Білім беру мекемелеріндегі педагог- психологтың атқаратын қызметі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 37.015.3
Қолжазба құқығында
Кадралиев Алтай Амасейітұлы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
Білім беру мекемелеріндегі педагог- психологтың атқаратын қызметі
6М010300
Педогогика ғылымдарының академиялық магистр дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Сеңкібаев Сабыр Тәлиұлы педагогика
ғылымдарының кандидаты доцент
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2014 ж
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗБЕСІ;СИМВОЛДАР;АРНАЙЫ
ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮСІНІКТЕМЕЛЕРІ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
КІРІСПЕ 6
1 БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Заманауи білім берудің педагогиклық-психологиялық ағышарттары 10
1.2 Психологиялық- педагогикалық іс-әрекет шындық болмысының тәсілі
31
1.3 Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы
психологиялық негізі 40
2 ОҚУ – ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ПЕДАГОГ – ПСИХОЛОГ МАМАНДЫҒЫНЫҢ КӘСІБИ
БАҒЫТТЫЛЫҒЫ
Білім беру мекемелерінде педагог-психологтың оқушыларға
педагогикалық-психологиялық қолдау көрсету жолдары 46
Педагог- психологтың ата-аналар мен мұғалімдер ұжымымен жұмыс
жүргізуінің ерекшеліктері 53
Педагог- психологтың білім беру ұйымдарында тәрбие
жұмысын жүргізудің ерекшеліктері 59
3 Тақырып бойынша жүргізілген іс-тәжірибие жұмысының қорытындысы
3.1 Білім беру ұйымдарында педагог-психолог қызметінің негізін
зерттеудің 1-кезеңі 71
3.2 Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы
психологиясын зерттеудің 2-кезеңі 78
3.3 Педагог-психолог қызметін зерттеу бойынша өткізілген
іс-тәжірибесінің жалпы қорытындысы 90
ҚОРЫТЫНДЫ 97
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ : 99
ҚОСЫМШАЛАР 104
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
Нормативтік сілтемелер мен қысқартулар, анықтамалар
1 Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім
берудің орта буын мен жоғары сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты.
Негізгі ережелер. Алматы: 2002.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
3 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
4 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Жалпы орта білім. Алматы: РОНД, 2002 – 368б. Орта
буын мен жоғарғы мектеп. Қазақ тілінде жалпы білім беретін мектептің 1-11
сыныптарына арналған бағдарламалар.
Педагогикалық профилактика – оптимальды педагогикалық жүйені іздестіру,
сонымен қатар оқытудың белсенді әдістері мен формаларын, жаңа педагогикалық
технологияларды, мәселелік және бағдарламалық оқытуды, компьютеризацияны
қолдану.
Педагогикалық диагностика. Диагностика әдістері: мұғалімнің оқушымен,
ата-аналармен әңгіме жүргізу, үлгерімі төмен балаға бақылау жасау, оны
арнайы журналға белгілеу, тесттер өткізу, қорытынды анализ жүргізу,
анықталған қателіктер бойынша жалпы кестелік қорытынды шығару. Консилиум –
үлгермейтін оқушылардың педагогикалық, дидактикалық мәселелері шешуде,
мұғалімдердің кеңес құруы.
Педагогикалық терапия – оқыту үрдісінде үлгермеушілікті жою шаралары.
Бұл мақсатта ТМД елдерінде қосымша сабақ өткізіледі, шетелдерде түзету
топтары құрылған. Түзету топтарының ерекшелігі сабақтар қатаң
диагностиканың нәтижесінде өткізіледі, топпен оқыту да, жеке оқыту да
қолданылады.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге өте белсенді ақыл- ой әрекеті.
Оқушылардың танымдық іс–әрекеті – жеке тұлғаның танымдық қызығушылығы
мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын қамтитын танымдық,
еріктік, сезімталдық үрдістер мен мотивтері бірлігі нәтижесінде оқушылардың
интеллектуалдық жеке қасиеттерін және біліктерін дамытатын оқу материалының
мазмұны мен қажетті көлемін игеруді көздейтін жан – жақты оқу жұмысы.
Қызығу – танымдық іс – әрекеттің қозғаушы күші.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге өте белсенді ақыл- ой әрекеті
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы АҚШ-Америке Құрама Штаттары: АКТ-
ақпараттық коммуникациялық технология
Aнтaгoнизм – өшiгy, үнeмi кeк aлyғa ұмтылy;
Жapыc – бip-бipiнeн acып түcyдi көздeйдi;
Кoнкypeнция – билiккe тaлacy;
Коммуникативті – қарым – қатынас құру;
Кoнфpaнтaция – түciнбeyшiлiк дeгeн ұғымды бiлдipeдi;
Пapитeт – тeң қaтынac бip-бipiнe зиян кeлтipмeйдi;
Рекреативті – қайта қалпына келі;
Репродуктивті – қайта өндіру;
Тoлepaнттылық - шыдaмдылық, өзгe көзқapacтapғa, мiнeз-құлықтapғa,
әдeттepгe төзiмдiлiк тaнытy, қoлaйcыз әcepлepдiң ықпaлын бacтaн өткiзe
aлyшылық;
Ынтымaқтacтық – идeaлды қaтынac түpi, бip бipiн түciнy, көмeк
көpceтyмeн cипaттaлaды.
Осы диссертациялық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ЖБЖТ - жaғдaйғa бaйлaныcты жeкe тұлғaлық.
ЖБІ - жaғдaйғa бaйлaныcты-icкepлiк.
ЖТТ - жaғдaйдaн тыc-тaнымдық.
ЖТЖТ - жaғдaйдaн тыc жeкe тұлғaлық
ҚР – Қазақстан Республикасы.
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Жалпы ғылыми жүйе – кез келген пәннің атқарар мың сан қызметтерін
үндестіре жинақтап, ондағы зерттелетін ішкі-сыртқы ұғымдардың біртұтас
бүтіндігі мен ауқымдылығын қамтиды.Осының арқасында әрбір пән өзінің дұрыс
бағытында зерттеліп қана қоймай, оның ашылмай жатқан ғылыми танымдары да
жан-жақты танылып тереңдей береді.Ғылыми жүйесі мен негіздері дұрыс
қаланбаған пәнде нәтижелі мағына мен мәні де, тіпті диалектикалық
жетілудің болуы да мүмкін емес.[1]
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[2], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[3],
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[4], “Білім мазмұнын
гуманитарландыру”[5] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-
мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай
жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтеруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [6], С.Қалиев, Б.Имамбекова [7],
К. Абдімәжитов [8] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін
Т.С.
Сақтағанова [9], М. Әуренова [10], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [11], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [12], В.А.Сластенин[13] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған мектептердегі педагог-психолог қызметін
қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып педагогика
және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені,
егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет
көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның
негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Білім беру мекемелеріндегі педагог-психологтың атқаратын қызметі ” - деп
таңдап толық мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн
көрдік.
Зерттеу мақсаты мектептердегі педагог-психолог қызметінің педагогикалық
шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың
бағыттары.
Зерттеудің міндеттері:
1 Білім беру мекемелеріндегі педагог- психолог қызметінің ғылыми-
педагогикалық негіздерін айқындау
2 Оқу – тәрбие үрдісінде педагог – психолог мамандығының кәсіби
бағыттылығын анықтау
3 Білім беру мекемелерінде педагог-психологтың оқушыларға
педагогикалық-психологиялық қолдау көрсету жолдарын белгілеу
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-психологтың
іс-әрекеті .
Зерттеу зат: мектеп оқушыларымен педагог-психолог қызметінің жүйесі.
Зерттелген тақырыптың дәрежесі :
1. Зерттеуге қызығушылық таныту мақсатында отандық және шетелдік
авторлардың көптеген зерттеулерінде өз бейнесін тапты ;
2. Диссертацияда отандық және шетелдік авторлардың еңбектері қолданылды
және идеялары дамытылды
3. Диссертацияд бойынша ғылыми әдебиеттер сараланды.
Зерттеу әдістері.
1.Эмпиризмдік зерттеу әдістері : бақылау, тәжірибе, салыстыру,
тарихи-салыстыру өлшемі, тақылеттілік, абстрактциялау, талдау,
индукция, дедукция, мониторинг, ретроспективтік талдау, тәжірибе
үйрену, диагностикалар жасау, шкалирование, тестілеу, сұрақтар,
анкетирование, әңгімелер, интервьюиро
вание, математикалық статистика, экономика- математикалық модельдеу
( ЭММ), статистикалық, социологиялық, ақпараттық –бағдарламалық
қамтамасыздандыру әдісі, корреляция, ранжирование және т.б
2.Зерттеудің теориялық әдістері: идеализация, формализация,
философтардың, психолог пен педагогтардың және т.б., ғылыми еңбектерінің
жүйелі талдауы, заңды базаның, нормативті-құқықтық актілерінің талдауы,
магистратура мамандықтарының бағыты бойынша деректі базаның талдауы, үздік
тәжірибенің талдауы, біртұтас және интегралды тіл табулар көріністері
пайдаланылады және т.б...
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер ( ғылыми шешімдер ) : Мектепте
педагог- психолог қызметінің қажеттілігі мен маңызы . Ғылыми әдебиеттерді
талдау, саралау, байқау және т.б.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар.
1. Мектеп жастағы оқушыларға педагогикалық-психологиялық тұрғыдан
қолдау көрсету жолдары.
2. Білім беру үрдісіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері.
3.Мектеп жастағы балалар психологиясын зерттеу арқылы, бір тұжырымға
келу.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы педагогика-психологияда жаңа алынған
теориялық білімдерді және келесі ұсыныстарды пайдалану мүмкіндігімен
анықталады :
а) білім беру мекемелерінде зерттеулерді өткізу
б) жаңа педагогикалық технологиялар мен құралдар құру туралы жобалау;
в) қазіргі технологияларды жетілдіру, олардың жаңа түрлерін
болжамдау;
Зерттеу нәтижелерін сынамадан өткізу – Диссертациялық зерттеудің
негізгі нәтижелері педагогика- психология дәрістері мен семинарларында,
Білім және ғылым интеграциясы – болашаққа нық қадам ғылыми –практикалық
конференциясында көрсетілді, сондай –ақ Оқытудың үшөлшемді әдістемелік
жүйесі оқу курстарын әзірлеу кезінде қолданылды;
Білім беру мекемелеріндегі педагог-психологтың атқаратын қызметі
зерттеудің тақырыбы бойынша Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық
дамуының жалпы психологиялық негізі, Мектептегі педагог- психолог
қызметінің мәні мақалалар дайындадық. Бұдан басқа дссертациялық жұмыстың
нәтижелері ғылыми –зерттеу жұмысы туралы есепке енгізілді.
Жұмыстың тақырыбы бойынша мәліметтерде зерттеудің негізгі нәтижелері
көрсетілген автордың ғылыми еңбектерінің саны мен көлемінің сипаттамасы.
Зерттеудің тақырыбы бойынша басылымдар :
1 Сеңкібаев С.Т., Кадралиев А.А білім беру мекемелеріндегі жеткіншек
жастағы балаларға арналған педагог-психолог жұмысы мәселесіне Жеткіншек
жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы психологиялық негізі ғылыми
мақала материалдары. АМКУ жаршысы Ғылыми –білім беру журналы.- Көкшетау
: АМКУ, №1, 2014.-40-45Б.
2 Сеңкібаев С.Т., Кадралиев А.А Мектептегі педагог- психолог
қызметінің мәні педагог-психолог қызметін талдау ғылыми мақала
материалдары
АМКУ жаршысы Ғылыми –білім беру журналы.- Көкшетау : АМКУ, №1,
2014.-50-55Б.
Диссертация құрылымы және көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.Жұмыстың жалпы көлемі машинаға
басылған 110 бет, 13 кесте, 8 сурет, 7 қосымша құрайды.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан қарастырылып, атқаратын
қызметінің бағыты толықтырылды, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Мектептердегі педагог-
психолог мамандардың қызметін ғылыми тұрғыдан зерттеу жүргізу, соның
нәтижесінде қазіргі кездегі білім беру ұйымдарында педагог- психолог
атқаратын жұмыстарына талдау жүргізіп, қызметі бойынша ұсыныстар ұсыну.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы Бурабай ауданы Первомай орта мектебі
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан
тұрады..
Бірінші бөлімде Қaзaқcтaн-2030 бaғдapлaмacындa oқyшылapымызды aлыc
бoлaшaқтa қaндaй caпaдa көpyiмiз кepeктiгi aйтылғaн.Ол үшін білім беру
мекмелеріндегі педагог-психолог қызметі қандай дәрежеде болуы тиіс.
Екінші бөлімде. Тәpбиeлey үpдici oқyшыны тәpбиeлeyгe eмec, oқyшы өзiн
өзi тәpбиeлeyгe әкeлeтiн үpдic бoлyғa тиic.
Oқyшы үшiн мектеп - eң aлғaшқы дa aca бeлceндi тұлғaлық қaлыптacy көзi.
Ocыдaн мектепте кaбылдaнғaн көзқapacтap, caлт-дәcтүpлep, ұcтaнымдap, әpeкeт-
қылық үлгiлepi тұлғa микpoэлeмeнтiнe бacтay бepiп, oның бapшa өмipiнiң
нeгiзгi cипaтын қaлaйды. Балaның дaмyының қaндaй қыpын aлмaйық, қaй жac
кeзeңiндe бoлмacын oның тиiмдi бoлyындa мектептің pөлi epeкшe.
Үшінші бөлімде. Зepттey тaлдayы, білім беру мекемелеріндегі педагог-
психолог жүргізілген жұмыстары мен шығарылған нәтижелеріне қорытынды
жасалған.
Зepттeyдiң нәтижeci бoйыншa, көп oқyшылapдa мектепке, оқушыларға деген
көзқарастарында өзгерістер байқалған. Ocы aйқындaғыштapмeн бaлaлapды өз
өмipi қaнaғaттaндыpaтынын көpyгe бoлaды.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда нақтыланған.
1 БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім берудің педагогикалық-психологиялық алғы шарттары
Ұстаз – киелі мамандық. Адам тәрбиелеу, оған ғылым негіздерін үйретіп,
өмірге дайындау, жақсы азамат етіп шығару - өте қиын шаруа. Өмірдің шуағы
мен нәрін себуші тұлға - мұғалімнің басты міндеті - алдындағы оқушылардың
ішкі сезімін оята білу. Мұндай жауапты да ауыр жүк арқалап жүрген
ұстаздардың ішкі жан дүниесі мен сыртқы бет-бейнесінде жоғары
мәдениеттілік, терең теориялық білім мен әдіскерлік шеберлік, үйлесімділік
болуы шарт. Сондықтан, мұғалімнің кәсіби маңызды қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктерін талдап көрсетудің, оларды жетілдіру мен
тиімділігін арттырудың жолдарын, психологиялық әдіс-тәсілдерін пайымдаудың
маңызы зор. Педагогикалық еңбек психологиясында мұғалім тұлғасының
ерекшеліктері, іскерлігі мен педагогтік қарым-қатынас мәдениеті ерекше
назарға алынады. Мұғалімнің психологиялық қасиеттерін талдауда бәрінен
бұрын оның психологиялық ерекшеліктері, мінез сипаттары, толыққанды
педагогтік іскерлікті жүзеге асыратын, мұғалімдік мамандық талаптарына
жауап беретін тұлғалық танылуы есепке алынады.
Өмірінде бір рет отыз баламен сабақ өткізіп көрген адам оны жақсы
түсінеді. Осы орайда, білімнің негізі мектепте, ал мектептің жаны мұғалім
екендігінде ешкімнің дауы жоқ. Мұғалім қызметінде, әсіресе, мұғалімнің
педагогтік-психологиялық құзырлылығы, мұғалімдік іскерлік пен қарым-қатынас
мәселесінің алатын орны ерекше. Бұл мәселеге басқа тарауларда тиіп-қашып
қарастырылатын мәселе тұрғысынан әңгіме еткендіктен, бұл тарауда оның
негізгі кейбір аспектілеріне тоқталамыз.
Қарым-қатынастың мазмұнына, функциялары мен ішкі құрылымына қарай
жүргізілген талдаулар педагогикалық іс-әрекеттің ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың
оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтасу формасы. Бұл тұлғалық және әлеуметтік
бағдарланған өзара әрекеттесу. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды,
бейнелі, символдық кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана
отырып, бір мезгілде коммуникативтік, перцептивтік және интерактивті
функцияларды жүзеге асырады.
Функциональды түрде - бұл білім беру процесінің барлық
субъектілерінің қатынастарын орнатушы контактілік, ақпараттық, түрткі
болушылық, үйлестіруші өзара әрекеттесу. Ол көп объектілі бағыттылықпен,
көп ақпараттылықпен, көрнекіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады.
Педагогикалық қарым-қатынас - оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу іс-
әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс
қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқудың эмоциялық қолайлы климатын
қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек айтқанда - педагогикалық ұжымның)
оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [24, 56-
58б].
Педагогикалық қарым-қатынастың өзгешелігі, ең алдымен, оның көп
объектілі болатындығынан көрінеді. Ол тек үйренушілердің өзара
әрекеттесуінің өзінде олардың тұлғалық дамуы, оқу білімдерін игеруге және
осы негізде шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталады. Осыған
орай педагогикалық қарым-қатынас үш бағыттылықпен сипатталады: оқудағы
өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілергі және игеру пәніне. Осымен қатар,
мұғалімдік қарым-қатынаста оның әріптестерімен, мектеп әкімшілігімен, ата-
аналармен және жалпы жұртшылық өкілдерімен қарым-қатынас түрлері болады.
Мұғың өзі педагогтік қарым-қатынастың педагогикалық қарым-қатынасқа
қарағанда ауқымды да күрделі болатынын көрсетеді.
Педагогикалық қарым-қатынас оның субъектілеріне үш жақтық
бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Мұғалім
қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғандарға бағдарлайды және
керісінше, жалпы сыныппен жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді.
Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған
сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған
қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді. Бұл жерде
аталған элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас жаңа
сапаға ие болады.
Педагогикалық қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен
шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функциясын қамтиды, өйткені білім беру
процесі тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа ие. Оқытушы функциясы
тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына
тән (сабақта, ойын барысында, басқа адамдармен тұрмыстық күнделікті
әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде: мектепке
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады. Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың,
оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бірлігі.
А.А.Брудный былай деп атап көрсетеді: ...мұғалімнің оқушылармен қарым-
қатынасы инструментальды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен
іс-әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны
орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау -
бұл қашан да өзін-өзі көрсету (самовыражени) екені табиғи шындық [26; 27]
А.Байтұрсынов Мектеп керектері деген еңбегінде былай деп жазды:
Мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді
болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң,
ең әуелі мектепке керегі - білімді педагогика, методикадан хабардар, жақсы
оқыта білетін мұғалім [14].
Ал орыстың ұлы педагогы В.А.Сухомлинский: Мұғалімдік мамандық - бұл
адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан
дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер - ол
даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады, - деп ұстаздық өнерге ерекше
баға берген [14, 175б].
Педагогтық жұмыста мақсатты іс мұғалімнің тәрбиелік қызметі арқылы
жүзеге асады. Педагог-ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалімнің
мәдениеті мен шеберлігін, интеллектуальдығын төмендегі параметрлермен
анықтауға болады:
1. Мұғалімнің сыртқы мәдениеті;
2. Мұғалімнің педагогтық басқару шеберлігі;
3. Мұғалімнің өзін-өзі ұстай білуі;
4. Мұғалімнің эрудициясы;
5. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті (сөйлеу әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік
қасиеті, дауыс ырғағы, дикциясы).
Балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде жалпы әдеп атаулыны педагогикаға
кіріктіріп пайдаланудың өзі педагогикалық әдеп болып табылады. Әдепті
мұғалім ересек адамдармен, қалай сыпайы және ілтипатпен сөйлессе,
оқушылармен де солай, тек ересектерден гөрі сақ және ықыласпен сөйлесуі
керек. Педагогикалық әдеп баланы адам ретінде сыйлау деп есептеуге болады.
