БУРАБАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ ТУРИСТІК- САЯХАТ АЙНАЛЫМЫНА КІРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КӨКШЕ АКАДЕМИЯСЫ
Туризм кафедрасы
Қолжазба құқында
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: БУРАБАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ
ТУРИСТІК- САЯХАТ АЙНАЛЫМЫНА КІРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
Ғылыми жетекші:
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Кафедра
меңгерушісі
2011ж.
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРМЕН ӨЗАРА МӘДЕНИ АЛМАСУ ПРОЦЕСТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы туризм салаласының даму сатысы
... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстандағы туристік кластер – құрамдастардың
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Шетел азаматтарын Қазақстанға тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 14
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ПОТЕНЦИАЛЫНА ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысындағы туризмнің даму деңгейі және туристік
нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бурабай демалыс орнындағы тарихи-мәдени және табиғи ескерткіштерге
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Туристік нысандарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...37
3 БУРАБАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ТАБИҒИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ ТУРИСТІК
АЙНАЛЫМҒА ЕНГІЗУДІҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Туристік бағдарлама және жарнамалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 41
3.2 Шортанды-Бурабай курорттық зонасындағы тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштер арқылы экскурсиялық
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм экономиканың жетекші және
жоғары динамикалық саласының бірі болып табылады және ғасырдың экономикалық
феномені болып қабылданды.
Көптеген елдерде туризм Валдық ішкі өнімде, ішкі сауда балансының
белсенділігі, қосымша жұмыс орындарын құруда және халықты жұмыспен
қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Туризм экономиканың қыстырма
салаларына, транспорт және байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылық, халыққа
қажетті тауарларды өндіруде және т.б. үлкен әсерін тигізеді. Туризм дамуына
өз кезегінде мынадай факторлар әсер етеді: демографиялық, табиғи –
географиялық, әлеуметтік – экономикалық, тарихи, діни және саяси – құқықтық
[1].
Дүниежүзілік туристік ұйым 2003 жылы қорытынды жасады. Шетелге саяхат
жасайтын туристердің саны 657 млн. адам құрайды. Туризмнен мемлекетке
түсетін пайда 2003 жылы 455 млрд АҚШ доллары, оның ішінде АҚШ 75 млрд
доллар, Италия – 31 млрд доллар және Франция – 24 млрд доллар алды.
Дүниежүзілік туристік ұйымның болжауы бойынша, әлемде 2010 жылғы
туристік саяхаттар млд жетеді, оның ішінде 546 млн. орталық және шығыс
Еуропаға, ТМД мемлекеттерімен Балтық елдерін қоса, Еуропалық аумақтарымен
салыстырғанда көп келеді[2].
Қазір туризм тек қана таулар мен рюкзактар емес, сонымен қатар
қорғаныс және қоршаған ортаны қорғау, сондай-ақ , аймақтағы тарихи-мәдени
ескерткіштерді әлемге таныту болып келеді. Туризм саласын мәңлігік дамыту
үшін мәдени, тарихи, табиғи ескерткіштерге барынша назар аударған жөн.
Қазіргі кезеңде түрлі туристік орталықтардың экологиялық ахуалының
ьөмендегендігі байқалып жатады. Әсіресе адаммен тығыз байланысты
территориялар болашақта жоғалуы мүмкін. Сол себепті де дәл қазіргі уақыттан
бастап аталған проблеманы қолға алған жөн. Айтылған мәселе әлемдік маңызға
ие болып, соның әсерінен ерекше қорғалатын территорияларды құру жасалынуда.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) типтік және табиғи ландшафтты
қорғауға жануар мен өсімдік әлемін, табиғи және мәдени объектілерді
қорғауға бағытталған.
Шаруашылықтан толығымен және жеке алынғандар ерекше қорғанысты талап
етеді. Бүкілкеңестік маңыз бен атаққа ие демалыс пен туризмнің зонасы
Баянауыл табиғи саябағында көптеген сауықтыру, демалыс үйлері, пионерлік
лагерьлер, туристік база орналасқан. Саябақ тек тек таза климатымен ғана
емес, сонымен қатар табиғи ландшафттарымен ерекшеленеді. Соның ішінде
Бурабай демалыс орнын ерекше атап өтуге болады. Ата-бабаларымыз қасықтай
қаны қалғанша ұлтарақтай жер үшін Жан алысып, жан берісті. Міне, соның
нәтижесінде ұшқан құстың қанаты талатын ұланғайыр жер ұрпағына мұраға қалып
отыр. Оны ұқсатып ұстау, әрине, өз қолымызда. Кең байтақ даламыз көз
сүріндірер көркем өлкелерден кенде емес. Сондай жер шоқтығының бірі –
Бурабай. Зерттеу тақырыбымызда Бурабай демалыс орнындағы тарихи, табиғи,
және де мәдени ескерткіштерді әлемдіу туристік қоғамдастық шеңберіне көтеру
болмақ. Бурабай курортты аймағын туристік салада көркейту тек ҚР Туризм
министлігінің ғана емес, барша қазақстандықтардың келелі үлесі болмақ.
Бүкіл дүниежүзілік туризм ұйымы бас хатшысының орынбасары Давид де
Вильнус елімізге келген сапарында Қазақстанның табиғаты өте керемет,
экзотикалық болып табылады. Сондықтанда, осы елде жергілікті туризмді жан
жақты дамытуды қолға алу керек, - деп айтқан болатын.
Қазақстанның адам қолы тимеген мөлдір табиғаты батыста талай адамдарды
қызықтыратыны, таңдандыратыны сөзсіз. Бүкіл өңірлері де Қызыл кітапқа енген
жануарлар мен құстарды көру, мөлдіреген бұлақтың салқын суына ләззаттану,
биік шыңдарды бағындыру шетелдік турист үшін табылмас олжа екені рас.
Тіпті, Бурабай елі де қайталанбас әсем табиғаты үшін Қазақстанның
Швейцариясы деген атпен аталады. Бірақ, Қазақстанның осындай табиғатқа
тарихи еріткіштерге бай бола отырып, оның туризмі әлі күнге дейін қолға
алынбаған. Туристерді дамытудағы табыс, оның мемлекеттік деңгейде қалай
қабылданатынына тікелей байланысты. Ең алдымен әкімшілік немқұрайлы
қарамауы керек. Дүниежүзілік туристік ұйым мәліметі бойынша, бір турист
барған жерде бір мың АҚШ долларын тастап кетеді екен. Бұл ешбір өсімсіз,
қайтарып берусіз елде қалған ақша. Сонымен қатар, бір туристің ақшасы тоғыз
жұмыс орынын құруға мүмкіндік береді. Өйткені, турист қаржысының 30 пайызын
қонақ үйде, 20 пайызын көлікте, 35 пайызын қоғамдық тамақтану орнында және
1,5 пайызы басқа да қызмет көрсету (мұражай, көрме, жәрмеңкелерде т.б.)
орындарында қалдырады. Шет елдік туристердің виза алу процесін жеңілдету,
Қазақстан республикасы аймағында олардың тіркелуін күрделендірмеу арқылы
талай мәселенің шешімі табылатынына күмән жоқ [3].
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі дипломдық жұмыстың тақырыбында
көрсетілгендей экономикалық-өндірістік көрсеткіштерді жақсарту экономиканы
дамыта отырып, экологиялық хал ахуалды жақсарту.
Дипломдық жұмыс тақырыбының іс тәжірибелі маңыздылығы: менің осы
жазған дипломдық жұмысымның маңыздылығы өте зор. Себебі, Бурабай өңіріндегі
курорттық-санаториялық нысандарды қалай және қандай көрсеткіштерге қол
жеткізуге болатындығы жайлы әңгімеленеді.
Негізгі бөлімі Шучье-Бурабай аймағы мен келешегі мен мәселесі туралы
және курорттық-санаториялық өндірістік көрсеткіштерін сараптау және оларды
жақсарту жолдары. Дипломдық жұмыс тақырыбындағы өндіріске енгізу туралы
ұсыныс Бурабай өңіріндегі, Ойын-сауық орталық кешенін алып тастау.
Қазақстан табиғатына әсем Бурабайға зиян келмей болашақта ұрпағымызға
сұлу табиғаттарды, таза ауамызды, аманат етіп қалдырамыз деп ойлаймын.
Жоғарыда отырған басшыларға, ағаларға асығыс шешім жасамайық, Алла-тағала
жаратқан сұлу табиғатымызды сақтай білейік деген тілектемін
Дипломдық жұмыстың міндеттемелері мен мақсаты. Зерттеудің мақсаты
біздің аумақта туризмнің дамуына әсер тигізетін тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштерге сипаттама мен рөлін анықтау болып табылады. Қойылған
мақсатқа байланысты мынадай міндеттемелерді қоямыз:
1. Қазакстан Республикасыңын және Ақмола облысының туризм салалаларының
менгеру және процесстарың талдау;
2. Ақмола облысының және Бурабай өлкесіндегі тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштерді талдау;
3. Бурабай курорты территориясында тарихи және табиғи ескерткіштерді
туристік дамуына іс-шараларды усыну.
Зерттеу объектісі Бурабай өлкесініңдегі демалыс орындары мен тарихи-
мәдени ескерткіштер болып табылады.
Зерттеу пәні Бурабай курортты аймағы рекреациялық потенциал болып
табылады.
Зерттеудің теориялық негізі мен методологиялық базасына қозғалатын
мәселелер айналасындағы отандық және шетелдер экономистердің еңбектері
жатады. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: Жалпы зерттеудің
теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері, ҚР Президентінің
Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды.
Диплом жұмысына А. С. Манап, К. И. Ахметова, Ә. Сәрсенбаев, Ю. Ф.
Волков, Ж. С. Рахимбекова, Л. П. Шматько, А. Т. Бейжанов, Е. Я. Морозова,
Э. Д. Тихонова, Г. А. Папирян, Н. И. Кабушкин, Г.А.Бондаренко, А. Д.
Чудновский, А. А. Романов, В. Г. Гуляев, О. Л. Волкова, Е. А. Соболева, О.
В. Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды.
Материалды өңдеуде логикалық, салыстырмалы, жүйелік және сандық анализ
әдістері қолданылады. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, сараптамалық,
есептік-құрылымдық, экономикалық-математикалық, болжамдау және
монографиялық әдістерді қолдану көмегімен алынды.
Зерттеудің нормативті – құқықтық базасын туризм мен оған жақын
салаларында жүргізілетін заң беруші және нормативті – құқықты актілер,
Президенттің, ҚР үкіметі және мемлкеттік биліктегі жергілікті мекемелердің
ресми құжаттары, мемлекеттік бағдарламалары құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Бурабай өлкесіндегі тарихи-мәдени
және табиғи ескерткіштерді туристік айналымға енгізу іскерлігі
ұйымдастырушылық – экономикалық механизммен жүзеге асырылады, туристік
салада эффективті және сапалы негізде әсер етеді.
Зерттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы мен қолданылуы. Нәтижелері Ақмола
облысының Бурабай демалу орны сәйкес келеді, сонымен бірге саябақ
территориясында туристік маршруттар жасалған.
Зерттеудің көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, әр тарау 3
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРМЕН ӨЗАРА МӘДЕНИ АЛМАСУ ПРОЦЕСТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы туризм саласының даму сатысы
Туризм бүгінгі замандастарымыздың өміріне мықтап енді. Қоғамымыздың
әлеуметтік және экономикалық тіршілік жағдайына әсер ете отырып, ол бірте-
бірте күрделі әрі сан қырлы құбылысқа айналуда, сондықтан туризмді
зерттеумен географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар
мен медиктер, басқада түрлі мамандық иелері айналысуда.
Туризм ұғымы жан-жақты, кең мағыналы. 1963 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Халыкаралық туризм және саяхат жөнінде Римде өткен конференцияда
туризмнің Бүкіл Дүние Жүзілік Туристік Ұйым бекіткен анықтамасы қабылданды.
Туризм - дегеніміз адамдардын тұрғылықты жерлерінен уакытша басқа жерге
сауығу, бос уақытын қызықты өткізу немесе қызмет бабымен кәсіптік іскерлік
мақсатта ақьюыз уақытша барыс-келіс әрекетін айтамыз. Туризмнің кең танымал
болу себебі басқа демалыс түрлеріне қарағанда ол, адамдардың мейлінше әр
түрлі талаптарын қанағаттандырады. Мәселен: қимыл-қозғалыс, адамдармен
араласу, қарым-қатынас, танымдық, қызығушы талап-тілектерін, әрі осымен
бірге адамдардың өз денсаулықтарын арттыруына айырықша ықпал етеді, демек
бұдан туризмнің Мемлекеттік те, экономикалықта, мүдде көзқарас тұрғысынан
зор маңызды бар екенін, еліміздің экономикалық дамуына ерекше үлес қосатын
сала екеніне көз жеткіземіз [4].
Қазіргі заманда туризм әртүрлі елдердің өзара мәдени алмасу қызметінде
ерекше рөл атқарады.Туризмнің өркендеуі дамыған елдердің де жаңадан дамып
келе жатқан елдердің де маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге
бірдей ықпал етеді. Дүние жүзілік лидерлер туризмнің дамуын XXI-ғасырда
стратегиялық және экономикалық тұрғыда ең алғы орынға қояды. Әлемдік
экономикалық бірден-бір саласы дәл туризм сияқты тұрақты жұмыс істеп
отырған жоқ.
Дүние жүзілік Туристік ұйымның болашағы бойынша 2010 жылы Халықаралық
Туристік саяхаттың саны бір миллиардқа, ал 2020 жылы - 1,6 миллиардқа
жетеді деп есептеліп отыр.
Шетелдік туризм тәжірибесі туристік бизнестік мейлінше эконом
рентабельді екенін дәлелдейді. Мәселен, Багам аралдарында елдің ұлттық
табысының негізгі үлесін халықаралық туризм құрап отыр. Бұл мемлекеттің
табыстарының 60 пайызын құрайды.
Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың бірінші жылының
қорытындысы бойынша туризмнің барлық түрінен көрсеткішінің тұрақты өсу
үрдісінің сақталғаны байқалады. Айталық, 2007 жылдың есептік кезеңінде
сырттан келушілер туризмі 12,8 пайызға өсті және келушілердің жалпы санынан
5310,6 мың адам құрады.( 38,5 пайыз).2006 жылдың ұқсас кезеңімен
салыстырғанда сыртқа шығушы туристер саны 23,2 пайызға өсті және жалпы
ағынынан 4544,4 мың адамды немесе 33,0 пайызды құрады, сонымен қатар ішкі
туризм бойынша туристер саны 12,5 пайызға өсті және 3932,6 мың( 28,5 пайыз)
адамды құрады. Көрсетілген қызметтің жалпы көлемі 53863,0 млн. теңгені
құрады, сатылған жолдамалар құны 13890,7 млн. теңгені құрады, бұл 2006
жылдың сол кезеңімен салыстырғанда аталған көрсеткіштің 1,9 есеге өскенін
дәлелдейді.
Есептік кезеңде 1007 туристік фирма және туристік қызметпен
айналысатын 51 жеке кәсіпкер 567,0 мың келушілерге қызмет көрсеткен, бұл
2006 жылдың деңгейінде 105,1 пайызды құрады. Туристік индустрия
субъектілерінің туристік қызметінен түскен жалпы табыс 2007 жылы 63,0 млрд.
теңгені құрады, бұл ұқсас кезеңмен салыстырғанда 36 пайызға артық.
Республикада қызмет ететін 992 қонақ үй шаруашылығы кәсіпорны 2640,2
мың адамға 4041,1 млн. теңгеге қызмет көрсеткен. Есептік кезеңнің
қорытындысы бойынша орналастыру объектілерінде 26225 нөмір бар және олардың
бір мезгілдегі сиымдылығы 58367 жататын орынды құрайды. Ал 2009 жылы
сырттан келушілер туризмнің көлемі 5,6 млн. туристі құрайды, 2010 жылы- 5,9
млн, туристі және 2011 жылы- 6,2 млн.адамды құрайды. Ішкі туризм бойынша
туристер саны 209 жылы 4,0 млн.-ға,2010 жылы-4,1 млн.-ға дейін және 2011
жылы-4,2 млн.-ға дейін көбейді [5].
Елімізде Қазақстандық және шетелдік азаматтардың әр түрлі туристік
қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін қазіргі заманғы аса тиімді және бәсекеге қабілетті
туристік кешенді іске асыруға жағдай жасалып жатыр, ұлттық туристік өнімнің
сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар әзірленеді және қабылданады.
Қазақстан Республикасында туризмнің материалды-техникалық базасын дамытуға
инвестиция тарту үшін шарттар анықталады. Алайда, еліміздегі туризмнің
жағымда даму тенденциясына қарамай, әлем экономикасындағы қолайсыз жағдай
туристік ағымға кері әсерін тигізді, нақты айтсақ-әкімшілік дерек көздер
мен жүргізілген статистикалық зерттеулер дерегі бойынша туристік қызмет
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айларының қортындысы бойынша Республика
аумағында ішкі туризм алдыңғы 2007 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 2,3
пайыз( 3 370,3 мың адам келушілердің жалпы ағымының 30,9 пайызын құрады)
келу туризмі 10,3 пайыз кеміді( 3851,0 мың адам немесе келушілер ағымының
32,8 пайызын құрады). Осы жағдай туризм индустриясы даму көрсеткіштерінің
сандық және сапалық жоспарланған көрсеткіштерінің төмендеуіне алып келуі
мүмкін. Кадрларды даярлаудың, қайта даярлаудың және оларды біліктілігін
арттырудың төмен деңгейі және туризмнің ғылыми базасының жоқтығы. Туризмді
дамытуға кедергі жасайтын негізгі проблемалардың бірі қызмет көрсететін
салада мамандандырылған туристік кадрлардың болмауы болып табылады. Бұл
туризм индустриясы объектілерінде білікті мамандардың болмауы, проблемасына
ғана емес, сонымен қатар туристік сала үшін кадрлар даярлау сапасына да
қатысты. Туристік индустрияда ұсынылатын қызметтердің төмен сапасы бұл
Қазақстанда туристік визаларды рәсімдеу, шетелдік туристерді тіркеу
процедурасына, кедендік және паспорттық бақылау мерзімдеріне қатысты. Қонақ
үйлерді, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларына қоса алғанда,
орналасу объектілерінің, сонымен қатар санаторийлік-курорттық мекемелердің
материалдық базасы жоғары дәрежеде моральдық және физикалық тозғандығымен
сипатталады. Бүгінгі таңда туризм ауқымы, сапа түрлері және туристер үшін
ұсынылатын тұратын жерлер халықаралық талаптарына сай емес. Туризм елі
ретінде Қазақстанның жеткіліксіз деңгейдегі тартымдылығы елдің оң туристік
имиджін жылжыту жөніндегі іс - шаралар жүйесі сипатта, туризм жөніндегі
көрмелерге қатысу мемлекеттің жарнамалық қызметінің тиімділігін толық
өлшемде қамтамасыз етпейді осы уақытқа дейін туристерді тартуда Қазақстан
үшін бірінші басымдықты нарықтар болып табылатын елдер - Германия,
Ұлыбритания, Оңтүстік Корея да туристік өкілдіктер (шетелдердегі мекемелер
жанынан туризм бөлімдерін) ашу және олардың қызметін қамтамасыз ету
мәселесі шешілмей отыр. Сонымен қатар, жыл сайын орасан көп туристерді
қабылдайтын, туризм саласында дамыған елдердің (Франция, Испания, Германия)
тәжірибесі аталған мәселені шешу қажеттігін куәландырады.
Қазақстан туризмнің әлемдік туристік нарықтағы қалыптасқан бәсекеге
қабілеттігі сақталған жағдайда отандық туристік нарықты дамыту мүмкіндігі
өмір деңгейін жақсарту және халықтың еңбекпен қамтылуын қамтамасыз ету
үшін, сапалы туристік қызметтерге деген артып келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және елде туризмді тұрақты дамытуға жағдайлар жасау үшін
жеткіліксіз болады.
Туризм экономиканың бір саласы ретінде бүгінгі таңда Қазақстанда да
ерекше дамып келеді. Қазақстанда қазір 500 ден астам туристік ұйымдар мен
компаниялар жұмыс атқарады. Олардың басым бөлігі табиғи, экстремальдық,
экологиялық туризм түрлері мен айналысады. Қазақстанға келуші қонақтарымыз
бен қала тұрғындары экзотикалық табиғи комплекстер мен көрнекті мәдени -
тарихи орындарды ерекше қызығушылықпен тамашалайды. Туризмнің табиғатпен
тікелей байланысты мұндай түрлері туристік компаниялар үшін экономикалық
жағынан өте тиімді. Өйткені, экономикалық туризм ісінде табиғаттың өзі -
сұлулық - туристік қызығушылық объектісі.
2002 жылы 29 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Үкіметі елімізде
тұңғыш рет 2003-2005 жылдары туристік саланың даму бағыттары деген
бағдарлама қабылданды. Бұл құжат алдағы уақытта ішкі және сыртқы туризм
бойынша да туристер қатарының жылдан - жылға артатынын межеледі. Мысалы,
Қазақстанға 2003 жылы 80 мың турист келеді деп күтілсе, 2005 жылы бұл
көрсеткіш 50 мыңға артты. Ал бүгінгі жылдары мысалы 2008-2009 жылдарды алып
қарасақ өте жиілеп келуде, немесе асты десе де болады.
Туризм индустриясын қолға алмай - бұл саланы дамыту мүмкін емес.
Туризм индустриясының 98,4 пайызы негізінен шағын кәсіпорыннан тұрады.
Кірістік туризмнен түсетін табыстар үлесі (экспортқа теңестірілген) 14,8
пайызын құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасына келуші барлық
туризмнің 89,7 пайызын бизнес және кәсіптік мақсаттарда сапар шегеді екен.
Қазақстан Республикасын статистика агенттігінің деректеріне сай 2008
жылы туристік қызметті жүзеге асыруға лицензиялары бар. 713 туристік
фирмалар мен агенттіктер болған. Елде шамамен 239-қонақ үй бар, олардың
ішінде мейрамханасы бар қонақ үйлер - 103, мейрамханасы жоқ - 103, таулық
туристік орталықтар - 7, кемпингілер - 4, басқа орындар - 22.
Енді осы түста туризм кластері жайлы аз - кем әңгімелей кетейік.
Кластер сөзіне берілген анықтамаға тоқталатын болсақ (аудармасы -
шоғырлану мағнасын білдіреді). Ол белгілі бір саланың қосымша құн
тізбегінің (шикізаттан соңғы өнімге дейін құн қосу процесстері) барлық
қатысушыларын, туыс және қолдаушы салаларды және де осы салаға қатысы бар
басқада құралдарды біріктіреді. Туристік кластердің өзіге - қызметтерді
жеткізушілер өзгеше айтқанда, Қазақстанға шетелдік туристерді тарту бойынша
қызметтер ұсынатын туристік агенттіктер болып табылады. Қонақ үйлер,
демалыс үйлері, көлік компаниялары да, сондай-ақ, туристік бизнестің маңызы
болып саналады. Тарту орындары туристік кластер картасының өте маңызды жағы
болып табылады. Себебі, олар тек, туризмнің сұранысын ғана емес, соныменен
бірге әр мемлекеттің өзгеше бір нышанын көрсетеді.
Қазақстанның бәсекелестік жағдайда бірегей мәдениеті (тарихи туризм),
әсем жабайы табиғаты (экологиялық туризм ), сондай-ақ Спорттық туризм,
экстремальды туризм секілді демалыс түрлерімен айналысу мүмкіндіктері бар.
Өкінішке орай бүгінгі күнде тур операторлардың туризмнің қандай түрлерін
дамыту қажет екені туралы нақты ұғымдары жоқ.
Туризмнің түрлерін түсінбеудің салдарынан өз клиентін өзгеше айтқанда,
туристердің елді білмеу проблемасы туындайды. Келушілер туристік кластердің
өте маңызды бөлігі болып табылады. Себебі, тапсырыс берушінің қалауына
байланысты туристік кластердің картасының өзі өзгеріп отыратын болады.
Туристік қызметтерді жанамалы жеткізушілер мейрамханалар және туристердің
қауіпсіздігі мен шұғылданатын ұйымдардың міндетті. Өйткені, бүгінгі таңда
аталмыш сектордың туристік агенттіктермен өзара байланысы көңіл
көншітпейді[6].
1.2 Қазақстандағы туристік кластер құрамдастардың бірі.
Туристік кластерді арналған қажетті құрамдастырдың бірі - білім беру
мекемелері салалық қауымдастықтар мен қараушы мемлекеттік органдар екендігі
анық. Білім беру мекемелері туристік кластерде мамандар ұсынумен
шұғылданады. Осы ретте институттардың тур операторлармен байланысының өз
деңгейінде дамымай жатқандығын айта кеткен жөн. Өйткені белгілі бір
мамандардың (мысалы, тарихи туризм білімі бар жол - жетекшілер) кемістігі
орын алған. Тур операторлардың сондай - ақ қонақ үйлер мен мейрамханалар
қауымдастықтары аталмыш саланың белгілі бір мәселелеріне қатысты өз
пікірлерін айту мен келеді. Аталмыш қауымдастықтың мүшелігіне кіру үшін осы
салада кем дегенде 5 жыл еңбек тәжірибесіне ие болу керек. Бұл компаниялар
туризм нарығы өз деңгейінде зерттеуі қажет. Индустрия және Сауда
министірлігі туризм жөніндегі комитет арқылы индустрияның қатысушыларымен
тығыз байланыс орната алмай жатыр. Өкінішке орай, индустрияның
қатысушыларымен мемлекеттік сектордың арасындағы проблема тек ықтимал
шешім режимінде жүзеге асырылуда. Негізінен іс жүзінде интерактивті сұхбат
және индустрия қатысушыларымен мемлекеттік сектордың қызметін нақты бөлуге
тиіс болатын. Себебі, кейбір мәселелер ең алдымен индустрия қатысушыларының
қатысуымен шешіліп жатыр. Ондай мәселелерге мысалы: ілгеріленетін
өнімдердің маркетингі жатады. Сондықтан осы саланың қатысушылары қандай
өнімнің әлемдік нарықта бәсекелестікке қабілетті болатынын, оның қандай
тұтынушыны қызықтыратынын нақты білуге тиіс [7].
Сондай ақ бізде туристік саланың қызметіне ықпалын тигізетін жанама
мемлекеттік органдар бар. Ауыл шаруашылық министірлігі эко туризмге
тартудың бір бөлігі болып табылатын аңшылық және орман шаруашылығы
департаментінің қызметін бақылайды. Ал сыртқы істер министрлігі
Қазақстанның аумағына келуші шетелдік туристерді тіркеумен және визалар
берумен шұғылданады. Шын айтуына келгенде Қазақстанда туристерді
қызықтыратын объекттер өте көп. Мәселен, мәдени этникалық, экологиялық,
сауықтырушылық, спорттық және аңшылық қазір елімізде шамамен 713 туристік
компаниялар тек 10 пайызы ғана туристерді елге тарту және ішкі туризм
бойынша қызметтер көрсетеді. Басқалары Шығыстық туризм бойынша қызметтер
көрсетеді. Аталмыш салада әсіресе, жол көрсетушілер (гидтер), тарихшылар
мен аудармашылар секілді мамандардың жетіспеушілігі байқалады. Осының бәрі
айналып келгенде - туризм инфра құрылымының дамымай қалғандығынан. Арзан(2-
3 жұлдызды) қонақ үйлердің, көліктің (туристік поездар, жайлы автобустар) -
конгресс - холлдардың жетіспеушілігі бар. Туризмнің саласында зерттеулер
мен шұғылданатын арнайы институттар жоқ. (Қазірге уақытта - тек Мемлекеттік
мекемелер ғана зерттеулер жүргізуде) Қазақстандық компаниялар нарықты
зерделеуді өз күштерімен жүргізеді. Қазақстан ұсына алатын туристік
қызметтерге халық аралық сұраныс, сондай-ақ Қазақстанға келуші туристердің
қалаулары жеткіліксіз зерделенді [8].
Туризм салаларының барлық білім беру институттары аталмыш саланы
зерттеулер мен әзірлеушілер жүргізуге қабілеті бар мамандар мен қамтамасыз
етпейді. Бүгінде Қазақстандық тур операторлар әлемнің сексен елімен
ынтымақтасады. Алайда олардың көпшілігі Қазақстанның туристік нарығын
шетелге ілгерілетпей шығыстық туризм саласында жұмыс істейді. Кейбір
компаниялар негізінен Қазақстан Туристік Қауымдастығының көмегімен шетелдік
туристік көрмелерге қатысады. Туризм нарығында туристік фирманың
көпшілігінің қызметі шығыстың туристерге келетін болсақ, туристік
компанияның саны біршама аз.
Кірістік және ішкі туристік саласында жұмыс істейтін туристік
компаниялар өткізу жолдарына байланысты проблемаларға тап болуда. Сонымен
қатар, Қазақстандық туристік өнімді Халықаралық нарыққа таратудың
топтастырылған стратегиясы жоқ.
Қазір Қазақстан аумағында тұрақты рейстермен жұмыс істейтін алты
шетелдік авиа компания бар. Қазақстан авиа желілер алыс шетелдің 7 елінде
тұрақты жұмыс жасайды 12 авиа компания Тәуелсіз Мемлекет Достастығы
елдерінен тұрақты рейстер жұмыс істейді. Сондай-ақ, Халықаралық трафикке
уақытша қол жеткізуге арналған 7 әуе айлақ және ішкі трафикке қол жеткізуге
арналған 6 әуе айлақ бар. Солай болған мен, барлық маршруттар мен бағыттар
жеткілікті дәрежеде дамыған.
Туристік объектілердің дамымай жатқандығы елдегі туризмнің дамуына
кедергі болуда. Ондай проблеманың бірі негізінен нашар халдегі жолдар.
Көптеген, әсіресе аймақтағы қонақ үйлер, кемпингілер, мейрамханалар Кеңес
Одағының кезінде салынған. Қазіргі уақытта олардың ахуалы сым көтермейді.
Қайта күрделі жөндеуді талап етеді. Қонақ үйлерді, санаторийлерді және
тағы басқа дирекцияларды өз қызметкерлер құрамын түзуді қамтамасыз ете
алмай жатыр.
Қазақстанның басымдығы ұсынылатын туристік қызметтердің түрінде.
Негізгі проблема дамыған инфра құрылымның атап айтқанда халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін қызмет көрсету саласының кенжелеп қалуы.
Сапалы маркетингтің жетіспеушілігі және маркетингпен шұғылданатын арнайы
институттардың жоқтығы – Қазақстанның Халықаралық нарық үшін туризм
объектісі сапасыздығынан туындап отыр.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әлемдік туризм нарығы 2002 жылы
доллар 4,3 триллионға бағаланыпты. Аталмыш саланың әлемдік деңгейіндегі
өсімі 2003-2008 жылдарда 5,86 пайызын құрайды, ал Қазақстанның туристік
саласы осы басымдықты әлі пайдаланған жоқ Себебі, біздің елге келушілердің
саны 2,8 миллионға тең. Бұл әлемдік нарықтың 0,4 ғана пайызын құрайды.
Қазақстанда кірістік туризмнің үлесі нарықтың жалпы көлемінің 15 пайызына
кем. Тур операторлардың жалпы сату көлемдері 2003 жылы 11,5 миллион
долларды құраған. Кіріс 1,7 миллион долларға тең.
2005 - 2010 жылдарына арналған туристік индустрияны дамыту
бағдарламасына сай елімізге келуші туристер санының 2005 жылдағы 60 мың
адамнан 2010 жылда 250 мың туристке дейін өседі деп күтілуде. Келуші
туристер санының жыл сайынғы өсімі 39 мың адам болады, деп жоспарлануда.
Ішкі туристер санының өсуі 2005 жылдағы 90 мың адамнан 2010 жылда 300 мың
адамға дейін өседі деп жорамалдаған. Келуші туристер санының жыл сайынғы
өсімі 42 мың адам болмақ. Алайда, аталмыш жорамал жаңа туристік орындар ашу
немесе кірудің визалық рәсімін оңайлату секілді белгілі бір өлшемдерге
негізделмеген [9].
Ендеше, күніне 1 туристке кететін шығынды кесте арқылы беріп көрейік.
Кесте 1 - Шығындардың талдамасы
Шығындардың түрі АҚШ Жалпы шығындардан
доллары пайыз.
Еңбек ақы 5,6 7%
Көлік 40 50%
Қонақ үйлерге жайғастыру 16 20%
Тамақтандыру 5,6 7%
Салықтар 4,8 6%
Жанама шығындар 8 10%
Туристке қызмет көрсетілетін 80 100%
күндегі барлық шығыстар.
Деректер кірістік туризм саласында қызмет етіп жүрген мамандар мен
сұхбаттардың нәтижесінде алынды. Шығындар сондай-ақ туризмнің түріне
(мысалы, экологиялық туризм, экстремальды туризмге қарағанда арзан болып
табылады) көлікті таңдауға (тік ұшақпен серуендеу, автобусқа қарағанда
айтарлықтай қымбат) қонақ үй санатына (мысалы, эко туристер қонақ күтетін
күндегі барлық шығыстар) [10].
Туризм-мұнай мен газдан кейінгі ең табысты бизнес көзі. Ал біз
өкінішке орай, сол табыстың қайнар көзін аша алмай отырмыз. Туризм –
адамдардың әл-ауқатын көтерудегі рөлінің зор екендігін жұмыссыздарға жұмыс
тауып беріп, бұғаулы жатқан табыстардың көзін ашып, ел экономикасын
қуаттандыруға үлес қасатыны белгілі. Дамыған мемлекеттерде, жалпы әлемдік
деңгейде туризм – мұнай мен газдан кейінгі ең табысты бизнес көзі болып
есептеледі, ал біз өкінішке орай сол табыстың қайнар көзін аша алмай
отырмыз.
Елімізде туризмді кезең кезеңімен дамытудың арнаулы бағдарламасы
жасалынды. Ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев шетелге шыққан іс-
сапарларында Қазақстандық туризмнің әлі де дамымай жатқанын инвесторларға
құлақ-қағыс етіп келеді, табиғаты әр алуан ғасырлар қойнауынан сыр шерткен
мәдени ескерткіштері мол Республикамыз туризмнің өркендеуіне өте ыңғайлы,
әрі ол ұлттық экономикамызға өзіндік үлес қосып отыр, жергілікті тұрғындар
мен туристердің өмірін жақсартуға ықпалын жасайтыны сөзсіз. Мұның бәрін
түсінгенімізбен, туризмге жол ашуда кібіртіктеуіміз басымырақ болып тұр.
Сарапшылардың пікіріне сүйенсек, мемлекетіміздегі экономикалық өтпелі
кезеңде саяси және экономикалық жүйелердегі күрт өзгерістерге байланысты
туристік индустрия көптеген проблемаларымен бет пе – бет кездеседі.
Нарықтық экономикаға жеделдете өтудің ықпалы кейбір салаларға әсерін
тигізбей қоймайды: Мысалы Кеңестер Одағы кезінде бүкіл одақтық Спутник
туризм бюрасы арқылы елімізге туристер лек-легімен ағылып келіп жататын.
Сол кездегі берілген мәліметке сүйенсек, Қазақстанға жылына 50 мың турист
келеді екен. Олар әуелі Мәскеуге, одан бері қарай Қазақстан, Орта Азия-
Өзбекстанға сапар шегетін. Әрине, ол кезеңдерде үзіліссіз, бірін-бірі
жалғасып жатқан ішкі инфра құрылымдар мықты болды. Социалистік экономикасын
нарықтық экономикаға көшіп бұрынғы бір бірімен маталып жатқан Республикалар
арасындағы байланыстың үзілуі - елімізге ағылған туристер легінде үзіп
тастағандай. Енді оны қайта жаңғырту, жаңғыртқанда да, Қазақстандық туризм
етіп қайта құру міндеті түр. Бұл - жеңіл шаруа емес. Ол үшін алдымен
адамдардың туризмге, туристке деген психологиялық көз қарасын, қарым
қатынасын қалыптастыру шарт. Республикада туризмнің ерекше қанат жайып
өркендеуіне ыңғайлы аймақтарының бірі - Көкшетау баурайында орналасқан
Бурабай кенті болып отыр. Елге туристерді шақыру үшін ең алдымен оларға
көрсететін көрнекті жерлерімізді таныстыру керек екені белгілі. Ал
мәселенің шындығына келер болсақ туризм әлеміне карта бетіндегі Қазақстан
әлі бей мәлімдеу. Сол ақтаңдақтың орнын толтыру мақсатында қай бір жылы
Бурабай мен Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін насихаттайтын: жарнамалық
буклеттер (25 мың дана) бес түрлі плакат (әрқайсысы мың дана) үстел
күнтізбелері (2000 дана) екі бейне фильм (23 және 15 минуттық, екі тілде)
250 дана, 5 хабар 15 минуттан жасалыпты [11].
1.3 Шетел азаматтарын Қазақстанға тарту мәселелері
Мұның бәрі - шетелдердегі Қазақстандық өкілдіктер арқылы таратылып,
Бурабайдың туризм үшін өте жайлы, сұлу қала екендігіне шетелдіктердің көзін
жеткізу мақсатында жасалған шаралар Интернеттен веб - сайт ашылып, онда да
туристік маршруттар жайында үнемі жаңа ақпараттар беріліп келеді.
Мұның бәрі - туризмнің негізін қалаудың алғашқы шарттары ғана сырттан
қонақ шақыру үшін ішкі инфра құрылымның оң жолға қойылуы шарт. Туристер ат
- арылтып қияннан келгенде тек Бурабайды немесе Алматыны, Астананы,
Түркістанды көріп қайтқысы келмейтіні анық. Мысалы Бурабайға келген турист,
Оқжетпес пен Жұмбақтасты бір күн аралар, одан кейін не істейді жаяу жүрер.
Жолдың сиқын өзіміз жақсы білеміз. Жалпы туризмді өркендетуде жол
мәселесінің маңызы зор. Жөндеу көрмеген жолдар қаншама? Республикамыз
бойынша ішкі туристік маршруттарды бір ізге түсіріп олардың арасындағы
тоқтаусыз байланысты қалыптастыру үшін де ең алдымен осы жол мәселесі,
көлік жағдайы шешілуі тиіс. Ақмола облысы бойынша тартымды туристік
маршруттар жасауға болар еді. Бурабайдан шығып Айыртаудағы археологиялық
қазба жұмыстары орнын аралап, одан әрі Зерендіні тамашалап, тоғайына серуен
жасаса, емдік қасиеті бар қайнар бұлаққа келіп, тоқтап, бір демалып,
сарқырамада сапар шеккенге не жетсін?
Мамандардың айтуынша Шетен тоғайына туристерді еш кедергісіз алып бару
қиындау. Өйткені ол маңайда шекаралық пост бар. Егер ол ұлттық сая бақ
болатын болса, әлемдегі ұлттық сая бақтарға қойылатын талаптар мұнда да
қойылуы тиіс бірақ, бізде ондай емес, ұлттық сая бақ болса бітті, оған
келетіндерден бас салып ақша алу керек әйтеуір не нәрседен болсын, қарпып
қалу әдетке айналып барады. Ақшаны үстелдің үстіне қоймасаң еш нәрсе
шешілмейді - дейді мамандар. Дүние жүзіндегі екі ғажайып шатқалдардың бірі
болып есептелетін Шарын шатқалы бұрынғы үш ауданның ортасында орналасқан.
Бір жағы Шелек ауданына, екінші жағы Ұйғыр, үшінші жағы Кеген аудандарымен
шекаралас. Әр қайсысы Шарынға келген туристерден үлес алғылары келеді. Ол
біздің аудандардың жерінде түр, ендеше шатқалдың арқасында түсіп жатқан
қаржыдан бізге де төлеңдер дегілері келеді. Ал өздері көз алдарында
мүжіліп бара жатқан табиғаттың ғажайып сыйын қорғап, қамқорлыққа алғылары
келмейді. Ұлттық сая баққа келетін болсақ, ондағы мырзалардың көпшілігі
туристердің келуіне мүдделі де емес. Бізге туристерден гөрі бір - екі
аңшының келгені артық, егер бір сайғақты атса, 1,5 мың доллар бірақ
төлейді дейді олар. Көз жеткізу үшін Шетен тоғайына барып көріңіздер, 1000
теңгеге төлесеңіз, сая баққа кіресіз. Егер ақша төлесең кіргізетін болса,
онда шекаралық постың қажеті қанша. Барлық өркениетті елдерде Ұлттық
елдерді сая бақ халықтың игілігі болып есептеледі. Онда аң аулауға рұқсат
етілмейді. Себебі, туристер болсын, өзгелер болсын, сая баққа сирек
кездесетін аңдарды көріп, табиғатпен араласуға барады. Әр жерден гүрсілдеп
оқ атылып, аңдар жайрап жатса қандай серуен болмақ. Ұлттық сая баққа жұрт
тегін кір керек деп ойлаймын. Туризм ісін өркендету бір - екі ұйымның ғана
шешетін мәселесі емес оған көп болып қолдау көрсеткенде ғана шын мәніндегі
туризмді дамыта аламыз.
Халықаралық туристік жәрмеңкелерге барғанда барымызды жайып -салып
көрсетіп, туризмнің қызығушылығын оятуға болатын еді. Ал олар келгеннен
кейін шетелдіктердің алдынан жоғары айтылғандар ат ойлап шыға келетінін
қайтеміз?
Туризм - сауа білсе, Мемлекет үшін де, жергілікті тұрғындар үшін де
сүтті сауын сиыр іспетті дейміз. Кейде әйтеуір пайда тапсақ болды деп бір
күнгі табысты қуып толассыз құйылып тұратын ақшаның қайнар көзін бітеп
алатын кездеріміз болады. Жалпы біздің менталитетімізде шетел азаматтары
болса бітті, ақшасы көп, сондықтан екі немесі үш есе артық төлесін деген
психикалық маза беріп қалады. Қалай дегенде де белгілі бір тарифтың қай
жағдайда болмасын тұрақты болғаны дұрыстау. Туризмді дамыта отырып, табиғат
байлықтарын, Этнографиялық ұлттық мәдени ескерткіштерді алғашқы қалпында
сақтап отырған елдер бір оқпен екі қоянды атып алуда. Әрі қайталанбас
табиғат байлықтары мен ұлттық құндылықтарды қамқорлығына алып, оны одан әрі
жетілдіріп көркейтіп, сол арқылы туристер тартуда.[12].
Турист - жүрген елде - жұмыс, экономикаға - қаржы келеді. Ал біз
болсақ осы қайнар көзді дамытудың орнына оны дамытудың алғы шарттарының
бірі - туризмге деген көз-қарасымызбен қарым- қатынастарды да белгілі бір
деңгейде қалыптастыра алмай отырмыз.
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ПОТЕНЦИАЛЫНА ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысындағы туризмнің даму деңгейі және туристік нысандары
Ақмола облысында орналасқан ірілі курорттық аймақ- Бурабай.
Бурабай (орысша - Боровое) – бұл Көкшетау қыраттарының солтүстік-батыс
бөлігін алып тұрған жердің атауы. Оны бірнеше үлкен және көптеген кіші
көлдер, сондай-ақ орман басқан биік емес таулар құрайды. Ірі гранит массиві
мұндағы жауын-шашындардың көп болуы, жазғы температураларының неғұрлым
төмен болуы, желден жақсы қорғалғандықтан өзгеше жергілікті микроклимат
болғанының себебі. Бурабай әркімнің өз қалағанынша демалуға мүмкіндік
береді. Мұнда күні бойы саяжайда жатып, көлде шомылуға болады, болмаса
тауға серуендеуге барып немесе түп-түзу жолдармен велосипед мінуге болады.
Ешнәрсе істемей-ақ жай ғана қарағайлы ормандардың ауасына сүйсініп,
серуендеуге болады. Ал пайдалы мен жағымдыны сабақтастырып, белгілі аурудың
емделу курсын өтуге де болады.[13.]
Бурабай курортты аймағының зерттелу тарихына көз жүгіртсек, бұл
өлкенің тарихи-мәдени, табиғи ескерткіштерінің географиялық атауларын алғаш
рет зерттегендердің қатарына әйгілі шығыс зерттеушісі, академик-ғалым
В.В.Бартольдты атауға болады. Ғалымның зерттеулерінде Бурабай аймағына
біршама сипаттмалар беріледі. Сондай-ақ, аталған аймақ туралы 1878 жылы
И.Я.Словцов, 1912 жылы П.И.Емельянов Бурабай-климаттық станция және
курорт атты мақаласында біршема мәліметтер береді. Кейбір курортологтардың
арасында Н.Д.Беклемишевтің еңбектерінде баяндалған кейбір табиғат суреттері
бүгіндері сыны кеткен сырлы аяқтардай болып тұрғанын байқауға болады, яғни
аталған деректер Бурабай курортты аймағын толық сипаттады деп айта
алмаймыз.
Қазіргі кезеңде ғылым мен техниканың дамыған шағында қазақ жерінің
інжу-маржаны бурабай өлкесін туристік айналымға ендіру мәселелері негізгі
күн тәртібіне қойылып, бұл жолда тыңғылықты істер жасалыну үстінде.
Тәңірдің мейірімі түскен жер бетіндегі кез келген нүкте – көктегі пейіштің
прототипі. Мұндай нүктелерде адам өзінің ғарышпен байланысын сезініп,
тылсым бір күйге түсетіні белгілі. Мұндай нүктелерде сол аймақты мекен
еткен халықтың тағдырын анықтайтын оқиғалардың да орын алатыны бар. Көп
жағдайда сол жердің табиғаты құшағын паналаған ұлтты нәубеттен, сырттан
келетін кері әсерлерден сақтап қалып отырады. Жаппар Ием сүйіп жаратқан
осындай ғажайып нүктелердің біздің елде көптеп кездесуі де – Тәңірдің
біздің ұлтқа деген ерекше ілтипатын аңғартса керек. Сондай жердің бірі –
қасиетті Бурабай [14].
Аспанның көз жасынан жаралған сексен көлі бар Көкшетаудың бүгін мерейі
үстем болды. Тек қана көкшетаулық емес, күллі Алаш жұрты бүгін бөркін
аспанға атып қуанып жатыр. Сонау орыс патшасының жарлығынан бері Шучье деп
аталып келген өлкеге қазаққа киелі Бурабай атауы ресми түрде қайтарылды.
Үстіміздегі жылдың 3 қыркүйегінде Елбасының пәрменімен Щучье ауданы Бурабай
ауданы болып өзгертілді. Бұл қазақтың жеңісі, бұл қастерлі
тәуелсіздігіміздің жемісі. Бурабайдың ауасында қалықтап жүрген Абылай мен
Кенесары хандардың, азаттық жолында қасық қаны қалғанша шайқасқан мыңдаған
батырлардың, қара қылды қақ жарған Қанай бидің, Біржан мен Ақандай сал-
серілердің, Сәкендей қайраткер-ақындардың аруақтары да бүгін шат-шадыман.
Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды дегеніміз, міне осы![15]. Шонжар
балықтың атымен аталып келген бұл киелі аймаққа Бурабай атауы қайтарылған
күннен бастап, бұл өлкеге жаңа тыныс дарып, келешекте өркендеу мен
гүлденудің жаңа белестері басталғаны ақиқат. Себебі, символ деген жұмбақ
дүниенің көп шаруаға әсері болады. Бурабай беріде қазақтың қалмақпен соғысы
кезіндегі хан шатыры орналасқан, далалық елорда болғандығы былай тұрсын,
жер планетасы жаралғаннан бергі оның жұмбақ тарихы көңіл аударарлық. Мидай
жазық даламен келе жатқан сіздің алдыңыздан ертегідегідей оазис шыға келсе
қандай ойға қаласыз? Дәл осы сәтте сіздің көкейіңізде теп-тегіс далада
мұндай ғажайып таулар, ешқандай өзен келіп құймайтын көлдер, ешқандай
жерден тамыр тартпаған орман-тоғайлар мен табиғаттың өзі қашаған алуан
түрлі тас мүсіндері қайдан ғана бұл жерге келді деген сұрақ туатыны
заңдылық. Осы жолдарды жазып отырған пақырыңыз да бұл сұрақты айналып өте
алған жоқ. Дәл осындай тынымсыз сауалдар менің мазамды Баянауылға барғанда
да алып қойған. Бурабайға жасаған сапарымда мен Көкшетау өңіріне емес,
Оңтүстік Американың тропикалық ормандарында жасырынулы жатқан майя
тайпаларының пирамидаларына тап болғандай әсерде қалдым.
Бурабайдағы таулар литосфералық плиталардың тектоникасы арқылы дүниеге
келген тауларға мүлде ұқсамайды. Керісінше, белгісіз бір тіршілік иелері
қалап қойған арнайы формасы бар тас мүсіндер сияқты елестеді маған. Мысалға
Оқжетпес тауы мен оның маңайындағы кішігірім таулар алып кірпіштерден тура
қолмен қаланған сияқты. Оның үстіне Оқжетпес тауы кәдімгідей ежелгі
ғибадатханадан аумай қалған. Мысыр мифологиясында екі сфинкс туралы әңгіме
бар. Қос сфинкс бейнеленген сурет бір пирамиданың қабырғасында да қашалғаны
рас. Бір сфинкс әрине Мысырда. Екіншісін ешкім таба алған жоқ. Алайда,
Бурабай көліндегі Жұмбақтас – сфинкстен аумайтынын жалғыз мен ғана байқағам
жоқ. Оның үстіне қалың тоғайдың арасында алып баспалдақ түрінде қалыптасып
қалған сілемдер бар. Бұл да қияли адамның ойын сан-саққа жүгіртері анық.
Бұның бәрін жоғарыда айтқанымыздай Тәңірдің қазаққа берген ұлы сыйы –
Бурабайдың киелілігінен көрген жөн. Табиғаттың тамаша шығармалары –
қазақтың меншігі, мұндай керемет, тылсым ландшафтың біздің елімізде
жаратылуы да қазақтың бағына көрінген дүние. Біз бұл шағын мақаламызда
айтылған жайттерді қызық үшін тізбектеуді мақсат қылған жоқпыз, осы ғажап
табиғат үлгілерінің иесі қазаққа биліктің тарихи қадамы үшін құттықтау
айтуды мұрат тұттық.
Сонымен Щучье ауданы Бурабай ауданы деп аталатын болды. Қазақстанның
гауһартасы – сұлу Көкшенің аңыздары мен ғасырлар жылнамасындағы шуақты
күндері қайта жаңғырды. Екінші Швейцария атағына ие, Бурабайдың құдыреті
мен ұлттық рухты асқақтататын қуаты – бойымызға шипа, жанымызға от бере
берсін!Жыл сайын алыс-жақын шет елдерден туристер ағылып келеді. Келушілер
қысы-жазы толастамайды. Туризим саласы бізге
ең бірінші- экономикалық тұрғыдан орасан пайда әкеледі;
екіншіден, шетелдіктерге қазақ халқы туралы жағымды мағлұмат беретін
үлкен мүмкіндіктерге жол ашады;
Көкшетау маңында орын тепкен Бурабайдағы экономиканың іргелі
салаларының бірі қалай дамуда? Оның даму қарқынын көзбен көріп, көңілге түю
үшін Ақмола облыстық туризм және спорт басқармасы бастығының орынбасары
Шынарбек Бүркітбаев туристік насандарға саяхат жасатты. Жол-жөнекей
Шынарбек аға өз саласының қыр-сырымен таныстып, ұзақ-сонар әңгіме айтады.
Мәселен: – Аймақтық жерлерде спорт басқармасы мен туризм басқармасы бөлек
болуы керек. Өйткені, спорттың өзі өте ауқымды сала. Спортқа кіріктірілген
туризм саласы бойынша бар-жоғы үш-ақ маман жұмыс істейді. Бұл Қазақстанның
барлық аймақтарында қалыптасқан жағдай. Ал спорт саласына қатысты 15-20
адамға дейін еңбек етеді.
Қысқасы, бізде маман жетіспейді. Мысалы, жыл сайын болжау жұмыстарын
жүргізу керек. Маркетингтік зерттеулер көп уақытты алады. Оған үш адам
үлгере алмай жатады. Десек те, соңғы жылдары Ақмола облысы туризм бойынша
біршама жетістіктерге қол жеткізгенін атап өткен жөн. 2005 жылы облыстық
бюджеттен 10 000 000 теңге бөлінген болатын. Соның арқасында көптеген
шаралар өткізілді. Жыл қорытындысында салық төлемі ретінде мемлекеттік
бюджетке 115 000 000 пайда түскен екен. Көріп отырғаныңыздай, тек қана
туризмнің өзі-ақ мемлекет қазынасына он есе пайда әкелді. Соны көрген облыс
әкімі туризмге бөлінетін қаржыны екі есеге арттырды. 2006 жылы 20 000 000
теңгеге жәрмеңкелер өткіздік, дөңгелек үстелдер өткіздік. Өз өнімдерімізді
көрсету үшін шет елдерге адамдарымызды жібердік. Соңында салық қызметі
ретінде 236 000 000 мемлекеттік қазынаға пайда түсті. 2008 жылы 16 000 000
қаржы бөлінді. Соған қараматан салық есебі ретінде мемлекет 482 000 000
пайда тапты. Әлбетте, бұл бұған дейінгі жылдарда жасалған қажырлы еңбектің
нәтижесі. Үш жылдың динамикасын сізге әдейі айтып отырмын. Көптеген елдерде
туризм экономиканың негізіне айналған. Соның арқасыда әлеметтік мәселелер
өз шешімін тауып жатады. Қазақстанның байтақ жері бар, Каспий секілді алып
теңізі бар. Елімізде қарақ шақты туризмнің түрін дамытуға болады.
Экологиялық, мәдениет, білім, спорт туризмдерімен қатар, біз қазір іскерлік
туризмге көп көңіл бөліп жатырмыз. Астана – Ақмола облысының жүрегінде
орналасқандықтан, саяси тұлғалар Бурабайда бір демалып кеткенді ұнатады.
Қазақтың көрсететін жерлері көп қой! Шындығында да мұнымен келіспеске дауа
жоқ [16].
Бурабай демалыс орнынына күніне бес мың саяхатшылар келіп жатады. Біз
тір тәулік ішінде он бір мың демалушыны қабылдай алатын жағдайдамыз. Бізде
демалу нысандары үшке жіктеледі. Бірінші – элиталы демалыс нысандары.
Оқжетпес шипажайы секілді бұл демалыс орындарында тәуліктік бағасы 20 000-
нан 80 000-ға дейін жетеді. Оның ішіне төрт мезгіл тамағы, жатын орны және
емдеу қызметі кіреді. Бұлар қаражаты бар адамдарға арналған. Екінші –
қарапайым адамдарға арналған нысандар. Олардың бір тәуліктік бағасы төрт
жарым мыңнан алты жарым мыңға дейін барады. Үшінші – балалар демалуға
арналған нысандар. Елбасының тапсырмасы бойынша Балдәурен орталығы
ашылған болатын. Одан өзге де жиырма шақты балалар демалу үшін құрылған
лагерлер бар.
Бурабайдың көл жағалай жайқалған ақ қайыңдары қанша қарасаң, да көз
тоймайды... Оны аруға да, аққуға да теңеген ғой қайран қазақтың ақындары.
Осындай көркем көл жигенде орналасқан Балдәурен республикалық оқу-
сауықтыру орталығына ат басын тіредік. Оның бас директоры Мұхитдин
Бекболатұлы өзінің жуықта ғана шетелден оралғандығын жеткізді. Балдәурен
республикалық оқу-сауықтыру орталығы Еуропа бизнес ассамблеясы
серіктестерінің ұсынысы бойынша European Guality халықаралық марапатына
ие болған екен. Аталмыш халықаралық корпорация өзінің кезекті мәжілісінде
осындай шешім қабылдаған. Балғындардың оқу-сауықтыру орталығы осылайша
өзіндік бағасын алып отыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КӨКШЕ АКАДЕМИЯСЫ
Туризм кафедрасы
Қолжазба құқында
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: БУРАБАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ
ТУРИСТІК- САЯХАТ АЙНАЛЫМЫНА КІРГІЗУ ЖОЛДАРЫ
Ғылыми жетекші:
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Кафедра
меңгерушісі
2011ж.
Көкшетау 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРМЕН ӨЗАРА МӘДЕНИ АЛМАСУ ПРОЦЕСТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы туризм салаласының даму сатысы
... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстандағы туристік кластер – құрамдастардың
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Шетел азаматтарын Қазақстанға тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 14
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ПОТЕНЦИАЛЫНА ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысындағы туризмнің даму деңгейі және туристік
нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Бурабай демалыс орнындағы тарихи-мәдени және табиғи ескерткіштерге
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Туристік нысандарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...37
3 БУРАБАЙ ӨЛКЕСІНДЕГІ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЖӘНЕ ТАБИҒИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІ ТУРИСТІК
АЙНАЛЫМҒА ЕНГІЗУДІҢ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Туристік бағдарлама және жарнамалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 41
3.2 Шортанды-Бурабай курорттық зонасындағы тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштер арқылы экскурсиялық
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм экономиканың жетекші және
жоғары динамикалық саласының бірі болып табылады және ғасырдың экономикалық
феномені болып қабылданды.
Көптеген елдерде туризм Валдық ішкі өнімде, ішкі сауда балансының
белсенділігі, қосымша жұмыс орындарын құруда және халықты жұмыспен
қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Туризм экономиканың қыстырма
салаларына, транспорт және байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылық, халыққа
қажетті тауарларды өндіруде және т.б. үлкен әсерін тигізеді. Туризм дамуына
өз кезегінде мынадай факторлар әсер етеді: демографиялық, табиғи –
географиялық, әлеуметтік – экономикалық, тарихи, діни және саяси – құқықтық
[1].
Дүниежүзілік туристік ұйым 2003 жылы қорытынды жасады. Шетелге саяхат
жасайтын туристердің саны 657 млн. адам құрайды. Туризмнен мемлекетке
түсетін пайда 2003 жылы 455 млрд АҚШ доллары, оның ішінде АҚШ 75 млрд
доллар, Италия – 31 млрд доллар және Франция – 24 млрд доллар алды.
Дүниежүзілік туристік ұйымның болжауы бойынша, әлемде 2010 жылғы
туристік саяхаттар млд жетеді, оның ішінде 546 млн. орталық және шығыс
Еуропаға, ТМД мемлекеттерімен Балтық елдерін қоса, Еуропалық аумақтарымен
салыстырғанда көп келеді[2].
Қазір туризм тек қана таулар мен рюкзактар емес, сонымен қатар
қорғаныс және қоршаған ортаны қорғау, сондай-ақ , аймақтағы тарихи-мәдени
ескерткіштерді әлемге таныту болып келеді. Туризм саласын мәңлігік дамыту
үшін мәдени, тарихи, табиғи ескерткіштерге барынша назар аударған жөн.
Қазіргі кезеңде түрлі туристік орталықтардың экологиялық ахуалының
ьөмендегендігі байқалып жатады. Әсіресе адаммен тығыз байланысты
территориялар болашақта жоғалуы мүмкін. Сол себепті де дәл қазіргі уақыттан
бастап аталған проблеманы қолға алған жөн. Айтылған мәселе әлемдік маңызға
ие болып, соның әсерінен ерекше қорғалатын территорияларды құру жасалынуда.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) типтік және табиғи ландшафтты
қорғауға жануар мен өсімдік әлемін, табиғи және мәдени объектілерді
қорғауға бағытталған.
Шаруашылықтан толығымен және жеке алынғандар ерекше қорғанысты талап
етеді. Бүкілкеңестік маңыз бен атаққа ие демалыс пен туризмнің зонасы
Баянауыл табиғи саябағында көптеген сауықтыру, демалыс үйлері, пионерлік
лагерьлер, туристік база орналасқан. Саябақ тек тек таза климатымен ғана
емес, сонымен қатар табиғи ландшафттарымен ерекшеленеді. Соның ішінде
Бурабай демалыс орнын ерекше атап өтуге болады. Ата-бабаларымыз қасықтай
қаны қалғанша ұлтарақтай жер үшін Жан алысып, жан берісті. Міне, соның
нәтижесінде ұшқан құстың қанаты талатын ұланғайыр жер ұрпағына мұраға қалып
отыр. Оны ұқсатып ұстау, әрине, өз қолымызда. Кең байтақ даламыз көз
сүріндірер көркем өлкелерден кенде емес. Сондай жер шоқтығының бірі –
Бурабай. Зерттеу тақырыбымызда Бурабай демалыс орнындағы тарихи, табиғи,
және де мәдени ескерткіштерді әлемдіу туристік қоғамдастық шеңберіне көтеру
болмақ. Бурабай курортты аймағын туристік салада көркейту тек ҚР Туризм
министлігінің ғана емес, барша қазақстандықтардың келелі үлесі болмақ.
Бүкіл дүниежүзілік туризм ұйымы бас хатшысының орынбасары Давид де
Вильнус елімізге келген сапарында Қазақстанның табиғаты өте керемет,
экзотикалық болып табылады. Сондықтанда, осы елде жергілікті туризмді жан
жақты дамытуды қолға алу керек, - деп айтқан болатын.
Қазақстанның адам қолы тимеген мөлдір табиғаты батыста талай адамдарды
қызықтыратыны, таңдандыратыны сөзсіз. Бүкіл өңірлері де Қызыл кітапқа енген
жануарлар мен құстарды көру, мөлдіреген бұлақтың салқын суына ләззаттану,
биік шыңдарды бағындыру шетелдік турист үшін табылмас олжа екені рас.
Тіпті, Бурабай елі де қайталанбас әсем табиғаты үшін Қазақстанның
Швейцариясы деген атпен аталады. Бірақ, Қазақстанның осындай табиғатқа
тарихи еріткіштерге бай бола отырып, оның туризмі әлі күнге дейін қолға
алынбаған. Туристерді дамытудағы табыс, оның мемлекеттік деңгейде қалай
қабылданатынына тікелей байланысты. Ең алдымен әкімшілік немқұрайлы
қарамауы керек. Дүниежүзілік туристік ұйым мәліметі бойынша, бір турист
барған жерде бір мың АҚШ долларын тастап кетеді екен. Бұл ешбір өсімсіз,
қайтарып берусіз елде қалған ақша. Сонымен қатар, бір туристің ақшасы тоғыз
жұмыс орынын құруға мүмкіндік береді. Өйткені, турист қаржысының 30 пайызын
қонақ үйде, 20 пайызын көлікте, 35 пайызын қоғамдық тамақтану орнында және
1,5 пайызы басқа да қызмет көрсету (мұражай, көрме, жәрмеңкелерде т.б.)
орындарында қалдырады. Шет елдік туристердің виза алу процесін жеңілдету,
Қазақстан республикасы аймағында олардың тіркелуін күрделендірмеу арқылы
талай мәселенің шешімі табылатынына күмән жоқ [3].
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі дипломдық жұмыстың тақырыбында
көрсетілгендей экономикалық-өндірістік көрсеткіштерді жақсарту экономиканы
дамыта отырып, экологиялық хал ахуалды жақсарту.
Дипломдық жұмыс тақырыбының іс тәжірибелі маңыздылығы: менің осы
жазған дипломдық жұмысымның маңыздылығы өте зор. Себебі, Бурабай өңіріндегі
курорттық-санаториялық нысандарды қалай және қандай көрсеткіштерге қол
жеткізуге болатындығы жайлы әңгімеленеді.
Негізгі бөлімі Шучье-Бурабай аймағы мен келешегі мен мәселесі туралы
және курорттық-санаториялық өндірістік көрсеткіштерін сараптау және оларды
жақсарту жолдары. Дипломдық жұмыс тақырыбындағы өндіріске енгізу туралы
ұсыныс Бурабай өңіріндегі, Ойын-сауық орталық кешенін алып тастау.
Қазақстан табиғатына әсем Бурабайға зиян келмей болашақта ұрпағымызға
сұлу табиғаттарды, таза ауамызды, аманат етіп қалдырамыз деп ойлаймын.
Жоғарыда отырған басшыларға, ағаларға асығыс шешім жасамайық, Алла-тағала
жаратқан сұлу табиғатымызды сақтай білейік деген тілектемін
Дипломдық жұмыстың міндеттемелері мен мақсаты. Зерттеудің мақсаты
біздің аумақта туризмнің дамуына әсер тигізетін тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштерге сипаттама мен рөлін анықтау болып табылады. Қойылған
мақсатқа байланысты мынадай міндеттемелерді қоямыз:
1. Қазакстан Республикасыңын және Ақмола облысының туризм салалаларының
менгеру және процесстарың талдау;
2. Ақмола облысының және Бурабай өлкесіндегі тарихи-мәдени және табиғи
ескерткіштерді талдау;
3. Бурабай курорты территориясында тарихи және табиғи ескерткіштерді
туристік дамуына іс-шараларды усыну.
Зерттеу объектісі Бурабай өлкесініңдегі демалыс орындары мен тарихи-
мәдени ескерткіштер болып табылады.
Зерттеу пәні Бурабай курортты аймағы рекреациялық потенциал болып
табылады.
Зерттеудің теориялық негізі мен методологиялық базасына қозғалатын
мәселелер айналасындағы отандық және шетелдер экономистердің еңбектері
жатады. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: Жалпы зерттеудің
теориялық және әдістемелік негізі ретінде заң актілері, ҚР Президентінің
Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары, отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми жұмыстары алынды.
Диплом жұмысына А. С. Манап, К. И. Ахметова, Ә. Сәрсенбаев, Ю. Ф.
Волков, Ж. С. Рахимбекова, Л. П. Шматько, А. Т. Бейжанов, Е. Я. Морозова,
Э. Д. Тихонова, Г. А. Папирян, Н. И. Кабушкин, Г.А.Бондаренко, А. Д.
Чудновский, А. А. Романов, В. Г. Гуляев, О. Л. Волкова, Е. А. Соболева, О.
В. Ефимова тәрізді зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектері мен жекелеген
мақалаларының негізгі теориялық тұжырымдары тірек болды.
Материалды өңдеуде логикалық, салыстырмалы, жүйелік және сандық анализ
әдістері қолданылады. Зерттеу нәтижелері салыстырмалы талдау, сараптамалық,
есептік-құрылымдық, экономикалық-математикалық, болжамдау және
монографиялық әдістерді қолдану көмегімен алынды.
Зерттеудің нормативті – құқықтық базасын туризм мен оған жақын
салаларында жүргізілетін заң беруші және нормативті – құқықты актілер,
Президенттің, ҚР үкіметі және мемлкеттік биліктегі жергілікті мекемелердің
ресми құжаттары, мемлекеттік бағдарламалары құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Бурабай өлкесіндегі тарихи-мәдени
және табиғи ескерткіштерді туристік айналымға енгізу іскерлігі
ұйымдастырушылық – экономикалық механизммен жүзеге асырылады, туристік
салада эффективті және сапалы негізде әсер етеді.
Зерттеу нәтижелерінің жүзеге асырылуы мен қолданылуы. Нәтижелері Ақмола
облысының Бурабай демалу орны сәйкес келеді, сонымен бірге саябақ
территориясында туристік маршруттар жасалған.
Зерттеудің көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, әр тарау 3
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕРМЕН ӨЗАРА МӘДЕНИ АЛМАСУ ПРОЦЕСТЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы туризм саласының даму сатысы
Туризм бүгінгі замандастарымыздың өміріне мықтап енді. Қоғамымыздың
әлеуметтік және экономикалық тіршілік жағдайына әсер ете отырып, ол бірте-
бірте күрделі әрі сан қырлы құбылысқа айналуда, сондықтан туризмді
зерттеумен географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар
мен медиктер, басқада түрлі мамандық иелері айналысуда.
Туризм ұғымы жан-жақты, кең мағыналы. 1963 жылы Біріккен Ұлттар
Ұйымы Халыкаралық туризм және саяхат жөнінде Римде өткен конференцияда
туризмнің Бүкіл Дүние Жүзілік Туристік Ұйым бекіткен анықтамасы қабылданды.
Туризм - дегеніміз адамдардын тұрғылықты жерлерінен уакытша басқа жерге
сауығу, бос уақытын қызықты өткізу немесе қызмет бабымен кәсіптік іскерлік
мақсатта ақьюыз уақытша барыс-келіс әрекетін айтамыз. Туризмнің кең танымал
болу себебі басқа демалыс түрлеріне қарағанда ол, адамдардың мейлінше әр
түрлі талаптарын қанағаттандырады. Мәселен: қимыл-қозғалыс, адамдармен
араласу, қарым-қатынас, танымдық, қызығушы талап-тілектерін, әрі осымен
бірге адамдардың өз денсаулықтарын арттыруына айырықша ықпал етеді, демек
бұдан туризмнің Мемлекеттік те, экономикалықта, мүдде көзқарас тұрғысынан
зор маңызды бар екенін, еліміздің экономикалық дамуына ерекше үлес қосатын
сала екеніне көз жеткіземіз [4].
Қазіргі заманда туризм әртүрлі елдердің өзара мәдени алмасу қызметінде
ерекше рөл атқарады.Туризмнің өркендеуі дамыған елдердің де жаңадан дамып
келе жатқан елдердің де маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге
бірдей ықпал етеді. Дүние жүзілік лидерлер туризмнің дамуын XXI-ғасырда
стратегиялық және экономикалық тұрғыда ең алғы орынға қояды. Әлемдік
экономикалық бірден-бір саласы дәл туризм сияқты тұрақты жұмыс істеп
отырған жоқ.
Дүние жүзілік Туристік ұйымның болашағы бойынша 2010 жылы Халықаралық
Туристік саяхаттың саны бір миллиардқа, ал 2020 жылы - 1,6 миллиардқа
жетеді деп есептеліп отыр.
Шетелдік туризм тәжірибесі туристік бизнестік мейлінше эконом
рентабельді екенін дәлелдейді. Мәселен, Багам аралдарында елдің ұлттық
табысының негізгі үлесін халықаралық туризм құрап отыр. Бұл мемлекеттің
табыстарының 60 пайызын құрайды.
Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың бірінші жылының
қорытындысы бойынша туризмнің барлық түрінен көрсеткішінің тұрақты өсу
үрдісінің сақталғаны байқалады. Айталық, 2007 жылдың есептік кезеңінде
сырттан келушілер туризмі 12,8 пайызға өсті және келушілердің жалпы санынан
5310,6 мың адам құрады.( 38,5 пайыз).2006 жылдың ұқсас кезеңімен
салыстырғанда сыртқа шығушы туристер саны 23,2 пайызға өсті және жалпы
ағынынан 4544,4 мың адамды немесе 33,0 пайызды құрады, сонымен қатар ішкі
туризм бойынша туристер саны 12,5 пайызға өсті және 3932,6 мың( 28,5 пайыз)
адамды құрады. Көрсетілген қызметтің жалпы көлемі 53863,0 млн. теңгені
құрады, сатылған жолдамалар құны 13890,7 млн. теңгені құрады, бұл 2006
жылдың сол кезеңімен салыстырғанда аталған көрсеткіштің 1,9 есеге өскенін
дәлелдейді.
Есептік кезеңде 1007 туристік фирма және туристік қызметпен
айналысатын 51 жеке кәсіпкер 567,0 мың келушілерге қызмет көрсеткен, бұл
2006 жылдың деңгейінде 105,1 пайызды құрады. Туристік индустрия
субъектілерінің туристік қызметінен түскен жалпы табыс 2007 жылы 63,0 млрд.
теңгені құрады, бұл ұқсас кезеңмен салыстырғанда 36 пайызға артық.
Республикада қызмет ететін 992 қонақ үй шаруашылығы кәсіпорны 2640,2
мың адамға 4041,1 млн. теңгеге қызмет көрсеткен. Есептік кезеңнің
қорытындысы бойынша орналастыру объектілерінде 26225 нөмір бар және олардың
бір мезгілдегі сиымдылығы 58367 жататын орынды құрайды. Ал 2009 жылы
сырттан келушілер туризмнің көлемі 5,6 млн. туристі құрайды, 2010 жылы- 5,9
млн, туристі және 2011 жылы- 6,2 млн.адамды құрайды. Ішкі туризм бойынша
туристер саны 209 жылы 4,0 млн.-ға,2010 жылы-4,1 млн.-ға дейін және 2011
жылы-4,2 млн.-ға дейін көбейді [5].
Елімізде Қазақстандық және шетелдік азаматтардың әр түрлі туристік
қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін қазіргі заманғы аса тиімді және бәсекеге қабілетті
туристік кешенді іске асыруға жағдай жасалып жатыр, ұлттық туристік өнімнің
сапасын қамтамасыз ету үшін стандарттар әзірленеді және қабылданады.
Қазақстан Республикасында туризмнің материалды-техникалық базасын дамытуға
инвестиция тарту үшін шарттар анықталады. Алайда, еліміздегі туризмнің
жағымда даму тенденциясына қарамай, әлем экономикасындағы қолайсыз жағдай
туристік ағымға кері әсерін тигізді, нақты айтсақ-әкімшілік дерек көздер
мен жүргізілген статистикалық зерттеулер дерегі бойынша туристік қызмет
2008 жылдың қаңтар-қыркүйек айларының қортындысы бойынша Республика
аумағында ішкі туризм алдыңғы 2007 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 2,3
пайыз( 3 370,3 мың адам келушілердің жалпы ағымының 30,9 пайызын құрады)
келу туризмі 10,3 пайыз кеміді( 3851,0 мың адам немесе келушілер ағымының
32,8 пайызын құрады). Осы жағдай туризм индустриясы даму көрсеткіштерінің
сандық және сапалық жоспарланған көрсеткіштерінің төмендеуіне алып келуі
мүмкін. Кадрларды даярлаудың, қайта даярлаудың және оларды біліктілігін
арттырудың төмен деңгейі және туризмнің ғылыми базасының жоқтығы. Туризмді
дамытуға кедергі жасайтын негізгі проблемалардың бірі қызмет көрсететін
салада мамандандырылған туристік кадрлардың болмауы болып табылады. Бұл
туризм индустриясы объектілерінде білікті мамандардың болмауы, проблемасына
ғана емес, сонымен қатар туристік сала үшін кадрлар даярлау сапасына да
қатысты. Туристік индустрияда ұсынылатын қызметтердің төмен сапасы бұл
Қазақстанда туристік визаларды рәсімдеу, шетелдік туристерді тіркеу
процедурасына, кедендік және паспорттық бақылау мерзімдеріне қатысты. Қонақ
үйлерді, пансионаттарды, демалыс үйлері мен базаларына қоса алғанда,
орналасу объектілерінің, сонымен қатар санаторийлік-курорттық мекемелердің
материалдық базасы жоғары дәрежеде моральдық және физикалық тозғандығымен
сипатталады. Бүгінгі таңда туризм ауқымы, сапа түрлері және туристер үшін
ұсынылатын тұратын жерлер халықаралық талаптарына сай емес. Туризм елі
ретінде Қазақстанның жеткіліксіз деңгейдегі тартымдылығы елдің оң туристік
имиджін жылжыту жөніндегі іс - шаралар жүйесі сипатта, туризм жөніндегі
көрмелерге қатысу мемлекеттің жарнамалық қызметінің тиімділігін толық
өлшемде қамтамасыз етпейді осы уақытқа дейін туристерді тартуда Қазақстан
үшін бірінші басымдықты нарықтар болып табылатын елдер - Германия,
Ұлыбритания, Оңтүстік Корея да туристік өкілдіктер (шетелдердегі мекемелер
жанынан туризм бөлімдерін) ашу және олардың қызметін қамтамасыз ету
мәселесі шешілмей отыр. Сонымен қатар, жыл сайын орасан көп туристерді
қабылдайтын, туризм саласында дамыған елдердің (Франция, Испания, Германия)
тәжірибесі аталған мәселені шешу қажеттігін куәландырады.
Қазақстан туризмнің әлемдік туристік нарықтағы қалыптасқан бәсекеге
қабілеттігі сақталған жағдайда отандық туристік нарықты дамыту мүмкіндігі
өмір деңгейін жақсарту және халықтың еңбекпен қамтылуын қамтамасыз ету
үшін, сапалы туристік қызметтерге деген артып келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және елде туризмді тұрақты дамытуға жағдайлар жасау үшін
жеткіліксіз болады.
Туризм экономиканың бір саласы ретінде бүгінгі таңда Қазақстанда да
ерекше дамып келеді. Қазақстанда қазір 500 ден астам туристік ұйымдар мен
компаниялар жұмыс атқарады. Олардың басым бөлігі табиғи, экстремальдық,
экологиялық туризм түрлері мен айналысады. Қазақстанға келуші қонақтарымыз
бен қала тұрғындары экзотикалық табиғи комплекстер мен көрнекті мәдени -
тарихи орындарды ерекше қызығушылықпен тамашалайды. Туризмнің табиғатпен
тікелей байланысты мұндай түрлері туристік компаниялар үшін экономикалық
жағынан өте тиімді. Өйткені, экономикалық туризм ісінде табиғаттың өзі -
сұлулық - туристік қызығушылық объектісі.
2002 жылы 29 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Үкіметі елімізде
тұңғыш рет 2003-2005 жылдары туристік саланың даму бағыттары деген
бағдарлама қабылданды. Бұл құжат алдағы уақытта ішкі және сыртқы туризм
бойынша да туристер қатарының жылдан - жылға артатынын межеледі. Мысалы,
Қазақстанға 2003 жылы 80 мың турист келеді деп күтілсе, 2005 жылы бұл
көрсеткіш 50 мыңға артты. Ал бүгінгі жылдары мысалы 2008-2009 жылдарды алып
қарасақ өте жиілеп келуде, немесе асты десе де болады.
Туризм индустриясын қолға алмай - бұл саланы дамыту мүмкін емес.
Туризм индустриясының 98,4 пайызы негізінен шағын кәсіпорыннан тұрады.
Кірістік туризмнен түсетін табыстар үлесі (экспортқа теңестірілген) 14,8
пайызын құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасына келуші барлық
туризмнің 89,7 пайызын бизнес және кәсіптік мақсаттарда сапар шегеді екен.
Қазақстан Республикасын статистика агенттігінің деректеріне сай 2008
жылы туристік қызметті жүзеге асыруға лицензиялары бар. 713 туристік
фирмалар мен агенттіктер болған. Елде шамамен 239-қонақ үй бар, олардың
ішінде мейрамханасы бар қонақ үйлер - 103, мейрамханасы жоқ - 103, таулық
туристік орталықтар - 7, кемпингілер - 4, басқа орындар - 22.
Енді осы түста туризм кластері жайлы аз - кем әңгімелей кетейік.
Кластер сөзіне берілген анықтамаға тоқталатын болсақ (аудармасы -
шоғырлану мағнасын білдіреді). Ол белгілі бір саланың қосымша құн
тізбегінің (шикізаттан соңғы өнімге дейін құн қосу процесстері) барлық
қатысушыларын, туыс және қолдаушы салаларды және де осы салаға қатысы бар
басқада құралдарды біріктіреді. Туристік кластердің өзіге - қызметтерді
жеткізушілер өзгеше айтқанда, Қазақстанға шетелдік туристерді тарту бойынша
қызметтер ұсынатын туристік агенттіктер болып табылады. Қонақ үйлер,
демалыс үйлері, көлік компаниялары да, сондай-ақ, туристік бизнестің маңызы
болып саналады. Тарту орындары туристік кластер картасының өте маңызды жағы
болып табылады. Себебі, олар тек, туризмнің сұранысын ғана емес, соныменен
бірге әр мемлекеттің өзгеше бір нышанын көрсетеді.
Қазақстанның бәсекелестік жағдайда бірегей мәдениеті (тарихи туризм),
әсем жабайы табиғаты (экологиялық туризм ), сондай-ақ Спорттық туризм,
экстремальды туризм секілді демалыс түрлерімен айналысу мүмкіндіктері бар.
Өкінішке орай бүгінгі күнде тур операторлардың туризмнің қандай түрлерін
дамыту қажет екені туралы нақты ұғымдары жоқ.
Туризмнің түрлерін түсінбеудің салдарынан өз клиентін өзгеше айтқанда,
туристердің елді білмеу проблемасы туындайды. Келушілер туристік кластердің
өте маңызды бөлігі болып табылады. Себебі, тапсырыс берушінің қалауына
байланысты туристік кластердің картасының өзі өзгеріп отыратын болады.
Туристік қызметтерді жанамалы жеткізушілер мейрамханалар және туристердің
қауіпсіздігі мен шұғылданатын ұйымдардың міндетті. Өйткені, бүгінгі таңда
аталмыш сектордың туристік агенттіктермен өзара байланысы көңіл
көншітпейді[6].
1.2 Қазақстандағы туристік кластер құрамдастардың бірі.
Туристік кластерді арналған қажетті құрамдастырдың бірі - білім беру
мекемелері салалық қауымдастықтар мен қараушы мемлекеттік органдар екендігі
анық. Білім беру мекемелері туристік кластерде мамандар ұсынумен
шұғылданады. Осы ретте институттардың тур операторлармен байланысының өз
деңгейінде дамымай жатқандығын айта кеткен жөн. Өйткені белгілі бір
мамандардың (мысалы, тарихи туризм білімі бар жол - жетекшілер) кемістігі
орын алған. Тур операторлардың сондай - ақ қонақ үйлер мен мейрамханалар
қауымдастықтары аталмыш саланың белгілі бір мәселелеріне қатысты өз
пікірлерін айту мен келеді. Аталмыш қауымдастықтың мүшелігіне кіру үшін осы
салада кем дегенде 5 жыл еңбек тәжірибесіне ие болу керек. Бұл компаниялар
туризм нарығы өз деңгейінде зерттеуі қажет. Индустрия және Сауда
министірлігі туризм жөніндегі комитет арқылы индустрияның қатысушыларымен
тығыз байланыс орната алмай жатыр. Өкінішке орай, индустрияның
қатысушыларымен мемлекеттік сектордың арасындағы проблема тек ықтимал
шешім режимінде жүзеге асырылуда. Негізінен іс жүзінде интерактивті сұхбат
және индустрия қатысушыларымен мемлекеттік сектордың қызметін нақты бөлуге
тиіс болатын. Себебі, кейбір мәселелер ең алдымен индустрия қатысушыларының
қатысуымен шешіліп жатыр. Ондай мәселелерге мысалы: ілгеріленетін
өнімдердің маркетингі жатады. Сондықтан осы саланың қатысушылары қандай
өнімнің әлемдік нарықта бәсекелестікке қабілетті болатынын, оның қандай
тұтынушыны қызықтыратынын нақты білуге тиіс [7].
Сондай ақ бізде туристік саланың қызметіне ықпалын тигізетін жанама
мемлекеттік органдар бар. Ауыл шаруашылық министірлігі эко туризмге
тартудың бір бөлігі болып табылатын аңшылық және орман шаруашылығы
департаментінің қызметін бақылайды. Ал сыртқы істер министрлігі
Қазақстанның аумағына келуші шетелдік туристерді тіркеумен және визалар
берумен шұғылданады. Шын айтуына келгенде Қазақстанда туристерді
қызықтыратын объекттер өте көп. Мәселен, мәдени этникалық, экологиялық,
сауықтырушылық, спорттық және аңшылық қазір елімізде шамамен 713 туристік
компаниялар тек 10 пайызы ғана туристерді елге тарту және ішкі туризм
бойынша қызметтер көрсетеді. Басқалары Шығыстық туризм бойынша қызметтер
көрсетеді. Аталмыш салада әсіресе, жол көрсетушілер (гидтер), тарихшылар
мен аудармашылар секілді мамандардың жетіспеушілігі байқалады. Осының бәрі
айналып келгенде - туризм инфра құрылымының дамымай қалғандығынан. Арзан(2-
3 жұлдызды) қонақ үйлердің, көліктің (туристік поездар, жайлы автобустар) -
конгресс - холлдардың жетіспеушілігі бар. Туризмнің саласында зерттеулер
мен шұғылданатын арнайы институттар жоқ. (Қазірге уақытта - тек Мемлекеттік
мекемелер ғана зерттеулер жүргізуде) Қазақстандық компаниялар нарықты
зерделеуді өз күштерімен жүргізеді. Қазақстан ұсына алатын туристік
қызметтерге халық аралық сұраныс, сондай-ақ Қазақстанға келуші туристердің
қалаулары жеткіліксіз зерделенді [8].
Туризм салаларының барлық білім беру институттары аталмыш саланы
зерттеулер мен әзірлеушілер жүргізуге қабілеті бар мамандар мен қамтамасыз
етпейді. Бүгінде Қазақстандық тур операторлар әлемнің сексен елімен
ынтымақтасады. Алайда олардың көпшілігі Қазақстанның туристік нарығын
шетелге ілгерілетпей шығыстық туризм саласында жұмыс істейді. Кейбір
компаниялар негізінен Қазақстан Туристік Қауымдастығының көмегімен шетелдік
туристік көрмелерге қатысады. Туризм нарығында туристік фирманың
көпшілігінің қызметі шығыстың туристерге келетін болсақ, туристік
компанияның саны біршама аз.
Кірістік және ішкі туристік саласында жұмыс істейтін туристік
компаниялар өткізу жолдарына байланысты проблемаларға тап болуда. Сонымен
қатар, Қазақстандық туристік өнімді Халықаралық нарыққа таратудың
топтастырылған стратегиясы жоқ.
Қазір Қазақстан аумағында тұрақты рейстермен жұмыс істейтін алты
шетелдік авиа компания бар. Қазақстан авиа желілер алыс шетелдің 7 елінде
тұрақты жұмыс жасайды 12 авиа компания Тәуелсіз Мемлекет Достастығы
елдерінен тұрақты рейстер жұмыс істейді. Сондай-ақ, Халықаралық трафикке
уақытша қол жеткізуге арналған 7 әуе айлақ және ішкі трафикке қол жеткізуге
арналған 6 әуе айлақ бар. Солай болған мен, барлық маршруттар мен бағыттар
жеткілікті дәрежеде дамыған.
Туристік объектілердің дамымай жатқандығы елдегі туризмнің дамуына
кедергі болуда. Ондай проблеманың бірі негізінен нашар халдегі жолдар.
Көптеген, әсіресе аймақтағы қонақ үйлер, кемпингілер, мейрамханалар Кеңес
Одағының кезінде салынған. Қазіргі уақытта олардың ахуалы сым көтермейді.
Қайта күрделі жөндеуді талап етеді. Қонақ үйлерді, санаторийлерді және
тағы басқа дирекцияларды өз қызметкерлер құрамын түзуді қамтамасыз ете
алмай жатыр.
Қазақстанның басымдығы ұсынылатын туристік қызметтердің түрінде.
Негізгі проблема дамыған инфра құрылымның атап айтқанда халықаралық
стандарттарға сәйкес келетін қызмет көрсету саласының кенжелеп қалуы.
Сапалы маркетингтің жетіспеушілігі және маркетингпен шұғылданатын арнайы
институттардың жоқтығы – Қазақстанның Халықаралық нарық үшін туризм
объектісі сапасыздығынан туындап отыр.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әлемдік туризм нарығы 2002 жылы
доллар 4,3 триллионға бағаланыпты. Аталмыш саланың әлемдік деңгейіндегі
өсімі 2003-2008 жылдарда 5,86 пайызын құрайды, ал Қазақстанның туристік
саласы осы басымдықты әлі пайдаланған жоқ Себебі, біздің елге келушілердің
саны 2,8 миллионға тең. Бұл әлемдік нарықтың 0,4 ғана пайызын құрайды.
Қазақстанда кірістік туризмнің үлесі нарықтың жалпы көлемінің 15 пайызына
кем. Тур операторлардың жалпы сату көлемдері 2003 жылы 11,5 миллион
долларды құраған. Кіріс 1,7 миллион долларға тең.
2005 - 2010 жылдарына арналған туристік индустрияны дамыту
бағдарламасына сай елімізге келуші туристер санының 2005 жылдағы 60 мың
адамнан 2010 жылда 250 мың туристке дейін өседі деп күтілуде. Келуші
туристер санының жыл сайынғы өсімі 39 мың адам болады, деп жоспарлануда.
Ішкі туристер санының өсуі 2005 жылдағы 90 мың адамнан 2010 жылда 300 мың
адамға дейін өседі деп жорамалдаған. Келуші туристер санының жыл сайынғы
өсімі 42 мың адам болмақ. Алайда, аталмыш жорамал жаңа туристік орындар ашу
немесе кірудің визалық рәсімін оңайлату секілді белгілі бір өлшемдерге
негізделмеген [9].
Ендеше, күніне 1 туристке кететін шығынды кесте арқылы беріп көрейік.
Кесте 1 - Шығындардың талдамасы
Шығындардың түрі АҚШ Жалпы шығындардан
доллары пайыз.
Еңбек ақы 5,6 7%
Көлік 40 50%
Қонақ үйлерге жайғастыру 16 20%
Тамақтандыру 5,6 7%
Салықтар 4,8 6%
Жанама шығындар 8 10%
Туристке қызмет көрсетілетін 80 100%
күндегі барлық шығыстар.
Деректер кірістік туризм саласында қызмет етіп жүрген мамандар мен
сұхбаттардың нәтижесінде алынды. Шығындар сондай-ақ туризмнің түріне
(мысалы, экологиялық туризм, экстремальды туризмге қарағанда арзан болып
табылады) көлікті таңдауға (тік ұшақпен серуендеу, автобусқа қарағанда
айтарлықтай қымбат) қонақ үй санатына (мысалы, эко туристер қонақ күтетін
күндегі барлық шығыстар) [10].
Туризм-мұнай мен газдан кейінгі ең табысты бизнес көзі. Ал біз
өкінішке орай, сол табыстың қайнар көзін аша алмай отырмыз. Туризм –
адамдардың әл-ауқатын көтерудегі рөлінің зор екендігін жұмыссыздарға жұмыс
тауып беріп, бұғаулы жатқан табыстардың көзін ашып, ел экономикасын
қуаттандыруға үлес қасатыны белгілі. Дамыған мемлекеттерде, жалпы әлемдік
деңгейде туризм – мұнай мен газдан кейінгі ең табысты бизнес көзі болып
есептеледі, ал біз өкінішке орай сол табыстың қайнар көзін аша алмай
отырмыз.
Елімізде туризмді кезең кезеңімен дамытудың арнаулы бағдарламасы
жасалынды. Ел басы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев шетелге шыққан іс-
сапарларында Қазақстандық туризмнің әлі де дамымай жатқанын инвесторларға
құлақ-қағыс етіп келеді, табиғаты әр алуан ғасырлар қойнауынан сыр шерткен
мәдени ескерткіштері мол Республикамыз туризмнің өркендеуіне өте ыңғайлы,
әрі ол ұлттық экономикамызға өзіндік үлес қосып отыр, жергілікті тұрғындар
мен туристердің өмірін жақсартуға ықпалын жасайтыны сөзсіз. Мұның бәрін
түсінгенімізбен, туризмге жол ашуда кібіртіктеуіміз басымырақ болып тұр.
Сарапшылардың пікіріне сүйенсек, мемлекетіміздегі экономикалық өтпелі
кезеңде саяси және экономикалық жүйелердегі күрт өзгерістерге байланысты
туристік индустрия көптеген проблемаларымен бет пе – бет кездеседі.
Нарықтық экономикаға жеделдете өтудің ықпалы кейбір салаларға әсерін
тигізбей қоймайды: Мысалы Кеңестер Одағы кезінде бүкіл одақтық Спутник
туризм бюрасы арқылы елімізге туристер лек-легімен ағылып келіп жататын.
Сол кездегі берілген мәліметке сүйенсек, Қазақстанға жылына 50 мың турист
келеді екен. Олар әуелі Мәскеуге, одан бері қарай Қазақстан, Орта Азия-
Өзбекстанға сапар шегетін. Әрине, ол кезеңдерде үзіліссіз, бірін-бірі
жалғасып жатқан ішкі инфра құрылымдар мықты болды. Социалистік экономикасын
нарықтық экономикаға көшіп бұрынғы бір бірімен маталып жатқан Республикалар
арасындағы байланыстың үзілуі - елімізге ағылған туристер легінде үзіп
тастағандай. Енді оны қайта жаңғырту, жаңғыртқанда да, Қазақстандық туризм
етіп қайта құру міндеті түр. Бұл - жеңіл шаруа емес. Ол үшін алдымен
адамдардың туризмге, туристке деген психологиялық көз қарасын, қарым
қатынасын қалыптастыру шарт. Республикада туризмнің ерекше қанат жайып
өркендеуіне ыңғайлы аймақтарының бірі - Көкшетау баурайында орналасқан
Бурабай кенті болып отыр. Елге туристерді шақыру үшін ең алдымен оларға
көрсететін көрнекті жерлерімізді таныстыру керек екені белгілі. Ал
мәселенің шындығына келер болсақ туризм әлеміне карта бетіндегі Қазақстан
әлі бей мәлімдеу. Сол ақтаңдақтың орнын толтыру мақсатында қай бір жылы
Бурабай мен Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін насихаттайтын: жарнамалық
буклеттер (25 мың дана) бес түрлі плакат (әрқайсысы мың дана) үстел
күнтізбелері (2000 дана) екі бейне фильм (23 және 15 минуттық, екі тілде)
250 дана, 5 хабар 15 минуттан жасалыпты [11].
1.3 Шетел азаматтарын Қазақстанға тарту мәселелері
Мұның бәрі - шетелдердегі Қазақстандық өкілдіктер арқылы таратылып,
Бурабайдың туризм үшін өте жайлы, сұлу қала екендігіне шетелдіктердің көзін
жеткізу мақсатында жасалған шаралар Интернеттен веб - сайт ашылып, онда да
туристік маршруттар жайында үнемі жаңа ақпараттар беріліп келеді.
Мұның бәрі - туризмнің негізін қалаудың алғашқы шарттары ғана сырттан
қонақ шақыру үшін ішкі инфра құрылымның оң жолға қойылуы шарт. Туристер ат
- арылтып қияннан келгенде тек Бурабайды немесе Алматыны, Астананы,
Түркістанды көріп қайтқысы келмейтіні анық. Мысалы Бурабайға келген турист,
Оқжетпес пен Жұмбақтасты бір күн аралар, одан кейін не істейді жаяу жүрер.
Жолдың сиқын өзіміз жақсы білеміз. Жалпы туризмді өркендетуде жол
мәселесінің маңызы зор. Жөндеу көрмеген жолдар қаншама? Республикамыз
бойынша ішкі туристік маршруттарды бір ізге түсіріп олардың арасындағы
тоқтаусыз байланысты қалыптастыру үшін де ең алдымен осы жол мәселесі,
көлік жағдайы шешілуі тиіс. Ақмола облысы бойынша тартымды туристік
маршруттар жасауға болар еді. Бурабайдан шығып Айыртаудағы археологиялық
қазба жұмыстары орнын аралап, одан әрі Зерендіні тамашалап, тоғайына серуен
жасаса, емдік қасиеті бар қайнар бұлаққа келіп, тоқтап, бір демалып,
сарқырамада сапар шеккенге не жетсін?
Мамандардың айтуынша Шетен тоғайына туристерді еш кедергісіз алып бару
қиындау. Өйткені ол маңайда шекаралық пост бар. Егер ол ұлттық сая бақ
болатын болса, әлемдегі ұлттық сая бақтарға қойылатын талаптар мұнда да
қойылуы тиіс бірақ, бізде ондай емес, ұлттық сая бақ болса бітті, оған
келетіндерден бас салып ақша алу керек әйтеуір не нәрседен болсын, қарпып
қалу әдетке айналып барады. Ақшаны үстелдің үстіне қоймасаң еш нәрсе
шешілмейді - дейді мамандар. Дүние жүзіндегі екі ғажайып шатқалдардың бірі
болып есептелетін Шарын шатқалы бұрынғы үш ауданның ортасында орналасқан.
Бір жағы Шелек ауданына, екінші жағы Ұйғыр, үшінші жағы Кеген аудандарымен
шекаралас. Әр қайсысы Шарынға келген туристерден үлес алғылары келеді. Ол
біздің аудандардың жерінде түр, ендеше шатқалдың арқасында түсіп жатқан
қаржыдан бізге де төлеңдер дегілері келеді. Ал өздері көз алдарында
мүжіліп бара жатқан табиғаттың ғажайып сыйын қорғап, қамқорлыққа алғылары
келмейді. Ұлттық сая баққа келетін болсақ, ондағы мырзалардың көпшілігі
туристердің келуіне мүдделі де емес. Бізге туристерден гөрі бір - екі
аңшының келгені артық, егер бір сайғақты атса, 1,5 мың доллар бірақ
төлейді дейді олар. Көз жеткізу үшін Шетен тоғайына барып көріңіздер, 1000
теңгеге төлесеңіз, сая баққа кіресіз. Егер ақша төлесең кіргізетін болса,
онда шекаралық постың қажеті қанша. Барлық өркениетті елдерде Ұлттық
елдерді сая бақ халықтың игілігі болып есептеледі. Онда аң аулауға рұқсат
етілмейді. Себебі, туристер болсын, өзгелер болсын, сая баққа сирек
кездесетін аңдарды көріп, табиғатпен араласуға барады. Әр жерден гүрсілдеп
оқ атылып, аңдар жайрап жатса қандай серуен болмақ. Ұлттық сая баққа жұрт
тегін кір керек деп ойлаймын. Туризм ісін өркендету бір - екі ұйымның ғана
шешетін мәселесі емес оған көп болып қолдау көрсеткенде ғана шын мәніндегі
туризмді дамыта аламыз.
Халықаралық туристік жәрмеңкелерге барғанда барымызды жайып -салып
көрсетіп, туризмнің қызығушылығын оятуға болатын еді. Ал олар келгеннен
кейін шетелдіктердің алдынан жоғары айтылғандар ат ойлап шыға келетінін
қайтеміз?
Туризм - сауа білсе, Мемлекет үшін де, жергілікті тұрғындар үшін де
сүтті сауын сиыр іспетті дейміз. Кейде әйтеуір пайда тапсақ болды деп бір
күнгі табысты қуып толассыз құйылып тұратын ақшаның қайнар көзін бітеп
алатын кездеріміз болады. Жалпы біздің менталитетімізде шетел азаматтары
болса бітті, ақшасы көп, сондықтан екі немесі үш есе артық төлесін деген
психикалық маза беріп қалады. Қалай дегенде де белгілі бір тарифтың қай
жағдайда болмасын тұрақты болғаны дұрыстау. Туризмді дамыта отырып, табиғат
байлықтарын, Этнографиялық ұлттық мәдени ескерткіштерді алғашқы қалпында
сақтап отырған елдер бір оқпен екі қоянды атып алуда. Әрі қайталанбас
табиғат байлықтары мен ұлттық құндылықтарды қамқорлығына алып, оны одан әрі
жетілдіріп көркейтіп, сол арқылы туристер тартуда.[12].
Турист - жүрген елде - жұмыс, экономикаға - қаржы келеді. Ал біз
болсақ осы қайнар көзді дамытудың орнына оны дамытудың алғы шарттарының
бірі - туризмге деген көз-қарасымызбен қарым- қатынастарды да белгілі бір
деңгейде қалыптастыра алмай отырмыз.
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК ПОТЕНЦИАЛЫНА ТАЛДАУ
2.1 Ақмола облысындағы туризмнің даму деңгейі және туристік нысандары
Ақмола облысында орналасқан ірілі курорттық аймақ- Бурабай.
Бурабай (орысша - Боровое) – бұл Көкшетау қыраттарының солтүстік-батыс
бөлігін алып тұрған жердің атауы. Оны бірнеше үлкен және көптеген кіші
көлдер, сондай-ақ орман басқан биік емес таулар құрайды. Ірі гранит массиві
мұндағы жауын-шашындардың көп болуы, жазғы температураларының неғұрлым
төмен болуы, желден жақсы қорғалғандықтан өзгеше жергілікті микроклимат
болғанының себебі. Бурабай әркімнің өз қалағанынша демалуға мүмкіндік
береді. Мұнда күні бойы саяжайда жатып, көлде шомылуға болады, болмаса
тауға серуендеуге барып немесе түп-түзу жолдармен велосипед мінуге болады.
Ешнәрсе істемей-ақ жай ғана қарағайлы ормандардың ауасына сүйсініп,
серуендеуге болады. Ал пайдалы мен жағымдыны сабақтастырып, белгілі аурудың
емделу курсын өтуге де болады.[13.]
Бурабай курортты аймағының зерттелу тарихына көз жүгіртсек, бұл
өлкенің тарихи-мәдени, табиғи ескерткіштерінің географиялық атауларын алғаш
рет зерттегендердің қатарына әйгілі шығыс зерттеушісі, академик-ғалым
В.В.Бартольдты атауға болады. Ғалымның зерттеулерінде Бурабай аймағына
біршама сипаттмалар беріледі. Сондай-ақ, аталған аймақ туралы 1878 жылы
И.Я.Словцов, 1912 жылы П.И.Емельянов Бурабай-климаттық станция және
курорт атты мақаласында біршема мәліметтер береді. Кейбір курортологтардың
арасында Н.Д.Беклемишевтің еңбектерінде баяндалған кейбір табиғат суреттері
бүгіндері сыны кеткен сырлы аяқтардай болып тұрғанын байқауға болады, яғни
аталған деректер Бурабай курортты аймағын толық сипаттады деп айта
алмаймыз.
Қазіргі кезеңде ғылым мен техниканың дамыған шағында қазақ жерінің
інжу-маржаны бурабай өлкесін туристік айналымға ендіру мәселелері негізгі
күн тәртібіне қойылып, бұл жолда тыңғылықты істер жасалыну үстінде.
Тәңірдің мейірімі түскен жер бетіндегі кез келген нүкте – көктегі пейіштің
прототипі. Мұндай нүктелерде адам өзінің ғарышпен байланысын сезініп,
тылсым бір күйге түсетіні белгілі. Мұндай нүктелерде сол аймақты мекен
еткен халықтың тағдырын анықтайтын оқиғалардың да орын алатыны бар. Көп
жағдайда сол жердің табиғаты құшағын паналаған ұлтты нәубеттен, сырттан
келетін кері әсерлерден сақтап қалып отырады. Жаппар Ием сүйіп жаратқан
осындай ғажайып нүктелердің біздің елде көптеп кездесуі де – Тәңірдің
біздің ұлтқа деген ерекше ілтипатын аңғартса керек. Сондай жердің бірі –
қасиетті Бурабай [14].
Аспанның көз жасынан жаралған сексен көлі бар Көкшетаудың бүгін мерейі
үстем болды. Тек қана көкшетаулық емес, күллі Алаш жұрты бүгін бөркін
аспанға атып қуанып жатыр. Сонау орыс патшасының жарлығынан бері Шучье деп
аталып келген өлкеге қазаққа киелі Бурабай атауы ресми түрде қайтарылды.
Үстіміздегі жылдың 3 қыркүйегінде Елбасының пәрменімен Щучье ауданы Бурабай
ауданы болып өзгертілді. Бұл қазақтың жеңісі, бұл қастерлі
тәуелсіздігіміздің жемісі. Бурабайдың ауасында қалықтап жүрген Абылай мен
Кенесары хандардың, азаттық жолында қасық қаны қалғанша шайқасқан мыңдаған
батырлардың, қара қылды қақ жарған Қанай бидің, Біржан мен Ақандай сал-
серілердің, Сәкендей қайраткер-ақындардың аруақтары да бүгін шат-шадыман.
Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды дегеніміз, міне осы![15]. Шонжар
балықтың атымен аталып келген бұл киелі аймаққа Бурабай атауы қайтарылған
күннен бастап, бұл өлкеге жаңа тыныс дарып, келешекте өркендеу мен
гүлденудің жаңа белестері басталғаны ақиқат. Себебі, символ деген жұмбақ
дүниенің көп шаруаға әсері болады. Бурабай беріде қазақтың қалмақпен соғысы
кезіндегі хан шатыры орналасқан, далалық елорда болғандығы былай тұрсын,
жер планетасы жаралғаннан бергі оның жұмбақ тарихы көңіл аударарлық. Мидай
жазық даламен келе жатқан сіздің алдыңыздан ертегідегідей оазис шыға келсе
қандай ойға қаласыз? Дәл осы сәтте сіздің көкейіңізде теп-тегіс далада
мұндай ғажайып таулар, ешқандай өзен келіп құймайтын көлдер, ешқандай
жерден тамыр тартпаған орман-тоғайлар мен табиғаттың өзі қашаған алуан
түрлі тас мүсіндері қайдан ғана бұл жерге келді деген сұрақ туатыны
заңдылық. Осы жолдарды жазып отырған пақырыңыз да бұл сұрақты айналып өте
алған жоқ. Дәл осындай тынымсыз сауалдар менің мазамды Баянауылға барғанда
да алып қойған. Бурабайға жасаған сапарымда мен Көкшетау өңіріне емес,
Оңтүстік Американың тропикалық ормандарында жасырынулы жатқан майя
тайпаларының пирамидаларына тап болғандай әсерде қалдым.
Бурабайдағы таулар литосфералық плиталардың тектоникасы арқылы дүниеге
келген тауларға мүлде ұқсамайды. Керісінше, белгісіз бір тіршілік иелері
қалап қойған арнайы формасы бар тас мүсіндер сияқты елестеді маған. Мысалға
Оқжетпес тауы мен оның маңайындағы кішігірім таулар алып кірпіштерден тура
қолмен қаланған сияқты. Оның үстіне Оқжетпес тауы кәдімгідей ежелгі
ғибадатханадан аумай қалған. Мысыр мифологиясында екі сфинкс туралы әңгіме
бар. Қос сфинкс бейнеленген сурет бір пирамиданың қабырғасында да қашалғаны
рас. Бір сфинкс әрине Мысырда. Екіншісін ешкім таба алған жоқ. Алайда,
Бурабай көліндегі Жұмбақтас – сфинкстен аумайтынын жалғыз мен ғана байқағам
жоқ. Оның үстіне қалың тоғайдың арасында алып баспалдақ түрінде қалыптасып
қалған сілемдер бар. Бұл да қияли адамның ойын сан-саққа жүгіртері анық.
Бұның бәрін жоғарыда айтқанымыздай Тәңірдің қазаққа берген ұлы сыйы –
Бурабайдың киелілігінен көрген жөн. Табиғаттың тамаша шығармалары –
қазақтың меншігі, мұндай керемет, тылсым ландшафтың біздің елімізде
жаратылуы да қазақтың бағына көрінген дүние. Біз бұл шағын мақаламызда
айтылған жайттерді қызық үшін тізбектеуді мақсат қылған жоқпыз, осы ғажап
табиғат үлгілерінің иесі қазаққа биліктің тарихи қадамы үшін құттықтау
айтуды мұрат тұттық.
Сонымен Щучье ауданы Бурабай ауданы деп аталатын болды. Қазақстанның
гауһартасы – сұлу Көкшенің аңыздары мен ғасырлар жылнамасындағы шуақты
күндері қайта жаңғырды. Екінші Швейцария атағына ие, Бурабайдың құдыреті
мен ұлттық рухты асқақтататын қуаты – бойымызға шипа, жанымызға от бере
берсін!Жыл сайын алыс-жақын шет елдерден туристер ағылып келеді. Келушілер
қысы-жазы толастамайды. Туризим саласы бізге
ең бірінші- экономикалық тұрғыдан орасан пайда әкеледі;
екіншіден, шетелдіктерге қазақ халқы туралы жағымды мағлұмат беретін
үлкен мүмкіндіктерге жол ашады;
Көкшетау маңында орын тепкен Бурабайдағы экономиканың іргелі
салаларының бірі қалай дамуда? Оның даму қарқынын көзбен көріп, көңілге түю
үшін Ақмола облыстық туризм және спорт басқармасы бастығының орынбасары
Шынарбек Бүркітбаев туристік насандарға саяхат жасатты. Жол-жөнекей
Шынарбек аға өз саласының қыр-сырымен таныстып, ұзақ-сонар әңгіме айтады.
Мәселен: – Аймақтық жерлерде спорт басқармасы мен туризм басқармасы бөлек
болуы керек. Өйткені, спорттың өзі өте ауқымды сала. Спортқа кіріктірілген
туризм саласы бойынша бар-жоғы үш-ақ маман жұмыс істейді. Бұл Қазақстанның
барлық аймақтарында қалыптасқан жағдай. Ал спорт саласына қатысты 15-20
адамға дейін еңбек етеді.
Қысқасы, бізде маман жетіспейді. Мысалы, жыл сайын болжау жұмыстарын
жүргізу керек. Маркетингтік зерттеулер көп уақытты алады. Оған үш адам
үлгере алмай жатады. Десек те, соңғы жылдары Ақмола облысы туризм бойынша
біршама жетістіктерге қол жеткізгенін атап өткен жөн. 2005 жылы облыстық
бюджеттен 10 000 000 теңге бөлінген болатын. Соның арқасында көптеген
шаралар өткізілді. Жыл қорытындысында салық төлемі ретінде мемлекеттік
бюджетке 115 000 000 пайда түскен екен. Көріп отырғаныңыздай, тек қана
туризмнің өзі-ақ мемлекет қазынасына он есе пайда әкелді. Соны көрген облыс
әкімі туризмге бөлінетін қаржыны екі есеге арттырды. 2006 жылы 20 000 000
теңгеге жәрмеңкелер өткіздік, дөңгелек үстелдер өткіздік. Өз өнімдерімізді
көрсету үшін шет елдерге адамдарымызды жібердік. Соңында салық қызметі
ретінде 236 000 000 мемлекеттік қазынаға пайда түсті. 2008 жылы 16 000 000
қаржы бөлінді. Соған қараматан салық есебі ретінде мемлекет 482 000 000
пайда тапты. Әлбетте, бұл бұған дейінгі жылдарда жасалған қажырлы еңбектің
нәтижесі. Үш жылдың динамикасын сізге әдейі айтып отырмын. Көптеген елдерде
туризм экономиканың негізіне айналған. Соның арқасыда әлеметтік мәселелер
өз шешімін тауып жатады. Қазақстанның байтақ жері бар, Каспий секілді алып
теңізі бар. Елімізде қарақ шақты туризмнің түрін дамытуға болады.
Экологиялық, мәдениет, білім, спорт туризмдерімен қатар, біз қазір іскерлік
туризмге көп көңіл бөліп жатырмыз. Астана – Ақмола облысының жүрегінде
орналасқандықтан, саяси тұлғалар Бурабайда бір демалып кеткенді ұнатады.
Қазақтың көрсететін жерлері көп қой! Шындығында да мұнымен келіспеске дауа
жоқ [16].
Бурабай демалыс орнынына күніне бес мың саяхатшылар келіп жатады. Біз
тір тәулік ішінде он бір мың демалушыны қабылдай алатын жағдайдамыз. Бізде
демалу нысандары үшке жіктеледі. Бірінші – элиталы демалыс нысандары.
Оқжетпес шипажайы секілді бұл демалыс орындарында тәуліктік бағасы 20 000-
нан 80 000-ға дейін жетеді. Оның ішіне төрт мезгіл тамағы, жатын орны және
емдеу қызметі кіреді. Бұлар қаражаты бар адамдарға арналған. Екінші –
қарапайым адамдарға арналған нысандар. Олардың бір тәуліктік бағасы төрт
жарым мыңнан алты жарым мыңға дейін барады. Үшінші – балалар демалуға
арналған нысандар. Елбасының тапсырмасы бойынша Балдәурен орталығы
ашылған болатын. Одан өзге де жиырма шақты балалар демалу үшін құрылған
лагерлер бар.
Бурабайдың көл жағалай жайқалған ақ қайыңдары қанша қарасаң, да көз
тоймайды... Оны аруға да, аққуға да теңеген ғой қайран қазақтың ақындары.
Осындай көркем көл жигенде орналасқан Балдәурен республикалық оқу-
сауықтыру орталығына ат басын тіредік. Оның бас директоры Мұхитдин
Бекболатұлы өзінің жуықта ғана шетелден оралғандығын жеткізді. Балдәурен
республикалық оқу-сауықтыру орталығы Еуропа бизнес ассамблеясы
серіктестерінің ұсынысы бойынша European Guality халықаралық марапатына
ие болған екен. Аталмыш халықаралық корпорация өзінің кезекті мәжілісінде
осындай шешім қабылдаған. Балғындардың оқу-сауықтыру орталығы осылайша
өзіндік бағасын алып отыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz