреттік үлгіде барлық қазаққа қадірлі әйгілі өнерпаз асыл
Біржанның барлық қасиеті сиып тұр. Неткен жанды, көркем бояулы суреттер
десеңізші!
Біржанды көзімен көрмеген, қадіріне тереңдеп бойламаған жан үшін бұл
соқырға таяқ ұстатқандай айқын бедерлі анықтама болатындығы сөзсіз.
Осы Жайлауда тарауының бір тұсында Біржан сал әніне елтіп қатты
сүйсінген Абайға:
- ... Шіркін, айтушы мен болғанда, үнемі ұқтырушым сен болсайшы,
Абай... – дейтіні бар еді. Біржанның аузына осындай ризашылық сөз салып
отырған жазушының өзіне де осы арада дәл сондай баға берсе жарасып – ақ
тұрғандай. Шынында да қос жұйріктің қалтқысыз ұғысқан таза пейілдерін, дара
бейнелерін соншалық дәлдікпен, көркемдікпен жеткізген кемеңгер қаламгер
танымы еріксіз тамсандырады. Маған кейде Абай бейнесін соншалықты биік
дәрижеде танытқан М. Әуезов Біржан сал бейнесін танытуда да өзгелерден
оқшау тұрғандай болып көрінеді. Иә, осы шығармадағы Біржан сал сапарына
арналған Жайлауда тарауы өнерпаз бейнесін толыққанда ашқан романға
барабар дүние десем қателеспеспін.
Романдағы Біржан сал бейнесіне жазушы бірде Абай болып үңіледі:
... Әншінің Біржан сал атты осы бір әні өзінің майда қоңыр, сырлы сазымен
бастала жөнелгенде, өзге көп жұрт ішінде демін тартып, қатып тыңдаған
кісінің бірі Абай.
Қадіргі ақын, құрметті қонағына Абай қадалып қарап қапты. Ақ – қарасы
әлі де айқын, таза, ұзынша көздері өзгеше боп телміре түсіп, шарысынан асып
үлкейіп қарайды. Бірақ, қазіргі сәтте, кірпік қақпай қарағанмен, бұл көз -
әнші жүзін көріп отырған көз емес. Ән мен өлең сөзді, өнерлінің өзін түгел
қосып, бір бітім, бір тұтас тұлғадай қиял суретімен елестетіп, көріп
отырған көз. Ерекше әсер бар күй менен аса ұнаған ән тыңдаған уақытта Абай,
сол сарын, сөзбен қатар, өзге бір дүниені ойлап кететін. Өмір қиял
суреттерін, уақиға тасқындарын, жаратылыс, құбылыс толқындарын көріп, соған
шомып кетеді.
Қазірде, міні, белгілі өр қиялы бар ән, ірі туысты әншіні мынау ортадан
бөліп, жырып, аулаққа әкетті. Шырқау алыс қияға әкетті. Тұлғасы ерең, кең
кеуделі асқақ үнді әнші, сахараның ғажайып бір алыбы боп апты.
Сол алып, өнер алыбы, Сарыарқаның ең заңғар биігі Көкшенің басына шығып
тұрып, бар ұлан ұзақ Сарыарқаға, сахараның салқын бел, самал көліне қонған
елі – жұртына көз тастайды. Жуансып күштісі, артықсып асқағы, күңіреніп
көбі жүрген жон жотағы көз тастап қоймай, үн қатады. Ән тіл қатады.
Мен келемін! Өнер әкелемін! Танымай көрші, аңдамай бақшы! Сай – сүйегің
босамай, алпыс екі тамырың иімей көрші!... деп, бас идіре ән төккенде, ән
емес, нұр төккендей. Әлемнің жүзінен жауыздық зұлымдығын қуып әкетіп,
қиялда болса да дүние бетін, Арқа жүзін сан сұмдықтан тазартып бара
жатқандай... Ол ән, асқақ есіп соққанда, Көкшенің қалаң сыпсың қарағайы
мынау әнші басындағы оқалы тақияның жібек болып, теңселіп барып, төгіле
жапырылып, жол береді, басиеді... Арқаның қара түні де мынау ақын үстіндегі
қара мақпалдың бетіндей майда, мейір түні болады. Сонда ел жүзі де осы ақын
жүзіндегі жылтырап көрінген нұрға толғандай болады. Ел жүзінде, қазіргі
ақын түсіндегі, ән үстінде езу тартқан жарастық күлкідей боп, шат қуаныш
күлкі көрінеді Абай көзіне.
Сөйткенде, үй ішінің ілесе сөйлеген, алғыс айтқан үндері шығып жатыр
екен. Ол шарасынан шыққандай болған отты, ойлы көзімен, әнші жүзіне әлі
аныра қадалып, қарап қапты... ( 17, 325 бет)
Міне, теңіздей терең кеменгер Абай мен бұлбұл көмей сырбаз әншінің
рухани үйлесімін, жан әлемдерінің ғажайып құштарлықпен астасып кетуін
қаламгер осылайша тебіріне кестелейді. Бұл сөздерді бір-бірінен ажырату
мүмкін еместей көрінеді. Мысалға деп бірер сөйлеймін ғана ортасынан ойып
алсаң қайран көркем бояудың, сұлу өрнекті тілдің қадірі қашатындай,
солғындап қалатындай болып сезіледі. Бұл шығарманың кереметтіндігің өзі де
сонда, қазақ әлеміне, оның салт дәстүріне, әдет-ғұрпына, оның ғажайып
өнеріне, Біржан салдай оқшау талантына, сол арқылы тұтастай бір арқылы
ұлттың данышпанның ой–талғамы тұрғысынан баға беріліп отырғандығынан деп
білеміз. Халқымыздың Жақсыдан шарапат дейтіні де осыдан шығар, Біржан
салдың өміршең өнері ұғымтал жүрекпен, сезімтал тілекпен жаңа заманда қайта
жаңғырды. Абай жолың сияқты телегей – теңіз дүниедегі ұлы ақынның
мәңгілікке жаратылған сом мүсінін, айшықты бейнесін биіктете түсердей,
құдіреттендіре түсердей болып әйгілі Біржан сал тұлғасы да шексіз ғұмырын
жалғастыра бермек. Өзгеше айтар болсақ, Ұлы Абайдың бақыты – ұлы Мұхтар
қаламымен өлмес бейнесінің жасалғандығы болса, Біржан салдың бақыты – зор
өнерпаздық сипатымен әлемдік жауһар санатындағы шығармаға кейіпкер болып
енгендігі. Және қандай кейіпкер, Кемеңгер Абай танып, мойындаған асқақ
тұрпатты кейіпкер!
Мұхтар Әуезовтей заңғар жазушы үлкен махаббатпен сомдаған еңселі ерен
кейіпкер!
Және де тағы бір ақиқаты көркем, шығармадағы Біржан бейнесі өмірдегі
нақты тұлғасынан алшақ кетпеген. Белгілі музыкатанушы, академик ғалым А.
Жұбановтың пікірі де осыған саяды:
Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай ауылына
баруы. Басты өзінің әдеттігі ән саяхаты есебінде барғанымен, поэзия алыбы
Абайдың әсері Біржанға күшті болады. Өлең шығарудағы жаңалығы сияқты ән
шығармашылығында да бұрынғы ата – баба салып кеткен қара жолмен ғана жүре
бермей, тыңнан із салған данышпан, ән еркесі Біржанның үлкен талант екенін
танып, оған тиісті баға береді. Әншінің халық шығармашылығын бабына
келтіріп орындауымен қатар, өзінің шығарған әндерінің терең мазмұнына таң
қалады. Оған шейінгі болмаған ән үрдесінің бар екенін, дарынды орындаушының
өзі сезбейтін нақыштар енгізуін, ел аралау арқылы көптеген ән дәстүрлерінен
сусындағанын қызықтайды. Біржан айлап жатып, өнердің шын бағалаушысы
Абайдың өзінің және оның айналасындағы талантты поэзия мен әнді қуған
жастарының сынын естіді. Әсіресе, Абай Біржанның басына біткен
композиторлық, ақындық, асқан орындаушылықтың басқа қонған бақыт екенін
айтады. Осы бақытты өнімді пайдалану үшін үлкен еңбек керек екенін
түсіндіреді. Абайдың ауылында болу, өлең мен әннің салтанатының қайнаған
базарын аралау Біржан үшін үлкен табыс болды. Әрбір күшті дарынға тән нәрсе
– іздену, үйрену, жетілу, сыннан сүрінбей өту болса керек. Біржан бұл
сапарын ізсіз қалдырмайды. Мен көрдім ұзын қайың құлағының деген Абайдың
өлеңіне ән шығарады. ( 6, 39 бет)
Байқап, аңғарып отырғанымыздай, музыка танушы ғалым атамыз зерделіп
өткендей, Абай Біржанды ән әркесі, небір сұлу саздар шығарушы композитор
ретінде аса жоғары бағалаған. Мұхтар Әуезовтің сипаттауындағы Біржан
бейнесі де осы пікіоге орайласатыны түсінікті жай. Көбіне Біржанның
әншілік, композиторлық жағы басымырақ айтылады да ақындық жағы назардан тыс
қалып жататыны да рас. Әрине, ұлы Мұхаң Абайдың ақындық тұрғысынан қарап,
Біржан салды онымен терезесі тең ақын ретінде емес, әнші, композитор
ретіндегі деңгейі әлдеқайда үстем түсетіндігін, бірін сөз өнері, бірін ән
өнерінің биігі ретінде сараптап биік деңгейге көтерген, оның үш өнердің
басын тоғыстырғандығы еді, Абайды да, Мұхтарды да жалпы қазақ қауымын
тамсандырған да әйгілі өнерпаздың осы бірегей қасиеті болатын.
Тіпті, тереңдей түсер болсақ, ақындық алымдылығы, көкейдегіні тап басар
зерек түйсігі болмаса, тек қана әнші, композиторлығымен Біржан сал ел
таныңан биігіне шыға алмаған болар еді. Белгілі сыншы-әдебиеттанушы ғалым
Е. Ысмайылов былай дейді: ...Шын талант иесі өмірлік құбылысқа бейтарап
қарамайды. Ойын-сауыққа қанша қызықса да өзін толғантқан жайларды аттап өте
алмаған. Ақын серілік дәурені жүріп, көптеген ән өлеңдері халық арасына кең
таралып жайылған шақтарда да заманы, жақсылық пен жамандық жайлы көптеген
өлең, толғаулар шығарып айтады. Біржан айтып таратқан әлеуметтік мәні бар
өлең-жырлардың оннан бірі ғана скақталып бізге жеткен. ( 1, 100 бет.). Осы
еңбекте көрнекті ғалымымыз Біржан салдың өнегелі бір мінез машығы жөнінде
әңгімелейді. Біржанның көзін көрген кейбір көнекөз қариялар оның өзінің
алдындағы шешендік нақыл сөздерді үлкен өнер үлгісі ретінде айтып
отыратындығығын айтқан. Бұдан аңғаратымыз, Біржанның сөз өнеріне де үлкен
талғаммен, зерделікпен қарағандығы. Әйтпесе, атақты Біржан салдың аузына
мынадай жалын атқан сөздерді кімдер салсын:
Алтынмен тең түспейді інжу – маржан,
Асылдан кем болмайды алмас – бірлән.
Әніме сегіз дуан таңырқаған,
Баласы Қожағұлдың атым – Біржан...

Ақ иық мұз балақпын жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес...
Жел қабыз, жез тағалы еңіреумін,
Жібек жол арғымақпен тұмарланған...

Қырымға қарайтұғын қаракермін,
Аң алмай жерге бекер қоңбайтұғын.
Айнымас қанды балақ ақ иықпын,
Тұяғым тиген қасқыр оңбайтұғын.

Асылмын аспандағы құс болғанда,
Қантарда қалшылдаған тоңбайтұғын.
Тұлпармын Көрұғлының пырағындай,
Жүгірсе алдына мал салмайтұғын...
Меніңше, Абай мен Біржанды бір-біріне ынтықтырып тұрған ортақтық –
эстетикалық қуатты ой- талғамның бірлігі.
Айта берсеңіз, Абай мен Біржанның өнерге деген көзқарастары тіпті
орайлас, етене жақын астасып жатыр.
Кім сүймес көкке өрлеген әсем әнді,
Көңілдің күйген шерткен көркем сәнді.
Болғандай бойға қуат, ойға азық,
Балқытып еріткендей тербеп жанды.

Жан едім, есем әнді сүйіп айтқан,
Жағымды көпке бірдей ел ұнатқан.
Келетін нақысына жүз құбылтып,
Кейде өрлеп, кейде шалқып баяулатқан...

Домбыра алдым қолға сегіз перне,
Қызығы бұл шіркіннің тартар жерде.
Қолға алып әрлі – берлі тарқанымды,
Жаны жоқ кеудесінде адам дерге...
өнерді құдіретім деп ұққан асыл Біржанның өрнекті ойлары Абайдың
құлақтан кіріп, бойды алған жақсы әні мен тәтті күйінде жатыр, көңілге
түрлі ой салған әнге деген құштарлығымен ұласып жатыр. Жалпы Біржанның
Сырғақты, Жанбота, Жоныпалды әндерінің қай-қайсысы болмасын сұлу сазы
мен кестелі тіл өрнектері бірігіп, тұтасып кеткен. Әнімен сөзін ажыратып
алмастай, гармония қарап тұр. Абайдың да ала – бөле осыған ден қойғандығы
сөзсіз. Осы Біржан салдың аталған әндеріндегі Абаймен мұраттас асыл ойлар,
еркіндікті аңсау, эстетикалық кең құлаш, сұлулыққа құштарлық, адамгершілік
биік қасиеттерді мұрат тұту – екеуіне де өз заманында опа бермеген. Екеуі
де өз қоғамынан, ортасынан таяқ та жеген. Сондықтан, көп орайда екеуі
тағдырлас, мұндасболып та көрінеді. Қалай болған күнде де Біржанның қилы
сырғы толы, ғұмырының бір белесіндей көрінер әндерінің Абайды әр тараптағы
ойларға жетектегіндінгі, Абайдың жұмбақ әлемінің, көкірегін көрнеген мәнді
де мағыналы ойларының Біржан салды бір бөлек күйге салғандығы айқын.
Айға ұласқан мәжілістерде, әулете шырқаған ән, қызық – думандардың ара
арсында талай арманды сырлар да шертілген шығар – ау.
Тағы да Абай жолынаң жүгінеміз. Абай аталмыш тарауда Біржан өнерінің
халық тілегенінен шықанндығын тілге тиек етіп отырған, әсіресе, жастарға
үлгі қылып былай дейді:
... – Бай, бағлан боп қадірлі болмайды жігіт! Өнерлі боп, сол өнерін
ұстай біліп, қадірлі болады. Өнерпаз болсаң - өр бол дейді Біржан аға.
Жалқы бол, жарлы бол, ол кемшілік емес. Өнерлі ақын, асқақ әнші болсаң –
ел көңіліндегі мұңды айтып, көзіндегі жасты тыйсаң, сенен зор, сенен
қадірлі болмасқа тиісті!, - дейді Абай. ( 17, 326 бет)
Өзіндегі барды осыншама жоғары бағалаған Абайға Біржан да қарыздар болып
қалмай, ұтымды уәж қайыра біледі. Ұлы жүректі, кең кеуделі, өзгеден ерек
ойлы, заманның қырағы сыншысындай болып көрінген ақын інісіне былай деп
толғана тіл қатады:
... – Абайжан, менің әнім саған жақсы қозғау салды деуші ең. Сен
болсаң әндегі біздің өзіміз байқамай, елемей жүрген бір түкпірді ашасың.
Ендігі өміріме борыш арттың ғой! – деп алып, әрі қарай – мүдде жолында
біріміз ары, біріміз бері шыға жатырмыз. Бір ғана саған айтып кетсем
дегенім - өзіңнің әнді көтеріп қадірлегеніңдей өлең сөзді мен де ең алғаш
бағалағам осы десем не дейсің? Саған менің бергенім көп десем, маған сенің
бергенің, жал азығың қанша екенін өзіңде бір аңғарсаңшы! деп толқи,
тебіріне аяқтайтыны бар сөзін. ( 17, 345 бет).
Әрине, Біржан сал тарапынан Абайға берілуге тиісті лайықты жауап осылай
болса керек – ті. Мәне, М. Әуезов зор шеберлікпен зерделеген Абай
ауылындағы атақты Біржан салдың қатысуымен болған өнер қойылымы осындай
түйіндермен, өнердің арналы екендігін аңғартар толғамды сөздермен шешімін
табады. Дәл сол жерде туған Қозықөш әнін салған күйі Абай елімен қоштасып
ұзап бара жатқан Біржан сал тобымен өзіңіз де қимай қоштасып отырғандай күй
кешесіз. Жазушының тілінің құдіреті дейтініміз де осы болар, дүниеден
әнімен де, сәнімен де жарық жұлдыздай нұрын төгіп, қазақ даласын думанға
толтырып өткен өнердің жібек жал арғымағың асыл Біржан осы тұста жалғыз
Абай ауылымен емес, бүкіл қазақ даласымен қоштасып кетіп бара жатқандай
елес қалдырады. Бірақ, арман жоқ, артында мәңгі өлмейтін қасиетті өнері
қалып барады. Біржаннан өнеге алған, оның інжу – маржандай сұлу әндерін
үйренген Адайтөңірегіндегі өнерлі жастар, ақиық әншінің даусын тыңдаған
байтақ қазақ даласы киелі өнерді өлтірмей келер замандарға, ұрпақтан
ұрпаққа алып баратындығы сөзсіз.
Романда, тағы да сол Жайлауда тарауының соңына қарай жазушы
трагедиямен аяқталған Оралбай – Керімбала оқиғасын суреттей отырып, осы
оқиғаға қайғырып, күйзелген Абайдың Біржанды еске алып, сағынышпен аңсаған
күйін мынандай тебіреністі сөздермен төгілтеді: ... – Есіл Біржан,
қадірің қандай еді! Елімнің асыл күшін арқалап жүр екенсің ғой! Сенің
әніңнің лебі ғой осы жастарды осылай тартқан. Өнер болса, осылай боп,
толқынсыз апан суға кесек тас түскендей, ұйқы – тұйқы етсін де. Өмір соны
тілейді ғой. Осылай, құйындай соғар күштер болмаса, шіріп бүксіп күндер
өтеді ғой, - деді. ( 17, 365 бет).
Расында да, қандай заманда да Біржандай құдіретті өнер иесі болмаса,
адамның бойына күш – қуат берер, сезіміне от берер киелі өнердің қас
жүйріктері халық арасынан шықпаса өмір сұрықсыз түске еніп, мағынасыздыққа
ұрынар еді.
Дана Абайдан:
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар.
Кейі зауық, кейі мұң, дертін қозғап,
Жас балаша көңілді жақчы уатар, -
Деп жырлайтыны осындай күйден шықса керек.
Немесе:
Өмірдің алды – ыстық, арты – суық,
Алды – ойын, арт жағы – мұңға жуық.
Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен,
Өмір сәуле көрсетер судай тұнық.

Жаманға жар деген – ақ ән көрінер,
Жақсы ән білсе, айтуға кім ерінер?
Жарамды әнді тыңдасың, жаның еріп,
Жабырқаған көңілің көтерілер –
Деген жолдар жақсы еннің қадыр – қасиетін ашып, өмірдегі орнын
бағамдаған, жүрек түкпірінен шыққан ойлы, мағыналы сөздер. Мұңдасарға кісі
жоқ сөзді ұғарлық, Көңілім қайтты достан да, асығым да, ақыры өлең
қылдым, жасыдым да, Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей, - деп, жаңы
мен ары таза кіршіксіз Абайдың өз ортасынан, надандық, көрсоқырлықтан
сүйеніш іздеуі табиғи нәрсе. Күлкішіл, кердең наданнан, Сабырсыз,
арсыздардан, Көрсе қызар, жалмауыздардан, Хайуанша жүріп
күнелткендерден қажыған қайран көңіл тұйықтан шығар жол іздейді. Әсерлі
қызықпен сауық – сайранды, думанды шат әлемді аңсайды, мөлдір бұлақтай
кәусар сезімге бой алдырғысы келеді. Жақсының шапағатына шомылғысы келеді.
Бекзат жаратылысты Абайдың Біржан сал әніне құныға бас қойып, шөліркеген
көңілмен қанып ішуге ұмтылуында осындай қаперсіз, ойсыздарға беймәлім сыр
ұшығы жатқан жоқ па.
Сырбаз даланың әсем табиғаты, халқының дархан жаны сыршыл сезімі мен
сері мінезі шебер көрініс тапқан Біржан әндері ұлы Абайдың торыққанда сая
тапқан таянышы, көңіл құсын шартарапқа құйқылжытқан жұбаныш – медеуіне
айналыпты.
Оның Абаймен ұғыса түсуіне, сырлас, мұңдасына айнала түсуіне тағы да
ғалымдар көзімен себеп іздепкөрелікші: Үстірт көзге қайғысыз, қамсыз
көрінетін Біржан өз заманның трагедиялық тұлғасы еді. Еркін жүрісі де,
ерке әндері де жұрт билеген жуандар көңіліне жаға бермеген, басы – тепіріш,
руғы – қысым көрген, ақыры жан тыныштығынан да, денсаулығынан да айрылған
сері өнерімен бірге жасайды, өмірінің ақырғы сәтіне дейін сырлы әуезінен
жанылмайды. ( 9, 257 бет)
Уақыт жағынан алғанда бұл бертінде ғана жазылған пікір, қазір кеңестік
дәуірдегі пікір – тұжырымдар мен тәуелсіз ел атанғаннан бергі
айтылғандардың арасына жік қойып атап жүрміз ғой. Кеңестік дәуірдегі ғылыми
зерттеулерді тым қасаң, біржақты, сыңарезу,изаман ыңғайына қарата жазылған
деп жүрміз. Дегенмен, тоқпағы мықты болса, киіз қазық жерге кіреді, сол
кеңес дәуірі кезеңінде де ақиқаттан алшақ кетпеген, талай дәлелді,
орнықты пікірлер айтылған, жазылған.
Қазақ сынының көрнекті тұлғасы, өмірден ертерек кеткен белгілі
әдебиеттанушы Айқын Нұрқатовтың абайтану, мұхтартану төңірегіндегі
еңбектері ешқашан да құндылығын жоймасы анық. Сөз қылып отырған мәселемізге
қатысты А. Нұрқатов пікірі келтіріп отырған мысалдарымызды дәлелдей, ғылыми
тұрғыда түйіндей түседі.
... Абай халықтың талантын, оның әні мен жырын шын жүректен сүйеді.
Оның біржанмен кездесуі романда өте әсерлі суреттелген. Көкшетаудың асқақ
дауысты әншісі Біржан өз әнімен бірге еркіндікке ұмтылу лебін, бас
азаттығын аңсау сарынан ала келгендей...
Біржан әнін жұрттың бәрінің құмарта тыңдауының сыры бар. Өйткені, ол
жастық жалынын, сүйіспеншілік сезімін ғана емес, халықтың азаттықты аңсаған
арманың да жырлайды. Автор Біржан әнінің осы қасиетін де аша кетеді. Біржан
болған шақта Абай ауылында сауық – думан сейілмейді. Жастар ән шырқап, сал
арқылы өздерінің ойларындағы мұң – шерлерін айтып, көңілдерін көтереді...
( 18, 1957ж)
М. Әуезов тебіріне суреттеген Абай – Біржан кездесуінен кейін, тобықты
жұртының мекенін сауық – сайранға бөлеген сол думанды шақтан кейін, оның
әсер үлгісі, төңірегіне шашқан шуағы аз болмапты. Оның бір мысалы, ақындық
өнердің әсем туындысы Біржан – Сара айтысы.
Бұл төңіректегі дау – ол басқа әңгіменің арнасы. Бұл айтысты
өңдеушілер, өз жанынан қосқандар болуы мүмкін. Дегенмен, осындағы Біржанның
өзін таныстыратын асқақ шумақтар сөз жоқ, оның өзіндік стилін аңғартады.
Мұндай сөздерді, небір ғажап теңеуге толы ұшқын атқан сырлы да сәнді, өр
мінезді шумақтар тек Біржанның ғана айтуына лайық тәрізді. Сосынғы бір
дәлел, осы айтыста Біржан тобықты ішінен түйіп кеткен, өз басынан кешірген
біраз жайларға тоқталады. Айтыс барысында Арғынның төрт кісісін мақтап,
оның ішінде әсіресе, әкелі – балалы Құнандай мен Абайды ерекше бөліп
атайды. Орта жүз Абай қойған атын батпай, үйіне ояз кірмес жауап қатпай
деп Абайды дәріптесе, Құтыма тіл тигізде ер Құнанбай, алашқа шықты даңқы
кер бұландай деп Құнанбайды көрген деген мәліметтер кездеспейді. Бірақ,
меңіңше, Біржанның әлгіндей Құнекең жөнінде зор сүйіспеншілікпен айтқан
сөздерді кездейсоқ емес сияқты. Біржан сал Құнанбай қажыны көріп,
кісілігіне, ақыл – парасатына куә болғандай болып көрінеді. Мұхаң кезінде
белгілі себептермен романға кіргізбеген болуы мүмкін, әитпесе Құнанбайдың
Біржан өнерін тамашалап, өзінше баға беруі де әбден мүмкін ғой. Оның үстіне
қазір Құнанбайдың өнерді сүймегені, бағаламағаны бекер деп жүрміз. Әйтпесе,
өнерді сүйген, өнер адамына дәулетін аямай үлестірген, ауылына айлап әнші –
жыршыны жиып, сауық – сайран құрғызатын Абайға қарсы шығыпты, тыйым салыпты
деп айтпайды. Романда Абайдың көзқарасы оның танымдық қасиеттері баса
назарға алынғанда да, Құнанбайдың танығыштығы, кісілік барлық сипаты көзден
тасалғаны айқын. Романда ондай қасиеттері сөз бола қалған күнде ол
жуандығына, ел билегіштігіне орай айтылады. Абайына бар махаббаттын төккен,
өнеге – қасиетін соған берген Құнанбайдың да жан әлемі, талғамы сүйекті
ұлынан бөлек болмауы керек.
Қорыта келгенде айтарымыз, Абай мен Біржан, заманның шырқау көктегі
қос қыраны, адалдықтың, әділеттің, тазалықтын шынайы өнердің жоқшысындай
болып, ұрпағымен жасай береді. Талғампаз жұрт кие тұтар қос белгідей болып
көгімізде мәңгілік жарқырап тұрары анық. Бұл біздің ұлы ақын мен ән еркесі
туралы бұған дейін де айтылған, әлі талай ғасыр айтылар танымдық мұратқа
қосар аз үлесіміз.
Сегіз сері қазақтың ақындық, әншілік, музыкалық өнерінің ұлы мектебін
құрған әйгілі Біржан салдың ұстазы Ұстазым сегіз сері, Ничз сері,
Солардан үлгі алған мен – Біржан сері - дейді. Біржан сал мектебінен
Басығараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Жаяу Мұса, Ағашаяқ, Әздембай
сал, Кемпірбай, Шашубай тағылым өнеге алған. ( 14,180 бет)
Иә, ұстаздың да ұстазы бар дегендей, әйгілі Біржан сал өнеге
алған орта да болған екен, атақты өнерпаз сусындаған бұлақтын бастауы әріде
жатыр екен. Дегенмен, қалай болған күнде де жаппай халық мойындаған ақиқат
ол Біржан салдың Арқа өңірінде қалыптасқан үлкен бір өнер мектебінің
қошбасшысы, құрушысы болғандығы. Тіпті көптеген ғалымдар Біржан сал сияқты
өнерпазды поэзияның биік шыңы – лирика болса, сол лириканың да бастаушысы
санайды: Лириканың негізі – халық өлеңдерінде, әсіресе сал – сері атанған:
Біржан, Жаяу Мұса, Ыбырай, Әсеттерде жатыр ( 2, 265 бет)
Ә. Тәжібаев айтса айтқандай, Біржанды Біржан етіп тұрған тек
әндерінің көркем әуені ғана емес, әдемі ұйқасы, мөлдір лиризімі болса
керек. Біржан сал туған жері туралы жазса да, сұлу қызды, жақсылықты,
жамандықты жазса да үлкен сезіммен, лирикалық көңіл – күймен астастырып
жазады. Біржан салдың қазақ өнеріндегі орыны туралы М. Мағауин былай деп
толғанады: Біржан сал қазақ рухани мәдениетінің тарихында ақын, композитор
әрі әнші ретінде белгілі. Салдықтан бастап серілікке ойысқан Біржан өзінің
ьар ғұмырын өнерге қызмет жолына жұмсады.
Қазақ даласының әсем табиғаты, көшпендінің дархан жаны, сыршыл
сезімі мен сырбаз мінезі шебер көрініс тапқан Біржан әндері, қазақ музыка
өнерін жаңа сатыға көтерді, ал оның өз шығармаларын ғана емес, өзіне
дейінгі қазақ композиторлары мен музыкалық фольклор үлгілерін орындаудағы
әншілік мәдениеті сақарада бағзыдан қалыптасқан вокалдық дәстүрді одан әрі
жетілдіре түсті.
Біржанның ақындық мұрасында оның әндеріне шығарған текстелі
елеулі орын алады. Бұл өлендерінде Біржан нәзік сезім, махабат күйін ғана
шертпейді, жаңа зәкүннен соң шыққан ел билеушілердің озбырлығын
әшкерелейді, өнер жолындағы адам тағдырының қиындығы туралы толғайды. (
9,257 бет)
Біржан салдың өмір деректеріне, шығармашылық жолдарына қарап
отырсақ, өз заманына лайықты мағыналы да мазмұнды ғұмыр кешкенің байқаймыз.
Көрнекті ғалым Е. Ысмайлов берген деректерге сүйеніп айтар болсақ Біржан
Қожағұлұлы Көкшетау облысына қарасты Еңбекшілдер ауданындағы Жөкей көлінің
жағысында қазіргі Степняк жерінде 1834 жылы туған.( 7, 1967 ж.)
Е. Ысмайылов өзінің ғылыми еңбектерінде әсіресе, қазақ
поэзиясының әр кезеңдегі шыққан биігін, көркемдік даму денгейін жете
зерттеген ғалым екендігі белгілі. ( 13,1956 ж.) Ғалым назарынан Көкше
өлкесінің даңқты перзенті Біржан сал шығармашылығы да тыс қалған жоқ. Е.
Ысмайылов Біржан сал өнерін ұштай түскен, қанат бітірген ғажайып өлкенің
көркем табиғаты екендігін тебірене суреттейді. Бір жағы айдын шалқар көл,
сыңсыған қалың орман, екінші жағы – сылдырып аққан еркебұлақ, үшінші жағы –
кең жазық, малдың өрісі, төртінші жағы – Көкшенің биік те кербез шың –
шоқыларымен жалғасып жататын қырқа, адыр, төбелер – барлығы да адам қолдан
жасағандай әсері бір поэзиялық дүниедей сұлу жер - деп жазған. ( 7, 10
бет)
Жалпы кез – келген өнерпаздың өмір жолында оның туған жері, туып
өскен ортасы, табиғат көріністерінің әсері аз болмайтыны анық. Қазақ өнер
аспанында айрықша көзге түскен дарынды адамдардың бәрі де сұлу өлкелерде
көркем табиғатпен біте қайнасып, сұлулықтан нәр алып, сусындап, шабыттанып
өскендер. Қалыптасқан ұғым бойынша адам мен табиғат егіз деп жатамыз ғой
соған қарағанда көркем табиғаттың адамға беретін әсері аз емес сияқты.
Әсіресе, жан – жүрегі әсем, табиғатынан романтик Біржан сал сияқты
адамдардың сұлулықтан әсер алмауы мүмкін емес. Туған өлкенің қадір –
қасиеті, топырағының қасиеті болашақ ұлы өнерпазға дем бергені, жанына
қанат бітіргеніне күмән келтіруге болмайды. Сөзімізге дәлел ретінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.