Педагогикалық әдеп - мұғалімнің кәсіптік сапасы мен кәсіптік мәдениеті.
Мұғалім жұмысында педагогикалық әдеп сақталмайынша, оқушымен дұрыс тіл
табысу мүмкін емес, ал оқушылардың тілін таппайынша, оқу-тәрбие үрдісінде
ілгерілеушіліктің болмайтыны ақиқат шындық.
Педагогтің әдебі ілтипаттылық сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен сабыр
сақтау деген сияқты қасиеттермен өлшенеді. Сондықтан да ұстаз ұрпақ
тәрбиелеудегі қоғам сенген адам.
Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин: Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені
жақсы мұғалім - мектептің жүрегі, - деп айтып кеткен. Қазіргі біздің
заманымыздың, ХХІ ғасырдың мұғаліміне қойылатын басты талаптар:
- Біріншіден, мұғалім жеке көзқарасы бар және соны керек жерінде айта
білетін және қорғай білетін жігерлі тұлға және маман мұғалім болуы
керек;
- Екіншіден, мұғалімнің педагогикалық ойлау қабілеті ғылыми түрде
қалыптасуы тиіс;
- Үшіншіден, мұғалім - білім негіздерін өз бетінше оқып-үйренуге, соған
оқушыны баулуға міндетті;
- Төртіншіден, мұғалім - педагогикалық процесте баламен ынтымақтаса
қызмет ететін тұлға болуы керек.
- Бесіншіден, педагог әр уақытта өз білімін толықтырып, шығармашылығын
арттыруға міндетті немесе француз педагогы Жебер айтқандай: Оқыту
деген екі есе оқу.
Мұғалім беделінің төмендеп кетуі де кездеседі. Оның себептерін саралап
қарайтын болсақ, түрлі себептерін көреміз. Сабақ кезінде баламен дөрекі
сөйлеу, боқтампаздыққа салыну, сыпыра балағаттау тәрбиешінің қасиетін
кетіретін әрекеттер екенін ескере бермейміз. Мысалы, бір мұғалімнің
іскерлігінде, білімпаздығында шек жоқ. Бір басында жеті өнер бар. Ең басты
кемшілігі - әдептен жұрдай. Еруліге - қарулы, ақыры оны балалар да
сыйлаудан қалады. Тағы бір кемшілік - ақиқатты қорғай алмаудан туындайтын
жосықтыздық. Шындықты бұра тарту. Баланың еңбегін дұрыс таразыламай, оны
сыйлықсыз көкпарға салудың қылығы. Айталық, бір бала өзінің дайындығы мен
дарынының арқасында бестік баға алады. Ал екінші бала маңдайы терлемей-ақ
сол олжаны қанжығаға байлайды. Әділетсіздікті, теңгермешілікті байқаған
жас, жалпақшешейлікке салынып отырған мұғалімін қадірлеп, құрметтейді деп
айта алмаймыз. Мұндай жағдай арамызда кездесіп қалатыны жасырын емес[30,
15б]
Ең басты міндетіміз - жаңа заман үрдісіне сәйкес, экономикалық
әлеуетімізді мойындау үшін қажыр-қайрат көрсете білетін ғылымның мол
жетістіктерімен қаруланған ұлттық әрі психологиялық ерекшеліктерді тік
тұрғызатын маман тәрбиелеу. Ал ол маманды дайындайтын - мұғалім. Мұғалім,
яки мұғалімдер ұжымы - мектептің жүрегі. Мұғалімді адам жанының хирургі
деп бекер айтпаса керек. Сондықтан мұғалімнің не ұжымның жеке, сонымен
қатар ұжым мүшелерінің кәсіптік мәдениетіне, әлеуметтік жағдайына көңіл
аударып отырса, атқарып отырған жұмысы нәтижелі болады.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша, мұғалімдерге өз қызметінде 200-дей жұмыс
түрін атқаруға тура келеді екен. Мектептің барлық іс-шараларына қатысады.
Көптеген адамдармен қарым-қатынаста болады, көптеген педагогикалық,
психологиялық құбылыстар мен жағдаяттарға кездеседі, оларды жағдайына қарай
шешіп отырады. Міне, осындай жағдайларға дұрыс дайын болу үшін ол өзіне
қажетті білім негіздерімен, оның ішінде психологиялық біліммен мықтап
қарулануы керек [15].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүгінде мектеп өзгермелі тірлікке бейім
адамды дайындауы керек. Ал тұлғаның даму процесін басқару үшін, жаңа
формацияның мұғалімі болу маңызды. Мұндай маманды кәсіби дайындау іс-
әрекетті ұйымдастырудың жаңа формаларын талап етеді. Бұл талаптар
мұғалімнің кәсіптік құзырлылығына, әсіресе педагогикалық-психологиялық
бағыттылықтағына жаңа критерийлер қояды.
Педагогтің кәсіби құзырлылығы ұғымы оның тұтас тұлғалық құрылымындағы
теориялық және практикалық дайындығының бірлігін білдіреді және кәсібилік
деңгейін сипаттайды. Білім саласын жаңғыртудың басымдық мақсаты
қазақстандық білім берудің жоғары сапалылығы болып табылады. Мұнда басты
назар негізгі әлеуметтік құндылық болып табылатын білім алушылардың
тұлғалық (личность) жағына аударылады. Сондықтан, педагогикалық білім беру
мұғалімнің тұлғалық-кәсіби қалыптасуының жеке (өзіне тән) траекториясы
қалыптасатындай етіліп құрылуы керек. Кәсіби қалыптасудың тұлғалық
бағыттылық идеясы білім кеңістігіндегі тұлғалық дамудың көпқырлы
сипаттарымен анықталады. Психологиялық-педагогикалық құзырлылықтың
қалыптасу сапасы ұғымының өзіндік ерекшеліктері болады [32, 5б].
Сапа адамның жасампаздық-түрлендіруші (тудырушылық) іскерлігінен
көрінетін өзіндік жеке тұлғасынан, оның рухани, шығармашылық
мүмкіндіктерінен басталады. Осындай үздіксіз даму нәтижесінде жаңа бір
сапалар туады. Осы тұрғыдан келгенде, білім берудің маңызы өзінің кәсіби іс-
әрекеті саласында кәсіби сапалар тудыруға қабілетті мамандар қалыптастыруда
екенін айтуға болады. Педагогтің кәсіби құзырлылығының қалыптасуы
мұғалімнің педагогтік әрекетін тиімді жүзеге асыруға және педагогикалық
қарым-қатынасты мақсатты жүргізуге, өзінің тұлғалық дамуы мен жетілуіне
мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық білімінің, тәжірибесінің,
қасиеттері мен тұлғалық сапаларының жүйелік бірлігінде болады.
Педагогтің кәсіби құзырлылығы тек кәсіби базалық ғылыми білімдермен
ғана емес, сондай-ақ құндылық бағыттармен, іскерлік уәждемелермен, оның
өзін дүниеде және өзінің айналасындағы әлемде тани (түсіне) білуімен,
қызметтес адамдармен өзара қарым-қатынас мәдениетімен, жалпы мәдениет
деңгейімен, өзінің шығармашылық әлеуетін дамыту қабілетімен де айқындалады.
Маманның еңбегі тек сырттай бақылаумен ғана көрінбейді, кәсіби маманды
күрделі құрылым деп қарау керек, ол тек сырттай функциялардан ғана емес,
сол секілді көп қатпарлы ішкі, соның ішінде психологиялық функцияларымен де
танылады. Кәсібилік қызметкердің жетілуінің түрлі аспектілеріне қатысты,
сондықтан адамда кәсіби құзырлылықтың бірнеше түрі болады, олар:
- арнайы немесе іскерлік құзырлылық, яғни кәсіби қызметін жоғары
дейгейде меңгеруі;
- әлеуметтік құзырлылық, яғни бірлесіп кәсіби қызмет атқару мен
ынтымақтастыққа қабілеттілік;
- тұлғалық (личностный) құзырлылық, яғни өзін таныту мен өзіндік даму
қабілеті;
- жекелік (индивидиуальный) құзырлылық, яғни өз қабілетін іске асыру мен
өзін дамытудың әдіс-тәсілдерін меңгеру қабілеті;
- кәсібі шеңберіндегі жеке өзіндігі, яғни өзінің жеке ерекшеліктерін
шығармашылықпен көрсете білуі.
Құзырлылықтың барлық аспектілерінің болуы адамның өзінің кәсіби
қызметінде, ынтымақтастық қарым-қатынаста жетілгендігін көрсетеді, кәсіби
тұлға ретінде қалыптасқандығын білдіреді.
Құзырлылық - өзіндік психологиялық фактор, оған мыналар кіреді:
- өзі сабақ беретін пәні мен атқарып жүрген қызметінің нысандарын бүге-
шігесіне дейін жақсы білуі;
- өз қызметіне қатысты туындайтын кез-келген мәселелер мен жағдайларды
шеше алуы;
- жұмыс сапасы мен оның салдарын дәл және нақты бағалай білу қабілеті.
Құзырлылық - тек орындаушылық мағынадағы емес, қызметіне байланысты өз
құзырлылығы шеңберінде ұйымдастыра алу мен барлық проблеманы жүйелі түсіну,
мәселе қоя білу мен нақты проблемаларды шешуді ұйымдастыру шеберлігі.
Егер мұғалімнің әлеуметтік және жеке іскерліктері оның ұстаздық
қызметінде қалыптасатын болса, ал арнайы кәсіби және тұлғалық құзырлылығы
жоғары оқу орынында оқып жүргенде қалануы керек. Мысалы, бір мұғалім былай
деп еске алады: Мектепке алғаш келгенімде, мұғалімге қандай жауапкершілік
жүктелетінін білгенім жоқ. Мұғалімнің әрбір сөзі әріптестерімнің де,
оқушыларымның да тарапынан бағаланатынын білген де, түсінген де жоқпын.
Борыш, міндет, жұмыс туралы да түсінігім көмескі еді. Тек жұмысымды
бітіріп, үйге кеткенше асығатынмын. Бірақ, уақыт өте келе мұндай қалып
мұғалім үшін жарамайтынын түсіндім. Мұның өзі жоғарғы оқу орнын бітіргенде
мұғалімде тұлғалық құзырлылықтың қалыптаспағандығын көрсетеді.
Тағы бір мысал келтіре кетелік. Екі жас маман бар делік: бірі жоғары
білімді, екіншісі арнаулы орта білімді. Екінші мұғалім кәсіби жағынан
біріншісіне қарағанда педагогикалық қызметке барынша жақсы дайындалған. Ал
жоғары оқу орнының түлегі оқыту мен тәрбиелеу қызметінің нәтижелілігене
жеткізетін әдістерді, тәсілдерді, технологияларды білмейді, жас маманда
жеткілікті дәрежеде тұлғалық құзырлылық та қалыптаспаған. Мұның өзі нақты
өмірден алынған мысал. Осы Ақтау қаласындағы Маңғыстау гуманитарлық
колледжі мен қала университеттерін бітірген мамандардың арасындағы осындай
айырмашылықты орта білім саласында істейтін жұрттың бәрі біледі. Мұның өзі
жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесі, педагогика сияқты ең қажет
пәндерге жеткілікті көңіл бөлінбей келгенін көрсетеді деп ойлаймыз .
Р.Берннің теориясына сүйеніп айтатын болсақ, бүгінгі жас мамандар -
жаңа формацияның мұғалімдері тиімді жұмыс істеулеріне аса қажетті мынадай
сапаларды игерулері керек:[33, 5-8]
1. Барынша икемді болуға ұмтылу;
2. Оқушылардың қажеттіліктерін (сұраныстарын) дұрыс түсініп, соған сай
білім беруге (көмек көрсетуге) қабілеттілік;
3. Сабақ беретін пәніне өзіндік өң беру, яғни оқулық шеңберінде қалып
қоймай, сан-салалы жаңалықтармен байыту, балаларды қызықтырып отыру;
4. Оқушылардың өзіндік қабылдаулары мен білімді бекітулеріне қолайлы
жағдай туғызу;
5. Оқушылармен икемді, бейресми, жылы қарым-қатынас жасай білу, жазу
сабақтарында да ауызша қарым-қатынасты ұмыт қалдырмау;
6. Эмоциональдық тұрақтылық, өзіне сенімділік, өмірге құштарлық.
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, мұғалімдердің психологиялық-
педагогикалық құзырлылығының жас ерекшелігіне қарай айырмашылығы 10-20 жыл
еңбек өтілі бар мұғалімдерде жоғары болады. Алайда, еңбек өтілі кәсіби
шеберліктің сенімді көрсеткіші бола алмайды. Педагогикалық мамандарды
аттестациялау процедурасына педагогикалық-психологиялық құзырлылық деңгейін
бағалауды қосу керек деп білеміз, бұған ең алдымен, лайықты құндылық
бағдарларды, тиімді қызмет пен қарым-қатынас стилін, психологиялық білімдер
мен машықтарды енгізуге болады.
Ұдайы өзін-өзі жетілдіру талап етілетін, педагогикалық процесс
технологиялары ғана емес, құндылық бағдарлар да өзгеріп отырған қазіргі
жағдайдағы мұғалімдер психологиялық қолдау мен әдістемелік көмекке зәру.
Материалдық қолдау жеткіліксіз болып отырған біздің жағдайымызда мұндай
күрделі де жауапты қызметте олардың кәсіби жағынан өздерін көрсете білулері
үшін жағымды моральдық-психологиялық ахуал туғызу керек-ақ. Жаңа формация
мұғалімдерінің психологиялық-педагогикалық құзырлылығының қалыптасуы
кәсібиліктің бұрынғыдай тар шеңберінен (мұғалімнің өз пәнінен сабақ
беруімен шектелуі, бүгінде оқушыларды жоғары оқу орындарына қалай
дайындайтыны) шығуға жол ашады. Мұғалімді өзінің сапасына байланысты
оқушылардың психикалық саулығы мен рухани дамуына елеулі ықпал ететін
тұтастай тұлға ретінде бағалау қажеттігі туады [34, 22-23б].
Сөйтіп, педагогикалық-психологиялық құзырлылық білім беру сапасын
арттыру факторы болып табылады. Білім беру сапасы деп нәтижесі тұлғаның
дамуындағы және кәсіби құзырлылықтағы сұраныстар мен қажеттіліктерге сәйкес
болуға тиісті қоғамдағы білім беру процесінің деңгейі мен нәтижесін
анықтайтын әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық категорияны
түсінеміз. Бұл күнде біздер жаңа Қазақтсанды құратын үшінші мыңжылдықтың
ұрпағын оқытып, тәрбиелеудеміз. Ол қоғамның қандай болатыны көп жағдайда
мұғалімнің кәсібилігіне, жан жылуы мен мейіріміне байланысты болмақ.
Сонымен сөзімізді жинақтап айтатын болсақ, үлы педагог К.Д.Ушинскийдің
сөзімен айтқанда: Мұғалім - өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана
мұғалім.[16] Оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі жойылады деген
қағидасын үнемі жадымызда ұстасақ, мұғалім де тоқыраушылықтан аман болары
сөзсіз.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір жақты
шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді.Яғни педагог-психологтардың
басты міндеті оқушылардың жас ерекшелігіне қарай білім беріп қалыптастыру
болып табылатын болса, оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты
Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары
деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу
іс-әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге, үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала бүгін бастауыш мектеп оқушысы.Мектеп
жасына дейінгі баламектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен
айырылады.Оларды мектеп тәртібіне шақырады.Сондықтан бостандықта болып
қалған бала тәртіпке көне алмайды.Осыдан барып, өзара қиыншылықтарға тап
болады.Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналысса, енді оқумен
айналысуына тура келеді.Оқу – ойынға қарағанда өте күрделі процесс.Оқуда
танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі.Сондықтан да іс –әрекетті
психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына төмендегіндей кезеңдерден тұрады:
Біріншіден мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу,
ересектермен қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.Осы
кезеңдерден сүрінбей өту үшін, оқушылар педагог- психолог қызметінен көмек
көрсетілуі қажет.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой жұмсауды
ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады.
Осындай балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
кезендерінде педагог-психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер
беруінің пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың
макрофазасы ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана
оқу іс-әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара
әрекеттесудің де субъекті бола бастайды, оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп
оқушысы жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) оқушы өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан -
олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен адам
беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз мотивациясымен,
позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен өзгеше емес, сондай-
ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы өмірдегі орнымен өзгеше.
Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын болжайды, шешеді және
осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің, қоғамдық айналысу,
тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады, осы уақыттарда
педагог-психологтардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға бағдарлануда жеткіншек
жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары мектеп оқушысы оқу іс-
әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды таңдаған адам. Жоғары
сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа дейін) орта буынан
жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына – гимназияларға, колледждерге,
училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа әлеуметтік ситуациясын атайды.
Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр етеді, ата-аналар тарапынан
ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы кезеңде құндылық бағдар
белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл автономия, өзі болуға ұмтылу мен
байланыстырылады. И.С.Кон атап көрсеткендей, қазіргі күнгі психология
нақты, мінез-құлықтық автономияны (жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты
мәселелерді өз бетінше шешу қажеттілігі мен құқығы), эмоционалдық автономия
(ата-аналарынан тәуелсіз таңдалған, өзінің соған деген қызығушылығының,
қажеттілігі мен құқығының болуы), мораль және құндылықтық автономияны (іс
жүзінде өз көзқарасының болуы қажеттілігі мен құқығы), ажырата отырып, ер
жеткен балаларды автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді
қатынастар өте маңызды. Жоғары сыныпта оқушылардың формалды емес өзара
қатынастары біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев[17,
23]. Oлар қандай да бір зерттеу полигонының рөлін атқарады, онда
бозбалалар мен бойжеткендер болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен
тактикаларына жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі.
Осы кезеңде жоғары сынып оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау
жайлы саналы түрде ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер,
педагог, зерттеуші ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-
әрекет саласында бейімділікке, өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес,
сондай-ақ берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты
ситуациясындағы конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан
туындайды. Тек қана мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17
жасар адамдар ғана ары қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі
анықталу жолында табиғи бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік
және жас өспірімдік жас шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі
жоғарғы сынып оқушысының оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер етіп қоймай,
кейде оны анықтайды. [15, 11-13].
Жоғары сынып оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді- оқу-
кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек іс-
әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол сыныптағы балалардың ішінен
дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес
беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі. [18, 7]
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап ететін
өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып қарасақ,
көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ пен
темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен айналысып,
өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар қылықтармен
айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа туған, өмірге
шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге олар мұндай
жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған, қара
түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол педагог-психолог.
Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек ететін тұлға.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 37.015.3
Қолжазба құқығында
Кадралиев Алтай Амасейітұлы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
Білім беру мекемелеріндегі педагог- психологтың атқаратын қызметі
6М010300
Педогогика ғылымдарының академиялық магистр дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Сеңкібаев Сабыр Тәлиұлы педагогика
ғылымдарының кандидаты доцент
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2014 ж
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР, АНЫҚТАМАЛАР, ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗБЕСІ;СИМВОЛДАР;АРНАЙЫ
ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮСІНІКТЕМЕЛЕРІ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
КІРІСПЕ 6
1 БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Заманауи білім берудің педагогиклық-психологиялық ағышарттары 10
1.2 Психологиялық- педагогикалық іс-әрекет шындық болмысының тәсілі
31
1.3 Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы
психологиялық негізі 40
2 ОҚУ – ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ ПЕДАГОГ – ПСИХОЛОГ МАМАНДЫҒЫНЫҢ КӘСІБИ
БАҒЫТТЫЛЫҒЫ
Білім беру мекемелерінде педагог-психологтың оқушыларға
педагогикалық-психологиялық қолдау көрсету жолдары 46
Педагог- психологтың ата-аналар мен мұғалімдер ұжымымен жұмыс
жүргізуінің ерекшеліктері 53
Педагог- психологтың білім беру ұйымдарында тәрбие
жұмысын жүргізудің ерекшеліктері 59
3 Тақырып бойынша жүргізілген іс-тәжірибие жұмысының қорытындысы
3.1 Білім беру ұйымдарында педагог-психолог қызметінің негізін
зерттеудің 1-кезеңі 71
3.2 Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы
психологиясын зерттеудің 2-кезеңі 78
3.3 Педагог-психолог қызметін зерттеу бойынша өткізілген
іс-тәжірибесінің жалпы қорытындысы 90
ҚОРЫТЫНДЫ 97
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ : 99
ҚОСЫМШАЛАР 104
ҚОСЫМША А
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
Нормативтік сілтемелер мен қысқартулар, анықтамалар
1 Қазақстан Республикасы ҚР БМЖБМС 2.003-2002 жалпы орта білім
берудің орта буын мен жоғары сыныптарға арналған мемлекеттік стандарты.
Негізгі ережелер. Алматы: 2002.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Алматы 2005.
3 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Негізгі ережелері. Алматы: РОНД, 2002.
4 Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Жалпы орта білім. Алматы: РОНД, 2002 – 368б. Орта
буын мен жоғарғы мектеп. Қазақ тілінде жалпы білім беретін мектептің 1-11
сыныптарына арналған бағдарламалар.
Педагогикалық профилактика – оптимальды педагогикалық жүйені іздестіру,
сонымен қатар оқытудың белсенді әдістері мен формаларын, жаңа педагогикалық
технологияларды, мәселелік және бағдарламалық оқытуды, компьютеризацияны
қолдану.
Педагогикалық диагностика. Диагностика әдістері: мұғалімнің оқушымен,
ата-аналармен әңгіме жүргізу, үлгерімі төмен балаға бақылау жасау, оны
арнайы журналға белгілеу, тесттер өткізу, қорытынды анализ жүргізу,
анықталған қателіктер бойынша жалпы кестелік қорытынды шығару. Консилиум –
үлгермейтін оқушылардың педагогикалық, дидактикалық мәселелері шешуде,
мұғалімдердің кеңес құруы.
Педагогикалық терапия – оқыту үрдісінде үлгермеушілікті жою шаралары.
Бұл мақсатта ТМД елдерінде қосымша сабақ өткізіледі, шетелдерде түзету
топтары құрылған. Түзету топтарының ерекшелігі сабақтар қатаң
диагностиканың нәтижесінде өткізіледі, топпен оқыту да, жеке оқыту да
қолданылады.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге өте белсенді ақыл- ой әрекеті.
Оқушылардың танымдық іс–әрекеті – жеке тұлғаның танымдық қызығушылығы
мен қажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздығын қамтитын танымдық,
еріктік, сезімталдық үрдістер мен мотивтері бірлігі нәтижесінде оқушылардың
интеллектуалдық жеке қасиеттерін және біліктерін дамытатын оқу материалының
мазмұны мен қажетті көлемін игеруді көздейтін жан – жақты оқу жұмысы.
Қызығу – танымдық іс – әрекеттің қозғаушы күші.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге өте белсенді ақыл- ой әрекеті
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы АҚШ-Америке Құрама Штаттары: АКТ-
ақпараттық коммуникациялық технология
Aнтaгoнизм – өшiгy, үнeмi кeк aлyғa ұмтылy;
Жapыc – бip-бipiнeн acып түcyдi көздeйдi;
Кoнкypeнция – билiккe тaлacy;
Коммуникативті – қарым – қатынас құру;
Кoнфpaнтaция – түciнбeyшiлiк дeгeн ұғымды бiлдipeдi;
Пapитeт – тeң қaтынac бip-бipiнe зиян кeлтipмeйдi;
Рекреативті – қайта қалпына келі;
Репродуктивті – қайта өндіру;
Тoлepaнттылық - шыдaмдылық, өзгe көзқapacтapғa, мiнeз-құлықтapғa,
әдeттepгe төзiмдiлiк тaнытy, қoлaйcыз әcepлepдiң ықпaлын бacтaн өткiзe
aлyшылық;
Ынтымaқтacтық – идeaлды қaтынac түpi, бip бipiн түciнy, көмeк
көpceтyмeн cипaттaлaды.
Осы диссертациялық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ЖБЖТ - жaғдaйғa бaйлaныcты жeкe тұлғaлық.
ЖБІ - жaғдaйғa бaйлaныcты-icкepлiк.
ЖТТ - жaғдaйдaн тыc-тaнымдық.
ЖТЖТ - жaғдaйдaн тыc жeкe тұлғaлық
ҚР – Қазақстан Республикасы.
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Жалпы ғылыми жүйе – кез келген пәннің атқарар мың сан қызметтерін
үндестіре жинақтап, ондағы зерттелетін ішкі-сыртқы ұғымдардың біртұтас
бүтіндігі мен ауқымдылығын қамтиды.Осының арқасында әрбір пән өзінің дұрыс
бағытында зерттеліп қана қоймай, оның ашылмай жатқан ғылыми танымдары да
жан-жақты танылып тереңдей береді.Ғылыми жүйесі мен негіздері дұрыс
қаланбаған пәнде нәтижелі мағына мен мәні де, тіпті диалектикалық
жетілудің болуы да мүмкін емес.[1]
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[2], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[3],
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[4], “Білім мазмұнын
гуманитарландыру”[5] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-
мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай
жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтеруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [6], С.Қалиев, Б.Имамбекова [7],
К. Абдімәжитов [8] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін
Т.С.
Сақтағанова [9], М. Әуренова [10], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [11], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [12], В.А.Сластенин[13] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған мектептердегі педагог-психолог қызметін
қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып педагогика
және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені,
егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет
көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның
негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Білім беру мекемелеріндегі педагог-психологтың атқаратын қызметі ” - деп
таңдап толық мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн
көрдік.
Зерттеу мақсаты мектептердегі педагог-психолог қызметінің педагогикалық
шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың
бағыттары.
Зерттеудің міндеттері:
1 Білім беру мекемелеріндегі педагог- психолог қызметінің ғылыми-
педагогикалық негіздерін айқындау
2 Оқу – тәрбие үрдісінде педагог – психолог мамандығының кәсіби
бағыттылығын анықтау
3 Білім беру мекемелерінде педагог-психологтың оқушыларға
педагогикалық-психологиялық қолдау көрсету жолдарын белгілеу
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-психологтың
іс-әрекеті .
Зерттеу зат: мектеп оқушыларымен педагог-психолог қызметінің жүйесі.
Зерттелген тақырыптың дәрежесі :
1. Зерттеуге қызығушылық таныту мақсатында отандық және шетелдік
авторлардың көптеген зерттеулерінде өз бейнесін тапты ;
2. Диссертацияда отандық және шетелдік авторлардың еңбектері қолданылды
және идеялары дамытылды
3. Диссертацияд бойынша ғылыми әдебиеттер сараланды.
Зерттеу әдістері.
1.Эмпиризмдік зерттеу әдістері : бақылау, тәжірибе, салыстыру,
тарихи-салыстыру өлшемі, тақылеттілік, абстрактциялау, талдау,
индукция, дедукция, мониторинг, ретроспективтік талдау, тәжірибе
үйрену, диагностикалар жасау, шкалирование, тестілеу, сұрақтар,
анкетирование, әңгімелер, интервьюиро
вание, математикалық статистика, экономика- математикалық модельдеу
( ЭММ), статистикалық, социологиялық, ақпараттық –бағдарламалық
қамтамасыздандыру әдісі, корреляция, ранжирование және т.б
2.Зерттеудің теориялық әдістері: идеализация, формализация,
философтардың, психолог пен педагогтардың және т.б., ғылыми еңбектерінің
жүйелі талдауы, заңды базаның, нормативті-құқықтық актілерінің талдауы,
магистратура мамандықтарының бағыты бойынша деректі базаның талдауы, үздік
тәжірибенің талдауы, біртұтас және интегралды тіл табулар көріністері
пайдаланылады және т.б...
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер ( ғылыми шешімдер ) : Мектепте
педагог- психолог қызметінің қажеттілігі мен маңызы . Ғылыми әдебиеттерді
талдау, саралау, байқау және т.б.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар.
1. Мектеп жастағы оқушыларға педагогикалық-психологиялық тұрғыдан
қолдау көрсету жолдары.
2. Білім беру үрдісіндегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері.
3.Мектеп жастағы балалар психологиясын зерттеу арқылы, бір тұжырымға
келу.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы педагогика-психологияда жаңа алынған
теориялық білімдерді және келесі ұсыныстарды пайдалану мүмкіндігімен
анықталады :
а) білім беру мекемелерінде зерттеулерді өткізу
б) жаңа педагогикалық технологиялар мен құралдар құру туралы жобалау;
в) қазіргі технологияларды жетілдіру, олардың жаңа түрлерін
болжамдау;
Зерттеу нәтижелерін сынамадан өткізу – Диссертациялық зерттеудің
негізгі нәтижелері педагогика- психология дәрістері мен семинарларында,
Білім және ғылым интеграциясы – болашаққа нық қадам ғылыми –практикалық
конференциясында көрсетілді, сондай –ақ Оқытудың үшөлшемді әдістемелік
жүйесі оқу курстарын әзірлеу кезінде қолданылды;
Білім беру мекемелеріндегі педагог-психологтың атқаратын қызметі
зерттеудің тақырыбы бойынша Жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық
дамуының жалпы психологиялық негізі, Мектептегі педагог- психолог
қызметінің мәні мақалалар дайындадық. Бұдан басқа дссертациялық жұмыстың
нәтижелері ғылыми –зерттеу жұмысы туралы есепке енгізілді.
Жұмыстың тақырыбы бойынша мәліметтерде зерттеудің негізгі нәтижелері
көрсетілген автордың ғылыми еңбектерінің саны мен көлемінің сипаттамасы.
Зерттеудің тақырыбы бойынша басылымдар :
1 Сеңкібаев С.Т., Кадралиев А.А білім беру мекемелеріндегі жеткіншек
жастағы балаларға арналған педагог-психолог жұмысы мәселесіне Жеткіншек
жастағы оқушылардың психикалық дамуының жалпы психологиялық негізі ғылыми
мақала материалдары. АМКУ жаршысы Ғылыми –білім беру журналы.- Көкшетау
: АМКУ, №1, 2014.-40-45Б.
2 Сеңкібаев С.Т., Кадралиев А.А Мектептегі педагог- психолог
қызметінің мәні педагог-психолог қызметін талдау ғылыми мақала
материалдары
АМКУ жаршысы Ғылыми –білім беру журналы.- Көкшетау : АМКУ, №1,
2014.-50-55Б.
Диссертация құрылымы және көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.Жұмыстың жалпы көлемі машинаға
басылған 110 бет, 13 кесте, 8 сурет, 7 қосымша құрайды.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан қарастырылып, атқаратын
қызметінің бағыты толықтырылды, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Мектептердегі педагог-
психолог мамандардың қызметін ғылыми тұрғыдан зерттеу жүргізу, соның
нәтижесінде қазіргі кездегі білім беру ұйымдарында педагог- психолог
атқаратын жұмыстарына талдау жүргізіп, қызметі бойынша ұсыныстар ұсыну.
Зерттеу базасы: Ақмола облысы Бурабай ауданы Первомай орта мектебі
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан
тұрады..
Бірінші бөлімде Қaзaқcтaн-2030 бaғдapлaмacындa oқyшылapымызды aлыc
бoлaшaқтa қaндaй caпaдa көpyiмiз кepeктiгi aйтылғaн.Ол үшін білім беру
мекмелеріндегі педагог-психолог қызметі қандай дәрежеде болуы тиіс.
Екінші бөлімде. Тәpбиeлey үpдici oқyшыны тәpбиeлeyгe eмec, oқyшы өзiн
өзi тәpбиeлeyгe әкeлeтiн үpдic бoлyғa тиic.
Oқyшы үшiн мектеп - eң aлғaшқы дa aca бeлceндi тұлғaлық қaлыптacy көзi.
Ocыдaн мектепте кaбылдaнғaн көзқapacтap, caлт-дәcтүpлep, ұcтaнымдap, әpeкeт-
қылық үлгiлepi тұлғa микpoэлeмeнтiнe бacтay бepiп, oның бapшa өмipiнiң
нeгiзгi cипaтын қaлaйды. Балaның дaмyының қaндaй қыpын aлмaйық, қaй жac
кeзeңiндe бoлмacын oның тиiмдi бoлyындa мектептің pөлi epeкшe.
Үшінші бөлімде. Зepттey тaлдayы, білім беру мекемелеріндегі педагог-
психолог жүргізілген жұмыстары мен шығарылған нәтижелеріне қорытынды
жасалған.
Зepттeyдiң нәтижeci бoйыншa, көп oқyшылapдa мектепке, оқушыларға деген
көзқарастарында өзгерістер байқалған. Ocы aйқындaғыштapмeн бaлaлapды өз
өмipi қaнaғaттaндыpaтынын көpyгe бoлaды.
Зерттеу нәтижесі қорытындыда нақтыланған.
1 БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім берудің педагогикалық-психологиялық алғы шарттары
Ұстаз – киелі мамандық. Адам тәрбиелеу, оған ғылым негіздерін үйретіп,
өмірге дайындау, жақсы азамат етіп шығару - өте қиын шаруа. Өмірдің шуағы
мен нәрін себуші тұлға - мұғалімнің басты міндеті - алдындағы оқушылардың
ішкі сезімін оята білу. Мұндай жауапты да ауыр жүк арқалап жүрген
ұстаздардың ішкі жан дүниесі мен сыртқы бет-бейнесінде жоғары
мәдениеттілік, терең теориялық білім мен әдіскерлік шеберлік, үйлесімділік
болуы шарт. Сондықтан, мұғалімнің кәсіби маңызды қасиеттерінің
психологиялық ерекшеліктерін талдап көрсетудің, оларды жетілдіру мен
тиімділігін арттырудың жолдарын, психологиялық әдіс-тәсілдерін пайымдаудың
маңызы зор. Педагогикалық еңбек психологиясында мұғалім тұлғасының
ерекшеліктері, іскерлігі мен педагогтік қарым-қатынас мәдениеті ерекше
назарға алынады. Мұғалімнің психологиялық қасиеттерін талдауда бәрінен
бұрын оның психологиялық ерекшеліктері, мінез сипаттары, толыққанды
педагогтік іскерлікті жүзеге асыратын, мұғалімдік мамандық талаптарына
жауап беретін тұлғалық танылуы есепке алынады.
Өмірінде бір рет отыз баламен сабақ өткізіп көрген адам оны жақсы
түсінеді. Осы орайда, білімнің негізі мектепте, ал мектептің жаны мұғалім
екендігінде ешкімнің дауы жоқ. Мұғалім қызметінде, әсіресе, мұғалімнің
педагогтік-психологиялық құзырлылығы, мұғалімдік іскерлік пен қарым-қатынас
мәселесінің алатын орны ерекше. Бұл мәселеге басқа тарауларда тиіп-қашып
қарастырылатын мәселе тұрғысынан әңгіме еткендіктен, бұл тарауда оның
негізгі кейбір аспектілеріне тоқталамыз.
Қарым-қатынастың мазмұнына, функциялары мен ішкі құрылымына қарай
жүргізілген талдаулар педагогикалық іс-әрекеттің ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. Педагогикалық қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың
оқудағы өзара әрекеттесу, ынтымақтасу формасы. Бұл тұлғалық және әлеуметтік
бағдарланған өзара әрекеттесу. Педагогикалық қарым-қатынас вербалды,
бейнелі, символдық кинетикалық құралдардың бүкіл жиынтығын пайдалана
отырып, бір мезгілде коммуникативтік, перцептивтік және интерактивті
функцияларды жүзеге асырады.
Функциональды түрде - бұл білім беру процесінің барлық
субъектілерінің қатынастарын орнатушы контактілік, ақпараттық, түрткі
болушылық, үйлестіруші өзара әрекеттесу. Ол көп объектілі бағыттылықпен,
көп ақпараттылықпен, көрнекіліктің жоғары дәрежесімен сипатталады.
Педагогикалық қарым-қатынас - оқушылардың мотивациясының дамуы мен оқу іс-
әрекетінің шығармашылық сипаты үшін, мектеп оқушысы тұлғасының дұрыс
қалыптасуы үшін ең жақсы жағдай жасайтын, оқудың эмоциялық қолайлы климатын
қамтамасыз ететін мұғалімнің (кеңірек айтқанда - педагогикалық ұжымның)
оқыту процесіндегі оқушылармен қарым-қатынасы ретінде анықталады [24, 56-
58б].
Педагогикалық қарым-қатынастың өзгешелігі, ең алдымен, оның көп
объектілі болатындығынан көрінеді. Ол тек үйренушілердің өзара
әрекеттесуінің өзінде олардың тұлғалық дамуы, оқу білімдерін игеруге және
осы негізде шығармашылық іскерліктерді қалыптастыруға бағытталады. Осыған
орай педагогикалық қарым-қатынас үш бағыттылықпен сипатталады: оқудағы
өзара әрекеттесудің өзіне, үйренушілергі және игеру пәніне. Осымен қатар,
мұғалімдік қарым-қатынаста оның әріптестерімен, мектеп әкімшілігімен, ата-
аналармен және жалпы жұртшылық өкілдерімен қарым-қатынас түрлері болады.
Мұғың өзі педагогтік қарым-қатынастың педагогикалық қарым-қатынасқа
қарағанда ауқымды да күрделі болатынын көрсетеді.
Педагогикалық қарым-қатынас оның субъектілеріне үш жақтық
бағдарлануымен де анықталады: тұлғалық, әлеуметтік және пәндік. Мұғалім
қандай да бір оқу материалын игеруде бір ғана үйренушімен жұмыс істей
отырып, үнемі оның нәтижесін сыныпта отырғандарға бағдарлайды және
керісінше, жалпы сыныппен жұмыс істей отырып, әр үйренушіге әсер етеді.
Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі аталған
сипаттамалардың бүкіл жиынтығымен айқындала отырып, тұлғалық бағдарланған
қарым-қатынас элементтерінің органикалық үйлесімінен көрінеді. Бұл жерде
аталған элементтердің бәрін қамтитын педагогикалық қарым-қатынас жаңа
сапаға ие болады.
Педагогикалық қарым-қатынастың екінші сапасы оның оқытушы функциясымен
шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функциясын қамтиды, өйткені білім беру
процесі тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа ие. Оқытушы функциясы
тасымалдаушылықтың көрінісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына
тән (сабақта, ойын барысында, басқа адамдармен тұрмыстық күнделікті
әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез-келген деңгейінде: мектепке
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнындағы арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады. Педагогикалық қарым-қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен де, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл - мұғалім мен оқушылардың,
оқушылардың өзара бір-бірімен жан-жақты әрекеттесуінің органикалық бірлігі.
А.А.Брудный былай деп атап көрсетеді: ...мұғалімнің оқушылармен қарым-
қатынасы инструментальды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен
іс-әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым-қатынас тасымалдаушы функцияны
орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттермен қарым-қатынас жасау -
бұл қашан да өзін-өзі көрсету (самовыражени) екені табиғи шындық [26; 27]
А.Байтұрсынов Мектеп керектері деген еңбегінде былай деп жазды:
Мұғалім қандай болса, мектеп һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді
болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң,
ең әуелі мектепке керегі - білімді педагогика, методикадан хабардар, жақсы
оқыта білетін мұғалім [14].
Ал орыстың ұлы педагогы В.А.Сухомлинский: Мұғалімдік мамандық - бұл
адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан
дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер - ол
даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады, - деп ұстаздық өнерге ерекше
баға берген [14, 175б].
Педагогтық жұмыста мақсатты іс мұғалімнің тәрбиелік қызметі арқылы
жүзеге асады. Педагог-ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалімнің
мәдениеті мен шеберлігін, интеллектуальдығын төмендегі параметрлермен
анықтауға болады:
1. Мұғалімнің сыртқы мәдениеті;
2. Мұғалімнің педагогтық басқару шеберлігі;
3. Мұғалімнің өзін-өзі ұстай білуі;
4. Мұғалімнің эрудициясы;
5. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті (сөйлеу әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік
қасиеті, дауыс ырғағы, дикциясы).
Балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде жалпы әдеп атаулыны педагогикаға
кіріктіріп пайдаланудың өзі педагогикалық әдеп болып табылады. Әдепті
мұғалім ересек адамдармен, қалай сыпайы және ілтипатпен сөйлессе,
оқушылармен де солай, тек ересектерден гөрі сақ және ықыласпен сөйлесуі
керек. Педагогикалық әдеп баланы адам ретінде сыйлау деп есептеуге болады.
Педагогикалық әдеп - мұғалімнің кәсіптік сапасы мен кәсіптік мәдениеті.
Мұғалім жұмысында педагогикалық әдеп сақталмайынша, оқушымен дұрыс тіл
табысу мүмкін емес, ал оқушылардың тілін таппайынша, оқу-тәрбие үрдісінде
ілгерілеушіліктің болмайтыны ақиқат шындық.
Педагогтің әдебі ілтипаттылық сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен сабыр
сақтау деген сияқты қасиеттермен өлшенеді. Сондықтан да ұстаз ұрпақ
тәрбиелеудегі қоғам сенген адам.
Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин: Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені
жақсы мұғалім - мектептің жүрегі, - деп айтып кеткен. Қазіргі біздің
заманымыздың, ХХІ ғасырдың мұғаліміне қойылатын басты талаптар:
- Біріншіден, мұғалім жеке көзқарасы бар және соны керек жерінде айта
білетін және қорғай білетін жігерлі тұлға және маман мұғалім болуы
керек;
- Екіншіден, мұғалімнің педагогикалық ойлау қабілеті ғылыми түрде
қалыптасуы тиіс;
- Үшіншіден, мұғалім - білім негіздерін өз бетінше оқып-үйренуге, соған
оқушыны баулуға міндетті;
- Төртіншіден, мұғалім - педагогикалық процесте баламен ынтымақтаса
қызмет ететін тұлға болуы керек.
- Бесіншіден, педагог әр уақытта өз білімін толықтырып, шығармашылығын
арттыруға міндетті немесе француз педагогы Жебер айтқандай: Оқыту
деген екі есе оқу.
Мұғалім беделінің төмендеп кетуі де кездеседі. Оның себептерін саралап
қарайтын болсақ, түрлі себептерін көреміз. Сабақ кезінде баламен дөрекі
сөйлеу, боқтампаздыққа салыну, сыпыра балағаттау тәрбиешінің қасиетін
кетіретін әрекеттер екенін ескере бермейміз. Мысалы, бір мұғалімнің
іскерлігінде, білімпаздығында шек жоқ. Бір басында жеті өнер бар. Ең басты
кемшілігі - әдептен жұрдай. Еруліге - қарулы, ақыры оны балалар да
сыйлаудан қалады. Тағы бір кемшілік - ақиқатты қорғай алмаудан туындайтын
жосықтыздық. Шындықты бұра тарту. Баланың еңбегін дұрыс таразыламай, оны
сыйлықсыз көкпарға салудың қылығы. Айталық, бір бала өзінің дайындығы мен
дарынының арқасында бестік баға алады. Ал екінші бала маңдайы терлемей-ақ
сол олжаны қанжығаға байлайды. Әділетсіздікті, теңгермешілікті байқаған
жас, жалпақшешейлікке салынып отырған мұғалімін қадірлеп, құрметтейді деп
айта алмаймыз. Мұндай жағдай арамызда кездесіп қалатыны жасырын емес[30,
15б]
Ең басты міндетіміз - жаңа заман үрдісіне сәйкес, экономикалық
әлеуетімізді мойындау үшін қажыр-қайрат көрсете білетін ғылымның мол
жетістіктерімен қаруланған ұлттық әрі психологиялық ерекшеліктерді тік
тұрғызатын маман тәрбиелеу. Ал ол маманды дайындайтын - мұғалім. Мұғалім,
яки мұғалімдер ұжымы - мектептің жүрегі. Мұғалімді адам жанының хирургі
деп бекер айтпаса керек. Сондықтан мұғалімнің не ұжымның жеке, сонымен
қатар ұжым мүшелерінің кәсіптік мәдениетіне, әлеуметтік жағдайына көңіл
аударып отырса, атқарып отырған жұмысы нәтижелі болады.
Ғалымдардың зерттеуі бойынша, мұғалімдерге өз қызметінде 200-дей жұмыс
түрін атқаруға тура келеді екен. Мектептің барлық іс-шараларына қатысады.
Көптеген адамдармен қарым-қатынаста болады, көптеген педагогикалық,
психологиялық құбылыстар мен жағдаяттарға кездеседі, оларды жағдайына қарай
шешіп отырады. Міне, осындай жағдайларға дұрыс дайын болу үшін ол өзіне
қажетті білім негіздерімен, оның ішінде психологиялық біліммен мықтап
қарулануы керек [15].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүгінде мектеп өзгермелі тірлікке бейім
адамды дайындауы керек. Ал тұлғаның даму процесін басқару үшін, жаңа
формацияның мұғалімі болу маңызды. Мұндай маманды кәсіби дайындау іс-
әрекетті ұйымдастырудың жаңа формаларын талап етеді. Бұл талаптар
мұғалімнің кәсіптік құзырлылығына, әсіресе педагогикалық-психологиялық
бағыттылықтағына жаңа критерийлер қояды.
Педагогтің кәсіби құзырлылығы ұғымы оның тұтас тұлғалық құрылымындағы
теориялық және практикалық дайындығының бірлігін білдіреді және кәсібилік
деңгейін сипаттайды. Білім саласын жаңғыртудың басымдық мақсаты
қазақстандық білім берудің жоғары сапалылығы болып табылады. Мұнда басты
назар негізгі әлеуметтік құндылық болып табылатын білім алушылардың
тұлғалық (личность) жағына аударылады. Сондықтан, педагогикалық білім беру
мұғалімнің тұлғалық-кәсіби қалыптасуының жеке (өзіне тән) траекториясы
қалыптасатындай етіліп құрылуы керек. Кәсіби қалыптасудың тұлғалық
бағыттылық идеясы білім кеңістігіндегі тұлғалық дамудың көпқырлы
сипаттарымен анықталады. Психологиялық-педагогикалық құзырлылықтың
қалыптасу сапасы ұғымының өзіндік ерекшеліктері болады [32, 5б].
Сапа адамның жасампаздық-түрлендіруші (тудырушылық) іскерлігінен
көрінетін өзіндік жеке тұлғасынан, оның рухани, шығармашылық
мүмкіндіктерінен басталады. Осындай үздіксіз даму нәтижесінде жаңа бір
сапалар туады. Осы тұрғыдан келгенде, білім берудің маңызы өзінің кәсіби іс-
әрекеті саласында кәсіби сапалар тудыруға қабілетті мамандар қалыптастыруда
екенін айтуға болады. Педагогтің кәсіби құзырлылығының қалыптасуы
мұғалімнің педагогтік әрекетін тиімді жүзеге асыруға және педагогикалық
қарым-қатынасты мақсатты жүргізуге, өзінің тұлғалық дамуы мен жетілуіне
мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық білімінің, тәжірибесінің,
қасиеттері мен тұлғалық сапаларының жүйелік бірлігінде болады.
Педагогтің кәсіби құзырлылығы тек кәсіби базалық ғылыми білімдермен
ғана емес, сондай-ақ құндылық бағыттармен, іскерлік уәждемелермен, оның
өзін дүниеде және өзінің айналасындағы әлемде тани (түсіне) білуімен,
қызметтес адамдармен өзара қарым-қатынас мәдениетімен, жалпы мәдениет
деңгейімен, өзінің шығармашылық әлеуетін дамыту қабілетімен де айқындалады.
Маманның еңбегі тек сырттай бақылаумен ғана көрінбейді, кәсіби маманды
күрделі құрылым деп қарау керек, ол тек сырттай функциялардан ғана емес,
сол секілді көп қатпарлы ішкі, соның ішінде психологиялық функцияларымен де
танылады. Кәсібилік қызметкердің жетілуінің түрлі аспектілеріне қатысты,
сондықтан адамда кәсіби құзырлылықтың бірнеше түрі болады, олар:
- арнайы немесе іскерлік құзырлылық, яғни кәсіби қызметін жоғары
дейгейде меңгеруі;
- әлеуметтік құзырлылық, яғни бірлесіп кәсіби қызмет атқару мен
ынтымақтастыққа қабілеттілік;
- тұлғалық (личностный) құзырлылық, яғни өзін таныту мен өзіндік даму
қабілеті;
- жекелік (индивидиуальный) құзырлылық, яғни өз қабілетін іске асыру мен
өзін дамытудың әдіс-тәсілдерін меңгеру қабілеті;
- кәсібі шеңберіндегі жеке өзіндігі, яғни өзінің жеке ерекшеліктерін
шығармашылықпен көрсете білуі.
Құзырлылықтың барлық аспектілерінің болуы адамның өзінің кәсіби
қызметінде, ынтымақтастық қарым-қатынаста жетілгендігін көрсетеді, кәсіби
тұлға ретінде қалыптасқандығын білдіреді.
Құзырлылық - өзіндік психологиялық фактор, оған мыналар кіреді:
- өзі сабақ беретін пәні мен атқарып жүрген қызметінің нысандарын бүге-
шігесіне дейін жақсы білуі;
- өз қызметіне қатысты туындайтын кез-келген мәселелер мен жағдайларды
шеше алуы;
- жұмыс сапасы мен оның салдарын дәл және нақты бағалай білу қабілеті.
Құзырлылық - тек орындаушылық мағынадағы емес, қызметіне байланысты өз
құзырлылығы шеңберінде ұйымдастыра алу мен барлық проблеманы жүйелі түсіну,
мәселе қоя білу мен нақты проблемаларды шешуді ұйымдастыру шеберлігі.
Егер мұғалімнің әлеуметтік және жеке іскерліктері оның ұстаздық
қызметінде қалыптасатын болса, ал арнайы кәсіби және тұлғалық құзырлылығы
жоғары оқу орынында оқып жүргенде қалануы керек. Мысалы, бір мұғалім былай
деп еске алады: Мектепке алғаш келгенімде, мұғалімге қандай жауапкершілік
жүктелетінін білгенім жоқ. Мұғалімнің әрбір сөзі әріптестерімнің де,
оқушыларымның да тарапынан бағаланатынын білген де, түсінген де жоқпын.
Борыш, міндет, жұмыс туралы да түсінігім көмескі еді. Тек жұмысымды
бітіріп, үйге кеткенше асығатынмын. Бірақ, уақыт өте келе мұндай қалып
мұғалім үшін жарамайтынын түсіндім. Мұның өзі жоғарғы оқу орнын бітіргенде
мұғалімде тұлғалық құзырлылықтың қалыптаспағандығын көрсетеді.
Тағы бір мысал келтіре кетелік. Екі жас маман бар делік: бірі жоғары
білімді, екіншісі арнаулы орта білімді. Екінші мұғалім кәсіби жағынан
біріншісіне қарағанда педагогикалық қызметке барынша жақсы дайындалған. Ал
жоғары оқу орнының түлегі оқыту мен тәрбиелеу қызметінің нәтижелілігене
жеткізетін әдістерді, тәсілдерді, технологияларды білмейді, жас маманда
жеткілікті дәрежеде тұлғалық құзырлылық та қалыптаспаған. Мұның өзі нақты
өмірден алынған мысал. Осы Ақтау қаласындағы Маңғыстау гуманитарлық
колледжі мен қала университеттерін бітірген мамандардың арасындағы осындай
айырмашылықты орта білім саласында істейтін жұрттың бәрі біледі. Мұның өзі
жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесі, педагогика сияқты ең қажет
пәндерге жеткілікті көңіл бөлінбей келгенін көрсетеді деп ойлаймыз .
Р.Берннің теориясына сүйеніп айтатын болсақ, бүгінгі жас мамандар -
жаңа формацияның мұғалімдері тиімді жұмыс істеулеріне аса қажетті мынадай
сапаларды игерулері керек:[33, 5-8]
1. Барынша икемді болуға ұмтылу;
2. Оқушылардың қажеттіліктерін (сұраныстарын) дұрыс түсініп, соған сай
білім беруге (көмек көрсетуге) қабілеттілік;
3. Сабақ беретін пәніне өзіндік өң беру, яғни оқулық шеңберінде қалып
қоймай, сан-салалы жаңалықтармен байыту, балаларды қызықтырып отыру;
4. Оқушылардың өзіндік қабылдаулары мен білімді бекітулеріне қолайлы
жағдай туғызу;
5. Оқушылармен икемді, бейресми, жылы қарым-қатынас жасай білу, жазу
сабақтарында да ауызша қарым-қатынасты ұмыт қалдырмау;
6. Эмоциональдық тұрақтылық, өзіне сенімділік, өмірге құштарлық.
Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, мұғалімдердің психологиялық-
педагогикалық құзырлылығының жас ерекшелігіне қарай айырмашылығы 10-20 жыл
еңбек өтілі бар мұғалімдерде жоғары болады. Алайда, еңбек өтілі кәсіби
шеберліктің сенімді көрсеткіші бола алмайды. Педагогикалық мамандарды
аттестациялау процедурасына педагогикалық-психологиялық құзырлылық деңгейін
бағалауды қосу керек деп білеміз, бұған ең алдымен, лайықты құндылық
бағдарларды, тиімді қызмет пен қарым-қатынас стилін, психологиялық білімдер
мен машықтарды енгізуге болады.
Ұдайы өзін-өзі жетілдіру талап етілетін, педагогикалық процесс
технологиялары ғана емес, құндылық бағдарлар да өзгеріп отырған қазіргі
жағдайдағы мұғалімдер психологиялық қолдау мен әдістемелік көмекке зәру.
Материалдық қолдау жеткіліксіз болып отырған біздің жағдайымызда мұндай
күрделі де жауапты қызметте олардың кәсіби жағынан өздерін көрсете білулері
үшін жағымды моральдық-психологиялық ахуал туғызу керек-ақ. Жаңа формация
мұғалімдерінің психологиялық-педагогикалық құзырлылығының қалыптасуы
кәсібиліктің бұрынғыдай тар шеңберінен (мұғалімнің өз пәнінен сабақ
беруімен шектелуі, бүгінде оқушыларды жоғары оқу орындарына қалай
дайындайтыны) шығуға жол ашады. Мұғалімді өзінің сапасына байланысты
оқушылардың психикалық саулығы мен рухани дамуына елеулі ықпал ететін
тұтастай тұлға ретінде бағалау қажеттігі туады [34, 22-23б].
Сөйтіп, педагогикалық-психологиялық құзырлылық білім беру сапасын
арттыру факторы болып табылады. Білім беру сапасы деп нәтижесі тұлғаның
дамуындағы және кәсіби құзырлылықтағы сұраныстар мен қажеттіліктерге сәйкес
болуға тиісті қоғамдағы білім беру процесінің деңгейі мен нәтижесін
анықтайтын әлеуметтік және психологиялық-педагогикалық категорияны
түсінеміз. Бұл күнде біздер жаңа Қазақтсанды құратын үшінші мыңжылдықтың
ұрпағын оқытып, тәрбиелеудеміз. Ол қоғамның қандай болатыны көп жағдайда
мұғалімнің кәсібилігіне, жан жылуы мен мейіріміне байланысты болмақ.
Сонымен сөзімізді жинақтап айтатын болсақ, үлы педагог К.Д.Ушинскийдің
сөзімен айтқанда: Мұғалім - өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана
мұғалім.[16] Оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі жойылады деген
қағидасын үнемі жадымызда ұстасақ, мұғалім де тоқыраушылықтан аман болары
сөзсіз.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір жақты
шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді.Яғни педагог-психологтардың
басты міндеті оқушылардың жас ерекшелігіне қарай білім беріп қалыптастыру
болып табылатын болса, оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты
Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары
деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу
іс-әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге, үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала бүгін бастауыш мектеп оқушысы.Мектеп
жасына дейінгі баламектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен
айырылады.Оларды мектеп тәртібіне шақырады.Сондықтан бостандықта болып
қалған бала тәртіпке көне алмайды.Осыдан барып, өзара қиыншылықтарға тап
болады.Бастауыш мектеп жасындағы бала бұрын ойынмен айналысса, енді оқумен
айналысуына тура келеді.Оқу – ойынға қарағанда өте күрделі процесс.Оқуда
танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі.Сондықтан да іс –әрекетті
психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына төмендегіндей кезеңдерден тұрады:
Біріншіден мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу,
ересектермен қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.Осы
кезеңдерден сүрінбей өту үшін, оқушылар педагог- психолог қызметінен көмек
көрсетілуі қажет.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой жұмсауды
ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады.
Осындай балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
кезендерінде педагог-психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер
беруінің пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың
макрофазасы ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана
оқу іс-әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара
әрекеттесудің де субъекті бола бастайды, оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп
оқушысы жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) оқушы өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан -
олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен адам
беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз мотивациясымен,
позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен өзгеше емес, сондай-
ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы өмірдегі орнымен өзгеше.
Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын болжайды, шешеді және
осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің, қоғамдық айналысу,
тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады, осы уақыттарда
педагог-психологтардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға бағдарлануда жеткіншек
жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары мектеп оқушысы оқу іс-
әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды таңдаған адам. Жоғары
сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа дейін) орта буынан
жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына – гимназияларға, колледждерге,
училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа әлеуметтік ситуациясын атайды.
Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр етеді, ата-аналар тарапынан
ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы кезеңде құндылық бағдар
белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл автономия, өзі болуға ұмтылу мен
байланыстырылады. И.С.Кон атап көрсеткендей, қазіргі күнгі психология
нақты, мінез-құлықтық автономияны (жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты
мәселелерді өз бетінше шешу қажеттілігі мен құқығы), эмоционалдық автономия
(ата-аналарынан тәуелсіз таңдалған, өзінің соған деген қызығушылығының,
қажеттілігі мен құқығының болуы), мораль және құндылықтық автономияны (іс
жүзінде өз көзқарасының болуы қажеттілігі мен құқығы), ажырата отырып, ер
жеткен балаларды автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді
қатынастар өте маңызды. Жоғары сыныпта оқушылардың формалды емес өзара
қатынастары біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев[17,
23]. Oлар қандай да бір зерттеу полигонының рөлін атқарады, онда
бозбалалар мен бойжеткендер болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен
тактикаларына жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі.
Осы кезеңде жоғары сынып оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау
жайлы саналы түрде ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер,
педагог, зерттеуші ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-
әрекет саласында бейімділікке, өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес,
сондай-ақ берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты
ситуациясындағы конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан
туындайды. Тек қана мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17
жасар адамдар ғана ары қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі
анықталу жолында табиғи бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік
және жас өспірімдік жас шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі
жоғарғы сынып оқушысының оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер етіп қоймай,
кейде оны анықтайды. [15, 11-13].
Жоғары сынып оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді- оқу-
кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек іс-
әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол сыныптағы балалардың ішінен
дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес
беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі. [18, 7]
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап ететін
өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып қарасақ,
көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ пен
темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен айналысып,
өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар қылықтармен
айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа туған, өмірге
шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге олар мұндай
жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған, қара
түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол педагог-психолог.
Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек ететін тұлға.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz