БӨТЕН МҮЛІКТІ ТОНАУДЫҢ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ БӨТЕН МҮЛІКТІ ҰРЛАУДЫҢ НЫСАНДАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ
КІРІСПЕ
Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке құқықтың алатын орны
ерекше, себебі ол адамның жеке басының сәттілігін сипаттайтын көрсеткіш.
Бұл құқықтар экономикалық қатынастарды реттейді, сондықтан да олардың
атқаратын міндеті көп.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы қылмыс тобының маңыздылығын
ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету белгілерін және ең
маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің алғы шарттарын туғызуға
мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл
игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен пара-пар (кең
мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінін негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады[1]
Аталған мәселерді қарастыра келе бұл жұмысымыздың өзектілігі тонауды,
диплом жұмысының тақырыбы ретінде алып,
қарастырып отырмыз:
-Бөтен мүлікті ұрлаудың маңыздылығын анықтау үшін, осы қылмыстың
объектісін дұрыс құру маңызды мағынаға ие болады. Осы сұрақтың шешімі
қылмыстық құқық теориясында нақты зерттелген қылмыс объектісі туралы жалпы
жағдайларға негізделуі тиіс.
-Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды және әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа бекітіледі және толығанынан құқықтық
мәртебесінің өзегін құрайды.
-Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғанғѓа және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты тањдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.Ата заңымыздың 26 бабында былай
делінген:”Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қанда да
болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады.Соттың шешімінсіз ешкімді өз
мүлкінен айыруға болмайды” [2]
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі, сондықтан зерттеудің
мақсаты мен мәселелері болып: Адамның жеке мүлкіне қол сұғылмаушылық
қағидасының сақталуы мен қорғалуы және жүзеге асырылу жолдары көрсетіледі.
Келесі кезекте саяси қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен
бостандықтарға ие болады. Мынаны мойындау керек, құқықтар мен
бостандықтардың басым бөлігі табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша
айтқанда оған тумысынан тиесілі болады. Бұлар жеке құқықтар деп
аталады.Сөйтіп, конституциялық құқықтар мен бостандықтар былайша бөлінеді:-
жеке;- әлеуметтік-экономикалық;- саяси.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері жоғарыда айтылғандарды ескере
отырып мыналар табылады:
-Бөтеннің мүлкіне,меншігіне қарсы қылмыстардың ұғымы және оның
түрлері,заты және нысандары
-Тонаудың сипаты мен құрамы,осы әрекетпен туындайтын нысандары,
мүлікті талан-таражға салудың түрлері
-Бөтен мүлікті тонауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін
себептер,олардың алдын алу шаралары,жаза қолдану түрлері қарастырылады.
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамай-ақ ие
болады. Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа
тұлғалардың еркі бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен,
бостандықтарымен, ар-ожданы мен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты
құқықтар.
Зерттеу объектісі: болып қоғамдық қатынастар мен жеке меншікке қарсы
бағытталған әрекеттер танылады. Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы
қылмыс тобының маңыздылығын ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету
белгілерін және ең маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің
алғышарттарын туғызуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде зерттеу пәні болып: меншікке құқық
адамның әлеуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады.
Сондықтан да, бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен
пара-пар (кең мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінін негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады.
Кейбір қылмыстарда (ұрлық, тонау, алаяқтық. т.б.) тікелей объектілер
тектік объектілерге сәйкес келеді. Біз жұмысымызды зерттеу барысында заң
әдебиеттерінде тікелей объектілер ретінде меншіктің нақты нысанын, оның
мемлекеттік, кооперативтік, жеке меншік, не жекелеген ұйымдардың меншігі
болып табылуына байланысты қарастыру керек деген пікір айтылған кейбір
ғылми еңбектерді де кездестірдік. Мұндай ұсыныспен келісуге болмайды,
себебі Қазақстан Республикасының Конституциясы меншіктің кез келген нысанын
бірдей қорғауды жариялап отыр. Сондықтан да, ұрлықты, бөтен мүлікті
иеленуді, тағы басқадай әрекеттерді саралау үшін ұрланған мүліктің қандай
нысандағы меншік екендігінін маңызы жоқ. Бұл жұмыстың тақырыбына байланысты
қайнар көздерін қарастыру барысында негізгі әдістері ретінде: салыстырмалы
құқықтану мен талдауды қолдандық. Ұрлыққа, алаяқтыққа, сеніп тапсырған
бөтен мүлікті иеленіп алуға немесе ысырап етуге қарағанда тонау меншікке
қарсы қылмыстардың нысандарының ішіндегі, қауіпті түрі болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 178-бабында тонау, яғни бөтен мүлікті ашық ұрлау деп
көрсетілген. Сондықтан да тонаудың тікелей обьектісі болып бөтеннің мүлкіне
қол сұғу болып табылады. Сонымен бірге тонау көп обьектілі қылмысқа жатады.
Сол себепті оның қосымша тікелей обьектісі болып жеке адамның денсаулығы,
бостандығы да жатады.
Тонау обьективтік жағынан белсенді әрекет күйінде бөтеннің мүлкін
ашықтан ашық ұрлау арқылы жүзеге асырылады.Тонаудың объективтік жағының
ерекшелігі – қылмыстың істелу тәсіліне,қолдан-
ылған әдістеріне байланысты кінәлының бөтеннің мүлкін ашықтан-ашық ұрлаумен
ерекшеленеді.Сондықтан да тонау меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі
жастары он төрттен бастап оны істегендерге жауаптылық көзделген қылмыстарға
жатады.
Тонаудың жиі кездесетін түрі бөтеннің мүлкін жәбірленушінің көзінше
оған күш қолдану ниетінсіз тартып алып қашу болып табылады. Тонау бөтеннің
мүлкін иелік ету мен бірге оған өзінің қалауынша толық билік жүргізу
мүмкіндігін алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Бөтеннің мүлкін
ашықтан ашық иеленуге бағытталған, бірақ толық іске аспаған әрекет тонауға
оқталғандық деп танылады.
Міне, жоғарыдағы айтылып отырған мән-жайларды ескере келсек осы
қылмысты саралаудың оған жеткілікті дәрежеде баға беріп өз деңгейінде жаза
тағайындаудың маңызы ерекше. Осындай мәселелер-
ді басшылыққа ала отырып, тонаудың меншікке қарсы өзге қылмыстар-
дан ерекшелігін ескеріп саралап көрсетуді ғылыми жаңашылдығы деп танып,
мақсат тұттық.
Осы еңбектің барысында Ағыбаев.А, Алауханов Е., Зарипов З.С.,
Кудрявцев В.Н.,Никифоров Б.С., тағы да басқа ғалымдардың еңбектеріндегі
зерттеулерді қолдандық .
Тақырып мазмұнына сай зерттеу құрылымы:кіріспе,үш тараудан, қорытынды
бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде:Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, меншікке
қарсы қылмыстардың ұғымы және оның түрлері, бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі
мен заты, бөтен мүлікті ұрлаудың нысандары қарастырылып, зерттеу
қортындысы көрсетілген.
Екінші бөлімде:Бөтеннің мүлкін тонаудың сипаты мен құрамы, нысандары,талан-
таражға салудың нысандары туралы,солармен байланысты себептер мен ұғымдарды
ашып,ғылыми еңбектер негізінде талдаулар берілген.
Үшінші бөлімде:Бөтен мүлікті тонауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін
себептер мен жағдайлар, бөтен мүлікті тонаудың алдын алу шаралары, мүлікті
тонағаны үшін жаза қолдану жолдары қарастырылған.
Қортынды бөлімде осы зерттеу барысындағы материалдар мен қолданылған
қазақстандық және шетелдік ғалым заңгерлердің еңбектеріне сүйене отырып
ұсыныстар мен тұжырымдамалар бердік.
1БӨТЕННІҢ МҮЛКІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың ұғымы және оның түрлері
Қазақстан Егеменді мен аумақтық тұтастығы, сондай-ақ елдің қауіпсіздігін
сақтай отырып, Қазақстанның Үкіметі ұлттық қауіпсіздіктің экономикалық,
әскери, қоғамдық тәртіпті нығайту жөніндегі көптеген шаралар жасалуда.
Қазіргі кезде Орталық Азияда терроршылдықтың, діни экстремизімнің және
есірткінің заңсыз айналымның таралуына қарсы әрекет ету мақсатында
халақаралық қоғамдастықтықпен өзара іс қимылға басты назар аударады.
Қоғамдық –саяси тұрақтылықты сақтау, ұлтаралық келісіммен әлеуметтік
әріптестікті нығайту, халықтың әл- ауқатының өсуіне жәрдемдесу,
азаматтардың жеке басының қауіпсіз-
дігін, олардың құқықтарымен бостандығын қамтамасыз ету құқықтық реформаны
одан әрі жүзеге асырды.
Меншік құқығы адам құқығы және бостандығы жүйесінде ерекше орынға ие
болады, өйткені ол жеке адам игілігінің көрсеткіші болып табылады. Тап осы
құқық экономикалық қатынастардың реттеушісі болып табылады және бұл мәнде
ол көп функцияналды.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды жєне әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа беріледі және тұғаның құқықтық
мәртебесінің өзегін құрайды.
Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғануға және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты таңдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі. Келесі кезекте саяси
қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен бостандықтарға ие
болады.Мынаны мойындау керек, құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі
табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша айтқанда оған тумысынан тиесілі
болады. Бұлар жеке құқықтар деп аталады.
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамай-қ ие болады.
Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа тұлғалардың еркі
бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен, бостандықтарымен,
ар-ожданы мен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты құқықтар.
Адамның жеке басының бостандығы (16-б.) және ҚР-да мемлекетік меншік
пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (6-б.)деп конституциялық
түрде бекітілген.Қазіргі заманда кез келген демокра-
тиялық мемлекеттердегі сияқты Қ Р -да заңда көрсетілген реттерде ғана және
тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға немесе қамауға алуға
жол беріледі. Бұл жағдайда тұтқындалған адамның сотқа шағымдануға,
тұтқындалған сәттен бастап адвокаттың заңды көмегін пайдалануға құқығы
бар.
Конституциялық құқықтарға бекітілген және бір жаңалыққа Қазақстан
Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында
еркін жүріп-тұруға жєне тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы
барлығын жатқызуға болады.Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы
конституциялық құқық болып табылады (17-6.). Адамдық қадір-қасиеттерге
құрметпен қарау азаматтық қоғамның басты белгілерінің бірі.
Құқықтық мемлекетте ештеңе де адамның қадір-қасиетін түсіру үшін негіз
бола алмайды. "Конституцияда ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетті қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп" атап көрсетілген.
Дәл осындай анықтама БҰҰ-ң Адам құқықгары туралы Халықаралық Билльінде
берілген.Декларация бостандық пен теңдік, кемсітушілікке жол бермеу,
тұлғаның ар-намысын құрметтеу қағидаттарын бекітуден басталады. Бірінші
баптардан бастап: өмір сүру құқығы, бостандық қүқығы, жеке адамның дербес
қүқығы, түлғаның өмірінің қорғалуын жариялап, адам қүқықтарының заңцы
кепілдігі, өділеттіліктің ресімдік кепілдігі, түлғаны қинап, аяусыз қарауға
тыйым салынады. Жоғарыда айтылған құқықтар дербес қүқықтар мен
бостандықтардың тобын құрайды.Жалпыға бірдей декларацияның 6, 13-21-
баптарында азаматтық және саяси бостандық-дықтарын құрайды.[3] Адамның
қадір-қасиетіне құрметпен қарау әрбір лауазымды тұлға мен мемлекеттік
қызметшінің құқықтық міндеті болып табылатындығын әркез есте ұстау керек.
Жеке құқықтар мен бостандықтар саласына адамның жеке өміріне, өзінің
және отбасының құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының
қорғалуына конституциялық құқығы барлығын жатқызуға болады (18-6. 1 -т.).
Осы конституциялық құқыққа сәйкес тұлғаныњ келісімінсіз оның жеке өміріне
қатысты ақпараттар жинауға, сақтауға, пайдалануға жєне таратуға тыйым
салынады. Ар-ожданды, қадір-қасиетті және жақсы атты қорғаудың, моральдық
зиянның орнын толтыруды қоса есептегенде, соттың тәртібі заңдылықпен
бекітілген.
Жеке құқықтар санатына сондай-ақ әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы барлығы жатады.
Бұл құқықтарды сақтаудың кепілдіктері адам және азаматтардың жеке
өміріне негізсіз қол сұғуға қатысты заңдылықтармен қарастырыған
жауапкершіліктің түрлі формалары болып табылады.Осы аталғандардың
құпиялылығын жария ету Қазақстан Ресбупликасының заңымен қудаланады. Бұл
құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана
жол беріледі. Бұл ретте мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды тұлғалар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның
құқықтары мен мүдделерін қорғаушы құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Адам жєне азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды конституциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі болып
танылады.Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жеке
меншіктің басқа да түрлері белгілене алады, және де мемлекет меншік
қатынастарының тұрақтылығына ғана кепілдік беріп қоймай, сонымен қатар
олардың дамуына да шарттар жасайды және меншіктің барлық түрлерінің тең
қорғалу принциптерін жариялайды.
Қылмыстық қол сұғушылықтан меншікті қорғау Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің мақсаттарының бірі болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп атайды. Дәл
осылай олар 1922 -1926 жылдардағы ҚК тақырыптарының сәйкес тарауларында
аталған, меншікке қарсы қылмыстардың көбі өз затыммен мүлік болатындықтан,
осы екі ұғым бір-біріне ұқсас келеді. Қаз ССР-нің 1959- жылғы ҚК-інің ең
маңызды айырмашылық ерекшелігі - ұзақ уақыт бойы социалистік (мемлекеттік,
қоғамдық) мүлікке және азаматтардың жеке мүлігіне қол сұғушылықты айыруы
болды. Осындай көзқарас кездейсоқ болған жоқ, өйткені оның негізінде
социалистік меншікті жоғары дәрежеде қорғау қажеттілігін қамтамасыз ету
идеясы жатты.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексінде ұрлықтың
жалпы ұғымы бекітілген. Осындай ұғым Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
2003 жылғы 11 шілдедегі Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер
бойынша сот тәжірибесі туралы Нормативтік Қаулысында берілген.[4]
Осының барлығы дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындай
түседі.Сондықтан жұмыстың мақсаты талан- тараждың нысандарымен белгілеріне
тоқталып, нақты және жан- жақты сипаттау болып табылады.
Бөтен мүлікті ұрлаудың маңыздылығын анықтау үшін, осы қылмыстың
объектісін дұрыс құру маңызды мағынаға ие болады. Осы сұрақтың шешімі
қылмыстық құқық теориясында нақты зерттелген қылмыс объектісі туралы жалпы
жағдайларға негізделуі тиіс.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы қылмыс тобының
маңыздылығын ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету белгілерін
және ең маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің алғышарттарын
туғызуға мүмкіндік береді. Меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі (
жеке дара ) болып меншіктік қатынастар танылады, яғни жеке және ұжымдық
тұтынуға немесе өндірістік қызметтерді жүзеге асыруға арналған
материалдық игіліктерді бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастар жатады.
Жоғарыда айтылғандарды талдап қорыта, меншікке қарсы қылмыстардың
тектік объектілері меншік болатынын белгілеп қоюға болады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне "сәйкес меншік құқығы, ол заң шығаратын
актілермен танылатын және қорғалатын субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану болып табылады" [5]. Меншік иесіне өз
мүлігімен иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтары жатады.
Дәл осы құқықтар меншікке қарсы қылмыстар тарауында жазылған қылмыстық-
құқықтық қорғаудың құқық нормаларының тікелей объектісі ретінде меншік
қатынастарының мәнін құрастырады.
Иелену құқығы мүлікке нақты ие болу мүмкіншілігінің заңмен
қамтамасыздалуын көрсетеді.
Пайдалану құқығы мүліктің пайдалы табиғи қасиеттерін алып, сонымен
қатар одан пайда табу мүмкіншілігін заң бойынша қамтамасыз етілуі. Пайда
табыс, жетілдіру, төлдету және тағы басқа түрлерде бола алады.
Билік ету құқығы мүліктің заңгерлік тағдырын анықтау мүмкіншілігін
заң бойынша қамтамасыз етілуі.
Меншік құқығы адам құқығы және бостандығы жүйесінде ерекше орынға ие
болады, өйткені ол жеке адам игілігінің көрсеткіші болып табылады. Тап осы
құқық экономикалық қатынастардың реттеушісі болып табылады және бұл мәнде
ол көп функцияналды.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы. Меншікке қарсы
әрбір ұрлық және басқа да түрлі қылмыстар қоғамға қауіп-қатер төндіреді,
өйткені олар көрсетілген қатынастарды бұзады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптын 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.Меншікке қарсы қылмыстардың арасында ең көп таралған
және қоғамға жоғарғы қауіп-қатер келтіретін қылмыс иелікке алу болып
табылады. Қылмыстық заң шығару ұрлықтың іске асыру тәсіліне байланысты
жауапкершілікті ҚК баптарында ұрлықтың келесі түрлерін белгілеп, нормативті
бекітіп, айқын дифференциялайды:
1. ұрлық;
2. иелену;
3. ысырап ету;
4. алаяқтық;
5. тонау;
6. қарақшылық.
Қылмыстық құқық ғылымында ұрлық ұғымының зерттелуі және оның негізгі
элементтерінің сипаттамасы ұрлықтың барлық түрлеріне тән белгілерін
айқындауға және жекелеуге, ұрлықтың нақты түрлерінің талдауын жеңілдетуге,
меншікке қарсы басқа қылмыстардан оларды шектетуге, басқа объектілерге қол
сұғушылықтан, сонымен қатар қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын әрекеттерге
қол сұғушылықтан көмектесетіні танылған болатын. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексінде иелікке алу ұғымы өзінің заң
шығарушылық бекітуін алды .
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқада әдістермен
ауыртпалық тусіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (АК 188-бабынын
3-тармағы).
Бөтен мүлікті ұрлаудың мәнін түсіну үшін қылмыстың объектісін дұрыс
анықтаудың маңызы зор. Бұл мәселенің шешімі қылмыстық құқық теориясында жан-
жақты карастырылған қылмыс объектісі жайындағы жалпы ережеге негізделуі
тиіс.
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат
жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және қолданылатын санкция түрлерін
бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық
заң
біріншіден - әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-
әрекеттерді бірыңғай саралауды белгілеген;
екіншіден - меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін –
қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей;
үшіншіден – меншік нысандарына қарамастан оған қылмыстық қол сұғушылық
үшін заңда жазаның бірдей түрі және шегі белгіленген. Меншікке қарсы қылмыс
деп мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
немесе залал келтіру қаупін тудырумен байланысты Қылмыстық кодексте
көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе абайсыздық іс-
әрекеттерді айтамыз.
Қол сұғу объектісін дұрыс анықтау қылмыстардың осы тобының мәнін ашуға,
олардың қоғамға қауіптілік сипатьш көрсетуге мүмкіндік береді және, ең
бастысы, қылмыстарды дұрыс саралауға бағыт береді.
Меншікке қарсы қылмыстардың "тектік объектісі меншіктер қатынасы, яғни
жеке немесе ұжымдық тұтынуға, не өндірістік қызметті жүзеге асыруға
арналған материалдық игілікті бөлу саласындағы қоғамдық қатынастар болып
табылады"[6].
Жоғарыда баяндалғандарды қорыта келгенде меншікке қарсы қылмыстардың
тектік объектісін меншік деп қарастыруға болады. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес меншікке құқық дегеніміз — субъектінің өзіне
тиесілі мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға құқығын заң
актілерінің мойындауы және қорғауы. Меншік иесінде өз мүлкін иелену,
пайдалану және оған билік жасау құқығы болады. Меншікке қарсы қылмыстар
туралы тараудағы зан нормаларымен қорғалатын тікелей объект ретіндегі
меншіктер қатынасының мәнін осы құқықтар құрайды.
Иелену құқығы — мүлікті іс жүзінде иеленуді заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндік арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алу және
одан пайда көру мүмкіндіктерін заңмен қамтамасыз ету, Пайда кіріс, өсім
түрінде, жеміс, өнім сипатында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің Заңмен
қамтамасыз етілуі (ҚР АК-нің 188 бабының 2-тармағы).
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену. пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық
түсіруге. оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (ҚР АК-нің 188 бабының 3
тармағы). Меншікке қарсы жасалған" әрбір ұрлық және басқа да қылмыс қоғамға
қауіпті, себебі ол көрсетілген қатынастарды бұзады"[7].
Объективтік жағынан алғанда меншікке қарсы қылмысты заң шығарушы
қылмыстың материалдық құрамы бойынша қарастырған. Сондықтан да, олардың
объективтік жағы үш міндетті белгіден тұрады: іс-әрекет, зардап және іс-
әрекет пен зардаптың арасындағы себептік-зардаптық байланыс. Тек қарақшылық
пен қорқытып алушылық қана формальды қылмыстар болып табылады, себебі
бұлардын міндетті белгісі — тек қылмыстық іс-әрекет. Яғни, бұл
қылмыстардағы зардап қылмыс құрамының шегінен тыс жатыр. Қылмыстық зардапта
әрқашанда материалдық сипат болады, мүліктік залал туындайды"[32].
Меншікке қарсы жасалған кейбір қылмыстарда құрамның объективтік жағынын
міндетті түрдегі элементі қылмыс жасаудын тәсілі (күш қолданып немесе
қолданбай, жасырын немесе ашық) болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстың
субъектісі заңда белгіленген жасқа жеткен, есі дұрыс адам бола алады, яғни
қылмыс субъектісі жалпы. Бір қылмыста — мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
етуде — қылмыс құрамының міндетті элементі арнаулы субъект болуға тиіс.
Кейбір қылмыстарда арнаулы субъект сараланған құрамның нышаны ретінде
алынады, мысалы, қызмет бабын пайдаланып жасалған алаяқтық (ҚК-тің 177 бабы
2 бөлігінін в тармағы), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру (ҚК-тің 182 бабынын 1 бөлігі), жерге заттай
құқықтарды бұзу (КК-тің 186 бабының 3 бөлігі).
Қылмыскердің жасына қарай жауаптылық жүктеуге байланысты мүлікке қарсы
жасалған барлық қылмыстарды екі топқа бөлуге болады"[8] 16 жастан бастап
жауаптылық көзделген қылмыстарға: сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп
алу немесе ысырап ету (КК-тің 176 бабы), алаяқтық (ҚК-тін 177- бабы), алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (ҚК-тін 182
бабы), көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (ҚК-
тін 183), интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (ҚК-тін 184бабы), жерге
заттай құқықтарды бұзу (ҚК-тің 186 бабы), бөтен адамның мүлкін қасақана жою
немесе бүлдіру (ҚК-тің 188 бабы), автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену және ауырлататын мән-жайлардың
болмауы (ҚК-тің 185 бабының 1 бөлігі), ауырлататын мән-жайларсыз бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бұлдіру (ҚК-тің 187 бабының 1 бөлігі)
жатады. 14 жастан бастап жауаптылық көзделген қылмыстарға: ұрлық (КК-тін
175 бабы), тонау (КК-тін 178 бабы), қарақшылық (ҚК-тің 179 бабы), қорқытып
алушылық (ҚК-тін 181 бабы), ауырлататын мән-жайларда автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иемдену (ҚК-тің 185
бабының 2-4 бөліктері), ауырлататын мән-жайларда бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бұлдіру (ҚК-тің 187 бабының 2, 3 бөліктері)
Субъективтік жағынан меншікке қарсы қылмыстар тікелей ниетпен
жасалынады, меншікке қарсы тек бір қылмыс қана — бөтен мүлікті абайсызда
жою немесе бұлдіру (КК-тің 188 бабы) кінәнің абайсыз нысанында жасалуы
мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі — пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар,. пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарына қарай, мүлікті
алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен байланысты
емес қылмыстарға бөлуге болады. Ұрлауға мына қылмыстар жатады: "ұрлық,
иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық, ерекше құнды
заттарды ұрлау"[9]. Пайда табу мақсатындағы, бірақ ұрлаумен байланысты емес
қылмыстарға мыналар жатады: алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу
немесе сату, интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз зансыз иемдену, жерге заттай
құқықтарды бұзу. Ал, "бөтен мүлікті қасақана жою немесе бұлдіру, бөтен
мүлікті абайсызда жою немесе бұлдіру пайда табу мақсатынсыз жасалған
қылмыстарға жатады"[10].
1.2. Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі мен заты
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралғаны және қоғамға
едәуір қауіптісі — ұрлау.
Қылмыстық заң, ұрлағандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты
жауаптылық қарастырған. ҚК-тін тиісті баптарына бөліп, нормативтік тұрғыдан
бекіткен, оларға ұрлаудың мына нысандары жатады: ұрлық, иемденіп алу немесе
ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Ұрлау түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне сипаттама
берудің "ұрлаудың барлық нысандарына тән белгілерді айқындауға және
бөлектеуге мүмкіндік беретіндігі, ұрлаудың нақты нысандарына талдау жасауды
жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа
объектілерге қол сұғушылықтан, соңдай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын
әрекеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау
тапқан. Қазіргі кезде ұрлау түсінігі Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексінде өзінік зандық бекімін тапты. Мысалы, ҚК-тің 175
бабынын ескертуінде былай делінген: Осы Кодекстің баптарында ұрлық деп
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру
танылады[11].Ұрлық түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-
заңгерлер ұсынған, заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен
заң шығарушы алу терминін мойыңдаған, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шілдедегі Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың
кейбір мәселелері туралы қаулысында да ұрлыққа, бірқатар ауытқулармен, осы
тектес анықтама берілген: Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз — меншік иесінін
мүлкін пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына
немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру[12].
Заңмен берілген анықтамадан ұрлықтың объективтік жағын сипаттайтын мына
белгілері бөліп алуға болады:
1) мүлікті алу;
2) алудың заңға қайшылығы;
3) алудың қайтарымсыз болуы;
4) пайдакүнемдік мақсат.
Алу түсінігі ұрлаудың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін болатын
жеке тәсілдерін қамтиды.
Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң шығарушы оның аяқталу кезін
мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне аударған. Бұл нышан
қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқы процесін неғұрлым дәл
бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне
зиян келтіру механизмін сипаттайды, себебі алу әрқашанда заңсыз
қылмыспен, ұрланған мүліктің меншік қатынастарына қатысушылардың
(жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын өзгертуімен
ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына нұқсан
келтіреді.
Кәсіпорын қорына әлі келіп түспеген мүлікті алу, белгілі бір мән-
жайларда ҚК-тің 182 бабында көзделген қылмыстың құрамын береді, атап
айтқанда ол — алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал
келтіру.
Ұрлау арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пайдасына немесе басқа
адамдардың пайдасына айналдырады. Ұрлаған адам мүлікке өз меншігіндей билік
жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды, себебі меншік
құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да жәбірленушінің,
ұрланған затқа меншіктік құқығын ұрлық жоғалта алмайды. Ұрлауға заң
тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті айыптының меншігіне емес, оның
пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру дегенді, бәлкім, осы
тұрғыдан түсіндіру қажет.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иеленушіге материалдық
залал келеді. Ұрлағандағы материалдық залал тікелей нақты залал түрінде
көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1996
жылғы 25 шілдедегі қаулысында былай делінген: Қылмыс объектісі болған
мүліктің құнын анықтағанда, оны меншік иесінің қалай иемденгеніне
байланысты, қылмыс жасалған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық
немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда
мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады.[13].Ұрлаудың
салдарынан келген залалдың орнын толтырғанда онын мөлшері сот шешім
қабылдаған кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды
иеленушіге материалдық залал келтірмейтін мүлікті алу ұрлау ретінде
саралануға тиіс емес.
Ұрлауды сипаттайтын келесі белгі — оның, занға қайшылығы. Заңға қайшы
белгі дегеніміз шындығында да. болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ бөтен
мүлікті айыптының алуы.
Шындығындағы құқық дегеніміз —сол мүлікті алуға мүмкіндік беретін,
заңға негізделген құқыктың болуы. Оның заңда белгіленген тәртіпте
рәсімделген, рәсімделмегенінің манызы жоқ. Бұл жерде назар ол құқықтың
нысанына емес, түп мәніне аударылады. Бұдан жасалынатын тұжырым — егер адам
мүлікті алуға заңды негіздемелері бола тұрып, оны алу үшін белгіленген
тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл жағдайда ұрлау болмайды.Қылмыс
аяқталғаннан кейін мүліктік залалдың орнын толтыру немесе ұрлаған мүлікті
қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол жазаны женілдетуге
негіздеме бола алады. Айыпты мүлікті алып, оған өз қалауы бойынша билік
жасай алатын кезден бастап ұрлау аяқталған болып саналады. Әңгіме нақты
билік жасағандықта емес, сол билікті жасау мүмкіндігін алғандықта.
Сондықтанда ұрлауды аяқталған деп тану үшін айыптының затты ісжүзінде
пайдаланғаны, одан пайда көргені қажет емес. Оның сондай мүмкіндікті алғаны
жеткілікті. Егер айыпты бөтен мүлікті алуға бағытталған белгілі бір
әрекеттер жасаса. бірақ ол мүлікке билік жасау мүмкіндігіне қолын жеткізе
алмаса, онда ол әрекет ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады. Қарақшылық
бұлардың қатарына кірмейді, оның аяқталу кезеңі жайындағы мәселе қылмыстың
осы кұрамына қатысты қаралған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлықтың аяқталу кезеңін анықтауда қиындық
туындайды. Тергеу-сот практикасының соңғы кездердегі позициясы дұрыс,
себебі ол күзеттегі аймақта жасалған ұрлықты сол аймақтан мүлікті алып
шыққан кезден бастап аяқталған деп санау қажет, себебі ұрлаған мүлікке
билік жасау мүмкіндігі сол кезден бастап туады деп санайды. Мүлікті
күзеттегі аймақтан қанша қашықтыққа алып барғандықтың маңызы жоқ, дегенмен,
ұрлаған затты аймақтын қоршауынан асыра лақтыруды және қылмысқа қатысушы
басқа адамның сол мезетте ұсталуын қылмыстың аяқталмағандығы деп санаған
жағдайлар болған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлаудын аяқталу кезеңі мүліктің аумағына
және оның не мақсатқа арналғанына байланысты. Мысалы, егер ұрланатын мүлік
тұтынылмайтын болса және оны күзеттегі аймақта пайдалануға мүмкіндік
болмаса, оны сол аймақтан сыртқа алып шықпайынша ұрлау аяқталған болып
есептелмейді. Ал, тұтынылатын мүлікті (мысалы. спирттік ішімдікті)
ұрлағанда қылмыстың аяқталу кезеңі айыптының ұрланған мүлікке деген
пиғылына байланысты болады. Егер ол ұрланған мүлікке сол аймақтан шықпай-
ақ, билік жасайтын болса — қылмыс аяқталған деп саналады. Егер ол ұрланған
мүлікке күзеттегі аймақтан шыққан соң билік жасауды ойластырса, онда
мүлікті сол аймақтан тауып алу — ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады.
Егер айыпты мүлікті алып, кейін оңтайлы кезде шығаруды ойластырып оны
сол күзеттегі аймаққа жасырып қойса, сонан соң оны өз еркімен қайтарса,
онда ол қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту негізінде (ҚК-тін 26 бабы)
қылмыстық жауаптылықтан босайды.
Ұрлау тек тікелей ниетпен жасалады. Айыпты мүлікті заңсыз алғандығын
ұғынады, өз әрекетімен меншік иесіне залал келтіретіндігін алдын ала
біледі, соны тілейді.
Ұрлаудың міндетті нышаны — пайдакүнемдік мақсат. Ұрлауға заң тұрғысынан
анықтама берілгенде пайдакүнемдік мақсат ұрлаудын нышаны деп тіке
көрсетілген. Ол мақсат айыптының өз пайдасына, сондай-ақ материалдық
жағдайына айыпты мүдделі басқа адамдардың пайдасына материалдық, мүліктік
табыс келтіруді көздейді.Алудың тәсілдеріне байтанысты ҚР ҚК-інде ұрлаудың
алты нысаны бекітілген: ұрлық, сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп-алу, сеніп
тапсырылған мүлікті ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық. Қызмет бабын
пайдалану жолымен мүлікті алуды ұрлаудың жеке нысаны ретінде танудан заң
шығарушы бас тартты, оны ұрлаудың үш нысанының иеленіп алудың, ысырап
етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты ұрлау құрамының сындарлы
белгілерінің бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының
шын мәнінде мазмұны бірдей екі анықтамасы кең таралған. Бірінші анықтама
бойынша: Қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра отырып
қылмыскер тікелей ыкпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары
жатады[14]. Екінші анықтама бойынша қылмыс затына сол қылмыстың жасалуына
себеп болатын материалдық әлемдегі заттар жатады.
Заң әдебиеттерінде ұрлау заты түсінігі онша да мағыналы баяндалмаған.
Ұрлау заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін екендігі туралы
пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде де, сот
практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келген бір мәселе: мүлікті
алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік кәсіпорындары, ойын-сауық
орындары, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп айыруға
қажетті билеттер. талондар. абонементтер және басқа белгілер ұрлау заты
бола ала ма, жоқ па?
Г.А.Кригердің пікірінше ақшалай-заттай және басқадай лотерея билеттері,
почта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге талондар
және сол сияқтылар ұрлау заты бола алады "[15]. Ленинградтық Курс
советского уголовного правоның авторлары онымен толықтай келіспейді, олар
көлікте жүру билеті мүлікті алуға емес, тек көлікте жүруге ғана құқық
беретіндіктен ұрлау заты бола алмайды деп санайды. Л.А.Андреева мен
Б.В.Волжинкин ұрлау заты ретінде қарастырылуы "мүмкін басқа да бағалы
қағаздарға жанар-жағар май талондарын жатқызады"[16]. Лотерея билеттерін,
почта маркаларын өзге бағалы қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл авторлар
олардың ұрлау заты бола алатындығымен келіседі.
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру билеттерін почта маркаларын
көлік қызметін төлегендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі қағаздар
екенін ескеріп ұрлау затына жатқызады, сондықтан оларды алуды ұрлау деп
қарастырылады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен кейін, оларды
компостирлегеннен соң ғана пайдалануға болатын билеттерді немесе басқа
белгілерді ұрлау сол әрекетке дайындық болып саналады, егер бұл жерде
ұрлаған заттарды кейін сатып ақша табу мақсаты болса.
Сонымен, өздерінде керсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін
растайтын, ұйымның, оның қызметкерлерінің, азаматтардың қолында болғанда
сол тауарлар мен қызметтерді олардың пайдалануына мүмкіндік беретін
талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге белгілер ғана ұрлау заты бола
алады деген пікірмен келісу қажет [17]. Сондықтан легитимациялық құжаттар
мен белгілер (аккредитивтер, чектер, жинақ кітапшалары, жетондар, сенім
қағаздары, квитанциялар және сол сияқтылар) өздерін иеленушілердің белгілі
бір мүліктерге ғана құқығын растайтын болғандықтан ұрлау заты болып
табылмайды. Бұл құжаттарды немесе белгілерді иелену меншік иесінің
материалдық залал шеккендігінің айғағы емес. Бұл ретте ұрлықтың алдағы
уақытта жасалуына мүмкіндік туады, сондықтан да, мысалы, жинақ кітапшасын
иеленіп ол бойынша ақша алуды ниет қылған айыпкердің әрекетін алаяқтыққа
дайындық деп саралау қажет. Егер, жинақ кітапшасымен ақша алу үшін ондағы
мәліметтер бұрмаланып өзгертілсе, онда мұндай әрекет, Кылмыстық кодекстің
325 бабы бойынша қосымша саралануы тиіс.
Мүліктік емес сипаттағы фактілерді растайтын құжаттар мен өзге заттар
ұрлау заты бола алмайды. Оларды ұрлауды заң шығарушы басқару тәртібіне
қарсы жасалған қылмыс ретінде қарастырады, себебі бұл жағдайда құжат
айналымының занда белгіленген тәртібі бұзылады. Егер құжатты, мөртанбаны,
мөрді, мөрқағазды иелену бөтен мүлікті кейін өз пайдасына немесе үшінші
адамдардың пайдасына қайтарымсыз айналдыру мақсатында жүзеге асырылса, бұл
жағдайда ҚР ҚК-нің 325 бабыңда, 24 бабының I бөлігінде және 117 бабында
(құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды ұрлау және алаяқтыққа
дайындау) көзделген екі қылмыстың жиынтығы орын алады. Егер айыпты
ойластырғанын іске асыра алса яғни ұрланған құжатты пайдаланып ол мүлік
немесе мүліктік сипаттағы қызмет алса, онда аяқталған екі қылмыстың
жиынтығы шығады (ҚК-тің 325 және 177 баптары).
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, ойын-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет
үшін халық есеп айыратын билеттер. талондар, абонементтер және басқа
белгілер ұрлау заты болатын-болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін
растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларда занда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін
анықтау қажет.
Ұрлау затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып енді көпшілік
түгелдей ұрлау затына жатқызған түсінікті талдауға көшейік. Мысалы, КР
Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1996 жылғы 25 шілдедегі Бөтен мүлікті
ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы қаулысында ұрлау заты
дегеніміз — бөтен, яғни айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама
берді.
ҚР АК-нің 115 бабына сәйкес мүліктік игіліктер мен құқықтарға
(мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар,
жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың
өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады. Ұрлаудың
мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды, құнды қағаздарды, заттарды,
мүліктік құқықтарды тану қажет.
Зат дегеніміз кез келген түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты
жағдайда, жанды және жансыз, бүтіннің бөлігі болуы мүмкін. ҚР АК-нің 127
бабына сәйкес ақша дегеніміз — Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында өз
құны бойынша қабылдануға міндетті занды төлем құралы болып табылады.
Мүлік ұрлау заты ретінде белгілі бір экономикалық зандық, нақтылай бар
қасиеттерге ие.
Нақтылай бар болуы дегеніміз — оның кеңістікте орналасқан сыртқы әлемде
материалдық зат ретінде бейнеленуі. Ол қоғамдық өндіріс процесінде алынған
материалдық нәрсе. Осы талданып отырған қасиет болмағандықтан идеяны, ойды
иелену, мүлікті иеленбей мүліктік сипаттағы құқықтарды, әртүрлі игіліктерді
алу ұрлау деп танылмайды, мысалы, көлікте жүру үшін жеңілдік беретін
билетті қолдан жасап алып пайдалану, т.б.
Мүліктің ұрлау заты ретіндегі экономикалық қасиеті сол — онда қандай да
бір экономикалық құндылық бар. Құндылық ақшамен бағаланып өлшенеді.
Сондықтан да, "өзінін шаруашылыққа керектілігін жоғалтқан заттар ұрлау заты
бола алмайды,меншік иесінің қажетсіз деп тастаған мүлкін иелену ұрлыққа
жатпайды"[18].
Құнды анықтаудағы критерий мүліктін нақты түрін дайындауға, өндіруге,
шығаруға немесе өсіруге жұмсалған адам екбегі болып табылады. Экономикалық
сипат болмағандықтан табиғи жағдайдағы, яғни өсімдік немесе жануарлар
әлеміндегі объектілерді өз пайдасына немесе үшінші адамдардың пайдасына
айналдыру ұрлау деп танылмайды. Мұндай табиғи объектілер бағалана алмайды,
себебі оларға адам еңбегі жұмсалмаған. Егер өсімдік немесе жануарлар
әлеміндегі объектілерді өсіруге адам еңбегі жұмсалған болса, онда оларды
зансыз иелену ұрлық құрамын береді, мысалы, қандай да бір шаруашылықтың
меншігі болып табылатын вольердегі түлкіні, жасанды су қоймасындағы балықты
ұрлау, паркке отырғызылған шыршаны, сәнді бұталарды иелену. Ұрлау затының
енді бір сипаты, ол — оның зандық қасиеті. Ол дегеніміз — ұрланған зат
айыпты үшін әрқашанда бөтен болуға тиіс. Айыптының ол алынған затқа тікелей
де, жанама да құқығы болуға тиіс емес. Адамның өз мүлкі ұрлау заты бола
алмайды, сондықтан өз мүлкін заңсыз алу ұрлауға жатпайды.
1.3. Бөтен мүлікті ұрлаудың нысандары мен түрлері
Қазақстан Республикасының күшіндегі қылмыстық заңына сәйкес ұрлық
дегеніміз бөтен мүлікті жасырын ұрлау болып табылады.
Ұрлықтың объектісі — меншік. Бұл қылмыстың заты — материалдық әлемнің
затыт үріндегі, нақты кұндылығы бар (заттар, тауарлар, бұйымдар, ақша,
т.б.), өндіру үшін адам еңбегі жұмсалған, сондықтан да ақшамен бағалана
алатын бөтен мүлік.
Материалдык құндылығы жоқ зат немесе бұйым ұрлық заты бола алмайды,
себебі оны алу меншік иесіне материалдық залал келтірмейді. Сондықтан да,
жасау үшін қоғамға пайдалы еңбек жұмсалмаған табиғи байлықтарды (орманды,
балықты, тағы жануарларды, т.б.) зансыз иелену меншікке қарсы қылмыстар
қатарына жатпайды, олар экологиялық қылмыстарға жатады.
Ұрлыққа тән белгі — оның жасырын тәсілмен жасалуы. Ұрлықтың жасырындық
сипатын анықтағанда айыптының ниетіне, яғни оның ұрлықты субъективтік
қабылдауына баса назар аудару қажет"[19]. Ұрлық болды деп санау үшін айыпты
жасырьш ұрлық жасауға ұмтылуы, бөтен мүлікті жасырын түрде иеленуге оның
ниеті болуы тиіс.
Егер айыпты өзінін мүлікті заңсыз иеленуін ұғынған бөгде адамдардың
араласуына мүмкіндік бермей, қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет жасаса
да ұрлауда жасырындық сипат болады.
Жасырын ұрлауды саралау үшін мүліктің алынуы тек меншік иесіне ғана
емес, оны күзетушіге де, үшінші адамдарға да білінбеуі тиіс. Олар ұрлық
жасалған кезде не сол жерде болмайды, не болған күнде де, ұрлықтың
жасалғандығын сезбейді.
Егер" айыпты, өз әрекетінің қылмыстық сипатының белгілі болғандығын
ұғынбай, қылмысының құпиялығына өзі күмән келтірмей әрекетін әрі қарай
жалғастырса, ол ұрлық болып саналады. Егер айыпты, әрекетінің белгілі
болғандығын ұғынып ұрлығын доғарса, егер ол ешнәрсе алып үлгермесе, онда
оның әрекеті не ұрлыққа оқталғандық болып сараланады, егер ол қандай да бір
құндылықты алып үлгерсе, аяқталған ұрлық болып саналады.
Бөгде адамдардың көзінше жасалған ұрлықты жасырын жасалған деп тану
үшін, сол адамдардың айыптының әрекетінде қылмыстық сипат бар екендігін
ұғынбағандығы анықталуға тиіс. Мысалы, айыпты өзін мүлік иесі атынан билік
жасай алатын адаммын деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке құқықтың алатын орны
ерекше, себебі ол адамның жеке басының сәттілігін сипаттайтын көрсеткіш.
Бұл құқықтар экономикалық қатынастарды реттейді, сондықтан да олардың
атқаратын міндеті көп.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы қылмыс тобының маңыздылығын
ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету белгілерін және ең
маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің алғы шарттарын туғызуға
мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл
игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен пара-пар (кең
мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінін негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады[1]
Аталған мәселерді қарастыра келе бұл жұмысымыздың өзектілігі тонауды,
диплом жұмысының тақырыбы ретінде алып,
қарастырып отырмыз:
-Бөтен мүлікті ұрлаудың маңыздылығын анықтау үшін, осы қылмыстың
объектісін дұрыс құру маңызды мағынаға ие болады. Осы сұрақтың шешімі
қылмыстық құқық теориясында нақты зерттелген қылмыс объектісі туралы жалпы
жағдайларға негізделуі тиіс.
-Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды және әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа бекітіледі және толығанынан құқықтық
мәртебесінің өзегін құрайды.
-Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғанғѓа және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты тањдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.Ата заңымыздың 26 бабында былай
делінген:”Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қанда да
болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады.Соттың шешімінсіз ешкімді өз
мүлкінен айыруға болмайды” [2]
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі, сондықтан зерттеудің
мақсаты мен мәселелері болып: Адамның жеке мүлкіне қол сұғылмаушылық
қағидасының сақталуы мен қорғалуы және жүзеге асырылу жолдары көрсетіледі.
Келесі кезекте саяси қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен
бостандықтарға ие болады. Мынаны мойындау керек, құқықтар мен
бостандықтардың басым бөлігі табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша
айтқанда оған тумысынан тиесілі болады. Бұлар жеке құқықтар деп
аталады.Сөйтіп, конституциялық құқықтар мен бостандықтар былайша бөлінеді:-
жеке;- әлеуметтік-экономикалық;- саяси.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері жоғарыда айтылғандарды ескере
отырып мыналар табылады:
-Бөтеннің мүлкіне,меншігіне қарсы қылмыстардың ұғымы және оның
түрлері,заты және нысандары
-Тонаудың сипаты мен құрамы,осы әрекетпен туындайтын нысандары,
мүлікті талан-таражға салудың түрлері
-Бөтен мүлікті тонауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін
себептер,олардың алдын алу шаралары,жаза қолдану түрлері қарастырылады.
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамай-ақ ие
болады. Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа
тұлғалардың еркі бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен,
бостандықтарымен, ар-ожданы мен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты
құқықтар.
Зерттеу объектісі: болып қоғамдық қатынастар мен жеке меншікке қарсы
бағытталған әрекеттер танылады. Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы
қылмыс тобының маңыздылығын ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету
белгілерін және ең маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің
алғышарттарын туғызуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде зерттеу пәні болып: меншікке құқық
адамның әлеуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады.
Сондықтан да, бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен
пара-пар (кең мағынада алғанда). Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінін негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады.
Кейбір қылмыстарда (ұрлық, тонау, алаяқтық. т.б.) тікелей объектілер
тектік объектілерге сәйкес келеді. Біз жұмысымызды зерттеу барысында заң
әдебиеттерінде тікелей объектілер ретінде меншіктің нақты нысанын, оның
мемлекеттік, кооперативтік, жеке меншік, не жекелеген ұйымдардың меншігі
болып табылуына байланысты қарастыру керек деген пікір айтылған кейбір
ғылми еңбектерді де кездестірдік. Мұндай ұсыныспен келісуге болмайды,
себебі Қазақстан Республикасының Конституциясы меншіктің кез келген нысанын
бірдей қорғауды жариялап отыр. Сондықтан да, ұрлықты, бөтен мүлікті
иеленуді, тағы басқадай әрекеттерді саралау үшін ұрланған мүліктің қандай
нысандағы меншік екендігінін маңызы жоқ. Бұл жұмыстың тақырыбына байланысты
қайнар көздерін қарастыру барысында негізгі әдістері ретінде: салыстырмалы
құқықтану мен талдауды қолдандық. Ұрлыққа, алаяқтыққа, сеніп тапсырған
бөтен мүлікті иеленіп алуға немесе ысырап етуге қарағанда тонау меншікке
қарсы қылмыстардың нысандарының ішіндегі, қауіпті түрі болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 178-бабында тонау, яғни бөтен мүлікті ашық ұрлау деп
көрсетілген. Сондықтан да тонаудың тікелей обьектісі болып бөтеннің мүлкіне
қол сұғу болып табылады. Сонымен бірге тонау көп обьектілі қылмысқа жатады.
Сол себепті оның қосымша тікелей обьектісі болып жеке адамның денсаулығы,
бостандығы да жатады.
Тонау обьективтік жағынан белсенді әрекет күйінде бөтеннің мүлкін
ашықтан ашық ұрлау арқылы жүзеге асырылады.Тонаудың объективтік жағының
ерекшелігі – қылмыстың істелу тәсіліне,қолдан-
ылған әдістеріне байланысты кінәлының бөтеннің мүлкін ашықтан-ашық ұрлаумен
ерекшеленеді.Сондықтан да тонау меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі
жастары он төрттен бастап оны істегендерге жауаптылық көзделген қылмыстарға
жатады.
Тонаудың жиі кездесетін түрі бөтеннің мүлкін жәбірленушінің көзінше
оған күш қолдану ниетінсіз тартып алып қашу болып табылады. Тонау бөтеннің
мүлкін иелік ету мен бірге оған өзінің қалауынша толық билік жүргізу
мүмкіндігін алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Бөтеннің мүлкін
ашықтан ашық иеленуге бағытталған, бірақ толық іске аспаған әрекет тонауға
оқталғандық деп танылады.
Міне, жоғарыдағы айтылып отырған мән-жайларды ескере келсек осы
қылмысты саралаудың оған жеткілікті дәрежеде баға беріп өз деңгейінде жаза
тағайындаудың маңызы ерекше. Осындай мәселелер-
ді басшылыққа ала отырып, тонаудың меншікке қарсы өзге қылмыстар-
дан ерекшелігін ескеріп саралап көрсетуді ғылыми жаңашылдығы деп танып,
мақсат тұттық.
Осы еңбектің барысында Ағыбаев.А, Алауханов Е., Зарипов З.С.,
Кудрявцев В.Н.,Никифоров Б.С., тағы да басқа ғалымдардың еңбектеріндегі
зерттеулерді қолдандық .
Тақырып мазмұнына сай зерттеу құрылымы:кіріспе,үш тараудан, қорытынды
бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде:Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы, меншікке
қарсы қылмыстардың ұғымы және оның түрлері, бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі
мен заты, бөтен мүлікті ұрлаудың нысандары қарастырылып, зерттеу
қортындысы көрсетілген.
Екінші бөлімде:Бөтеннің мүлкін тонаудың сипаты мен құрамы, нысандары,талан-
таражға салудың нысандары туралы,солармен байланысты себептер мен ұғымдарды
ашып,ғылыми еңбектер негізінде талдаулар берілген.
Үшінші бөлімде:Бөтен мүлікті тонауға байланысты қылмыс жасауға итермелейтін
себептер мен жағдайлар, бөтен мүлікті тонаудың алдын алу шаралары, мүлікті
тонағаны үшін жаза қолдану жолдары қарастырылған.
Қортынды бөлімде осы зерттеу барысындағы материалдар мен қолданылған
қазақстандық және шетелдік ғалым заңгерлердің еңбектеріне сүйене отырып
ұсыныстар мен тұжырымдамалар бердік.
1БӨТЕННІҢ МҮЛКІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың ұғымы және оның түрлері
Қазақстан Егеменді мен аумақтық тұтастығы, сондай-ақ елдің қауіпсіздігін
сақтай отырып, Қазақстанның Үкіметі ұлттық қауіпсіздіктің экономикалық,
әскери, қоғамдық тәртіпті нығайту жөніндегі көптеген шаралар жасалуда.
Қазіргі кезде Орталық Азияда терроршылдықтың, діни экстремизімнің және
есірткінің заңсыз айналымның таралуына қарсы әрекет ету мақсатында
халақаралық қоғамдастықтықпен өзара іс қимылға басты назар аударады.
Қоғамдық –саяси тұрақтылықты сақтау, ұлтаралық келісіммен әлеуметтік
әріптестікті нығайту, халықтың әл- ауқатының өсуіне жәрдемдесу,
азаматтардың жеке басының қауіпсіз-
дігін, олардың құқықтарымен бостандығын қамтамасыз ету құқықтық реформаны
одан әрі жүзеге асырды.
Меншік құқығы адам құқығы және бостандығы жүйесінде ерекше орынға ие
болады, өйткені ол жеке адам игілігінің көрсеткіші болып табылады. Тап осы
құқық экономикалық қатынастардың реттеушісі болып табылады және бұл мәнде
ол көп функцияналды.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар бастапқы сипатқа ие, олар
аласталмайды жєне әркімге тумысынан тиесілі. Конституциялық құқықтар мен
бостандықтар әрбір адам мен азаматқа беріледі және тұғаның құқықтық
мәртебесінің өзегін құрайды.
Құқық ұғымы оны іске асыру үшін мемлекет тарапынан ықпалды іс-әрекет
болуына, сондай-ақ жеке тұлғаның қоғамдық, саяси не шаруашылық құрылымдары
қызметіне қатысу өкілдігі болуына жағдай жасайды. Бостандық ұғымы адамға
өзінің ішкі әлеміне кедергі келтіруден қорғануға және белгілі бір
белсенділік танытуға мүмкіндік беретін өзіндік мінез-құлықты таңдау
мүмкіндігін білдіреді.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.
Әрбір адам белгілі бір азаматтық қоғамға тиесілі болады, содан келіп
оған әлеуметтік-экономикалық құқықтар жүктеледі. Келесі кезекте саяси
қоғамдастықтың мүшесі ретінде тұлға саяси құқықтар мен бостандықтарға ие
болады.Мынаны мойындау керек, құқықтар мен бостандықтардың басым бөлігі
табиғи құқықтардан келіп шығады, басқаша айтқанда оған тумысынан тиесілі
болады. Бұлар жеке құқықтар деп аталады.
Жеке құқықтар мен бостандықтарға адам азаматтығына қарамай-қ ие болады.
Бұл тумысынан тиесілі құқықтар, олар мемлекеттің не басқа тұлғалардың еркі
бойынша аластатылуы мүмкін емес. Бұлар адамның өмірімен, бостандықтарымен,
ар-ожданы мен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты құқықтар.
Адамның жеке басының бостандығы (16-б.) және ҚР-да мемлекетік меншік
пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (6-б.)деп конституциялық
түрде бекітілген.Қазіргі заманда кез келген демокра-
тиялық мемлекеттердегі сияқты Қ Р -да заңда көрсетілген реттерде ғана және
тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға немесе қамауға алуға
жол беріледі. Бұл жағдайда тұтқындалған адамның сотқа шағымдануға,
тұтқындалған сәттен бастап адвокаттың заңды көмегін пайдалануға құқығы
бар.
Конституциялық құқықтарға бекітілген және бір жаңалыққа Қазақстан
Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында
еркін жүріп-тұруға жєне тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы
барлығын жатқызуға болады.Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы
конституциялық құқық болып табылады (17-6.). Адамдық қадір-қасиеттерге
құрметпен қарау азаматтық қоғамның басты белгілерінің бірі.
Құқықтық мемлекетте ештеңе де адамның қадір-қасиетін түсіру үшін негіз
бола алмайды. "Конституцияда ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетті қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды деп" атап көрсетілген.
Дәл осындай анықтама БҰҰ-ң Адам құқықгары туралы Халықаралық Билльінде
берілген.Декларация бостандық пен теңдік, кемсітушілікке жол бермеу,
тұлғаның ар-намысын құрметтеу қағидаттарын бекітуден басталады. Бірінші
баптардан бастап: өмір сүру құқығы, бостандық қүқығы, жеке адамның дербес
қүқығы, түлғаның өмірінің қорғалуын жариялап, адам қүқықтарының заңцы
кепілдігі, өділеттіліктің ресімдік кепілдігі, түлғаны қинап, аяусыз қарауға
тыйым салынады. Жоғарыда айтылған құқықтар дербес қүқықтар мен
бостандықтардың тобын құрайды.Жалпыға бірдей декларацияның 6, 13-21-
баптарында азаматтық және саяси бостандық-дықтарын құрайды.[3] Адамның
қадір-қасиетіне құрметпен қарау әрбір лауазымды тұлға мен мемлекеттік
қызметшінің құқықтық міндеті болып табылатындығын әркез есте ұстау керек.
Жеке құқықтар мен бостандықтар саласына адамның жеке өміріне, өзінің
және отбасының құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының
қорғалуына конституциялық құқығы барлығын жатқызуға болады (18-6. 1 -т.).
Осы конституциялық құқыққа сәйкес тұлғаныњ келісімінсіз оның жеке өміріне
қатысты ақпараттар жинауға, сақтауға, пайдалануға жєне таратуға тыйым
салынады. Ар-ожданды, қадір-қасиетті және жақсы атты қорғаудың, моральдық
зиянның орнын толтыруды қоса есептегенде, соттың тәртібі заңдылықпен
бекітілген.
Жеке құқықтар санатына сондай-ақ әркімнің өзінің жеке салымдары мен
жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен
сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан
хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы барлығы жатады.
Бұл құқықтарды сақтаудың кепілдіктері адам және азаматтардың жеке
өміріне негізсіз қол сұғуға қатысты заңдылықтармен қарастырыған
жауапкершіліктің түрлі формалары болып табылады.Осы аталғандардың
құпиялылығын жария ету Қазақстан Ресбупликасының заңымен қудаланады. Бұл
құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана
жол беріледі. Бұл ретте мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер,
лауазымды тұлғалар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның
құқықтары мен мүдделерін қорғаушы құжаттармен, шешімдермен және ақпарат
көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.
Адам жєне азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды конституциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі болып
танылады.Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жеке
меншіктің басқа да түрлері белгілене алады, және де мемлекет меншік
қатынастарының тұрақтылығына ғана кепілдік беріп қоймай, сонымен қатар
олардың дамуына да шарттар жасайды және меншіктің барлық түрлерінің тең
қорғалу принциптерін жариялайды.
Қылмыстық қол сұғушылықтан меншікті қорғау Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің мақсаттарының бірі болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп атайды. Дәл
осылай олар 1922 -1926 жылдардағы ҚК тақырыптарының сәйкес тарауларында
аталған, меншікке қарсы қылмыстардың көбі өз затыммен мүлік болатындықтан,
осы екі ұғым бір-біріне ұқсас келеді. Қаз ССР-нің 1959- жылғы ҚК-інің ең
маңызды айырмашылық ерекшелігі - ұзақ уақыт бойы социалистік (мемлекеттік,
қоғамдық) мүлікке және азаматтардың жеке мүлігіне қол сұғушылықты айыруы
болды. Осындай көзқарас кездейсоқ болған жоқ, өйткені оның негізінде
социалистік меншікті жоғары дәрежеде қорғау қажеттілігін қамтамасыз ету
идеясы жатты.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық Кодексінде ұрлықтың
жалпы ұғымы бекітілген. Осындай ұғым Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
2003 жылғы 11 шілдедегі Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер
бойынша сот тәжірибесі туралы Нормативтік Қаулысында берілген.[4]
Осының барлығы дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындай
түседі.Сондықтан жұмыстың мақсаты талан- тараждың нысандарымен белгілеріне
тоқталып, нақты және жан- жақты сипаттау болып табылады.
Бөтен мүлікті ұрлаудың маңыздылығын анықтау үшін, осы қылмыстың
объектісін дұрыс құру маңызды мағынаға ие болады. Осы сұрақтың шешімі
қылмыстық құқық теориясында нақты зерттелген қылмыс объектісі туралы жалпы
жағдайларға негізделуі тиіс.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, осы қылмыс тобының
маңыздылығын ашуға, соңғылардың қоғамға қауіп-қатер көрсету белгілерін
және ең маңыздысы, қылмыстардың дұрыс дәрежеленуінінің алғышарттарын
туғызуға мүмкіндік береді. Меншікке қарсы қылмыстардың тектік объектісі (
жеке дара ) болып меншіктік қатынастар танылады, яғни жеке және ұжымдық
тұтынуға немесе өндірістік қызметтерді жүзеге асыруға арналған
материалдық игіліктерді бөлу сферасындағы қоғамдық қатынастар жатады.
Жоғарыда айтылғандарды талдап қорыта, меншікке қарсы қылмыстардың
тектік объектілері меншік болатынын белгілеп қоюға болады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне "сәйкес меншік құқығы, ол заң шығаратын
актілермен танылатын және қорғалатын субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану болып табылады" [5]. Меншік иесіне өз
мүлігімен иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтары жатады.
Дәл осы құқықтар меншікке қарсы қылмыстар тарауында жазылған қылмыстық-
құқықтық қорғаудың құқық нормаларының тікелей объектісі ретінде меншік
қатынастарының мәнін құрастырады.
Иелену құқығы мүлікке нақты ие болу мүмкіншілігінің заңмен
қамтамасыздалуын көрсетеді.
Пайдалану құқығы мүліктің пайдалы табиғи қасиеттерін алып, сонымен
қатар одан пайда табу мүмкіншілігін заң бойынша қамтамасыз етілуі. Пайда
табыс, жетілдіру, төлдету және тағы басқа түрлерде бола алады.
Билік ету құқығы мүліктің заңгерлік тағдырын анықтау мүмкіншілігін
заң бойынша қамтамасыз етілуі.
Меншік құқығы адам құқығы және бостандығы жүйесінде ерекше орынға ие
болады, өйткені ол жеке адам игілігінің көрсеткіші болып табылады. Тап осы
құқық экономикалық қатынастардың реттеушісі болып табылады және бұл мәнде
ол көп функцияналды.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы. Меншікке қарсы
әрбір ұрлық және басқа да түрлі қылмыстар қоғамға қауіп-қатер төндіреді,
өйткені олар көрсетілген қатынастарды бұзады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптын 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.Меншікке қарсы қылмыстардың арасында ең көп таралған
және қоғамға жоғарғы қауіп-қатер келтіретін қылмыс иелікке алу болып
табылады. Қылмыстық заң шығару ұрлықтың іске асыру тәсіліне байланысты
жауапкершілікті ҚК баптарында ұрлықтың келесі түрлерін белгілеп, нормативті
бекітіп, айқын дифференциялайды:
1. ұрлық;
2. иелену;
3. ысырап ету;
4. алаяқтық;
5. тонау;
6. қарақшылық.
Қылмыстық құқық ғылымында ұрлық ұғымының зерттелуі және оның негізгі
элементтерінің сипаттамасы ұрлықтың барлық түрлеріне тән белгілерін
айқындауға және жекелеуге, ұрлықтың нақты түрлерінің талдауын жеңілдетуге,
меншікке қарсы басқа қылмыстардан оларды шектетуге, басқа объектілерге қол
сұғушылықтан, сонымен қатар қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын әрекеттерге
қол сұғушылықтан көмектесетіні танылған болатын. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексінде иелікке алу ұғымы өзінің заң
шығарушылық бекітуін алды .
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқада әдістермен
ауыртпалық тусіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (АК 188-бабынын
3-тармағы).
Бөтен мүлікті ұрлаудың мәнін түсіну үшін қылмыстың объектісін дұрыс
анықтаудың маңызы зор. Бұл мәселенің шешімі қылмыстық құқық теориясында жан-
жақты карастырылған қылмыс объектісі жайындағы жалпы ережеге негізделуі
тиіс.
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат
жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінің құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтық қорғалуы үшін
қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және қолданылатын санкция түрлерін
бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық
заң
біріншіден - әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-
әрекеттерді бірыңғай саралауды белгілеген;
екіншіден - меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін –
қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей;
үшіншіден – меншік нысандарына қарамастан оған қылмыстық қол сұғушылық
үшін заңда жазаның бірдей түрі және шегі белгіленген. Меншікке қарсы қылмыс
деп мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып
немесе залал келтіру қаупін тудырумен байланысты Қылмыстық кодексте
көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе абайсыздық іс-
әрекеттерді айтамыз.
Қол сұғу объектісін дұрыс анықтау қылмыстардың осы тобының мәнін ашуға,
олардың қоғамға қауіптілік сипатьш көрсетуге мүмкіндік береді және, ең
бастысы, қылмыстарды дұрыс саралауға бағыт береді.
Меншікке қарсы қылмыстардың "тектік объектісі меншіктер қатынасы, яғни
жеке немесе ұжымдық тұтынуға, не өндірістік қызметті жүзеге асыруға
арналған материалдық игілікті бөлу саласындағы қоғамдық қатынастар болып
табылады"[6].
Жоғарыда баяндалғандарды қорыта келгенде меншікке қарсы қылмыстардың
тектік объектісін меншік деп қарастыруға болады. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне сәйкес меншікке құқық дегеніміз — субъектінің өзіне
тиесілі мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік жасауға құқығын заң
актілерінің мойындауы және қорғауы. Меншік иесінде өз мүлкін иелену,
пайдалану және оған билік жасау құқығы болады. Меншікке қарсы қылмыстар
туралы тараудағы зан нормаларымен қорғалатын тікелей объект ретіндегі
меншіктер қатынасының мәнін осы құқықтар құрайды.
Иелену құқығы — мүлікті іс жүзінде иеленуді заңмен қамтамасыз етілген
мүмкіндік арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алу және
одан пайда көру мүмкіндіктерін заңмен қамтамасыз ету, Пайда кіріс, өсім
түрінде, жеміс, өнім сипатында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің Заңмен
қамтамасыз етілуі (ҚР АК-нің 188 бабының 2-тармағы).
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену. пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық
түсіруге. оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы (ҚР АК-нің 188 бабының 3
тармағы). Меншікке қарсы жасалған" әрбір ұрлық және басқа да қылмыс қоғамға
қауіпті, себебі ол көрсетілген қатынастарды бұзады"[7].
Объективтік жағынан алғанда меншікке қарсы қылмысты заң шығарушы
қылмыстың материалдық құрамы бойынша қарастырған. Сондықтан да, олардың
объективтік жағы үш міндетті белгіден тұрады: іс-әрекет, зардап және іс-
әрекет пен зардаптың арасындағы себептік-зардаптық байланыс. Тек қарақшылық
пен қорқытып алушылық қана формальды қылмыстар болып табылады, себебі
бұлардын міндетті белгісі — тек қылмыстық іс-әрекет. Яғни, бұл
қылмыстардағы зардап қылмыс құрамының шегінен тыс жатыр. Қылмыстық зардапта
әрқашанда материалдық сипат болады, мүліктік залал туындайды"[32].
Меншікке қарсы жасалған кейбір қылмыстарда құрамның объективтік жағынын
міндетті түрдегі элементі қылмыс жасаудын тәсілі (күш қолданып немесе
қолданбай, жасырын немесе ашық) болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстың
субъектісі заңда белгіленген жасқа жеткен, есі дұрыс адам бола алады, яғни
қылмыс субъектісі жалпы. Бір қылмыста — мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
етуде — қылмыс құрамының міндетті элементі арнаулы субъект болуға тиіс.
Кейбір қылмыстарда арнаулы субъект сараланған құрамның нышаны ретінде
алынады, мысалы, қызмет бабын пайдаланып жасалған алаяқтық (ҚК-тің 177 бабы
2 бөлігінін в тармағы), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру (ҚК-тің 182 бабынын 1 бөлігі), жерге заттай
құқықтарды бұзу (КК-тің 186 бабының 3 бөлігі).
Қылмыскердің жасына қарай жауаптылық жүктеуге байланысты мүлікке қарсы
жасалған барлық қылмыстарды екі топқа бөлуге болады"[8] 16 жастан бастап
жауаптылық көзделген қылмыстарға: сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп
алу немесе ысырап ету (КК-тің 176 бабы), алаяқтық (ҚК-тін 177- бабы), алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (ҚК-тін 182
бабы), көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (ҚК-
тін 183), интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу (ҚК-тін 184бабы), жерге
заттай құқықтарды бұзу (ҚК-тің 186 бабы), бөтен адамның мүлкін қасақана жою
немесе бүлдіру (ҚК-тің 188 бабы), автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену және ауырлататын мән-жайлардың
болмауы (ҚК-тің 185 бабының 1 бөлігі), ауырлататын мән-жайларсыз бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бұлдіру (ҚК-тің 187 бабының 1 бөлігі)
жатады. 14 жастан бастап жауаптылық көзделген қылмыстарға: ұрлық (КК-тін
175 бабы), тонау (КК-тін 178 бабы), қарақшылық (ҚК-тің 179 бабы), қорқытып
алушылық (ҚК-тін 181 бабы), ауырлататын мән-жайларда автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иемдену (ҚК-тің 185
бабының 2-4 бөліктері), ауырлататын мән-жайларда бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бұлдіру (ҚК-тің 187 бабының 2, 3 бөліктері)
Субъективтік жағынан меншікке қарсы қылмыстар тікелей ниетпен
жасалынады, меншікке қарсы тек бір қылмыс қана — бөтен мүлікті абайсызда
жою немесе бұлдіру (КК-тің 188 бабы) кінәнің абайсыз нысанында жасалуы
мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі — пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар,. пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарына қарай, мүлікті
алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен байланысты
емес қылмыстарға бөлуге болады. Ұрлауға мына қылмыстар жатады: "ұрлық,
иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық, ерекше құнды
заттарды ұрлау"[9]. Пайда табу мақсатындағы, бірақ ұрлаумен байланысты емес
қылмыстарға мыналар жатады: алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен
мүліктік залал келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу
немесе сату, интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз зансыз иемдену, жерге заттай
құқықтарды бұзу. Ал, "бөтен мүлікті қасақана жою немесе бұлдіру, бөтен
мүлікті абайсызда жою немесе бұлдіру пайда табу мақсатынсыз жасалған
қылмыстарға жатады"[10].
1.2. Бөтен мүлікті ұрлаудың түсінігі мен заты
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралғаны және қоғамға
едәуір қауіптісі — ұрлау.
Қылмыстық заң, ұрлағандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты
жауаптылық қарастырған. ҚК-тін тиісті баптарына бөліп, нормативтік тұрғыдан
бекіткен, оларға ұрлаудың мына нысандары жатады: ұрлық, иемденіп алу немесе
ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Ұрлау түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне сипаттама
берудің "ұрлаудың барлық нысандарына тән белгілерді айқындауға және
бөлектеуге мүмкіндік беретіндігі, ұрлаудың нақты нысандарына талдау жасауды
жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа
объектілерге қол сұғушылықтан, соңдай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын
әрекеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау
тапқан. Қазіргі кезде ұрлау түсінігі Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексінде өзінік зандық бекімін тапты. Мысалы, ҚК-тің 175
бабынын ескертуінде былай делінген: Осы Кодекстің баптарында ұрлық деп
пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамдардың
пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру
танылады[11].Ұрлық түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-
заңгерлер ұсынған, заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен
заң шығарушы алу терминін мойыңдаған, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соты Пленумының 1996 жылғы 25 шілдедегі Бөтен мүлікті ұрлауды саралаудың
кейбір мәселелері туралы қаулысында да ұрлыққа, бірқатар ауытқулармен, осы
тектес анықтама берілген: Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз — меншік иесінін
мүлкін пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына
немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру[12].
Заңмен берілген анықтамадан ұрлықтың объективтік жағын сипаттайтын мына
белгілері бөліп алуға болады:
1) мүлікті алу;
2) алудың заңға қайшылығы;
3) алудың қайтарымсыз болуы;
4) пайдакүнемдік мақсат.
Алу түсінігі ұрлаудың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін болатын
жеке тәсілдерін қамтиды.
Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң шығарушы оның аяқталу кезін
мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне аударған. Бұл нышан
қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқы процесін неғұрлым дәл
бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық қорғау объектісіне
зиян келтіру механизмін сипаттайды, себебі алу әрқашанда заңсыз
қылмыспен, ұрланған мүліктің меншік қатынастарына қатысушылардың
(жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын өзгертуімен
ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына нұқсан
келтіреді.
Кәсіпорын қорына әлі келіп түспеген мүлікті алу, белгілі бір мән-
жайларда ҚК-тің 182 бабында көзделген қылмыстың құрамын береді, атап
айтқанда ол — алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал
келтіру.
Ұрлау арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пайдасына немесе басқа
адамдардың пайдасына айналдырады. Ұрлаған адам мүлікке өз меншігіндей билік
жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды, себебі меншік
құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да жәбірленушінің,
ұрланған затқа меншіктік құқығын ұрлық жоғалта алмайды. Ұрлауға заң
тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті айыптының меншігіне емес, оның
пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру дегенді, бәлкім, осы
тұрғыдан түсіндіру қажет.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иеленушіге материалдық
залал келеді. Ұрлағандағы материалдық залал тікелей нақты залал түрінде
көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1996
жылғы 25 шілдедегі қаулысында былай делінген: Қылмыс объектісі болған
мүліктің құнын анықтағанда, оны меншік иесінің қалай иемденгеніне
байланысты, қылмыс жасалған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық
немесе комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда
мүліктің құны сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады.[13].Ұрлаудың
салдарынан келген залалдың орнын толтырғанда онын мөлшері сот шешім
қабылдаған кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды
иеленушіге материалдық залал келтірмейтін мүлікті алу ұрлау ретінде
саралануға тиіс емес.
Ұрлауды сипаттайтын келесі белгі — оның, занға қайшылығы. Заңға қайшы
белгі дегеніміз шындығында да. болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ бөтен
мүлікті айыптының алуы.
Шындығындағы құқық дегеніміз —сол мүлікті алуға мүмкіндік беретін,
заңға негізделген құқыктың болуы. Оның заңда белгіленген тәртіпте
рәсімделген, рәсімделмегенінің манызы жоқ. Бұл жерде назар ол құқықтың
нысанына емес, түп мәніне аударылады. Бұдан жасалынатын тұжырым — егер адам
мүлікті алуға заңды негіздемелері бола тұрып, оны алу үшін белгіленген
тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл жағдайда ұрлау болмайды.Қылмыс
аяқталғаннан кейін мүліктік залалдың орнын толтыру немесе ұрлаған мүлікті
қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол жазаны женілдетуге
негіздеме бола алады. Айыпты мүлікті алып, оған өз қалауы бойынша билік
жасай алатын кезден бастап ұрлау аяқталған болып саналады. Әңгіме нақты
билік жасағандықта емес, сол билікті жасау мүмкіндігін алғандықта.
Сондықтанда ұрлауды аяқталған деп тану үшін айыптының затты ісжүзінде
пайдаланғаны, одан пайда көргені қажет емес. Оның сондай мүмкіндікті алғаны
жеткілікті. Егер айыпты бөтен мүлікті алуға бағытталған белгілі бір
әрекеттер жасаса. бірақ ол мүлікке билік жасау мүмкіндігіне қолын жеткізе
алмаса, онда ол әрекет ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады. Қарақшылық
бұлардың қатарына кірмейді, оның аяқталу кезеңі жайындағы мәселе қылмыстың
осы кұрамына қатысты қаралған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлықтың аяқталу кезеңін анықтауда қиындық
туындайды. Тергеу-сот практикасының соңғы кездердегі позициясы дұрыс,
себебі ол күзеттегі аймақта жасалған ұрлықты сол аймақтан мүлікті алып
шыққан кезден бастап аяқталған деп санау қажет, себебі ұрлаған мүлікке
билік жасау мүмкіндігі сол кезден бастап туады деп санайды. Мүлікті
күзеттегі аймақтан қанша қашықтыққа алып барғандықтың маңызы жоқ, дегенмен,
ұрлаған затты аймақтын қоршауынан асыра лақтыруды және қылмысқа қатысушы
басқа адамның сол мезетте ұсталуын қылмыстың аяқталмағандығы деп санаған
жағдайлар болған.
Күзеттегі аймақта жасалған ұрлаудын аяқталу кезеңі мүліктің аумағына
және оның не мақсатқа арналғанына байланысты. Мысалы, егер ұрланатын мүлік
тұтынылмайтын болса және оны күзеттегі аймақта пайдалануға мүмкіндік
болмаса, оны сол аймақтан сыртқа алып шықпайынша ұрлау аяқталған болып
есептелмейді. Ал, тұтынылатын мүлікті (мысалы. спирттік ішімдікті)
ұрлағанда қылмыстың аяқталу кезеңі айыптының ұрланған мүлікке деген
пиғылына байланысты болады. Егер ол ұрланған мүлікке сол аймақтан шықпай-
ақ, билік жасайтын болса — қылмыс аяқталған деп саналады. Егер ол ұрланған
мүлікке күзеттегі аймақтан шыққан соң билік жасауды ойластырса, онда
мүлікті сол аймақтан тауып алу — ұрлық жасауға оқталу ретінде сараланады.
Егер айыпты мүлікті алып, кейін оңтайлы кезде шығаруды ойластырып оны
сол күзеттегі аймаққа жасырып қойса, сонан соң оны өз еркімен қайтарса,
онда ол қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту негізінде (ҚК-тін 26 бабы)
қылмыстық жауаптылықтан босайды.
Ұрлау тек тікелей ниетпен жасалады. Айыпты мүлікті заңсыз алғандығын
ұғынады, өз әрекетімен меншік иесіне залал келтіретіндігін алдын ала
біледі, соны тілейді.
Ұрлаудың міндетті нышаны — пайдакүнемдік мақсат. Ұрлауға заң тұрғысынан
анықтама берілгенде пайдакүнемдік мақсат ұрлаудын нышаны деп тіке
көрсетілген. Ол мақсат айыптының өз пайдасына, сондай-ақ материалдық
жағдайына айыпты мүдделі басқа адамдардың пайдасына материалдық, мүліктік
табыс келтіруді көздейді.Алудың тәсілдеріне байтанысты ҚР ҚК-інде ұрлаудың
алты нысаны бекітілген: ұрлық, сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп-алу, сеніп
тапсырылған мүлікті ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық. Қызмет бабын
пайдалану жолымен мүлікті алуды ұрлаудың жеке нысаны ретінде танудан заң
шығарушы бас тартты, оны ұрлаудың үш нысанының иеленіп алудың, ысырап
етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты ұрлау құрамының сындарлы
белгілерінің бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының
шын мәнінде мазмұны бірдей екі анықтамасы кең таралған. Бірінші анықтама
бойынша: Қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра отырып
қылмыскер тікелей ыкпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары
жатады[14]. Екінші анықтама бойынша қылмыс затына сол қылмыстың жасалуына
себеп болатын материалдық әлемдегі заттар жатады.
Заң әдебиеттерінде ұрлау заты түсінігі онша да мағыналы баяндалмаған.
Ұрлау заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін екендігі туралы
пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде де, сот
практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келген бір мәселе: мүлікті
алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік кәсіпорындары, ойын-сауық
орындары, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп айыруға
қажетті билеттер. талондар. абонементтер және басқа белгілер ұрлау заты
бола ала ма, жоқ па?
Г.А.Кригердің пікірінше ақшалай-заттай және басқадай лотерея билеттері,
почта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге талондар
және сол сияқтылар ұрлау заты бола алады "[15]. Ленинградтық Курс
советского уголовного правоның авторлары онымен толықтай келіспейді, олар
көлікте жүру билеті мүлікті алуға емес, тек көлікте жүруге ғана құқық
беретіндіктен ұрлау заты бола алмайды деп санайды. Л.А.Андреева мен
Б.В.Волжинкин ұрлау заты ретінде қарастырылуы "мүмкін басқа да бағалы
қағаздарға жанар-жағар май талондарын жатқызады"[16]. Лотерея билеттерін,
почта маркаларын өзге бағалы қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл авторлар
олардың ұрлау заты бола алатындығымен келіседі.
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру билеттерін почта маркаларын
көлік қызметін төлегендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі қағаздар
екенін ескеріп ұрлау затына жатқызады, сондықтан оларды алуды ұрлау деп
қарастырылады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен кейін, оларды
компостирлегеннен соң ғана пайдалануға болатын билеттерді немесе басқа
белгілерді ұрлау сол әрекетке дайындық болып саналады, егер бұл жерде
ұрлаған заттарды кейін сатып ақша табу мақсаты болса.
Сонымен, өздерінде керсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін
растайтын, ұйымның, оның қызметкерлерінің, азаматтардың қолында болғанда
сол тауарлар мен қызметтерді олардың пайдалануына мүмкіндік беретін
талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге белгілер ғана ұрлау заты бола
алады деген пікірмен келісу қажет [17]. Сондықтан легитимациялық құжаттар
мен белгілер (аккредитивтер, чектер, жинақ кітапшалары, жетондар, сенім
қағаздары, квитанциялар және сол сияқтылар) өздерін иеленушілердің белгілі
бір мүліктерге ғана құқығын растайтын болғандықтан ұрлау заты болып
табылмайды. Бұл құжаттарды немесе белгілерді иелену меншік иесінің
материалдық залал шеккендігінің айғағы емес. Бұл ретте ұрлықтың алдағы
уақытта жасалуына мүмкіндік туады, сондықтан да, мысалы, жинақ кітапшасын
иеленіп ол бойынша ақша алуды ниет қылған айыпкердің әрекетін алаяқтыққа
дайындық деп саралау қажет. Егер, жинақ кітапшасымен ақша алу үшін ондағы
мәліметтер бұрмаланып өзгертілсе, онда мұндай әрекет, Кылмыстық кодекстің
325 бабы бойынша қосымша саралануы тиіс.
Мүліктік емес сипаттағы фактілерді растайтын құжаттар мен өзге заттар
ұрлау заты бола алмайды. Оларды ұрлауды заң шығарушы басқару тәртібіне
қарсы жасалған қылмыс ретінде қарастырады, себебі бұл жағдайда құжат
айналымының занда белгіленген тәртібі бұзылады. Егер құжатты, мөртанбаны,
мөрді, мөрқағазды иелену бөтен мүлікті кейін өз пайдасына немесе үшінші
адамдардың пайдасына қайтарымсыз айналдыру мақсатында жүзеге асырылса, бұл
жағдайда ҚР ҚК-нің 325 бабыңда, 24 бабының I бөлігінде және 117 бабында
(құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды ұрлау және алаяқтыққа
дайындау) көзделген екі қылмыстың жиынтығы орын алады. Егер айыпты
ойластырғанын іске асыра алса яғни ұрланған құжатты пайдаланып ол мүлік
немесе мүліктік сипаттағы қызмет алса, онда аяқталған екі қылмыстың
жиынтығы шығады (ҚК-тің 325 және 177 баптары).
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, ойын-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет
үшін халық есеп айыратын билеттер. талондар, абонементтер және басқа
белгілер ұрлау заты болатын-болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін
растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларда занда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін
анықтау қажет.
Ұрлау затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып енді көпшілік
түгелдей ұрлау затына жатқызған түсінікті талдауға көшейік. Мысалы, КР
Жоғарғы Сотының Пленумы, өзінің 1996 жылғы 25 шілдедегі Бөтен мүлікті
ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері туралы қаулысында ұрлау заты
дегеніміз — бөтен, яғни айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама
берді.
ҚР АК-нің 115 бабына сәйкес мүліктік игіліктер мен құқықтарға
(мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар,
жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың
өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады. Ұрлаудың
мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды, құнды қағаздарды, заттарды,
мүліктік құқықтарды тану қажет.
Зат дегеніміз кез келген түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты
жағдайда, жанды және жансыз, бүтіннің бөлігі болуы мүмкін. ҚР АК-нің 127
бабына сәйкес ақша дегеніміз — Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында өз
құны бойынша қабылдануға міндетті занды төлем құралы болып табылады.
Мүлік ұрлау заты ретінде белгілі бір экономикалық зандық, нақтылай бар
қасиеттерге ие.
Нақтылай бар болуы дегеніміз — оның кеңістікте орналасқан сыртқы әлемде
материалдық зат ретінде бейнеленуі. Ол қоғамдық өндіріс процесінде алынған
материалдық нәрсе. Осы талданып отырған қасиет болмағандықтан идеяны, ойды
иелену, мүлікті иеленбей мүліктік сипаттағы құқықтарды, әртүрлі игіліктерді
алу ұрлау деп танылмайды, мысалы, көлікте жүру үшін жеңілдік беретін
билетті қолдан жасап алып пайдалану, т.б.
Мүліктің ұрлау заты ретіндегі экономикалық қасиеті сол — онда қандай да
бір экономикалық құндылық бар. Құндылық ақшамен бағаланып өлшенеді.
Сондықтан да, "өзінін шаруашылыққа керектілігін жоғалтқан заттар ұрлау заты
бола алмайды,меншік иесінің қажетсіз деп тастаған мүлкін иелену ұрлыққа
жатпайды"[18].
Құнды анықтаудағы критерий мүліктін нақты түрін дайындауға, өндіруге,
шығаруға немесе өсіруге жұмсалған адам екбегі болып табылады. Экономикалық
сипат болмағандықтан табиғи жағдайдағы, яғни өсімдік немесе жануарлар
әлеміндегі объектілерді өз пайдасына немесе үшінші адамдардың пайдасына
айналдыру ұрлау деп танылмайды. Мұндай табиғи объектілер бағалана алмайды,
себебі оларға адам еңбегі жұмсалмаған. Егер өсімдік немесе жануарлар
әлеміндегі объектілерді өсіруге адам еңбегі жұмсалған болса, онда оларды
зансыз иелену ұрлық құрамын береді, мысалы, қандай да бір шаруашылықтың
меншігі болып табылатын вольердегі түлкіні, жасанды су қоймасындағы балықты
ұрлау, паркке отырғызылған шыршаны, сәнді бұталарды иелену. Ұрлау затының
енді бір сипаты, ол — оның зандық қасиеті. Ол дегеніміз — ұрланған зат
айыпты үшін әрқашанда бөтен болуға тиіс. Айыптының ол алынған затқа тікелей
де, жанама да құқығы болуға тиіс емес. Адамның өз мүлкі ұрлау заты бола
алмайды, сондықтан өз мүлкін заңсыз алу ұрлауға жатпайды.
1.3. Бөтен мүлікті ұрлаудың нысандары мен түрлері
Қазақстан Республикасының күшіндегі қылмыстық заңына сәйкес ұрлық
дегеніміз бөтен мүлікті жасырын ұрлау болып табылады.
Ұрлықтың объектісі — меншік. Бұл қылмыстың заты — материалдық әлемнің
затыт үріндегі, нақты кұндылығы бар (заттар, тауарлар, бұйымдар, ақша,
т.б.), өндіру үшін адам еңбегі жұмсалған, сондықтан да ақшамен бағалана
алатын бөтен мүлік.
Материалдык құндылығы жоқ зат немесе бұйым ұрлық заты бола алмайды,
себебі оны алу меншік иесіне материалдық залал келтірмейді. Сондықтан да,
жасау үшін қоғамға пайдалы еңбек жұмсалмаған табиғи байлықтарды (орманды,
балықты, тағы жануарларды, т.б.) зансыз иелену меншікке қарсы қылмыстар
қатарына жатпайды, олар экологиялық қылмыстарға жатады.
Ұрлыққа тән белгі — оның жасырын тәсілмен жасалуы. Ұрлықтың жасырындық
сипатын анықтағанда айыптының ниетіне, яғни оның ұрлықты субъективтік
қабылдауына баса назар аудару қажет"[19]. Ұрлық болды деп санау үшін айыпты
жасырьш ұрлық жасауға ұмтылуы, бөтен мүлікті жасырын түрде иеленуге оның
ниеті болуы тиіс.
Егер айыпты өзінін мүлікті заңсыз иеленуін ұғынған бөгде адамдардың
араласуына мүмкіндік бермей, қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет жасаса
да ұрлауда жасырындық сипат болады.
Жасырын ұрлауды саралау үшін мүліктің алынуы тек меншік иесіне ғана
емес, оны күзетушіге де, үшінші адамдарға да білінбеуі тиіс. Олар ұрлық
жасалған кезде не сол жерде болмайды, не болған күнде де, ұрлықтың
жасалғандығын сезбейді.
Егер" айыпты, өз әрекетінің қылмыстық сипатының белгілі болғандығын
ұғынбай, қылмысының құпиялығына өзі күмән келтірмей әрекетін әрі қарай
жалғастырса, ол ұрлық болып саналады. Егер айыпты, әрекетінің белгілі
болғандығын ұғынып ұрлығын доғарса, егер ол ешнәрсе алып үлгермесе, онда
оның әрекеті не ұрлыққа оқталғандық болып сараланады, егер ол қандай да бір
құндылықты алып үлгерсе, аяқталған ұрлық болып саналады.
Бөгде адамдардың көзінше жасалған ұрлықты жасырын жасалған деп тану
үшін, сол адамдардың айыптының әрекетінде қылмыстық сипат бар екендігін
ұғынбағандығы анықталуға тиіс. Мысалы, айыпты өзін мүлік иесі атынан билік
жасай алатын адаммын деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz