БУРАБАЙ ¥ЛТТЫҚ ПАРКІНІҢ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
КІРІСПЕ
Бурабайда адам кеуде кере демалып, өзін жақсы сезінетінің жұрт ерте
кезден-ақ білген. 1878 жылдың өзінде-ақ И. Словцов былай деп атап көрсетті:
Бурабайдың ауасы таза әрі хош иісті, кеудеңді кере демалуыңа болады.
Қысқасын айтқанда бұл сау да, ауру да жақсылап демалатын, біздін
терістіктің қатал табиғатына төтеп беру үшін жазда күш жинап, саулығын
бекіндіретін өлке.
Қотыркөл, Бурабай, Шучье өкпесі нашарлар мен көкірек ауруларын
емдейтін тамаша екендігі көптен белгілі. Дегенмен географ, сау адамдардың
осында келіп көрген рахаты олардың айналасының бағым-күтімінің жоқтыған,
жатын үйлерідің нашырлығынан және қазақтардың дөрекілігінен көретін
қолайсыздығын өтей алмайды; ал сырқат адамдар үнемі мұқтаждық көргендіктен,
дәрігердің бақылауна зар болатындықтан ауруын бұрынғыдан да асқындырып,
денсаулығымды төмендетіп алам ба деген қауіптен бір арылмайды,-деп жазды.
Тамаша курорттық жерде оның өзіне лайықты сауықтыру орындары салынуы
үшін ондаған жылдар керек болады. Бурабайда алғашқы санаторий 1910 жылғы
ғана ашылды. Оған іле-шала Омбы мекемелері салған бірнеше ведомстволық
емдеу орындары қатарға қосылды. Осыған байланысты мұнда келіп емделушілер
мен демалушылар саны көбейді. Соғыс алдындағы 1913 жылы Бурабайда екі
мыңнан астам демалып, емделуден өтті.
Мұнда курорт ісінің мықтап өркендеуі 1917 жылдың қазанда халық үкімет
билігінің өз қолына алынғаннан кейін басталды. Кешікпей барлық
жекеменшіктің емдеу орындары қоғамдастырылды. Сөйтіп, Бурабай жалпы
мемлекеттік маңызға ие болды. Қызылжардың Көкшетауға дейін, одан әрі
жаңадан ашылған курорт қалашығына апаратын темір жол құрылысы шұғыл қолға
алынды.
Ескі санаторийлер кеңейтіліп, көріктендірілді, жаңалары салынды. 1927
жылы Шучье көлінің жағасында Бармашино санаторийі пайда болса, келесі жылы
Бурабай демалыс үйі алғашқы қонақтарын қабылдады. Отызыншы жылдары
Бурабай көлі жағасында өкпесі ауыратын балаларға арналған санаторий, көмір
өнеркәібі қызметкелері кәіпорындағы Орталық Комитеттің, мұғалімдерін
демалыс үйлері, әскери қызметкерлердің санаторийі, пионер лагері ашылды.
Бурабай курорты жалпы Одаққа мәлім болды. 1938 жылы осындағы сауықтыру
орындары мен оларды қоршаған ортаның сұлу табиғатын көрсеткен фотосуреттер
Нью-Йорктегі бүкіл дүние жүзілік көрмеге қойылды. Қазақстандық Швейцария
өзінің көркем келбеті, қайталанбас тамаша табиғаты жөнінен Совет Одағындағы
курорттар арасында екінші орынға ие болды.
Сәкен Сейфуллин өзінің Көкшетау поэмасында Бурабайдын бейнесің былай
жырлайды:
Арқаның кербес сұлу Көкшетауы
Дамылсыз сұлу бетің жуған жауын.
Жан -жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен -сауын.
қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп, қайынды,
қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп тазарады,
шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына сініреді.
Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына көмектеседі. Мұнда
ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр организмдегі
қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай жасауға
тиіс ... .Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына қолайсыз әсер
етеді, ал температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық гимнастика
болып табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады, ассимиляцияның
белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып отыруына жағдай
жасайды
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
блоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Қазақтың белгілі ақыны Сұлтанмахмүт Торайғыровтың мына өлен жолдары
әдейі Бурабай қымызына арнап жазылғандай:
Алдияр аруағына етпен қымыз,
Сені ішкен мұратына жеткен қымыз!
... көпірсен ұжымақ иісі анадайда
Кейуденді жарып кетер әлде қайдан
Екпінін еш нәрсеге жол береме,
Өзендей гүр-гүр етіп аққан сайдан
Адамның дуниедегі бәрі досын
Сиқырма бұл не ғажап сенің осың?
Ерінге бір екі күн тимей қалсан
Келтірмей құрыстырып көңіл қошын?
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
... Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі
жатыр. Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі жөнінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай саннаторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр.
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақлауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердің жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан.
Зерттеудің көкейкестілігі - Бурабай ұлттық табиғи паркінің экологиялық
және санитарлық жағдайын зертеу бүгінгі күннің көкейтесі мәселесінің бірі
болып отыр.
Бурабай алқабының экологиялық жағдайы күрделі. Сондықтан Бурабай ауа
бассейінің ластанудан қорғау, Бурабайдағы су ресурстарының экологиялық
жағдай туралы, өсімдік жамылғысының бұзүлуын бағалау (ШБКЗ)-ның санитарлық
қорғау режімі өте көкейтесті мәселелер бұл диплом жұмысы осы көрсетілген
мәселелерге зертеуге арналған.
Ғылыми жаңалығы. Бурабай алқабының дамуына арналған 2006-2008 жылға
арналған бағдарламаға автордық қосымша екі ұсынысы бар. Мемлекеттік маңызы
бар табиғи комплексті сақтау мәселесі қазіргі уақытта өте шиеленіскен.
Курорты аумақтын экологиялық жағдайы өте күрделі және қалыптасқан мәселені
міңдетті түрде шешу қажеттілігі туындаған.
Соңғы жылдарда, курорты аумақты экологиялық жағдайын стабилизациялауға
көп жұмыстар орындалды, оның ішінде: өзіне экологиялық шараларды енгізген,
ШБКЗ-ның дамытуға арналған, 4 бағдарламалы төлқұжат. Табиғат қорғау
объектілерді құруға республикандық және жергілікті бюджеттерден қаржылық
бөлінген. Қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің көмегімен ШБКЗ-да
канализационды құрылыстарды құру қаржыланды. Кокшетау өндіріс су
құбырларының құрылысы аяқталды, Шортанды қаласында, Бурабай поселкісінде
Қотыркөл ауылында қатты қалдықтарды көмуге арналған полигондар
ұйымдастырылды.
Өткен ғасырда өткізілген ШБКЗ-ның көлдерін зерттеулер су қоймаларының
гидрогеологиялық және гидробиологиялық режимі шаруашылық әрекеттке
тәуелдігің көрсетті. Соңдықтан, экологиялық жағдайын комплекстік бағалау,
оны жақсартуға арналған шараларды ұйымдастыру өте қажет және уақыттың
талабы деп айтуға болады [1].
Практикалық маңызы. Бұл диплом жұмысы оқушы қауымға Бурабайдың ғаламат
жерлерімен таныстырғанынан басқа етер менің ұсынып отырған ұсыныстарым
орындалатын болса, Бурабай аумағында туризмнің дамуына себеп болар еді.
Бурабайда адам кеуде кере демалып, өзін жақсы сезінетінің жүрт ерте
кезден-ақ білген. 1878 жылдың өзінде-ақ И. Словцов былай деп атап көрсетті:
Бурабайдың ауасы таза әрі хош иісті, кеуденді кере демалуына болады.
Қысқасын айтқанда бұл сау да, ауру да жақсылап демалатын, біздің
терістіктің қатал табиғатына төтеп беру үшін жазда күш жинап, саулығын
бекіндіретін өлке.
Қотыркөл, Бурабай, Шучье өкпесі нашарлар мен көкірек ауруларын
емдейтін тамаша екендігі көптен белгілі. Дегенмен географ, сау адамдардың
осында келіп көрген рахаты олардың айналасының бағым-күтімінің жоқтыған,
жатын үйлерідің нашырлығынан және қазақтардың дерекілігінен көретін
қолайсыздығыын өтей алмайды; ал сырқат адамдар үнемі мұқтаждық
көргендіктен, дәрігердің бақылауна зар болатындықтан ауруын бұрынғыдан да
асқындырып, денсаулығымды төмендетіп алам ба деген қауіптен бір арылмайды,-
деп жазды.[2].
Тамаша курорттық жерде оның өзіне лайықты сауықтыру орындары салынуы
үшін ондаған жылдар керек болады. Бурабайда алғашқы санаторий 1910 жылғы
ғана ашылды. Оған іле-шала Омбы мекемелері салған бірнеше ведомстволық
емдеу орындары қатарға қосылды. Осыған байланысты мұнда келіп емделушілер
мен демалушылар саны көбейді. Соғыс алдындағы 1913 жылы Бурабайда екі
мыңнан астам демалып, емделуден өтті.
Мұнда курорт ісінің мықтап өркендеуі 1917 жылдың қарашасында халық
өкмет билігінің өз қолына алынғаннан кейін басталды. Кешікпей барлық
жекеменшіктің емдеу орындары қоғамдастырылды. Сөйтіп, Бурабай жалпы
мемлекеттік маңызға ие болды. Қызылжардан Көкшетауға дейін, одан әрі
жаңадан ашылған курорт қалашығына апаратын темір жол құрылысы шұғыл қолға
алынды.
Ескі санаторийлер кеңейтіліп, көріктендірілді, жаңалары салынды. 1927
жылы Шучье көлінің жағасында Бармашино санаторийі пайда болса, келесі жылы
Бурабай демалыс үйі алғашқы қонақтарын қабылдады. Отызыншы жылдары
Бурабай көлі жағасында өкпесі ауыратын балаларға арналған санаторий, көмір
өнеркэсібі қызметкелері кэсіпорындағы Орталық Комитеттің, мұғалімдерін
демалыс үйлері, эскери қызметкерлердің санаторийі, пионер лагері ашылды.
Бурабай курорты жалпы Одаққа мәлім болды. 1938 жылы осындағы сауықтыру
орындары мен оларды қоршаған ортаның сұлу табиғатын көрсеткен фотосуреттер
Нью-Иорктегі бүкіл дүние жүзілік көрмеге қойылды. Қазақстандық Шведцария
өзінің көркем келбеті, қайталанбас тамаша табиғаты жөнінен Совет Одағындағы
курорттар арасында екінші орынға ие болды.
Таулы-орманды аумақ мыңдаған километр жерден соғатын желге құшағын кен
ашады. Сол себепті де мұнда арктикалық салқын леп те, Орта Азияның ыстық
аңызағы да еш кедергісіз еркін жетеді.
Дегенмен Бурабайдын температурасы күрт өзгеріп тұратын континетальды
климаты қалын өскен жасыл қарағайлардың және айналасын орман көмкерген
көлдердің әсерімен едәуір жұмсарған. Қысты күндері орманда ашық даладан
орта есеппен 2,4 градусқа жылырақ.
Көкшетау қыраты аса биік болмағанмен (Бурабай теңіз денгейінен шамамен
450 метр биікке орналасқан) барлық басқатаулар сияқты ауанын күндізгі
температурасы түндегіден тым алшақ.[3].
Орман өзіне ылғал тартады деген бар. Метеоролоктардың бақылауы
бойынша, Бурабайға жауын сол аналадағы жазықтыққа қарағанда біржарым есе
көп жауатыны көрінеді. Жазда жиі-жиі күн күркірейді, бірақ тұман өте сирек
түседі.
Бурабай ормандары желге қарсы жақсы тұра алады. Бірақ кей-кейде, қатты
боран соғып, дауыл тұрған шақта орман ағаштары тамырымен жерден суырылып
алынғандай болады.
Өркенің күн көзі ұзақ тұратындығымен де данқы шыққан. Оның бұл қасиеті
күн шуақты курорт аталатын Кисловодскіден де, ал ауаны көп иодтандыру
жөнінең таулы жерде орналасқан басқа да сауықтыру орындарынан асып түседі.
Дәрігерлер өздерінің емделушілеріне ежелден-ақ орын ауыстыру керек, былайша
айтқанда суы бар жерге кетуі керек деп келеді. Мұның өзі жұмыстан шаршап
шалдықан, аурудан қажыған адам үшін ең бастысы табиғаттың рухтандырушы
сарқылмас бұлағынан денесіне қуат алу қажет екендігінен емес пе екен?
Отандық терапияның негізін қалаушылардың бірі Г. А. Захарьин әсем
табиғат адам бойындағы аурудан жазылуының басты шарты-байсалдық, көнілдік,
сергектік егетінің айтқан. И. П. Павлов Қуаныш сізді өмірдің әрбір
тынысына, тұрмыстын әр бір әсеріне сезімтал етіп ғана қоймай, күш қуат
қосады, рухани жетілділдіреді, деңенізді шынықтырады,- деп есептеді.
Ал табиғат қуанышты- нағыз күшті, нағыз таза қуаныш. Адамға өзінің
қуаты өміршеңдік қасиетінен дамытып, біздің өмірлік энергиямызды отырып
қалған батариядай қайтадан азықтандыратын осы қуаныш емес пе екен? Бақытты
болудың жұрт таныған бірден-бір жолы-деді Л. Н. Толстой,-адамның табиғатпен
қатынасының бұзылмауы, демек күнің көзі мол түсетін, ауасы таза, ашық,
аспан астында өмір сүру[4].
Ауа, сірә, Бурабайдың ең керемет әрі таусылмайтын байлығы болса керек.
Атақты климаттық курорттын емдік қасиеттерің айта келіп, професор П. И.
Зарницын, жұртың бәріне бұрыннан белгілі осы бір ақиқатты ғылыми негізден
берді: Бурабайдың бір қалыпты қонырсалқын әрі ылғал ауасы әлі адам
қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп, қайынды,
қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп тазарады,
шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына сініреді.
Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына көмектеседі. Мұнда
ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр организмдегі
қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай жасауға тиіс.
Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына қолайсыз әсер етеді, ал
температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық гимнастика болып
табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады, ассимиляцияның
белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып отыруына жағдай
жасайды.
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
билоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Қазақтың белгілі ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровтың мына өлең жолдары
әдейі Бурабай қымызына арнап жазылғандай:
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі жатыр.
Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі женінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай саниторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр[5].
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақылауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердін жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан ыдыстарынан аяқ
алып жүргісіз. Айналасы әбден тапталған. Манайдағы совхоздар қоғамдық малды
басқа жерден су таппағандай осында айдап әкеліп суарады. Бурбайға келіп
емдеушілерге ауадай қажет осы су бүлініп барады. Өйткені оған санитарлық
бақылау да орнатылмаған, мал сарушыларға тиімда салымбаған. Емдік балшық
қоймасы болып табылатын Балпаш-сор көлінің жайы да тап осындай. Суы
сарқылып, қазылған ойықтардын етің түз жауып, сортанданып қалған. Ал, оны
сақтап қалу үшін ешқандай шара қолданып жатқан жоқ.
Қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп,
қайынды, қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп
тазарады, шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына
сініреді. Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына
көмектеседі. Мұнда ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр
организмдегі қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай
жасауға тиіс ... . Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына
қолайсыз әсер етеді, ал температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық
гимнастика болып табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады,
ассимиляцияньвд белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып
отыруына жағдай жасайды
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
белоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
... Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі
жатыр. Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі жөнінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай санаторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр.
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақылауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердін жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан ыдыстарынан аяқ
алып жүргісіз. Айналасы әбден тапталған. Манайдағы совхоздар қоғамдық малды
басқа жерден су таппағандай осында айдап әкеліп суарады. Бурбайға келіп
емдеушілерге ауадай қажет осы су бүлініп барады. Өйткені оған санитарлық
бақылау да орнатылмаған, мал сарушыларға тиімда салымбаған. Емдік балшық
қоймасы болып табылатын Балпаш-сор көлінің жайы да тап осындай. Суы
сарқылып, қазылған ойықтардын етің түз жауып, сортанданып қалған. Ал, оны
сақтап қалу үшін ешқандай шара қолданып жатқан жоқ.
Осының бәрін көрудің өзі жанға ауыр тиеді. Болашақ курортын жанында
емдік қасиеті бар судын, балшықтын болуын табиғаттын өзі ойластырған
сияқты, Ал, біз болсақ...
Иә, табиғат Бурабайда денсаулықтын тамаша шеберханасын жасаған-
гранидті шындар, қарағайлы ормандар, жалтыр көлдер, бұлақ, тұмалар ... . Тек
ғана осы бір өлкені сол керемет күйінде бір болшегінде бұлдірмей ұстап-
тұтына білуге перзентік қамқорлық жасау керек. Сонда ол адамдарға шекшіз
шатық, мол қуаныш, мықты денсаулық силайтын болады. Табиғат алдындағы өз
парызымызды үмытпауымыз керек.
1 Бурабай ұлттық паркі
1.1 Бурабай қорықтың аймақ территориясын палоелит дәуірінде (200-300
мың жыл бүрын) адамдар игерген. Бұл периодқа Ақтас жартысындағы аздаған
сүйектен және тастан жасалған еңбек қүралдарының мәдени қабаттары жатады.
Ақтас автотүрағы Көкшетау-Щучье трассасынан 10 км қашықтықта Кенесары
поселкісінен жақын аралығында орналасқан, аты танымал палеонтологиялық
ескерткіші жақынырақ.
Санкт-Петербург Әрмитажындағы (Барнашиналық әшекейлер) Бурабайда ерте
орта ғасырлық белсенді түрақтануы куәгер болады. Сонымен қатар, Бурабай
территориясының және оны қоршаған барлық археологиялық дәуірді белсенді
игеру.
"Қазақтар" ("казахи") кітабында ("Қазақстан" баспанасы, 1995 ж) қазақ
халқы XV-XVІ ff. Евразияның орташа белсенділік шөлді аймағында және
шөлейтті, кең көлемді далалық территорияларда қүрылды деп белгіленген.
Ортағасырлықтағы қолайлы жағдайда қазақ халқы жетіліп және дамып Қазақ
Мемлекеттілігі қалыптасты. Бұл мемлекет - Қазақ хандығы. Хандықтың
қалыптасыу XV ғ орта шегіне келеді, XVIf гүлденуі және бөлініп қүрылуы,
XVIIf жүзжылдығына жүзілік территориялар шебінде үсақ хандықтарға бөлінуі
(Аль-Ханди Карпык "Звезды Казахстана", 1995 ж). Қазақтар бірігіп
қалыптасқаннан кейін Бурабайды Орта жүздің ең бай қазақ үлыстарының бірі
болды.
Бурабайдың әсерлі орындары және тарихы XVII f Қазақстанның ірі
саясаткері мен әскери қайраткері Абылай ханның (1711-1781 жж) есімімен
тығыз байланысты.
Қазақ мемлекет тарихында алғашқы XVII f онжылдығы әсіресе қараңғылық
болды. Жан-жақтан жаулардан қысымшылық көрді және алғашқы қатарда
-жоңғарлар, сондықтан да бірігу туралы ой туындады. Ең тиімді одақ өкілі
Ресей мемлекеті және Қазақ хандығы мен сұлтандары Петр I мен өзара
келісімшартқа отырып, Жоңғарлармен қарсы бірге соғысуды ұсынылды, олар
орыстардың өткен дүшпандары еді. (Аль-Хенди Карпык "Звезды Казахстана",
1995 ж).
XVIII ғ. 30 жылдарында қоғамның саяси, әлеуметті-экономикалық және
этникалық процесті өзара Қазақстанның Ресейге тәуелділігіне байланысты
болды. Қазақстанның Ресейге қосылу процесі жүзжылдыққа дейін созылды. 1991
жылы Қазақстан қайта егемендік алды.
Орта жүз Ресей мемлекетін қабылдағаннан кейін, Солтүстік-Қазақстан
даласында Ресей тауар-өндірістік капиталдары белсенді байлау бастады.
Бурабай шатқалында алғашқы сауда факториясы, сатылатын малдар, терілер,
жүндер, сонымен қатар қарапайым алтын, тау хрусталь және басқа да пайдалы
қазбаларды табу пайда бола бастады.
Орта жүзде хандық билік жойылғаннан кейін патша үкіметі М.М.
Сперанский жетілдірек "Сібір қырғыздары туралы жарғы " атты жарғымен билік
жүргізді. Сперанский Жарғысының негізгі қазақ даласын ыдырату, Орта жүздің
басты жерлері "Сібір қырғыздарының облысы" деп аталатын және Батыс-Сібір
генерал-губернатор құрамына кірді. Дала жауабы ретінде Кенесары Қасымүлы,
Абылай ханның немересі, бастаған көтеріс еді. Бұл жалынды көтерісін басу
үшін патшалыққа жарты он жылдық қажет болды. (Аль-Хенди Карпык "Звезды
Казахстана", 1995 ж).
ХІХғ орта ширегінде Көкшетау таулы аймақтарында алғашқы орыс
тұрғындары - қазақтар қоныстары мен қашаулары қоныстана бастады. Содан
кейін, 1870 жылы Бурабай шатқал орталығында Боровская станциясы пайда
болды, содан кейін Боровое поселкісі деп аталды.
Табиғи байлығы мен ауыл шаруашылықа қолайлы жағдайына байланысты
Бурабайға қоныс тебулер жылдамырақ жүрді және оның төңірегін жаңа
қоныстаушылар мен оның байлығын орыс капиталы игере бастады.
Бурабайға орыстардың сонынан шетелдік капиталдар да кірді. Айнакөл
көлінің жағалауына ағылшын концессионері Бергенцтің ірі етті-консервілік
зауыты бай көтереді. Бұл өндірісте бір мың адам қызмет атқарды. Бурабайда
шаруашылықты игеріп және оның төңірегіндегі табиғи байлықты пайдалануды
орташа түсті. Ормандарды шексіз кесу тақырлану қаупіне төндірді,
қазақтардың мал шаруашылығын бағуын консервілік зауытты пайдаланушының
негізгі көзі ретінде қолданылды. 1909 жылдан 1945 жылға дейін орманшы
болған Маслов Федоров Тимофеевичтің 1921 жылдан 1965 жылға дейін орманшы
қызметін атқарған Тоғыбаев Қозығожанның естіліктері бойынша Черепанов
Николай Тереньевич жинағында, 1910 жылға дейін Бурабай территориясындағы
орман шаруашылығы отырғызушылар жергілікті қазақ болды. Курортық зонаның
орталық бір бөлігі Қарпық ауылы, демалыс үйі "Воробьевка"ауылында Қадыр
тұқымы орналасқан, Щучье совхозының орталық ауданында Альжан-бай үй-жайы
өмір сүрді, оның меншігінде 2,5-3 мыңға жуық қойлар және жылқылар болған.
Кордон ауданында "Мирная долина" ("Бейбітшілік жазығы") оразалы бай өмір
сүріпті. Сонымен қатар, курортық зонаға тағы да бірнеше қоныстар болған.
Қарақыстау ауылы 1930 жылға дейін болып және онда 40 ауласы бар деп
саналған.
1911 жылы уезд және влост билік бұйрығымен барлық жергілікті қазақтар
орман ведомствалық өтінішімен орман зонасынан далалық жайылымдарға, орман
шекаралас аудандар Жаңаталап, Мәдениет және т.б. орындарға қоныс аударылды.
Бұл уақытта XX ғасырдың Бурабайдың саяжай курортық жергілікті атағы беки
бастады.
1898 жылы Бурабайда қазыналық орман шарушылығы ұйымдастырылды. Орман
маманы, ғалым В.В.Барышевцевтің ой бойынша алғаш рет Бурабай қорығын құруды
ұсынды. Оның бастамасы Орман одағы Басқару жерлері және Ақмола және
Семипалатинск облысының мемлекеттік мүліктері туралы қаулысын құрды, ол
1915 ж желтоқсанда "Көкшетау көлінің жартысымен, Боровое орман
шаруашылығына жататындарды ерекшелеу" шешімі қабылданды. "Жартасты Әулиекөл
көлі" сөзіне көңіл аударайық. Мүмкін, бұл Оқжетпес жартасы, ол Әулиекөл
көлі бұл - қазіргі Боровое көлі. Сонымен қатар, Боровое көлінің тарихы
атауы - Әулиекөл (Священное озеро), ол кейбір авторлар оны Боровое және
Күтіскөл деп атайды. (Е. Мырзахметов, Ж. Мусин).
1 шілдеде 1935 жылдан бастап СНК РСФСР және ВЦИК Қаулысы бойыеша
"Боровое" Мемлекеттік қорығы болып бекітілді.
1938 ж. 27 шілдеден бастап Қазақстанның СНК Қаз. ССР және ЦК КП №641
Қаулысы оның әрі қарай дамуы туралы бекітілді. 1920 ж. Боровое ұлтшылдық
және жалпы мемлекеттік курорт болып мойындалды. Курорттың жылдам дамуы
басталды. 1927 ж. Щучье көлінің шығыс жағалауында "Бармашино" өкпе
туберкулезінің ашық формасымен ауруларға арналған санаторий ашылды. 1928 ж.
Сарыбұлақ өзенінің жағалауында "Воробьевка"демалыс үйі жұмысын атқара
бастады.
1934 ж. Әулиекөл көлінің оңтүстік-шығыс жағалауында балалар
санаториінің құрылысы аяқталды.
1935 ж. Щучье көлінің солтүстік жағалауында ЦК көмір қазышуларға,
кейінірек, соғыс жылдарындағы, Совет Армиясының соғыс ардагерлеріне
арналған үлкен демалыс үйі бой көтерді.
Бурабаймен Қазақ әдебиетінің Алтын қорына кірген, Біржан, Ақан-Сері,
Балуан-Шолақ, Ыбырай Сандыбаев, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Ғабит
Мүсіреповтың ақындық және тағдырларымен тығыз байланысты.
Боровойда материалды мәдениет ескерткіштері жоқ. Бірақ аңыз, халық
ауыз ақындық әдебиеттері, ақындар мен жазушылардың шығармалары бар.
Боровоедың өзі табиғаты әсер етеді және отанға сүйіспеншілікке тәрбиелейді,
туған жерде ғажайып сарай және қорғандар көп болмаса да кем емес - тарихтың
мылқау куәгерлері - жазушы академик Сәбит Мұқанов, Сергей Никитиннің
"Боровое" кітабында көңілін ашып жазды ("Қазақстан" баспасы, 1970ж).
Соғыс жылдарында Боровое ашып поселкінде көптеген СССР-ді ғылым
Академиктері қоныс аударылған. Мұнда ірі ғалымдар жұмыс істеген және өмір
сүрген, олар В.Н. Вернадский, Н.Ф. Гамолия, С.А. Бернштейн, Н.Д. Зелинский,
В.Н.Сукчев және т.б.
Бурабайдың өзіне тән табиғатты көптеген жаратылыстанушылардың көңілін
аудартты. Бұл жайлы Бурабай туралы әдебиеттер тізімі, 500-ден астам атаулар
саналды, геология, геоморфология, гидрогеолоия, климотология және фауналар
мен флоралар, медициналық зерттеулер облысында болды. Бурабай туралы
негізгі іргетасты еңбектерінің бірі "Мемлекеттік қорық және Боровое
курорты" алматы, 1958ж. С.Н.Никитин "Боровое", Алматы 1970ж, Валентин
Михайлов "Бурабай", Алматы 1979ж, Жанайдар Мусин "Жер шоқтығы Көкшетау",
алматы 1989ж. Бұл кітаптар 20-40 жыл бұрын басылып шыққан және сирек
бибенография болды. Мұнда Жер астылқ су құрылымының заңдылығы, қазіргі
Бурабайдың экологиялық жағдайы, сапаториялар, профилактикалар, соңғы 30-40
жылда құрылған құрылыстар туралы жазылмаған. Көптеген авторлар географиялық
жергілікті атау бергенде еріктерін жіберді. Мысалға, Бөлектауды "Бойлюк-
Тау", Қылшықты-"Килчакты", Ақкөл-"Ак-Куль", "Жамантұз-Джамантұз", Қаратомар-
"Кара-Томар", Жекебатыр-"Спящий рыцарь", Жұмбақтас-"Сфинс" және т.б. деп
аталады.
Атақты шығыстанушы - академик В.В.Бартосьджазды, түрік халқы жерді
өзінің жазықтығымен тарихи дәлдігімен анықтай алады.
Чистополье ауданында "Тарихта Бродский" совхозы бар. He орыстар, не
қазақтар бұл атау қайдан пайда болғанын білмейді. Өзеннің алыс емес жерінде
өткел болған, бұл жерден қазақтар қойларды айдаған және ол жерді
"Тоқтыөткел" деген: Тоқты-жылдық қозы, өткел-өтетін жол.
Ескіру мақсатына қарай бұл проблеманы шешу үшін осы кітапты жазылды.
Кімде-кім Бурабайда бірақ рет болса да, оған ерікті немесе ерікті болмаса
да бұл әсерлі өлке көбірек белгісі келеді. Мен 10 жыл қатар өз демалысымды
бір жыл "Оқжетпес" санаториясында, 2 жыл - "Щучье" санаториясында, 1 жыл
"Жекебатырда", және бір-ақ рет "Ботагөзде"өткіздім. Мамандығым
-гидрогеолог, геолого-минералдық ғылым кандидаты, 40 жыл Солтүстік
Қазақстан облысының жалпы территориясындағы жер астылық саларды зерттеулер
жүргізудемін.
1.2 Бурабай табиғаты.
1989 жылы Көкшетау облисполконда "Бурабай" ұлттық саябақ құру
бастамасы шығарылды. "Бурабай" Мемелекеттік ұлттық саябақ сызбанұсқасына
"Табиғат" ("Природа") кооперативінің "Экология" ақпаратының орталық
госкомэкология Қазақ ССр-нің ғылыми дәйектемесі құрастырылды. Щучье-Бурабай
курорттың зона аймағындағы табиғи жағдайлармен және антропогендік бүзылу
комплекстерді зерттейді. Регионның физико-географиялық сипаттамасы, онымен
қоса климаттың жағдайлары, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, жер
үстілік және жер астылық сулары, топырақ жамылғысы, флора және өсімдігі,
жергілікті омыртқалы жануарлар фаунасы, көлдң гидробиологиялық ихтифауналық
сипаттамасы толығымен құрылды. Ауаның және су бассейіннің геологиялық
ортаның және топырақ жамылғысының бұзылуы, санитарлы-гигиеналық білімдер
және территорияның экудидамиологиялық бағалау, өсімдік жамылғысының бұзылуы
базасымен жануарлар әлеміне антропогендік қызметшілік әсерлерге баға беру
іске асырылады.
Ғылыми дәйектеме 658 бетте, 40 суретен, 75 кестеден, 11 картадан және
сызбанұсқадан құрылып, 3 кітап есеп беру, биография-129 орыс тіліндегі
атаулар.
Қазіргі ауқытта Зеренді көлдерінде, Имантау және Шалқар зоналарында,
ГНП "Көкшетау" атты, ұлттық саябақ ұйымдастырылды. 4.07.1997 жылы Қазақстан
Республикасының Билігінің жарлығымен Бурабайда "Табиғи-сауықтыру орман
шаруашылық "Бурабай" комплексі" ("Природно-оздоровительный
лесохозяйственный комплекс "Бурабай") атты Президенттік шаруашылық басқару
ұйымы құрылды. Кітапта бұл үлкен жобаның негізгі жағдайы қолданған, сонымен
қоса жоба 2-3 зонасы ғана жазылған және жалпы оқырмандарға емес.
1.3 Климат сипаттамасы және оның экожүйеге қызметіне әсер етуі.
Қарастырылатын аудандар орманды дала және климаттық зоналарына жатады.
Климаты кенет құрылықты, жазы ыстық және қысы аз қарлы суық. Қыстан жазға
ауысуы өте жылдам.
Жазғы периодта салыстырмалы ауа темперарурасы жоғары (орташа шілде 19-
20°). Абсолюттік максимум ауа температурасы 39-40°С-дейін жетеді. Жылдық
жылы ауқытында атмосфералық және топырақ қүрғаушылығы жиерірек байқалады.
Бұл жиі артикалық және сібірлік қүрғақ ауа массасының жиі кіруі. Жылдық ауа
температурасының көшу жасы зерттеледі. Жылдық мезгілдерге ауысуы айқын,
негізінен қыс және жаз , күз бен көктем. Шілденің орташа максимум
температурасы +22°С (1983ж), ал желтоқсандардың минимум температурасы -23-
22°С (1977-1984 ж) дейін жетеді. Максималді температурасы 40°С жетеді
(1988,) ал минимумы -45°С (желтоқсан 1977 ж) дейін төмендейді. Орташа
жылдық жауын-шашын мөлшері 295 мм жетеді. Максимум жауын-шашынның жаз
айларына және орташа ауытқуы 50-70 мм шамасында болады.
Желдің режимі 1 жылда оңтүстік-батысқа бағытталуымен сипатталады.
(орта 32%). Орташа жылдық жел жылдамдығының ауытқуы 3,5-4,5 мсек.
шамасында. Желдің максимум 2,0 мсек жетеді. Айқын мезгілде бақыланбайды.
Жазда жауын жиі нөсерлі және найзағайлы болуы мүмкін. Қар жамылғысы
біркелкі жатпайды. Алғашқы қар қазанның айында түседі, бірақ ол жылдам еріп
кетеді, түрақты қар жамылғысы орта 5-10 қарашада түседі.
Қар жамылғысы орташа 25-35 см биіктікке түседі. Тұраты қар жамылғысы
орта есеппен 10-15 сәуірде ериді.
Қыста 25-35 күн бұрқасын болады. Аяздар қазаннан сәуірге дейін ауытқуы
10-50 күн жылына байқалады. Түмандар жыл сайын бақыланады. Олар түрақсыз,
жеке жылдарды олардың ауытқуы 10-нан 30 күнге дейін қайталанады. Тұмандар
жылы периодта жиі кездеседі.
Көктем - қысқа (20-30 күн) әдетте сәуірдің екінші жартысында
басталады, құрғақ және ызарлы, жиірек суықтануы, қардың еруін бәсендетеді.
Қатқақтар кейде мамырда және кейбірде маусымның басында да байқалады.
Мамырда өте жылдам жылыну басталады.
Жаз - ыстық және қүрғақ, жауын-шашынның мөлшеріне қарамасиан да, жиі
жауын түрінде түседі. Маусымның орташа температурасы 18-20°С, максималдық
38-40°С. Аспан ашық, ауа таза, ылғалдылығы аз. Орташа ауаның ылғалдылығы
50% тең. Құрғақ жел оңтүстік-батыс бағытына бағытталған. Максимум жауын
жазда және күздің басында түседі.
1.4 Геологиялық құрылыс
Бурабай геологиясын зерттеу оның рельефімен тығыз байланысты
зерттеледі. Бурабай шатқалының геологиялық құрылысын зерттеушілер:
А.Краспопольский, Н.К.Высоцкий, Е.Д.Шлыгин, В.Л.Драверт. Көкшетау өңірін,
Бурабаймен қоса геологиялық сұрақтар бойынша өте мәнді Е.Д.Шлыгиннің
құрастырған монографиясы. "Боровое курорты"("Курорт Боровое") геология және
рельеф туралы жазылған қысқаша кітапшаны - география ғылымының докторы,
геолог-минерологиялық ғылымының кандидаты И.Ж.Жандаев, 1981 ж. Қазақ ССР
"Знание" ("Білім") қоғамы басып шығарды. Біз бұл жазбаны қолдаймыз.
Бурабай шекаралық ауданы қазіргі геоморфолоиялық бейнесін рельефтің
ұсақ тарихи даму нәтижелілігін оның геологиялық тарихымен өзара тығыз
байланысымен тапты.
Герциндік тау түзіліс қәуірінен кейін (шамамен 200млн ж бұрын) ұсақ
ауқыт ағынының жүру процесінің құрылықтық денудация барысында әлсіз
тектоникалық қозғалыс көрінісі көріне бастады. Нәтижесінде бұрын тау
жүйелері қалыптаспай бұзылды және рельефтер кенепленге айналып, қалдықты
шоқылар, өрлер жабылған. Бұл дәуірде неоген (реттік 25 млн ж. бұрын)
ауданында техникалық түсінік бойынша ежелгі қайырмаларды су басу қаупі
төнген. Бірнеше жыл бұрын, төрттік ширек ауқытта (шамамен 1 мм жыл бұрын)
тектоникалық қозғалыс қайтадан өтеді, қопарылыстар пайда болып, жеке
блоктар көтерілді. Қысшақты өзені, Сарыбұлақ және Қарабұлақ пайда болып,
олар өздеріне маңызды жызықтарды өңдеді. Блоктар салдарынан Көкшетау
тауларына айналды. Таулардың көтерілуіне байланысты басқа территорияларда
кері процестер жүріп, Щучье, Айнакөл, Ч.Чебачье, Әулиекө (Боровое) көлдері
түзілді.
Бурабайдағы көптеген қырлар, жартастар, құздар қаланып, алуан
көрпешіктер мен жастықтарға ұқсас. Геологияда оларды граниттік массивтер
деп атайды. Граниттік желдендіруі, температураның ауытқуы, химиялық және
тетникалық суының әсерінен жартастардың сынуы, көптеген бейнелерге
ұқсастанады.
Бұның нетижесінде жартастар мен қыраттар ғажайып формулалары қалыпқа
келіп, қазіргі Бурабайдың және ғажайып бейнесіне келген. Бурабай гранитінде
минералды, алюминий құрамдас, темір, магний, хром, марганец, никель,
ванадий, мыс, вольфрам, сонымен қатар радиоактивті элеметтері кездеседі.
Келесі жыныс топтары территорияның көп мөлшерін алып жатқан палеозой
әрасының 1350 млн. жыл бүрын ежелгі тіршілігі жатады. Бұл топқа кремникалық
комплекстер, құмдылықтар, трофиктер және әктастық, солтүстік-батыс ауданын
бөлігін алып жатқан жерлер жатады.
Өте жас кайназойда (жаңа өмір әрасы) тұңба ширегінің таралуы: жартас
жынысының бөліктері: ұсақ тастар, құмдар, көлдік және өзендік бөліктер,
саздар түзілді.
1.5 Бурабай қоймасы
Бурабайдың басты байлықтарының бірі-гранит жынысы. Құрамында:
минералдар, гранит түзушілер, кремниқышқылы, алюминий, темір, магний,
кальций, натрий, калий. Граниттан бұдан басқа тағы алуан түрлі лития, бар,
фосфор, титан, марганец және сирек кездесетін металдар элементтерінің
кейбір топтарының минералдары кездеседі.
Американдық авторлардың мәліметтері бойынша 100 тонна гранит құрамында
8 тонна алюминий, 5 тонна темір, 2 тонна магний, 180 фунт, марганец, 70
фунт хром, 40 фунт никель, 30 фуит ванадий, 20 фунт мыс, 10 фуит вольфрам
болады.
Граниттің құрамында жоғары радиоактивті элементтер болғаны қызығушылық
туғызады. Есептер бойынша 100 тонна гранит тасының массасының құрамында
ұсақтарлған күйінде шамамен 2 фунт торий және 14 унций болады. Мөлшері,
өзінің энергиясы 1000 тонна тас көмірмен алмастырғандай болады.
XXI ғарысдың техникалық жабдықтану нәтижесінде бұл элементтер, мүмкін,
граниттан өндіріліп, ал гарнит құрамындағы энергия қоры азамат ғұмырының
100 мыңжылдығына жетерліктей. Ал әзірше граниттері құрылыс материалы
ретінде ғана қолданыламыз.
Қызғылт гранит - быдайдай бөлігі, толық кристалды. Қызғылт гранит
құрамында өздік жолған кернейі болады. Шпаттық түсінен оның толық бояуы
тәуелді.
Эпидоттік гранит - Эпидоттік гранит құрамында өзінде натрий қышқылды.
Оның түсі шпаттік бояуы тәуелді. Әшекерлеу тасы ретінде кенінен
пайдаланылады.
Яшма - Тығыз таза емес холцедондық жыныс, бір бөлігінен көбін бояғыш
заттардан түрады. Яшма магмалық тек. Яшманы зергерлік бұйымдарда бағалы
және ақталған тон ретінде қолданылады. Щучье-Бурабай курорттық зонасының
бөлігінде яшма бояғышы (қызыл, жасыл, қоңыр, тарғыл және т.б.)
алуантүрлілі, кейде әсемдігі бойынша атақты Орал және Алтай яшмасына жол
бермейді, П.Л.Дравет ғалым геологтың көрсеткіші бойынша бұл яшмалардың шығу
тегі Балпашсор көлінің аймағы Текекөл көліне жақын, Жаңабай және Айнакөл
көлдерінің арасында.
Пегматиттер - ірі дәмді, сіңірлі дене, интрузия құрамына жақын,
олармен кеңістікте байланысты және олардан пішінімен айрықшаланады,
құрылысымен байланысты және сирек жер асты минералдар қатарымен
ерекшелінеді. Пегматиттер пішіні сіңірлі және линзотекте. Пегматиттер
интрузив жынысында, кровлигнейс және кристалды сланцилер жынысында жатады.
Пегматит гранитінің минералдық құрамы гранит минералының құрамына
ұқсас. Пегамтит слюд-мусковита көзі, сирек кездесетін минералдар - литий,
қолайы, цезий, тантал және ниобийдің қайнар көзі. Пегматит минералы үлкен
өлшемді болуы да мүмкін. Пегматитте түтінді молибденит, таулы хрусталь,
алтынды цитрин, борлы аметист, күгін және ақшыл-жасыл жүзбелі шпат, эпидат,
шеелит және т.б. кездеседі.
Туриалин атауы сингалезтік "турмали" сөзінен кірген. 1703 жылы ол
Голландияда Цейлон аралынан бағалы тастарымен бірге әкелінген. Кристалдары
таяқшалы сипатқа ие. Түсі химиялық қосылысқа тәуелді. Қара түсті турмалин
массасының басымы - бұл шерлы. Зергерлік бұйымында және радиотехникада
қолданылады. Майбалық көлінің жағалауында қара-қоңыр магнезиалды турмалин
түрінде кездеседі.
Бурабай территориясында 90-нан астам әртүрлі минералды тапқан.
Алтын. 1836 жылы Шабақкөл (К.Чебачье) және Айнакөл, Такекөл, Жанабай
және т.б. көлдерінде алына бастады.
Қайнарлы, оңтүстік Балқаш көліне қүйылғаннан және т.б. орындарында
алтынның шыққан көздері табылған. Әлі күнге дейін саналуан іздерінің
өнделуі сақталған.
Платина. Жанасу өзенінде ұсақ алтын табылды. Бурабайда жартылай бағалы
тастар табылды. Сарыадырға шөптес-жасыл хризопроз, көкшіл-ақшыл және сары
халцедон, роговик, жасыл алуантүрлі түстес змеевиктер табылған.
Хризопарз - сирек кездесетін бағалы тас, өзіндік түрлі халцедоннан
турады, түстілігі жасыл түсті никельмен қосылған. Хризопразді мойыншақ,
сырға, жүзік және т.б. бағалы бұйымдарды салып қою үшін қолданылады. Щучье-
Бурабай курорттық зона мынадай құрылыстың материалдармен бай: гранит,
әктас, кірпіштік саз, құм. Әсіресе, Щучье әйнек зауытына маңызды кварцтың
құм қайнар көзі Шортанкөл көлінің жағалауы.
1.6 Рельефі мен жер астыңғы және жер үстіндегі сулар
Айрықша геологиялық және тектоникалық құрылыс аймағын қазіргі рельефке
әсерін тигізеді. Ауданда рельефтің 3 типтік сипаты бар: тапал таулы, үсақ
сазды-құмдақ және жазық. Көкшетау тауы батысқа 35 км-ге созылып құрылған.
Оңтүстік қанаты Щучинск қаласына жақындап, солтүстік Айнакөл көліне
теріліп, Бөлектау тауына келіп бітеді. Жалқұм оңтүстік және солтүстік
арқадан құрылған. Ең жоғарғы нүктесі - Көкше төбесі (Синюха) - Солтүстік
арқасында орналасқан. Оның теңіз деңгейі 887 м, жоғарғы нүктесі оңтүстік
арқа. Бурабай шатқалын сұлу Көкше төбесі ашады. Жоғарғы нүктесі оңтүстік
арқасы -Бурабай тауы - ол орталық биікте орналасқан. Солтүстікте Жекебатыр
тауы массиві бар. Таудың ірі беткейі 45-60°, қабырғалары қарсы кездеседі.
Көкшн төбесінің оңтүстік беткейінен үлкен емес бұлақ ағып жатыр. Әулиекөл
көліне -Иманаевсикий қайнарына келіп қосылады. Таулар, ормандармен
жамылған, ауданға қолайлы микроклимат қүрайды, ауа температурасын жазда
өлшейді, атмосфералық жауын-шашын көтереді, далалық жерлерден қорғайды.
Саңырауқүлақты-ұсаққұмды рельеф Щучье және Әулиекөл көлдерінің өзара
кеңістігін, солтүстік-батыс бөлігін және Көкшетау тауларының солтүстік-
батыс алып жатыр. Бұл рельефтерде шоқы, төбелері және шығыңқы жартастардың
көбейуін сипаттайды. Олардың биіктігі 5-20 м.
Шоқылар мен төбелер - майда сәйкес тәріздес, жартастар үлкен емес,
созылып жатқан жыныс қабатына сәйкес олар бағытталған. Жазықтар жалпақ
рельефтермен сипатталып, магмалық жынысы байқалады. Әдейі әдебиеттерде
мұндай рельефтер пенепленген деген атпен аталады, оның баламасы "жазық"
дегенді білдіреді. Оның түзілуі алдыңғы болған биік таулардың толық
бұзылуының нәтижесінде еді.Бүндай рельеф солтүстікте, батыстан және
оңтүстік-шығыс аймақтарында берілген территорияларда орналасқан. Жазық
тайыз Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендерімен әлсіз мүшеленген, сонымен қатар
жыралар, көлдердің шүңқырларымен. Бұл жерде өте үсақ рельеф формалары
-останцалары, төмпешіктер желдеткіштері, жылғалар, сайлар, кездеседі
(рельеф туралы жазған географ М.Ж.Жандаев "курорт Боровое" кітапшасында,
1891 ж.).
Жер астылық және жер үстілік сулар.
Бейнеленіп отырған территория көп мөлшерлі көлдер мен әлсіз дамыған
өзендерімен сипатталады.
Өзендер. Сулардың негізгі қоры қар жамылғысы болып табылады. Көктем
дік сел сәуірдің 2-ші жартысында басталады және 5-15 күнге созылады. Сел
аяқталғаннан кейін аз сулық арқаларын Сарыбұлақ өзені ғана сақталып қалады.
Қыста ұсақ су арқаларын қар басып қалады. Территорияның біраз бөлігі әлсіз
дамыған өзен жүйесінен айрықшаланады. ¥сақ өзендер және уақытша арналған
қайнар көзінің қорегі 80% қарлы, жауындар және тек 5 %жер асты суына
тәуелді. Бөлек өзендер мен жылғаларды суреттеу төменде келтірілген.
Күркүреуік өзені. (Гронтуха, Гроновая) Әулиекөл көлінің бастама алып
және Айнакөл көліне келіп қүяды. Жіңішке жазықтық ірі жартастары
жағалаулармен ағып өтеді де, бір ортаға келіп бірігеді. Электростанцияның
төменгі жағына өзен ортасы жалпақтанып және қатпарланады. Содан кейін өзен
Айнакөл көліне келіп қүяды. Өзен Әулиекөл деңгейін реттеуші, артық суларды
Айнакөлге тасымалдау үшін қолданылады.
Күркүреуік өзенінің суының химиялық құрамы Боровое көлінің суының
химиялық құрамына ұқсас, ол дегеніміз минерализациясы 0,2 гл аспайда, ал
орташа қаттылығы 1,0-1,5 мгэкв қүрайды. Су гидрокорбонаты класының кальций-
магний топтық фторлы құрамының асуына (4 мгл) жатады.
Сарыбұлақ өзені. Ғасырдың бас жағында Қотыркөл және Әулиекөл көлдеріне
қосылған. Қазіргі уақытта бұл өзен шағын жылғаға айналып, орманды Қотыркөл
көлінің солтүстік-батысының 1,5 км бастау алады. Өзен үзындығы 13 км,
орташа ылғалдығы 9,2° Үзындық екі 0,1-0,3 км. Ол айқан көрінбейді және
қоршаған жергіліктерімен біріккен. Беткейі 2-ден 5 м-ге дейін биіктігі.
Олар жартасты жыныспен және аралас қарағай-қайыңды ормандармен жамылған.
Өзен қоймасын тек төменгі ағыстан және екі 50-60 м. зерттейді. Оның беткейі
тегіс емес жалпы арнаға беткейленген. Олар когалбатпақты шөптермен және
жапырақты ормандармен өсіп жеткен. Арқа екі 1-2 м, тереңдігі 0,1-0,2 м,
ағыс жылдамдығы 0,2-0,3 мсек болады. Төменгі арнасы айқын емес, тереңдігі
0,3-0,4 м-ге дейін жетеді. һзен түбі құмды, ал төменгі ағысы батпақты
өсімдіктерменөскен, ал жағалаулары - бүталы. Селдер тынық кезде орташа биік
көрініс деңгейі 1 м өтеді.
Көктем периодында селдің суының минерализациясы 0,05-0,1 гл қүрайды.
Жазда және күзде бұл көрсеткіштер 0,15-0,2 гл үлғайады. Жалпы қаттылығы
1,2-2,5 мгэкв қүрайды. Судың химиялық құрамына гидрокорбонат класының
кальцийлік тобы жатады. Өзен суларын малдарды суару үшін және шаруашылық
қажеттіліктерде қолданады.
Әулиекөл (Боровое).
Боровое көлінің неліктен Әулиекөл деп атайды. Егер Мемлекеттік
Боровое қорығының еңбектеріне көңіл аударсақ, Алматы, 1948 ж. 7 бетінде
Ақмола және Семей облысының Мемлекеттік мүліктермен және жергілікті орман
орағын басқару құрылысы құрылды, 1915 жылы желтоқсанда Боровое орман
шаруашылығында орналасқан Әулие-көл көліне, Синюха таулар мен жартастарына,
Көкшетау жоталарына табиғи ескерткіштері біліндішешімі қабылданды. Бұл
құжаттан Жартас - бұл Оқжетпес, ал Әулиекөл - бұл қазіргі Боровое көлі
екенін аңғарту қиынға соқпайды. Марқұм жазушы Жанайдар Мусин өзінің Жер
шоқтығы Көкшетау (1989 ж. Алматы) кітабында Боровое көлін Күміскөл
(Серебрянное озеро) деп, Біржан Салдың Мөлт еткен көз жасындай өлеңімен
келіседі. Мөлт еткен жасындай күміс көлім, Майдай ескен қоңыр салқын самал
желім. Мұнда атақты ақын Біржан Сал кез келген өзіне үнаған көлді
Күміскөлін деп теңеуі мүмкін. Мен мысал ретінді тарихи қүжаттарды
келтіреміз. Боровое көлінің тарихи атауы - Әулиекөл (Священное озеро). Шың
мәнінде де, қазақтардың айналасын қоршаған әулие табиғатына (Көкшетау,
Оқжетпес, Жүмбақтас, Айнакөл) Әулиекөл атауы толығымен сәйкес келеді.
Әулиекөл көлі. Көкше тауының шығыс етегінің Көкшетау таулы қыратының
негінде орналасқан. Сулы айнаның көлемі шамамен 11 км2 қүрайды. Көлдің
орташа тереңдігі 3,5 м, аса тереңдігі солтүстік бөлігінде және 7,0 м-ге
дейін жетеді. Көл суының беткейі ашық, тек батыс және солтүстік-шығыс
жағалауларын көгалдармен және қамыстар өскен. Түбі тегіс, ылдиы
солтүстікке, жағалауы құмды және тасты, ортасы лайлы, күшті түңба көлдің
солтүстік 0,5-1,0 м бөлігінде, оңтүстігінде 1,6 м болады.
Көлдің бірнеше үлкен емес шығанақтары бар. Солтүстік-батыс шығанағында
жартасты Сфинкс аралы орналасқан, саңырауқүлақты пішіндес және су 20
метрге биіктеледі. Көлдің оңтүстік-батыс және шығыс жағалауында граниті
болып келеді, судың биіктенуі қүз тәріздес. Шығыс жағалаулары құмды, құмдақ
ені 2-5 м, биіктігі 1,5 м-ге созылып жатыр. Барлық жағалауы қарағайлы
ормандармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бурабайда адам кеуде кере демалып, өзін жақсы сезінетінің жұрт ерте
кезден-ақ білген. 1878 жылдың өзінде-ақ И. Словцов былай деп атап көрсетті:
Бурабайдың ауасы таза әрі хош иісті, кеудеңді кере демалуыңа болады.
Қысқасын айтқанда бұл сау да, ауру да жақсылап демалатын, біздін
терістіктің қатал табиғатына төтеп беру үшін жазда күш жинап, саулығын
бекіндіретін өлке.
Қотыркөл, Бурабай, Шучье өкпесі нашарлар мен көкірек ауруларын
емдейтін тамаша екендігі көптен белгілі. Дегенмен географ, сау адамдардың
осында келіп көрген рахаты олардың айналасының бағым-күтімінің жоқтыған,
жатын үйлерідің нашырлығынан және қазақтардың дөрекілігінен көретін
қолайсыздығын өтей алмайды; ал сырқат адамдар үнемі мұқтаждық көргендіктен,
дәрігердің бақылауна зар болатындықтан ауруын бұрынғыдан да асқындырып,
денсаулығымды төмендетіп алам ба деген қауіптен бір арылмайды,-деп жазды.
Тамаша курорттық жерде оның өзіне лайықты сауықтыру орындары салынуы
үшін ондаған жылдар керек болады. Бурабайда алғашқы санаторий 1910 жылғы
ғана ашылды. Оған іле-шала Омбы мекемелері салған бірнеше ведомстволық
емдеу орындары қатарға қосылды. Осыған байланысты мұнда келіп емделушілер
мен демалушылар саны көбейді. Соғыс алдындағы 1913 жылы Бурабайда екі
мыңнан астам демалып, емделуден өтті.
Мұнда курорт ісінің мықтап өркендеуі 1917 жылдың қазанда халық үкімет
билігінің өз қолына алынғаннан кейін басталды. Кешікпей барлық
жекеменшіктің емдеу орындары қоғамдастырылды. Сөйтіп, Бурабай жалпы
мемлекеттік маңызға ие болды. Қызылжардың Көкшетауға дейін, одан әрі
жаңадан ашылған курорт қалашығына апаратын темір жол құрылысы шұғыл қолға
алынды.
Ескі санаторийлер кеңейтіліп, көріктендірілді, жаңалары салынды. 1927
жылы Шучье көлінің жағасында Бармашино санаторийі пайда болса, келесі жылы
Бурабай демалыс үйі алғашқы қонақтарын қабылдады. Отызыншы жылдары
Бурабай көлі жағасында өкпесі ауыратын балаларға арналған санаторий, көмір
өнеркәібі қызметкелері кәіпорындағы Орталық Комитеттің, мұғалімдерін
демалыс үйлері, әскери қызметкерлердің санаторийі, пионер лагері ашылды.
Бурабай курорты жалпы Одаққа мәлім болды. 1938 жылы осындағы сауықтыру
орындары мен оларды қоршаған ортаның сұлу табиғатын көрсеткен фотосуреттер
Нью-Йорктегі бүкіл дүние жүзілік көрмеге қойылды. Қазақстандық Швейцария
өзінің көркем келбеті, қайталанбас тамаша табиғаты жөнінен Совет Одағындағы
курорттар арасында екінші орынға ие болды.
Сәкен Сейфуллин өзінің Көкшетау поэмасында Бурабайдын бейнесің былай
жырлайды:
Арқаның кербес сұлу Көкшетауы
Дамылсыз сұлу бетің жуған жауын.
Жан -жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен -сауын.
қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп, қайынды,
қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп тазарады,
шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына сініреді.
Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына көмектеседі. Мұнда
ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр организмдегі
қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай жасауға
тиіс ... .Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына қолайсыз әсер
етеді, ал температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық гимнастика
болып табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады, ассимиляцияның
белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып отыруына жағдай
жасайды
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
блоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Қазақтың белгілі ақыны Сұлтанмахмүт Торайғыровтың мына өлен жолдары
әдейі Бурабай қымызына арнап жазылғандай:
Алдияр аруағына етпен қымыз,
Сені ішкен мұратына жеткен қымыз!
... көпірсен ұжымақ иісі анадайда
Кейуденді жарып кетер әлде қайдан
Екпінін еш нәрсеге жол береме,
Өзендей гүр-гүр етіп аққан сайдан
Адамның дуниедегі бәрі досын
Сиқырма бұл не ғажап сенің осың?
Ерінге бір екі күн тимей қалсан
Келтірмей құрыстырып көңіл қошын?
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
... Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі
жатыр. Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі жөнінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай саннаторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр.
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақлауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердің жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан.
Зерттеудің көкейкестілігі - Бурабай ұлттық табиғи паркінің экологиялық
және санитарлық жағдайын зертеу бүгінгі күннің көкейтесі мәселесінің бірі
болып отыр.
Бурабай алқабының экологиялық жағдайы күрделі. Сондықтан Бурабай ауа
бассейінің ластанудан қорғау, Бурабайдағы су ресурстарының экологиялық
жағдай туралы, өсімдік жамылғысының бұзүлуын бағалау (ШБКЗ)-ның санитарлық
қорғау режімі өте көкейтесті мәселелер бұл диплом жұмысы осы көрсетілген
мәселелерге зертеуге арналған.
Ғылыми жаңалығы. Бурабай алқабының дамуына арналған 2006-2008 жылға
арналған бағдарламаға автордық қосымша екі ұсынысы бар. Мемлекеттік маңызы
бар табиғи комплексті сақтау мәселесі қазіргі уақытта өте шиеленіскен.
Курорты аумақтын экологиялық жағдайы өте күрделі және қалыптасқан мәселені
міңдетті түрде шешу қажеттілігі туындаған.
Соңғы жылдарда, курорты аумақты экологиялық жағдайын стабилизациялауға
көп жұмыстар орындалды, оның ішінде: өзіне экологиялық шараларды енгізген,
ШБКЗ-ның дамытуға арналған, 4 бағдарламалы төлқұжат. Табиғат қорғау
объектілерді құруға республикандық және жергілікті бюджеттерден қаржылық
бөлінген. Қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің көмегімен ШБКЗ-да
канализационды құрылыстарды құру қаржыланды. Кокшетау өндіріс су
құбырларының құрылысы аяқталды, Шортанды қаласында, Бурабай поселкісінде
Қотыркөл ауылында қатты қалдықтарды көмуге арналған полигондар
ұйымдастырылды.
Өткен ғасырда өткізілген ШБКЗ-ның көлдерін зерттеулер су қоймаларының
гидрогеологиялық және гидробиологиялық режимі шаруашылық әрекеттке
тәуелдігің көрсетті. Соңдықтан, экологиялық жағдайын комплекстік бағалау,
оны жақсартуға арналған шараларды ұйымдастыру өте қажет және уақыттың
талабы деп айтуға болады [1].
Практикалық маңызы. Бұл диплом жұмысы оқушы қауымға Бурабайдың ғаламат
жерлерімен таныстырғанынан басқа етер менің ұсынып отырған ұсыныстарым
орындалатын болса, Бурабай аумағында туризмнің дамуына себеп болар еді.
Бурабайда адам кеуде кере демалып, өзін жақсы сезінетінің жүрт ерте
кезден-ақ білген. 1878 жылдың өзінде-ақ И. Словцов былай деп атап көрсетті:
Бурабайдың ауасы таза әрі хош иісті, кеуденді кере демалуына болады.
Қысқасын айтқанда бұл сау да, ауру да жақсылап демалатын, біздің
терістіктің қатал табиғатына төтеп беру үшін жазда күш жинап, саулығын
бекіндіретін өлке.
Қотыркөл, Бурабай, Шучье өкпесі нашарлар мен көкірек ауруларын
емдейтін тамаша екендігі көптен белгілі. Дегенмен географ, сау адамдардың
осында келіп көрген рахаты олардың айналасының бағым-күтімінің жоқтыған,
жатын үйлерідің нашырлығынан және қазақтардың дерекілігінен көретін
қолайсыздығыын өтей алмайды; ал сырқат адамдар үнемі мұқтаждық
көргендіктен, дәрігердің бақылауна зар болатындықтан ауруын бұрынғыдан да
асқындырып, денсаулығымды төмендетіп алам ба деген қауіптен бір арылмайды,-
деп жазды.[2].
Тамаша курорттық жерде оның өзіне лайықты сауықтыру орындары салынуы
үшін ондаған жылдар керек болады. Бурабайда алғашқы санаторий 1910 жылғы
ғана ашылды. Оған іле-шала Омбы мекемелері салған бірнеше ведомстволық
емдеу орындары қатарға қосылды. Осыған байланысты мұнда келіп емделушілер
мен демалушылар саны көбейді. Соғыс алдындағы 1913 жылы Бурабайда екі
мыңнан астам демалып, емделуден өтті.
Мұнда курорт ісінің мықтап өркендеуі 1917 жылдың қарашасында халық
өкмет билігінің өз қолына алынғаннан кейін басталды. Кешікпей барлық
жекеменшіктің емдеу орындары қоғамдастырылды. Сөйтіп, Бурабай жалпы
мемлекеттік маңызға ие болды. Қызылжардан Көкшетауға дейін, одан әрі
жаңадан ашылған курорт қалашығына апаратын темір жол құрылысы шұғыл қолға
алынды.
Ескі санаторийлер кеңейтіліп, көріктендірілді, жаңалары салынды. 1927
жылы Шучье көлінің жағасында Бармашино санаторийі пайда болса, келесі жылы
Бурабай демалыс үйі алғашқы қонақтарын қабылдады. Отызыншы жылдары
Бурабай көлі жағасында өкпесі ауыратын балаларға арналған санаторий, көмір
өнеркэсібі қызметкелері кэсіпорындағы Орталық Комитеттің, мұғалімдерін
демалыс үйлері, эскери қызметкерлердің санаторийі, пионер лагері ашылды.
Бурабай курорты жалпы Одаққа мәлім болды. 1938 жылы осындағы сауықтыру
орындары мен оларды қоршаған ортаның сұлу табиғатын көрсеткен фотосуреттер
Нью-Иорктегі бүкіл дүние жүзілік көрмеге қойылды. Қазақстандық Шведцария
өзінің көркем келбеті, қайталанбас тамаша табиғаты жөнінен Совет Одағындағы
курорттар арасында екінші орынға ие болды.
Таулы-орманды аумақ мыңдаған километр жерден соғатын желге құшағын кен
ашады. Сол себепті де мұнда арктикалық салқын леп те, Орта Азияның ыстық
аңызағы да еш кедергісіз еркін жетеді.
Дегенмен Бурабайдын температурасы күрт өзгеріп тұратын континетальды
климаты қалын өскен жасыл қарағайлардың және айналасын орман көмкерген
көлдердің әсерімен едәуір жұмсарған. Қысты күндері орманда ашық даладан
орта есеппен 2,4 градусқа жылырақ.
Көкшетау қыраты аса биік болмағанмен (Бурабай теңіз денгейінен шамамен
450 метр биікке орналасқан) барлық басқатаулар сияқты ауанын күндізгі
температурасы түндегіден тым алшақ.[3].
Орман өзіне ылғал тартады деген бар. Метеоролоктардың бақылауы
бойынша, Бурабайға жауын сол аналадағы жазықтыққа қарағанда біржарым есе
көп жауатыны көрінеді. Жазда жиі-жиі күн күркірейді, бірақ тұман өте сирек
түседі.
Бурабай ормандары желге қарсы жақсы тұра алады. Бірақ кей-кейде, қатты
боран соғып, дауыл тұрған шақта орман ағаштары тамырымен жерден суырылып
алынғандай болады.
Өркенің күн көзі ұзақ тұратындығымен де данқы шыққан. Оның бұл қасиеті
күн шуақты курорт аталатын Кисловодскіден де, ал ауаны көп иодтандыру
жөнінең таулы жерде орналасқан басқа да сауықтыру орындарынан асып түседі.
Дәрігерлер өздерінің емделушілеріне ежелден-ақ орын ауыстыру керек, былайша
айтқанда суы бар жерге кетуі керек деп келеді. Мұның өзі жұмыстан шаршап
шалдықан, аурудан қажыған адам үшін ең бастысы табиғаттың рухтандырушы
сарқылмас бұлағынан денесіне қуат алу қажет екендігінен емес пе екен?
Отандық терапияның негізін қалаушылардың бірі Г. А. Захарьин әсем
табиғат адам бойындағы аурудан жазылуының басты шарты-байсалдық, көнілдік,
сергектік егетінің айтқан. И. П. Павлов Қуаныш сізді өмірдің әрбір
тынысына, тұрмыстын әр бір әсеріне сезімтал етіп ғана қоймай, күш қуат
қосады, рухани жетілділдіреді, деңенізді шынықтырады,- деп есептеді.
Ал табиғат қуанышты- нағыз күшті, нағыз таза қуаныш. Адамға өзінің
қуаты өміршеңдік қасиетінен дамытып, біздің өмірлік энергиямызды отырып
қалған батариядай қайтадан азықтандыратын осы қуаныш емес пе екен? Бақытты
болудың жұрт таныған бірден-бір жолы-деді Л. Н. Толстой,-адамның табиғатпен
қатынасының бұзылмауы, демек күнің көзі мол түсетін, ауасы таза, ашық,
аспан астында өмір сүру[4].
Ауа, сірә, Бурабайдың ең керемет әрі таусылмайтын байлығы болса керек.
Атақты климаттық курорттын емдік қасиеттерің айта келіп, професор П. И.
Зарницын, жұртың бәріне бұрыннан белгілі осы бір ақиқатты ғылыми негізден
берді: Бурабайдың бір қалыпты қонырсалқын әрі ылғал ауасы әлі адам
қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп, қайынды,
қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп тазарады,
шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына сініреді.
Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына көмектеседі. Мұнда
ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр организмдегі
қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай жасауға тиіс.
Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына қолайсыз әсер етеді, ал
температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық гимнастика болып
табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады, ассимиляцияның
белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып отыруына жағдай
жасайды.
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
билоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Қазақтың белгілі ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровтың мына өлең жолдары
әдейі Бурабай қымызына арнап жазылғандай:
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі жатыр.
Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі женінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай саниторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр[5].
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақылауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердін жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан ыдыстарынан аяқ
алып жүргісіз. Айналасы әбден тапталған. Манайдағы совхоздар қоғамдық малды
басқа жерден су таппағандай осында айдап әкеліп суарады. Бурбайға келіп
емдеушілерге ауадай қажет осы су бүлініп барады. Өйткені оған санитарлық
бақылау да орнатылмаған, мал сарушыларға тиімда салымбаған. Емдік балшық
қоймасы болып табылатын Балпаш-сор көлінің жайы да тап осындай. Суы
сарқылып, қазылған ойықтардын етің түз жауып, сортанданып қалған. Ал, оны
сақтап қалу үшін ешқандай шара қолданып жатқан жоқ.
Қонысталып үлгірмеген бетегелі, ақ сәулелі дала, көк шалғын шөп,
қайынды, қарағайлы торғай, сулы алқап арқылы өтеді де, жолшыбай сүзіліп
тазарады, шөптің және қылқанды жапырақтын эфир майының хош иісін бойына
сініреді. Граниттің өзі де үгітілмей, шаңытпай, ауаның тазалығына
көмектеседі. Мұнда ауа өкпе аурулары үшін мың да бір ем. Бұған қоса ол әр
организмдегі қышқылдану процесің күшейтіп зат алмасуды арттыруға жағдай
жасауға тиіс ... . Ауаның тығыз болмауы тыныс алу мүшелерің жаттығуына
қолайсыз әсер етеді, ал температураның өзгерткіштігі жалпы температуралық
гимнастика болып табылады, ол сонымен бірге зат алмасуы арттырады,
ассимиляцияньвд белсендігің күшейтеді, организмнің нығаюына және жаңарып
отыруына жағдай жасайды
Бурабай қымызымен де даңықты. Бие сүтінен ашытылған ақ көбігі
бұрқыраған осы бір сусында спирт, сүт қышқылы, көптеген витамин бар. Қымыз
өте-мөте пайдалы. Адам организімі көңіл жадыратар сусын құрамындағы
белоктарды, майларды, қантты жақсы сіңіреді. Ол адамның тәбетің ашады.
Емдік сусын қазіргі кезде өндірістік масштапта дайындалып, әр түрлі
сырқаттарды, әсіресе өкпе аруларын емдеуге кенінен пайдаланылады.
... Көкшеден терістіке қарай бірнеше километр жерде Майбалық көлі
жатыр. Ол ертеректе Чебачье көлдерінің арасындағы өзен болатын. Бұл күнде
таязданған осы көл өзінің құрамы мен дәмі жөнінең Ессентуки-17-ге жақын
минералды суымен атағы шыққан. Бурабай санаторийларында бұл шипа суды
сырқаттың бірінші түрін емдеуге пайдаланылады.
Ғалымдар Балпаш cop көлінен емдік балшықтын мол қорын тапты.
Жергілікті балшықтарды Бурабай санаторийлары буынға сарысу ұялау, құян
ауруларын, тағы басқа сырқаттарды емдеуге қолданып жүр.
Майбалық көлінің минералды суы мен Балпаш-сор балшығынын пайдалы емдік
қасиеттерін зерттелген дәрігерлер отызыншы -қырқыншы жылдардың өзіне-ақ бұл
жерлердің күтімнің нашар екенің, олардың бақылауға алынбайтының, суының
тартылып бара жатқаның айтып, дабыл қақан болатынды. Содан бері бұл
жерлердін жағдайы нашарлай түспесе жақсарған жоқ. Шипа сулы Майбалық
көлінің жағасы сынған шөлмектен, консерваның тот басқан ыдыстарынан аяқ
алып жүргісіз. Айналасы әбден тапталған. Манайдағы совхоздар қоғамдық малды
басқа жерден су таппағандай осында айдап әкеліп суарады. Бурбайға келіп
емдеушілерге ауадай қажет осы су бүлініп барады. Өйткені оған санитарлық
бақылау да орнатылмаған, мал сарушыларға тиімда салымбаған. Емдік балшық
қоймасы болып табылатын Балпаш-сор көлінің жайы да тап осындай. Суы
сарқылып, қазылған ойықтардын етің түз жауып, сортанданып қалған. Ал, оны
сақтап қалу үшін ешқандай шара қолданып жатқан жоқ.
Осының бәрін көрудің өзі жанға ауыр тиеді. Болашақ курортын жанында
емдік қасиеті бар судын, балшықтын болуын табиғаттын өзі ойластырған
сияқты, Ал, біз болсақ...
Иә, табиғат Бурабайда денсаулықтын тамаша шеберханасын жасаған-
гранидті шындар, қарағайлы ормандар, жалтыр көлдер, бұлақ, тұмалар ... . Тек
ғана осы бір өлкені сол керемет күйінде бір болшегінде бұлдірмей ұстап-
тұтына білуге перзентік қамқорлық жасау керек. Сонда ол адамдарға шекшіз
шатық, мол қуаныш, мықты денсаулық силайтын болады. Табиғат алдындағы өз
парызымызды үмытпауымыз керек.
1 Бурабай ұлттық паркі
1.1 Бурабай қорықтың аймақ территориясын палоелит дәуірінде (200-300
мың жыл бүрын) адамдар игерген. Бұл периодқа Ақтас жартысындағы аздаған
сүйектен және тастан жасалған еңбек қүралдарының мәдени қабаттары жатады.
Ақтас автотүрағы Көкшетау-Щучье трассасынан 10 км қашықтықта Кенесары
поселкісінен жақын аралығында орналасқан, аты танымал палеонтологиялық
ескерткіші жақынырақ.
Санкт-Петербург Әрмитажындағы (Барнашиналық әшекейлер) Бурабайда ерте
орта ғасырлық белсенді түрақтануы куәгер болады. Сонымен қатар, Бурабай
территориясының және оны қоршаған барлық археологиялық дәуірді белсенді
игеру.
"Қазақтар" ("казахи") кітабында ("Қазақстан" баспанасы, 1995 ж) қазақ
халқы XV-XVІ ff. Евразияның орташа белсенділік шөлді аймағында және
шөлейтті, кең көлемді далалық территорияларда қүрылды деп белгіленген.
Ортағасырлықтағы қолайлы жағдайда қазақ халқы жетіліп және дамып Қазақ
Мемлекеттілігі қалыптасты. Бұл мемлекет - Қазақ хандығы. Хандықтың
қалыптасыу XV ғ орта шегіне келеді, XVIf гүлденуі және бөлініп қүрылуы,
XVIIf жүзжылдығына жүзілік территориялар шебінде үсақ хандықтарға бөлінуі
(Аль-Ханди Карпык "Звезды Казахстана", 1995 ж). Қазақтар бірігіп
қалыптасқаннан кейін Бурабайды Орта жүздің ең бай қазақ үлыстарының бірі
болды.
Бурабайдың әсерлі орындары және тарихы XVII f Қазақстанның ірі
саясаткері мен әскери қайраткері Абылай ханның (1711-1781 жж) есімімен
тығыз байланысты.
Қазақ мемлекет тарихында алғашқы XVII f онжылдығы әсіресе қараңғылық
болды. Жан-жақтан жаулардан қысымшылық көрді және алғашқы қатарда
-жоңғарлар, сондықтан да бірігу туралы ой туындады. Ең тиімді одақ өкілі
Ресей мемлекеті және Қазақ хандығы мен сұлтандары Петр I мен өзара
келісімшартқа отырып, Жоңғарлармен қарсы бірге соғысуды ұсынылды, олар
орыстардың өткен дүшпандары еді. (Аль-Хенди Карпык "Звезды Казахстана",
1995 ж).
XVIII ғ. 30 жылдарында қоғамның саяси, әлеуметті-экономикалық және
этникалық процесті өзара Қазақстанның Ресейге тәуелділігіне байланысты
болды. Қазақстанның Ресейге қосылу процесі жүзжылдыққа дейін созылды. 1991
жылы Қазақстан қайта егемендік алды.
Орта жүз Ресей мемлекетін қабылдағаннан кейін, Солтүстік-Қазақстан
даласында Ресей тауар-өндірістік капиталдары белсенді байлау бастады.
Бурабай шатқалында алғашқы сауда факториясы, сатылатын малдар, терілер,
жүндер, сонымен қатар қарапайым алтын, тау хрусталь және басқа да пайдалы
қазбаларды табу пайда бола бастады.
Орта жүзде хандық билік жойылғаннан кейін патша үкіметі М.М.
Сперанский жетілдірек "Сібір қырғыздары туралы жарғы " атты жарғымен билік
жүргізді. Сперанский Жарғысының негізгі қазақ даласын ыдырату, Орта жүздің
басты жерлері "Сібір қырғыздарының облысы" деп аталатын және Батыс-Сібір
генерал-губернатор құрамына кірді. Дала жауабы ретінде Кенесары Қасымүлы,
Абылай ханның немересі, бастаған көтеріс еді. Бұл жалынды көтерісін басу
үшін патшалыққа жарты он жылдық қажет болды. (Аль-Хенди Карпык "Звезды
Казахстана", 1995 ж).
ХІХғ орта ширегінде Көкшетау таулы аймақтарында алғашқы орыс
тұрғындары - қазақтар қоныстары мен қашаулары қоныстана бастады. Содан
кейін, 1870 жылы Бурабай шатқал орталығында Боровская станциясы пайда
болды, содан кейін Боровое поселкісі деп аталды.
Табиғи байлығы мен ауыл шаруашылықа қолайлы жағдайына байланысты
Бурабайға қоныс тебулер жылдамырақ жүрді және оның төңірегін жаңа
қоныстаушылар мен оның байлығын орыс капиталы игере бастады.
Бурабайға орыстардың сонынан шетелдік капиталдар да кірді. Айнакөл
көлінің жағалауына ағылшын концессионері Бергенцтің ірі етті-консервілік
зауыты бай көтереді. Бұл өндірісте бір мың адам қызмет атқарды. Бурабайда
шаруашылықты игеріп және оның төңірегіндегі табиғи байлықты пайдалануды
орташа түсті. Ормандарды шексіз кесу тақырлану қаупіне төндірді,
қазақтардың мал шаруашылығын бағуын консервілік зауытты пайдаланушының
негізгі көзі ретінде қолданылды. 1909 жылдан 1945 жылға дейін орманшы
болған Маслов Федоров Тимофеевичтің 1921 жылдан 1965 жылға дейін орманшы
қызметін атқарған Тоғыбаев Қозығожанның естіліктері бойынша Черепанов
Николай Тереньевич жинағында, 1910 жылға дейін Бурабай территориясындағы
орман шаруашылығы отырғызушылар жергілікті қазақ болды. Курортық зонаның
орталық бір бөлігі Қарпық ауылы, демалыс үйі "Воробьевка"ауылында Қадыр
тұқымы орналасқан, Щучье совхозының орталық ауданында Альжан-бай үй-жайы
өмір сүрді, оның меншігінде 2,5-3 мыңға жуық қойлар және жылқылар болған.
Кордон ауданында "Мирная долина" ("Бейбітшілік жазығы") оразалы бай өмір
сүріпті. Сонымен қатар, курортық зонаға тағы да бірнеше қоныстар болған.
Қарақыстау ауылы 1930 жылға дейін болып және онда 40 ауласы бар деп
саналған.
1911 жылы уезд және влост билік бұйрығымен барлық жергілікті қазақтар
орман ведомствалық өтінішімен орман зонасынан далалық жайылымдарға, орман
шекаралас аудандар Жаңаталап, Мәдениет және т.б. орындарға қоныс аударылды.
Бұл уақытта XX ғасырдың Бурабайдың саяжай курортық жергілікті атағы беки
бастады.
1898 жылы Бурабайда қазыналық орман шарушылығы ұйымдастырылды. Орман
маманы, ғалым В.В.Барышевцевтің ой бойынша алғаш рет Бурабай қорығын құруды
ұсынды. Оның бастамасы Орман одағы Басқару жерлері және Ақмола және
Семипалатинск облысының мемлекеттік мүліктері туралы қаулысын құрды, ол
1915 ж желтоқсанда "Көкшетау көлінің жартысымен, Боровое орман
шаруашылығына жататындарды ерекшелеу" шешімі қабылданды. "Жартасты Әулиекөл
көлі" сөзіне көңіл аударайық. Мүмкін, бұл Оқжетпес жартасы, ол Әулиекөл
көлі бұл - қазіргі Боровое көлі. Сонымен қатар, Боровое көлінің тарихы
атауы - Әулиекөл (Священное озеро), ол кейбір авторлар оны Боровое және
Күтіскөл деп атайды. (Е. Мырзахметов, Ж. Мусин).
1 шілдеде 1935 жылдан бастап СНК РСФСР және ВЦИК Қаулысы бойыеша
"Боровое" Мемлекеттік қорығы болып бекітілді.
1938 ж. 27 шілдеден бастап Қазақстанның СНК Қаз. ССР және ЦК КП №641
Қаулысы оның әрі қарай дамуы туралы бекітілді. 1920 ж. Боровое ұлтшылдық
және жалпы мемлекеттік курорт болып мойындалды. Курорттың жылдам дамуы
басталды. 1927 ж. Щучье көлінің шығыс жағалауында "Бармашино" өкпе
туберкулезінің ашық формасымен ауруларға арналған санаторий ашылды. 1928 ж.
Сарыбұлақ өзенінің жағалауында "Воробьевка"демалыс үйі жұмысын атқара
бастады.
1934 ж. Әулиекөл көлінің оңтүстік-шығыс жағалауында балалар
санаториінің құрылысы аяқталды.
1935 ж. Щучье көлінің солтүстік жағалауында ЦК көмір қазышуларға,
кейінірек, соғыс жылдарындағы, Совет Армиясының соғыс ардагерлеріне
арналған үлкен демалыс үйі бой көтерді.
Бурабаймен Қазақ әдебиетінің Алтын қорына кірген, Біржан, Ақан-Сері,
Балуан-Шолақ, Ыбырай Сандыбаев, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Ғабит
Мүсіреповтың ақындық және тағдырларымен тығыз байланысты.
Боровойда материалды мәдениет ескерткіштері жоқ. Бірақ аңыз, халық
ауыз ақындық әдебиеттері, ақындар мен жазушылардың шығармалары бар.
Боровоедың өзі табиғаты әсер етеді және отанға сүйіспеншілікке тәрбиелейді,
туған жерде ғажайып сарай және қорғандар көп болмаса да кем емес - тарихтың
мылқау куәгерлері - жазушы академик Сәбит Мұқанов, Сергей Никитиннің
"Боровое" кітабында көңілін ашып жазды ("Қазақстан" баспасы, 1970ж).
Соғыс жылдарында Боровое ашып поселкінде көптеген СССР-ді ғылым
Академиктері қоныс аударылған. Мұнда ірі ғалымдар жұмыс істеген және өмір
сүрген, олар В.Н. Вернадский, Н.Ф. Гамолия, С.А. Бернштейн, Н.Д. Зелинский,
В.Н.Сукчев және т.б.
Бурабайдың өзіне тән табиғатты көптеген жаратылыстанушылардың көңілін
аудартты. Бұл жайлы Бурабай туралы әдебиеттер тізімі, 500-ден астам атаулар
саналды, геология, геоморфология, гидрогеолоия, климотология және фауналар
мен флоралар, медициналық зерттеулер облысында болды. Бурабай туралы
негізгі іргетасты еңбектерінің бірі "Мемлекеттік қорық және Боровое
курорты" алматы, 1958ж. С.Н.Никитин "Боровое", Алматы 1970ж, Валентин
Михайлов "Бурабай", Алматы 1979ж, Жанайдар Мусин "Жер шоқтығы Көкшетау",
алматы 1989ж. Бұл кітаптар 20-40 жыл бұрын басылып шыққан және сирек
бибенография болды. Мұнда Жер астылқ су құрылымының заңдылығы, қазіргі
Бурабайдың экологиялық жағдайы, сапаториялар, профилактикалар, соңғы 30-40
жылда құрылған құрылыстар туралы жазылмаған. Көптеген авторлар географиялық
жергілікті атау бергенде еріктерін жіберді. Мысалға, Бөлектауды "Бойлюк-
Тау", Қылшықты-"Килчакты", Ақкөл-"Ак-Куль", "Жамантұз-Джамантұз", Қаратомар-
"Кара-Томар", Жекебатыр-"Спящий рыцарь", Жұмбақтас-"Сфинс" және т.б. деп
аталады.
Атақты шығыстанушы - академик В.В.Бартосьджазды, түрік халқы жерді
өзінің жазықтығымен тарихи дәлдігімен анықтай алады.
Чистополье ауданында "Тарихта Бродский" совхозы бар. He орыстар, не
қазақтар бұл атау қайдан пайда болғанын білмейді. Өзеннің алыс емес жерінде
өткел болған, бұл жерден қазақтар қойларды айдаған және ол жерді
"Тоқтыөткел" деген: Тоқты-жылдық қозы, өткел-өтетін жол.
Ескіру мақсатына қарай бұл проблеманы шешу үшін осы кітапты жазылды.
Кімде-кім Бурабайда бірақ рет болса да, оған ерікті немесе ерікті болмаса
да бұл әсерлі өлке көбірек белгісі келеді. Мен 10 жыл қатар өз демалысымды
бір жыл "Оқжетпес" санаториясында, 2 жыл - "Щучье" санаториясында, 1 жыл
"Жекебатырда", және бір-ақ рет "Ботагөзде"өткіздім. Мамандығым
-гидрогеолог, геолого-минералдық ғылым кандидаты, 40 жыл Солтүстік
Қазақстан облысының жалпы территориясындағы жер астылық саларды зерттеулер
жүргізудемін.
1.2 Бурабай табиғаты.
1989 жылы Көкшетау облисполконда "Бурабай" ұлттық саябақ құру
бастамасы шығарылды. "Бурабай" Мемелекеттік ұлттық саябақ сызбанұсқасына
"Табиғат" ("Природа") кооперативінің "Экология" ақпаратының орталық
госкомэкология Қазақ ССр-нің ғылыми дәйектемесі құрастырылды. Щучье-Бурабай
курорттың зона аймағындағы табиғи жағдайлармен және антропогендік бүзылу
комплекстерді зерттейді. Регионның физико-географиялық сипаттамасы, онымен
қоса климаттың жағдайлары, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, жер
үстілік және жер астылық сулары, топырақ жамылғысы, флора және өсімдігі,
жергілікті омыртқалы жануарлар фаунасы, көлдң гидробиологиялық ихтифауналық
сипаттамасы толығымен құрылды. Ауаның және су бассейіннің геологиялық
ортаның және топырақ жамылғысының бұзылуы, санитарлы-гигиеналық білімдер
және территорияның экудидамиологиялық бағалау, өсімдік жамылғысының бұзылуы
базасымен жануарлар әлеміне антропогендік қызметшілік әсерлерге баға беру
іске асырылады.
Ғылыми дәйектеме 658 бетте, 40 суретен, 75 кестеден, 11 картадан және
сызбанұсқадан құрылып, 3 кітап есеп беру, биография-129 орыс тіліндегі
атаулар.
Қазіргі ауқытта Зеренді көлдерінде, Имантау және Шалқар зоналарында,
ГНП "Көкшетау" атты, ұлттық саябақ ұйымдастырылды. 4.07.1997 жылы Қазақстан
Республикасының Билігінің жарлығымен Бурабайда "Табиғи-сауықтыру орман
шаруашылық "Бурабай" комплексі" ("Природно-оздоровительный
лесохозяйственный комплекс "Бурабай") атты Президенттік шаруашылық басқару
ұйымы құрылды. Кітапта бұл үлкен жобаның негізгі жағдайы қолданған, сонымен
қоса жоба 2-3 зонасы ғана жазылған және жалпы оқырмандарға емес.
1.3 Климат сипаттамасы және оның экожүйеге қызметіне әсер етуі.
Қарастырылатын аудандар орманды дала және климаттық зоналарына жатады.
Климаты кенет құрылықты, жазы ыстық және қысы аз қарлы суық. Қыстан жазға
ауысуы өте жылдам.
Жазғы периодта салыстырмалы ауа темперарурасы жоғары (орташа шілде 19-
20°). Абсолюттік максимум ауа температурасы 39-40°С-дейін жетеді. Жылдық
жылы ауқытында атмосфералық және топырақ қүрғаушылығы жиерірек байқалады.
Бұл жиі артикалық және сібірлік қүрғақ ауа массасының жиі кіруі. Жылдық ауа
температурасының көшу жасы зерттеледі. Жылдық мезгілдерге ауысуы айқын,
негізінен қыс және жаз , күз бен көктем. Шілденің орташа максимум
температурасы +22°С (1983ж), ал желтоқсандардың минимум температурасы -23-
22°С (1977-1984 ж) дейін жетеді. Максималді температурасы 40°С жетеді
(1988,) ал минимумы -45°С (желтоқсан 1977 ж) дейін төмендейді. Орташа
жылдық жауын-шашын мөлшері 295 мм жетеді. Максимум жауын-шашынның жаз
айларына және орташа ауытқуы 50-70 мм шамасында болады.
Желдің режимі 1 жылда оңтүстік-батысқа бағытталуымен сипатталады.
(орта 32%). Орташа жылдық жел жылдамдығының ауытқуы 3,5-4,5 мсек.
шамасында. Желдің максимум 2,0 мсек жетеді. Айқын мезгілде бақыланбайды.
Жазда жауын жиі нөсерлі және найзағайлы болуы мүмкін. Қар жамылғысы
біркелкі жатпайды. Алғашқы қар қазанның айында түседі, бірақ ол жылдам еріп
кетеді, түрақты қар жамылғысы орта 5-10 қарашада түседі.
Қар жамылғысы орташа 25-35 см биіктікке түседі. Тұраты қар жамылғысы
орта есеппен 10-15 сәуірде ериді.
Қыста 25-35 күн бұрқасын болады. Аяздар қазаннан сәуірге дейін ауытқуы
10-50 күн жылына байқалады. Түмандар жыл сайын бақыланады. Олар түрақсыз,
жеке жылдарды олардың ауытқуы 10-нан 30 күнге дейін қайталанады. Тұмандар
жылы периодта жиі кездеседі.
Көктем - қысқа (20-30 күн) әдетте сәуірдің екінші жартысында
басталады, құрғақ және ызарлы, жиірек суықтануы, қардың еруін бәсендетеді.
Қатқақтар кейде мамырда және кейбірде маусымның басында да байқалады.
Мамырда өте жылдам жылыну басталады.
Жаз - ыстық және қүрғақ, жауын-шашынның мөлшеріне қарамасиан да, жиі
жауын түрінде түседі. Маусымның орташа температурасы 18-20°С, максималдық
38-40°С. Аспан ашық, ауа таза, ылғалдылығы аз. Орташа ауаның ылғалдылығы
50% тең. Құрғақ жел оңтүстік-батыс бағытына бағытталған. Максимум жауын
жазда және күздің басында түседі.
1.4 Геологиялық құрылыс
Бурабай геологиясын зерттеу оның рельефімен тығыз байланысты
зерттеледі. Бурабай шатқалының геологиялық құрылысын зерттеушілер:
А.Краспопольский, Н.К.Высоцкий, Е.Д.Шлыгин, В.Л.Драверт. Көкшетау өңірін,
Бурабаймен қоса геологиялық сұрақтар бойынша өте мәнді Е.Д.Шлыгиннің
құрастырған монографиясы. "Боровое курорты"("Курорт Боровое") геология және
рельеф туралы жазылған қысқаша кітапшаны - география ғылымының докторы,
геолог-минерологиялық ғылымының кандидаты И.Ж.Жандаев, 1981 ж. Қазақ ССР
"Знание" ("Білім") қоғамы басып шығарды. Біз бұл жазбаны қолдаймыз.
Бурабай шекаралық ауданы қазіргі геоморфолоиялық бейнесін рельефтің
ұсақ тарихи даму нәтижелілігін оның геологиялық тарихымен өзара тығыз
байланысымен тапты.
Герциндік тау түзіліс қәуірінен кейін (шамамен 200млн ж бұрын) ұсақ
ауқыт ағынының жүру процесінің құрылықтық денудация барысында әлсіз
тектоникалық қозғалыс көрінісі көріне бастады. Нәтижесінде бұрын тау
жүйелері қалыптаспай бұзылды және рельефтер кенепленге айналып, қалдықты
шоқылар, өрлер жабылған. Бұл дәуірде неоген (реттік 25 млн ж. бұрын)
ауданында техникалық түсінік бойынша ежелгі қайырмаларды су басу қаупі
төнген. Бірнеше жыл бұрын, төрттік ширек ауқытта (шамамен 1 мм жыл бұрын)
тектоникалық қозғалыс қайтадан өтеді, қопарылыстар пайда болып, жеке
блоктар көтерілді. Қысшақты өзені, Сарыбұлақ және Қарабұлақ пайда болып,
олар өздеріне маңызды жызықтарды өңдеді. Блоктар салдарынан Көкшетау
тауларына айналды. Таулардың көтерілуіне байланысты басқа территорияларда
кері процестер жүріп, Щучье, Айнакөл, Ч.Чебачье, Әулиекө (Боровое) көлдері
түзілді.
Бурабайдағы көптеген қырлар, жартастар, құздар қаланып, алуан
көрпешіктер мен жастықтарға ұқсас. Геологияда оларды граниттік массивтер
деп атайды. Граниттік желдендіруі, температураның ауытқуы, химиялық және
тетникалық суының әсерінен жартастардың сынуы, көптеген бейнелерге
ұқсастанады.
Бұның нетижесінде жартастар мен қыраттар ғажайып формулалары қалыпқа
келіп, қазіргі Бурабайдың және ғажайып бейнесіне келген. Бурабай гранитінде
минералды, алюминий құрамдас, темір, магний, хром, марганец, никель,
ванадий, мыс, вольфрам, сонымен қатар радиоактивті элеметтері кездеседі.
Келесі жыныс топтары территорияның көп мөлшерін алып жатқан палеозой
әрасының 1350 млн. жыл бүрын ежелгі тіршілігі жатады. Бұл топқа кремникалық
комплекстер, құмдылықтар, трофиктер және әктастық, солтүстік-батыс ауданын
бөлігін алып жатқан жерлер жатады.
Өте жас кайназойда (жаңа өмір әрасы) тұңба ширегінің таралуы: жартас
жынысының бөліктері: ұсақ тастар, құмдар, көлдік және өзендік бөліктер,
саздар түзілді.
1.5 Бурабай қоймасы
Бурабайдың басты байлықтарының бірі-гранит жынысы. Құрамында:
минералдар, гранит түзушілер, кремниқышқылы, алюминий, темір, магний,
кальций, натрий, калий. Граниттан бұдан басқа тағы алуан түрлі лития, бар,
фосфор, титан, марганец және сирек кездесетін металдар элементтерінің
кейбір топтарының минералдары кездеседі.
Американдық авторлардың мәліметтері бойынша 100 тонна гранит құрамында
8 тонна алюминий, 5 тонна темір, 2 тонна магний, 180 фунт, марганец, 70
фунт хром, 40 фунт никель, 30 фуит ванадий, 20 фунт мыс, 10 фуит вольфрам
болады.
Граниттің құрамында жоғары радиоактивті элементтер болғаны қызығушылық
туғызады. Есептер бойынша 100 тонна гранит тасының массасының құрамында
ұсақтарлған күйінде шамамен 2 фунт торий және 14 унций болады. Мөлшері,
өзінің энергиясы 1000 тонна тас көмірмен алмастырғандай болады.
XXI ғарысдың техникалық жабдықтану нәтижесінде бұл элементтер, мүмкін,
граниттан өндіріліп, ал гарнит құрамындағы энергия қоры азамат ғұмырының
100 мыңжылдығына жетерліктей. Ал әзірше граниттері құрылыс материалы
ретінде ғана қолданыламыз.
Қызғылт гранит - быдайдай бөлігі, толық кристалды. Қызғылт гранит
құрамында өздік жолған кернейі болады. Шпаттық түсінен оның толық бояуы
тәуелді.
Эпидоттік гранит - Эпидоттік гранит құрамында өзінде натрий қышқылды.
Оның түсі шпаттік бояуы тәуелді. Әшекерлеу тасы ретінде кенінен
пайдаланылады.
Яшма - Тығыз таза емес холцедондық жыныс, бір бөлігінен көбін бояғыш
заттардан түрады. Яшма магмалық тек. Яшманы зергерлік бұйымдарда бағалы
және ақталған тон ретінде қолданылады. Щучье-Бурабай курорттық зонасының
бөлігінде яшма бояғышы (қызыл, жасыл, қоңыр, тарғыл және т.б.)
алуантүрлілі, кейде әсемдігі бойынша атақты Орал және Алтай яшмасына жол
бермейді, П.Л.Дравет ғалым геологтың көрсеткіші бойынша бұл яшмалардың шығу
тегі Балпашсор көлінің аймағы Текекөл көліне жақын, Жаңабай және Айнакөл
көлдерінің арасында.
Пегматиттер - ірі дәмді, сіңірлі дене, интрузия құрамына жақын,
олармен кеңістікте байланысты және олардан пішінімен айрықшаланады,
құрылысымен байланысты және сирек жер асты минералдар қатарымен
ерекшелінеді. Пегматиттер пішіні сіңірлі және линзотекте. Пегматиттер
интрузив жынысында, кровлигнейс және кристалды сланцилер жынысында жатады.
Пегматит гранитінің минералдық құрамы гранит минералының құрамына
ұқсас. Пегамтит слюд-мусковита көзі, сирек кездесетін минералдар - литий,
қолайы, цезий, тантал және ниобийдің қайнар көзі. Пегматит минералы үлкен
өлшемді болуы да мүмкін. Пегматитте түтінді молибденит, таулы хрусталь,
алтынды цитрин, борлы аметист, күгін және ақшыл-жасыл жүзбелі шпат, эпидат,
шеелит және т.б. кездеседі.
Туриалин атауы сингалезтік "турмали" сөзінен кірген. 1703 жылы ол
Голландияда Цейлон аралынан бағалы тастарымен бірге әкелінген. Кристалдары
таяқшалы сипатқа ие. Түсі химиялық қосылысқа тәуелді. Қара түсті турмалин
массасының басымы - бұл шерлы. Зергерлік бұйымында және радиотехникада
қолданылады. Майбалық көлінің жағалауында қара-қоңыр магнезиалды турмалин
түрінде кездеседі.
Бурабай территориясында 90-нан астам әртүрлі минералды тапқан.
Алтын. 1836 жылы Шабақкөл (К.Чебачье) және Айнакөл, Такекөл, Жанабай
және т.б. көлдерінде алына бастады.
Қайнарлы, оңтүстік Балқаш көліне қүйылғаннан және т.б. орындарында
алтынның шыққан көздері табылған. Әлі күнге дейін саналуан іздерінің
өнделуі сақталған.
Платина. Жанасу өзенінде ұсақ алтын табылды. Бурабайда жартылай бағалы
тастар табылды. Сарыадырға шөптес-жасыл хризопроз, көкшіл-ақшыл және сары
халцедон, роговик, жасыл алуантүрлі түстес змеевиктер табылған.
Хризопарз - сирек кездесетін бағалы тас, өзіндік түрлі халцедоннан
турады, түстілігі жасыл түсті никельмен қосылған. Хризопразді мойыншақ,
сырға, жүзік және т.б. бағалы бұйымдарды салып қою үшін қолданылады. Щучье-
Бурабай курорттық зона мынадай құрылыстың материалдармен бай: гранит,
әктас, кірпіштік саз, құм. Әсіресе, Щучье әйнек зауытына маңызды кварцтың
құм қайнар көзі Шортанкөл көлінің жағалауы.
1.6 Рельефі мен жер астыңғы және жер үстіндегі сулар
Айрықша геологиялық және тектоникалық құрылыс аймағын қазіргі рельефке
әсерін тигізеді. Ауданда рельефтің 3 типтік сипаты бар: тапал таулы, үсақ
сазды-құмдақ және жазық. Көкшетау тауы батысқа 35 км-ге созылып құрылған.
Оңтүстік қанаты Щучинск қаласына жақындап, солтүстік Айнакөл көліне
теріліп, Бөлектау тауына келіп бітеді. Жалқұм оңтүстік және солтүстік
арқадан құрылған. Ең жоғарғы нүктесі - Көкше төбесі (Синюха) - Солтүстік
арқасында орналасқан. Оның теңіз деңгейі 887 м, жоғарғы нүктесі оңтүстік
арқа. Бурабай шатқалын сұлу Көкше төбесі ашады. Жоғарғы нүктесі оңтүстік
арқасы -Бурабай тауы - ол орталық биікте орналасқан. Солтүстікте Жекебатыр
тауы массиві бар. Таудың ірі беткейі 45-60°, қабырғалары қарсы кездеседі.
Көкшн төбесінің оңтүстік беткейінен үлкен емес бұлақ ағып жатыр. Әулиекөл
көліне -Иманаевсикий қайнарына келіп қосылады. Таулар, ормандармен
жамылған, ауданға қолайлы микроклимат қүрайды, ауа температурасын жазда
өлшейді, атмосфералық жауын-шашын көтереді, далалық жерлерден қорғайды.
Саңырауқүлақты-ұсаққұмды рельеф Щучье және Әулиекөл көлдерінің өзара
кеңістігін, солтүстік-батыс бөлігін және Көкшетау тауларының солтүстік-
батыс алып жатыр. Бұл рельефтерде шоқы, төбелері және шығыңқы жартастардың
көбейуін сипаттайды. Олардың биіктігі 5-20 м.
Шоқылар мен төбелер - майда сәйкес тәріздес, жартастар үлкен емес,
созылып жатқан жыныс қабатына сәйкес олар бағытталған. Жазықтар жалпақ
рельефтермен сипатталып, магмалық жынысы байқалады. Әдейі әдебиеттерде
мұндай рельефтер пенепленген деген атпен аталады, оның баламасы "жазық"
дегенді білдіреді. Оның түзілуі алдыңғы болған биік таулардың толық
бұзылуының нәтижесінде еді.Бүндай рельеф солтүстікте, батыстан және
оңтүстік-шығыс аймақтарында берілген территорияларда орналасқан. Жазық
тайыз Сарыбұлақ, Қарабұлақ өзендерімен әлсіз мүшеленген, сонымен қатар
жыралар, көлдердің шүңқырларымен. Бұл жерде өте үсақ рельеф формалары
-останцалары, төмпешіктер желдеткіштері, жылғалар, сайлар, кездеседі
(рельеф туралы жазған географ М.Ж.Жандаев "курорт Боровое" кітапшасында,
1891 ж.).
Жер астылық және жер үстілік сулар.
Бейнеленіп отырған территория көп мөлшерлі көлдер мен әлсіз дамыған
өзендерімен сипатталады.
Өзендер. Сулардың негізгі қоры қар жамылғысы болып табылады. Көктем
дік сел сәуірдің 2-ші жартысында басталады және 5-15 күнге созылады. Сел
аяқталғаннан кейін аз сулық арқаларын Сарыбұлақ өзені ғана сақталып қалады.
Қыста ұсақ су арқаларын қар басып қалады. Территорияның біраз бөлігі әлсіз
дамыған өзен жүйесінен айрықшаланады. ¥сақ өзендер және уақытша арналған
қайнар көзінің қорегі 80% қарлы, жауындар және тек 5 %жер асты суына
тәуелді. Бөлек өзендер мен жылғаларды суреттеу төменде келтірілген.
Күркүреуік өзені. (Гронтуха, Гроновая) Әулиекөл көлінің бастама алып
және Айнакөл көліне келіп қүяды. Жіңішке жазықтық ірі жартастары
жағалаулармен ағып өтеді де, бір ортаға келіп бірігеді. Электростанцияның
төменгі жағына өзен ортасы жалпақтанып және қатпарланады. Содан кейін өзен
Айнакөл көліне келіп қүяды. Өзен Әулиекөл деңгейін реттеуші, артық суларды
Айнакөлге тасымалдау үшін қолданылады.
Күркүреуік өзенінің суының химиялық құрамы Боровое көлінің суының
химиялық құрамына ұқсас, ол дегеніміз минерализациясы 0,2 гл аспайда, ал
орташа қаттылығы 1,0-1,5 мгэкв қүрайды. Су гидрокорбонаты класының кальций-
магний топтық фторлы құрамының асуына (4 мгл) жатады.
Сарыбұлақ өзені. Ғасырдың бас жағында Қотыркөл және Әулиекөл көлдеріне
қосылған. Қазіргі уақытта бұл өзен шағын жылғаға айналып, орманды Қотыркөл
көлінің солтүстік-батысының 1,5 км бастау алады. Өзен үзындығы 13 км,
орташа ылғалдығы 9,2° Үзындық екі 0,1-0,3 км. Ол айқан көрінбейді және
қоршаған жергіліктерімен біріккен. Беткейі 2-ден 5 м-ге дейін биіктігі.
Олар жартасты жыныспен және аралас қарағай-қайыңды ормандармен жамылған.
Өзен қоймасын тек төменгі ағыстан және екі 50-60 м. зерттейді. Оның беткейі
тегіс емес жалпы арнаға беткейленген. Олар когалбатпақты шөптермен және
жапырақты ормандармен өсіп жеткен. Арқа екі 1-2 м, тереңдігі 0,1-0,2 м,
ағыс жылдамдығы 0,2-0,3 мсек болады. Төменгі арнасы айқын емес, тереңдігі
0,3-0,4 м-ге дейін жетеді. һзен түбі құмды, ал төменгі ағысы батпақты
өсімдіктерменөскен, ал жағалаулары - бүталы. Селдер тынық кезде орташа биік
көрініс деңгейі 1 м өтеді.
Көктем периодында селдің суының минерализациясы 0,05-0,1 гл қүрайды.
Жазда және күзде бұл көрсеткіштер 0,15-0,2 гл үлғайады. Жалпы қаттылығы
1,2-2,5 мгэкв қүрайды. Судың химиялық құрамына гидрокорбонат класының
кальцийлік тобы жатады. Өзен суларын малдарды суару үшін және шаруашылық
қажеттіліктерде қолданады.
Әулиекөл (Боровое).
Боровое көлінің неліктен Әулиекөл деп атайды. Егер Мемлекеттік
Боровое қорығының еңбектеріне көңіл аударсақ, Алматы, 1948 ж. 7 бетінде
Ақмола және Семей облысының Мемлекеттік мүліктермен және жергілікті орман
орағын басқару құрылысы құрылды, 1915 жылы желтоқсанда Боровое орман
шаруашылығында орналасқан Әулие-көл көліне, Синюха таулар мен жартастарына,
Көкшетау жоталарына табиғи ескерткіштері біліндішешімі қабылданды. Бұл
құжаттан Жартас - бұл Оқжетпес, ал Әулиекөл - бұл қазіргі Боровое көлі
екенін аңғарту қиынға соқпайды. Марқұм жазушы Жанайдар Мусин өзінің Жер
шоқтығы Көкшетау (1989 ж. Алматы) кітабында Боровое көлін Күміскөл
(Серебрянное озеро) деп, Біржан Салдың Мөлт еткен көз жасындай өлеңімен
келіседі. Мөлт еткен жасындай күміс көлім, Майдай ескен қоңыр салқын самал
желім. Мұнда атақты ақын Біржан Сал кез келген өзіне үнаған көлді
Күміскөлін деп теңеуі мүмкін. Мен мысал ретінді тарихи қүжаттарды
келтіреміз. Боровое көлінің тарихи атауы - Әулиекөл (Священное озеро). Шың
мәнінде де, қазақтардың айналасын қоршаған әулие табиғатына (Көкшетау,
Оқжетпес, Жүмбақтас, Айнакөл) Әулиекөл атауы толығымен сәйкес келеді.
Әулиекөл көлі. Көкше тауының шығыс етегінің Көкшетау таулы қыратының
негінде орналасқан. Сулы айнаның көлемі шамамен 11 км2 қүрайды. Көлдің
орташа тереңдігі 3,5 м, аса тереңдігі солтүстік бөлігінде және 7,0 м-ге
дейін жетеді. Көл суының беткейі ашық, тек батыс және солтүстік-шығыс
жағалауларын көгалдармен және қамыстар өскен. Түбі тегіс, ылдиы
солтүстікке, жағалауы құмды және тасты, ортасы лайлы, күшті түңба көлдің
солтүстік 0,5-1,0 м бөлігінде, оңтүстігінде 1,6 м болады.
Көлдің бірнеше үлкен емес шығанақтары бар. Солтүстік-батыс шығанағында
жартасты Сфинкс аралы орналасқан, саңырауқүлақты пішіндес және су 20
метрге биіктеледі. Көлдің оңтүстік-батыс және шығыс жағалауында граниті
болып келеді, судың биіктенуі қүз тәріздес. Шығыс жағалаулары құмды, құмдақ
ені 2-5 м, биіктігі 1,5 м-ге созылып жатыр. Барлық жағалауы қарағайлы
ормандармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz