АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КІРІСІН ЖӘНЕ САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ТАРАУ 1. РЕСПУБЛИКА ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Салықтың мәні: экономикалық белгілері мен қызметтері
... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылу
тарихы ... ... ... ... ... 10
1.3. Акциздер: теория мен практикалық іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 14
ТАРАУ-2. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КІРІСІН ЖӘНЕ САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ЖҰМЫСЫН
ТАЛДАУ.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талда
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық
түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3. Ақмола облысы бойынша акциздерді әкімшелендіру
жағдайы ... ... ... ... ... 29
2.4. Ақмола облысы бойынша салық комитетінің жұмысын
талдау ... ... ... ... ...34
ТАРАУ-3. ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАЛАПТАРЫНА САЙ БЮДЖЕТ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ
АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ПАЙДАЛАНУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ.
3.1. Салықтар: бюджетаралық қатынас пен бюджет процесін бірден-бір қайнар
көзі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Ақпараттық жүйені пайдалануды оңтайландыру жолдары
... ... ... ... ... ... ..37
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ӘДЕБИЕТ ТІЗБЕГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..49
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы салық саласының нарықтық экономикадағы
даму маңыздылығының жаңа заманғы даму жолдары.Салық саласындағы мамандар,
оның ішінде, бірінші кезекте, салық қызметкерлері есепке алудың және есеп
берудің барлық жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру және
салықтың есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа
нормативтік актілерді қатаң сақтаулары керек.
Қазақстан Республикасының Индустриялық-иновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясын іске асыру және салықтық әкімшілендіруді
одан әрі жетілдіру мақсатында салық саясатының негізгі бағыттары болып
мыналар көзделеді:
- Жоғары технологиялық және экспортқа бағдарланған өндірістерді
салықтық ынталандыру;
- Отандық шикізатты терең өңдеу жөніндегі өндірістерді дамытуды
ынталандыру
- Салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттықсервис әдістерінің
көмегімен салықтық әкімшілендіру процестерін одан әрі жетілдіру және
дамыту;
- Салықтық есептіліктің талдау және камералдағы тәсілдері мен әдістерін
дамыту;
- Ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен ақпараттық
өзара іс-қимылдың тиімділігін жетілдіру және арттыру.
Республикада нарықтық қатынастардың дамуына қарай мемлекеттің
шаруашылық еңбектерімен, халықпен, қаржылық институттарымен қаржылық
қатынастардың жаңа формалары пайда болып жатыр. Бұл қатынастар қаржылық,
соның органдарымен, көптеген қаржы-несиелік институттармен, ұлттық
сақтандыру кампаниялармен қызмет көрсетіледі. Нарық қатынастар жағдайында
бұл міндеттер мемлекетпен алушылы-несиелік және салықтық-бюджеттік
құралдарды пайдалану негізінде іске асырылады. Олардың комбинациялары макро
және микродеңгейде норманы пропорцияларды қалыптастыруға және республикада
әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлеттік реттеуді қакмтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Мұндай жағдайда бюджет негізгі қаржы жоспары болып табылады, оның
негізінде экономиканы реттеу жүргізіледі, өйткені бюджетке мемлекеттің
қаржы ресурстарының негізгі бөлігі тартылады.
Республикалық бюджет және жергілікті бюджеттердің арасында салықтар,
алымдар және басқа да төлемдерді бөлу механизмі болып аталады . Қазіргі
таңда жергілікті бюджеттердің кіріс базасының нығаюына қол ұштаспайды. Сол
үшін үкімет жергілікті бюджетке қазіргі таңда салықты бөлудің тұрақты
нормативтерді орнатуды ұсынады. Сонымен қатар түрлі варианттар талқыланады.
Сонымен, бюджеттік қатынастардың формалардың комплекстік қарастыру
бюджетті қалыптастыру механизмінде кіріс түсімдері мен шығыс функциялары
бойынша, оларды реттеу бағдарламалары бойынша екі жүйелерді бөліп алдын
ала белгілейді. Бұл жүйелердің екеуі де біртұтас сияқты жұмыс істеуі тиіс.
Өз кезегінде бюджеттік құралдардың тиімді бағытталуы бюджетке салықтар мен
алымдардың уақытында түсуін қамтамасыз етеді.
Бюджеттік жүйені қайта қалыптастыруды кіріс және шығыс бойынша
комплексінде іске асыру қажет. Осы байланыста республикалық және жергілікті
бюджеттердің, шығыстарын қалыптастыруға, әсіресе бағдарламалық
қалыптастыруға және шығындарды қаржыландыру, сонымен қатар бюджеттік
ұғымдардың арнайы шоттарын таратуға дәйекті көзқарастар бюджеттің кірісін
қалыптастырумен байланыста болуы қажет. Біздің мемлекетімізде бұл процесті
орталықтандыру қадағаланып отыр, ол көбінесе нарықтық экономикада
қалыптасқан субъективті және объективті қиыншылықтарымен байланысты. Бұл
облыстағы көптеген мәселелердің жиынтығын зерттейтін бағыттың актуалдығын
растайды. Оның мақсаты болып бұл облыстағы кейбір жалпы принциптер мен
нақты механизмдерді қабылдауды нәтижелік іс әрекеттер табылады.
Аумақтың бірліктің немесе жергілікті әкімшіліктің фискалды дербестік
мәселесі салықтар мен алымдардың деректі әкімшілігі және жиналушы кім болып
табылады деген мәселе шегінде толық тәуелсіз ретінде қарастырылуы мүмкін.
Мұндай міндеттерді бөлу қай жерде өте тиімді орындалатыны негізінде
анықталуы тиіс. Бірақ жергілікті деңгейдегі жауапкершілік туралы мәселе
егер салық бағаланып және жергілікті жерінде оның тиімді жиналуы мүмкін
болатын кезде ғана қабылдануы мүмкін. Берілген жағдайда мемлекет төмен
тұрған бюджеттерге құралдарды аудару бойынша шығындарды үнемдеуге жағымды
экстерналиялар және локальді (қоғамдық) игіліктерді уақытылы ұсыну кезінде
жергілікті органдарға билікті сену сияқты сондай экстерналиттердің болуын
қарастырады.
Қазіргі таңда жоғары дамыған елдердің өзінде де барлық жағдайда бір
сценарий бойынша дамыған экономикалық дағдарыстың ықпалында қалған, бұл
ықпалдар: ұлттық валютаға алып-сатарлық кертартпалар, банктік жүйе
жағдайының құлдырауы, қор нарығында акция курсының құлауы, инвестициялық
белсенділіктің төмендеуі, экономикалық өсу қарқынының баяулатуы.
Бұл жағдайда республиканың қаржылық тұрақтылығын нығайту үшін бюджетті
қалыптастыруға жаңа көзқарастар, бюджетті ұйымдастырудың жаңа концепциялары
қалыптасты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 19 наурыз 2004
жылғы Қазақстан халқына жолдауында, өткен жыл ұлттық экономиканы дамыту
жоспарында бізге сенімділік пен оптимизмді қосты. Соңғы төрт жылда жалпы
ішкі өнімнің көлемінің жиынтығы 50% құрады, деп атап көрсетті.
Қазақстан өзінің ұзақ мерзімді Қазақстан-2030 стратегиясына мақсатты
дамуды жалғастырып келе жатыр. Қазіргі таңда дүниежүзілік қоғамдастықта
Қазақстанның бәсекеге қабіліттілігі туралы, біздің экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі және Қазақстандықтардың – ғалымдардың, менеджлерлердің,
бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселе тұр. Ал бұл мәселені шешу үшін экономикалық сол сияқты әлеуметтік
салада европалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісу қажет.
Әрі қарай бұл межеге жету үшін ол 2010 жылға дейін елдің дамудың
негізгі болашақты мақсаттарын белгіледі.
Экономика біздің дамудың басты артықшылық болып қалады, ал
экономикалық өсудің максималды жоғары қарқынына жетуі – негізгі міндеті
болып саналады. Біз оған жетуді экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігі
арқылы, елдің 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес жетеміз.[1, 4б]
Сол үшін 2005 жылдың экономикалық дамудың басты бағыттары келесілер
болу керек:
- Жүйелі реформалар және дебюрократиялау арқылы әрі қарай экономиканы
ырықтандыру (либерализация) және бәсекені дамыту;
- Қазақстан экономикасының ашықтығын нығайту;
- Ауылды дамыту бағдарламасын ісін асыру;
- Инфрақұрылымды дамыту.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне жетуі тек оны
дүниежүзілік экономикаға біріктіру жағдайында болуы мүмкін. Экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау, ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланылады.
Экономиканы дамыту, халықты әлеуметтік қорғау және азаматтардың өмір
сүру деңгейінің жоғарылануы облысында белгіленген міндеттерді ұқыпты шешу
үшін әрі қарай бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және барлық деңгейдегі
бюджеттік құралдарды тиімді, ұтымды пайдалану қажет.
Белгіленген тақырыптың актуальділігі келесімен қорытындыланады, салық
салу жолында мемлекеттік бюджетке кәсіпорындар мен азаматтардан қаржы
құралдары өндіріліп алынады және тауарлар мен қызмет қажет етуді іске асыру
және өндіріс талаптары реттеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жоғарыда аталған мәселелерді Ақмола
облысының нақты салықтық түсімдер көрсеткіштері мысалында зерттеу және
салықтық түсімдерді молайту жолдарын қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
-салықтар мөлшерінің көлемі, салықты төлеу тәртібі,
- салықтар бойынша жеңілдіктер мен шегерімдер күрделі
жұмасалымдарға,
- қозғалмайтын мүлікті сатып алуға, негізгі өнідіретін қорларды
инвестициялауға, базалы қағаздарды сатып алу және басқа
операцияларға саралауға жағдай жасайды.
Жұмыс барысында отандық және шет елдік ғалым – экономистердің
еңбектері, Қазақстан Республикасның статистика агенттігінің ақпараты,
Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
ТАРАУ 1. РЕСПУБЛИКА ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Салықтың мәні: экономикалық белгілері мен қызметтері.
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды.[2, 45б]
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықтық төлемдер мағынасына терең ену үшін салық салудың негізгі
принциптерін белгілеп алу қажет. Сапа, экономикалық тұрғыдан салық салу
жүйесінің қайсы болса да қолайды. Олар Адам Смитпен төрттік жағдай (ереже)
формасында қалыптастырылып, кейін классикалық принциптерге айналып олармен
кейінгі авторлар да келіскен. Олар келесіге келіп тіреледі.
1. Мемлекет адамдары үкіметтің шығындарын жабуға мүмкіндігінше қатысуы
керек, яғни үкімет қорғанысы астында пайдаланып жатқан табысына сай.
Бұл тәртіпті сақтау немесе оған бағынбау былай айтқанда салық салудың
теңдігіне немесе теңсіздігіне алып келеді.
2. Әрбіреуі мсіндетті түрде төлейтін салық өздігімен емес, нақты
белгіленген болуы тиіс. Салықтың мөлшері, уақыты және төлеу әдісі
төлеушінің өзіне сияқты басқаларға да түсінікті және мәлімді болуы
керек.
3. Әрбір салық түрі төлеушіге ыңғайлы түрде және уақытында алынуы керек.
4. Әрбір салық түрі
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған. Салық
салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. Салық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. Табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. Салық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. Салық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. Салық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. Салық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді, және
салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Жалпы берілген аймақта өткізіліп жатқан қайта құру салықтар мен
алымдар жүйесінің бұтақтану сипаттамасын алып жүр, бірақ оларды нақты
өмірге мемлекетпен жақындатуды қолданып отыруды айтып өткен жөн.
24 сәуір 1995 жылы №2235 шыққан Салық және бюджетке түсетін басқа да
міндетті түсімдер туралы заңдық күші бар Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы шыққаннан бері үлкен көлемде толықтырулар мен
түзетулер енгізілген.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер көздерінің,
жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті түрде түсініктер
енгізілген.[3. 12б]
Салық дегеніміз не екен? Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар
негізінде мемлекетпен өткізілетін заңды және жеке тұлғалардан міндетті
түсімдер мен алымдар.[4,112б.] Қазақстан ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық
ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл жоғары мемлекеттік билік
органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты белгіленетін міндетті,
төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар әрдайым өкілеттік
органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп алынады, мемлекеттік
бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу жолымен мемлекеттің
кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған барлығынан
жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс көзқарас
ұсынады.
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салық – ол мемлекеттік органдар қызметін қамтамасыз ету мақсатында
заңды және жеке тұлғалардан алынатын мемлекетпен белгіленген міндетті
төлем.
Салықтың экономикалық белгісін қарастырайық.
1. – Салық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына
шеттету.
2. – Салық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке
және солай ғана.
3. – Салық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
4. – Салық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің
субъектісіз (яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы
мұндай жағдайда ешкімнен ақша ала алмайды.
5. – Салық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою
принципі бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік
актілерде әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады
(табыстан пайыз түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде).
Салықтың анықталған көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын
қалыптастырады, салық төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек
екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен бірге
алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер.[5, 13б.]
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Ұсынылған түрлі салықтарды сипаттай келе тура және жанама түрле,ріне
бөлінетіндерге тоқталып кетейік.
Тура салықтар мүлік табысына тікелей белгіленеді. Олар өз кезегінде
нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты – салық төлеушінің жеке түрі есептелмейді және салық салу
объектісінің дерек табысына, мүліктің жағдайынан және субъектті жайына
байланысты.
Нақты салықтар – бұл мүлікке деген салық. Немесе салық төлеушінің өзі
емес тура оның табысы немесе мүлігі салынады, яғни мүлікті сату, сатып алу
немесе иемдену. Бұл салықтың ерекешелігі, ол салық төлеушінің қаржы
жағдайын есепке алмады.
Жеке – салық салу объектісі болып мүлік болмайды, ол салық салу
төлеушінің есептелген табыс немесе пайдасының бір бөлігі болатын салықтар
түрі (халықтан жеке салық, мүлік салығы және басқалары).
Жеке салықтар тек қана халық табысына салынады, олар салық төлеушінің
төлеу қабілетін есепке алуы тиіс. Мысал болып салықтардың классикалық
түрлерінің бірі болып табыс салығы болуы мүмкін. Табыс салығын,а арналған
Қазақстан Республикасының бірінші заңы 1991 жылы желтоқсанның 24 күні
шықты. Ол Қазақ ССР Заңына енгізілген өзгертулер туралы, Қазақ ССР
азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс
салығы туралы.
Жеке және нақты салықтар арасындағы айырмашылық салық жүйесінде салық
ауыртпашылығын бөлудің теңдігі мен әділдігі көзқарасынан анықталатын
мағына. Осы критерия бойынша нақты салықтар салық төлеушілердің жеке
жағдайын есепке ала отыратын жақсы әзірленген жеке салықтарға шегінімді.
Сондықтан жеке салықтарды кең пайдалануға бағытталуы дұрыстау болар.
Салық төлеуші салық көзінен төлейді – материалды қордан, адам салық
төленеді (еңбек немесе кәсіпкерлік қор). Салықты төлеудің екі тәсілі бар:
табыстан және капиталдан. Экономика көзқарасынан олардың қайсысын қолдану
мақсатты екенін айтуға болмайды, өйткені әрбір жеке жағдайды барлық
экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-саяси жағдайлардың жиынтықтар
негізінде шешу керек. Салық теориясында салық бірлігі түсінігі бар – бұл
салықты есептеу негізіне жатқызылған салық объектісінің бөлігі. Мысалы,
табыс салығында салық бірлігі – теңге, рубль немесе марка: жер бойынша – 1
гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек, 1 қорап шылым.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылу тарихы.
Әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесі баяу, көптеген жылдар бойы
дамыған. Қазақстанда салық жүйесін құрудың ұзақ эволюциясына уақыты жоқ
және болған жоқ, ұлттық экономиканың құрылуы мен дамуының тездігі қажет.
Бірақ Қазақстан бір кезең уақытында толық қанағаттандырылатын және қазіргі
таңдағы салық жүйесіне көшу мүмкін емес. Бұл мақсатқа жету үшін салық
төлеушілерге сияқты салық ұйымдарына да келіп жатқан өзгертулер бойынша
оларды түсінуге уақыт бере отыра кезең бойынша жүруі керек. өйткені бір
мезгілде қажетті өзгерістерді енгізу мүмкін емес, белгілі бір кезектілі
болуы керек.
Белгіленген тәртіпте төленетін салықтардың, алымдардың, баждар мен
басқа да төлемдер жиынтығы салық жүйесін құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуын келесі
кезеңдерге бөлуге болады:
1994 – 1995 жылдағы кезең – бірінші кезең, 1996 – 1999 жылдағы –
екінші кезең, жаңа салық жүйесін құру кезеңі.
Бірінші кезеңде 1994 – 1995 жылы салық жүйесінің базалық негізіне
енгізілетін салық кодексі қарастырылған және іске қосылған.
1995 жылғы сәуір айында жаңа салық заңдылығын қабылдау алдында
Қазақстанда жағдай өте ауыр болған. Мүлдем істемеген немесе толық емес
жұмамен немесе үлкен үзіліспен істейтін 60%-ға дейін өндірістік
кәсіпорындар банкротта болды. Жалпы барлық төленбегендер, мемлекеттік
бюджетте үлкен тапшылық (өйткені қазынаға салықты ешкім төлемейді).
Республикада қанша салық бар екенін ешкім анық білмейді. Бірінші
берілгендері бойынша олар 43 (олардың ішінде жалпы мемлекеттік 16, міндетті
жергілікті 10, 17 рұқсат етілген жергілікті), басқалары бойынша 47 салықтар
(және әртүрлі қорларға 8 түрлі аударымда). Салық салудың схемасын игілік
өндірушіге емес, сол тауарларды сатқандарға немесе тауар астына
инвестицияларды қаржыландыруды бөлгендерге өте тиімді жағдайға қойды.
Үкімет, жаңа салық кодексін қабылдау отырып, өз алдына келесі
мақсаттарды қойды:
1. Жеңілдету, қарама-қайшылықтарды жою;
2. Оны Қазақстан Республикасының территориясының барлығында біртұтастыққа
айналдыру; іскерлік активті етимулды төмендетпеу үшін, салықтардың
барлық ставкаларын анықтап алу үшін: жерге, мүлікке, жеке тұлғаларға,
ренттік төлемдер және басқаларды анықтау үшін салықтар көлемін 40-45%-
ға дейін, ал азаматтардың табыс салығынан 40%-ға дейін қысқарту
ойластырылған.
Ең бастысы жаңа тиімсіз салықтарды енгізу аяқталуы тиісті Республика
Үкіметінің, Қаржы Министірлігінің және басқа да мемлекеттік құрылымдардың
тапсырмасы бойынша бірнеше альтернативті Салық туралы кодекс проектісі
әзірленіп дайындалған. әзірлеушілердің, практиктердің және ғалымдардың
бекітуі бойынша үкіметтік жоба принциптері келесілер: әділеттілік, яғни
бір салық төлеушілердің есебі арқасында жеңілдіктерді бермеу, экономикалық
бейтарап және жайлылық, салық ставкаларының салғастырымдылығы, ол
республикада және басқа елдердегі серіктестердің салықтарында бір тауар
түріне ғана үлкен даму боламс үшін. Соынмен қатар салық төлеуші және сол
сияқты салық қызметтерінің заңды бұзғаны үшін міндеттерін қаталдататын
салық салудың прогрессивті-регрессивті пішіндері ойға шығарылды, салық
милициясы құрылды.
Салық қатынастары практикамен нығайланды. Қазақстанда 1995 жылғы 1
шілдеден жаңа Салық Кодексі іске қосылды. Ол барлық әлем кеңістігінде
қабылданған құқықтық параметрлерде негізделген және біздің экономикамыздың
жедел түрде нарықтық қатынастарға бейімделуге мүмкіндік беретін ішкі құқық
базасының құрылуын қолдайды және де мемлекеттің жалпы мүдделеріне жауап
береді. Жаңа қағидалы салық қатынастарының механизмін қосу – Қазақстандағы
сәйкесінше қысқа нарық реформасының тарихында басты жүйесі. Заң мен оны
іске асыру жолының арасында ұзақ уақыт болады. Бірақ ол заң өмірге енбейтін
жағдай да болады. Қазақстанда салық заңдылығын бақылау жүйесінің әр қарай
дамуы мақсатында 1991 жылы Назарбаев бойынша мемлекеттің салық қызметі
құрылған. 1995 жыл бірінші бесжылдықта ең революциялы болды – Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесінің радикалды қайта қалыптастыруды
зерттеулердің үлкен жылы.
Сонымен, 1995 жылдан – салық саясатында қайта құрылу жылы - салық
жүйесі өзгере бастады, бірақ жетілдірілгенге әлі көп-көп өзгертулер қажет
етеді. Салық салудың өзгеруі 1996 жылда да қиын болған экономикалық нақты
жағадйынан туды. Тек қаңтар айындағы жалпы барлық салықтар мен түсімдердің
жеткіліксіздігі 4,8 млрд. теңгеге өсті, бірақ 1995 жылдың 1 шілдесінен
бастап салық базасын кеңейтуге жағдай туды (бюджетке жаңа түсімдер), салық
қызметтерінің барлық бөлімшелерінде жұмысының тактикасын оңтайландыруға
және стратегияны белгілеуге мүмкіндік пайда болды.
Құқық қорғау және басқа да экономикалық ведомстволармен
ынтымақтастықты жандандыру. Салық кодексі механизмі әрекетке түсті. Кем
дегенде оның өмірге енуі, күндегі практикаға енгізілуі керек. Сол үшін 1996
жылдың басында салық қызметі салық реформасын қолдап және дамытуға
бағытталған 10 нұсқалар, Үкімет қаулысының 18 жобаларын, Президенттің
бұйрығының 4 жобасы дайындалған. Олардың негізгі мақсаты: бюджет кірісін
қалыптастыру, экономикалық бейтараптандыру, жүйенің өзінің әділдігі мен
жеңілдігі. Кірісті өнумен байланысты барлық шығындар алынатын жылдық
жиынтық кіріс түсінігі пайда болды. Негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарының тәртібі айтарлықтай жеңілдетті. Кәсіпкерлер, кәсіпшіліктер,
қаржыгерлер мен аграршілдер жоғары тұрақты қызметіне мүмкіндік алды:
кәсіпкерліктене шығындарды бес жыл уақытына дейін аудару шешілді.
1996 жылы екі дүркін салық салудан бас тарту туралы ТМД елдерімен екі-
жарты салықтық конвенция аяқталу бойынша жұмыс жалғастырылды. 1996 жылдың
қараша айында салық салуға арналған мемлекеттік қызметкерлердің табыстары
мен мүліктерінің мөлшері туралы Президенттің үкімі шықты.
1997 жылдың соңында бюджетке түсетін салықтар аз және фискалды
қызметкерлердің жағдайды өзгерту мүмкіншілігінің тиімділігі аз. Бұл туралы
өкімет отырысында айтылып өтті, онда салықтың түсімі және бюджетке түсетін
міндетті төлемдер, зейнетақы және басқа да қорлар туралы сонымен қатар
Мемлекеттік салық комитетімен ұсынылған ағымдағы 1997 жылы 10 ай үшін салық
полициясының жұмысы туралы есеп берді.
1997 жылғы 1 қараша айында жалпы республика бойынша салықтар мен басқа
да міндетті төлемдердің болжалып отырған санынан 89% жиналды, 13,5 млрд.
тенге алынбай қалған. Негізінен заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы,
акциздер төлемінің жеткіліксіздігінен. Бұл құбылыстың себептері анық:
төлемеу дағдарысы, салық төлеушілердің өзінің шығындарын жиынтық шығын
арқылы өтеуді мүмкіндік беруі, тұрақсыз кәсіпорындардың санының көлемі.
Әрине, салық қызметі қол сұғып отырған жоқ. Тек салық прлициясымен 1997
жылдың басынан 22311 объект тексерілді, соның ішінде 18 мың әртүрлі салық
заңдылығын бұзушылығы анықталады. Қысқа мерзім ішінде салық полиция
басқармасымен бірлескен жұмыс нәтижесінде жасырынды түрде миллиардттаған
теңге ақша құралдарының айналымы өндірілді. Тағы да бірнеше шаралар
қолданылады: акцизді өнім шығаратын кәсіпорындарда акцизді посттар құрылуы,
жаңа шоттар алудың тәртібінің қатаюы (есеп беру және ссудалық).
1998 жылдың аяғына қарай толық көлемде нарық экономикасы шартына жауап
беретін салық жүйесі құру бойынша жұмыс аяқталды (Қазақстан Республикасы
1996-1998 жж. Салық жүйесінің құрылуының екінші кезеңі).
Қазіргі кезде Қазақстанда салық базасын анықтаудың және салық есебінің
жүргізілуі не жеңілдетілген жүйе енгізілген.
Салық салу жүйесінде басты мағынаны салықтық және бухгалтерлік есепті
нақты ұйымдастыру бейімдейді, олардың негізінде табыспен байланысты олардың
өзара байланысы жатыр.
Табыстардың бүгінгі құрылымы алуан түрлі. әсіресе, кәсіпкерлік
қызметтен алынатын табыс қана:
1. – басқармалық және қаржылық қызмет көрсетуден алынатын табыс; егер ол
Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан тұрақты
мекемелерге аударым сияқты есептелсе.
2. – Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан тұрақты
мекемелермен алынатын табыс.
3. – Қазақстан Республикасының тауарларды сатудан түскен табыс;
4. – Жұмыс пен қызмет көрсету түрлерінен түскен табыс, егер ол Қазақстан
Республикасының территориясында орналасқан тұрақты мекемелерге немесе
қазақстан Республикасын резидентіне шегерімдер сияқты есептелсе.
5. – Табыстың басқа да түрлері.
Айтылып өткен барлық табыстардың алуан түрлілігін сипаттай отырып,
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыстарын айыру жөн.
1. Заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы.
2. Қосымша құн салығы.
3. Акциздер.
4. Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын құнды қағаздар эсмиссиясын тіркеу үшін
және акция эмиссиясының сәйкестендірілген ұлттық нөмірді алу үшін
алымдар.
5. Әдейі төлемдер және жер қойнауын пайдаланушыларға салық.
6. Әлеуметтік салық.
7. Қазақстан Республикасының территориясы арқылы автокөлік құралдарының
өтуі үшін алымдар.
8. Жер салығы.
9. Біріңғай жер салығы.
10. Заңды және жеке тұлғалардан мүлік салығы.
11. Көлік салығы.
12. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың тіркеуге
алғаны үшін алымдар.
13. Бөлек қызмет түрлерімен айналысқан құқығы үшін лицензиялы алым.
14. Аукциондық сатудан алымдар.
15. Нарықта тауарларды сату құқығы үшін алымдар.
16. Қазақстан Республикасының радиотолқын ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемдер.
17. Заңды және жеке тұлғалармен өздерінің тұлғалық атауында, қызмет
көрсету белгісінде, тауарлар белгісінде Алматы қаласының символын
пайдаланғаны үшін алымдар.
медициналық мекемелер акциз төлеушілер болып табылады.
3. Акциздер: теория мен практикалық іске асыру
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға сондай-ақ ойын бизнесіне
акциз салынады.
Акциздерді төлеушілер:
Заңды тұлғалар және Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін
тауарлар өндіретін;
бензинмен (авиация бензинін қоспағанда), дизель отынымен көтерме және
бөлшек сауданы жүзеге асыратын;
Қазақстан Республикасының аумағына акцизделетін тауарларды импорттайтын;
Қазақстан Республикасының аумағында ойын бизнесін жүзеге асыратын жеке
тұлғалар акциздерді төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында акцизделетін тауарлар және ойын
бизнесін жүзеге асыратын өз филиалдары, өкілдіктері және өзге де
оқшауланған құрлымдық бөлімшелері үшін, олардың орналасқан жері бойынша,
Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттерге акциздер төлеуді жүзеге асырады.
Тәркіленген, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен иесіз және
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарлар бойынша, сондай-
ақ қолданылып жүрген заңдарға сәкес Қазақстан Республикасының аумағында ол
бойынша бұрын акциз төленбеген тауарлар бойынша аталған тауарларды сатуды
жүзеге асыратын тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген немесе Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарлар акцизделетін тауарлар болып
табылады. Оларды төменгі топтамадан көруге болады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) арақ;
3) ликер-арақ өнімдері;
4) күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5) шарап;
6) коньяк;
7) шампан шарабы;
8) сыра;
9) шарап материалдары;
10) темекі өнімдері;
11) құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12) бекіре мен қызыл балық, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, бекіре
мен қызыл балықтан және уылдырықтан дайындалған жеңсік тағамдары ;
13) алтынан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
14) хрусталь бұйымдар, жарық беретін хрусталь приборлар;
15) бензин ( авиация бензинінен басқасы), дизель отыны;
16) жеңіл автомобильдер (мүгедектерге арайы арналған қолмен
басқарылатын автомобильдерден басқасы) ;
17) атыс және газ қаруы (мемлекеттік өкімет органдарының мұқтажы үшін
сатып алынғандардан басқасы);
18) өңделмеген мұнай, газ конденсатын қоса алғанда;
19) электр қуаты.
Акциз ставкаларын тауардың құнына немесе белгіленген мөлшерде заттай
күйіндегі физикалық көлеміне шаққанда пайызбен Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген акцизделетін
тауарларға аталған акциз ставкасы оның құрамында таза (жүз пайыздық)
спирттің бөлу мөлшеріне байланысты белгіленуі мүмкін.
Еліміздің аумағында өндірілетін және өткізілетін акцизделетін
тауарлардың салық салу объектісі келесілер:
1) акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және өндірген және ыдысқа
құйылған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай операциялары:
акцизделетін тауарларды өткізуі;
акцизделетін тауарларды алыс – беріс негізінде ұқсатуға беруі;
алыс-беріс, оның ішінде акцизделетін шикізат пен материалдарды ұқсату
өнімдері болып табылатын акцизделетін тауарларды беруі;
жарғылық капиталға жарнасы;
заттай ақы төлеген кезде акцизделетін тауарларды пайдалануы;
тауар өндірушінің акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық
бөлімелеріне тиеп жөнелтілуі;
тауар өндірушілердің жасап шығарған және өндірген және ыдысқа
құйылған тауарларды өздерінің өндірістік мұқтаждарына пайдалануы;
2) бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда ) және дизель отынын
көтерме саудада өткізуі;
3) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда ) және дизель отынын
бөлшек саудада өткізуі;
4) тәркіленген және иесі жоқ, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке
өткен және мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделген тауарларды
өткізуі;
5) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруы;
6) лотереяларды ұйымдастыруы және өткізуі;
7) акцизделетін тауарлардың, акциз алымы маркаларының бүлінуі,
жоғалуы акциз алынатын объект болып табылады.
Барлық жағдайларда акцизделетін тауарларды сатып алушыларға тиеп
жөнелту күні операция жасалған күн болып табылады.
Акциздердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуі үшін жауапкершілік
салық төлеушілерге жүктеледі.
Салық төлеуші тиісті салық қызметі органдарына есепті айдың әрбір он
күні үшін төленуге жататын акциздер сомасын көрсетіп, есепті айдан кейінгі
айдың он бесінен кешіктірмей ай сайын декларация тапсыруға міндетті.
Акциз төлеу акциз төлеушінің тіркелген жері бойынша жүргізіледі.
Құрылымдық бөлімшелері бар акциз төлеушілер, егер олар:
1) акцизделетін тауарларды өндіруді немесе оларды құюды;
2) бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын
көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын болса, көзделген тәртіппен
құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша акциз төленеді.
Салық төлеушілердің құрылымдық бөлімшелері үшін акцизді есептеу мен
төлеу тәртібі:
1. Құрылымдық бөлімшелері бар акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелерді
олардың орналасқан жері бойынша салық органдарында тіркеу есебіне қоюға
және өзінің құрылымдық бөлімшелерін тіркеу есебіне қойғаны туралы өзі
тіркелген жері бойынша салық органына хабарлауға міндетті.
2. Құрылымдық бөлімшелері үшін төленуге тиіс акциз сомасы әр құрылымдық
бөлімше бойынша жасалған құрылымдық бөлімше жөніндегі акциз есебі негізінде
анықталады.
3. Акциз есебін құрылымдық бөлімшелер бойынша жасаған кезде акциз
салынған және салық кезеңі ішінде құрылымдық бөлімшелер жүргізген
операциялар ескеріледі.
4. Акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелері үшін төлеуге тиіс акциз
сомалары бойынша есепті құрылымдық бөлімшенің тіркелген жері бойынша салық
органына белгіленген мерзімдерде табыс етуге міндетті.
5. Ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, құрылымдық бөлімшелер үшін акциз
төлеуді акциз төлеуші заңды тұлға тікелей өзінің есеп шотынан төлейді
немесе ол құрылымдық бөлімшеге жүктеледі.
Жеке кәсіпкер, ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, акциз төлеуді өзі
қызметін жүзеге асыратын жері бойынша жүргізеді.
Акцизді төлеуге қатысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Салық декларациясы әрбір салық кезеңі аяқталған соң,салық кезеңінен
кейінгі айдың 15-інен кешіктірмейсалық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша
салық органдарына акциз жөніндегі декларация табыс етуге міндетті.
Құрылымдық бөлімшелер үшін акциз бойынша есеп-қисаптар салық органына
салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей табыс етіледі.
Қазақстан Республикасы аумағына импортталатын акцизделетін тауарлардың
салық базасы келесілер:
1. Тұрлаулы акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарларды
Қазақстан Республикасының кеден аумағына импорттау кезінде салық базасы
импортталатын акцизделетін тауарлардың заттай түрдегі көлемі ретінде
белгіленеді.
2. Адвалорлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарларды
импорттау кезінде салық салынатын база импортталатын акцизделетін
тауарлардың Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалатын
кедендік құны ретінде анықталады.
Импортталатын акцизделетін тауарларға акциз төлеу мерзімдері
1. Импортталатын тауарларға акциздер Қазақстан Республикасының кеден
заңдарында кеден төлемдерін төлеу үшін белгіленген күні төленеді.
2 Таңбалануға тиісті импортталатын акцизделетін тауарларға акциздік
алымы маркаларын алған күнге дейін немесе алған күні акциз төленеді.
Акцизделетін тауарларды іс жүзінде импорттауды жүзеге асыру кезінде
акциз сомасы нақтылануға тиіс.
Акцизден босатылған акцизделетін тауарлардың импорты келесілер:
1. Жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен нормалар
бойынша импорттайтын акцизделетін тауарларына акциз төленбейді.
2. Төмендегі тізіп көрсетілген импортталатын тауарлар:
1) жол бойы бағытында және аралық аялдама пунктерінде
халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалану үшін
қажетті, сондай-ақ аварияны жою үшін шет елден сатып алынған акцизделетін
тауарлар;
2) Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өткізгенге дейін
бүлінуі салдарынан бұйым және материал ретінде пайдалануға жарамсыз болып
қалған тауарлар;
3) Шетелдік дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктердің
ресми пайдалануы үшін, сондай-ақ осы өкілдіктердің дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің, олармен бірге тұратын отбасы
мүшелерін қоса алғанда, жеке пайдалануы үшін әкелінген және Қазақстан
Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарға сәйкес
акцизден босатылатын тауарлар.
ТАРАУ-2. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША БЮДЖЕТ КІРІСІН ЖӘНЕ САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен
шығыстар ҚР бюджет кодексі, ҚР салық кодексі заңдары мен реттеледі және
кіріс түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
Кесте 2.1.1Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімін талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2004ж %
2002ж 2003ж
Казахстан республикасы
– сомасы 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
с. і.
Ақмола облысы. 16961 19930 28522 168,2 143,1
ішінде
ҚР салықтық түсімдері 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
Ақмола облысы. 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2004 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2003 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
Кесте 2.2.2Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж Өзгерістер,
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2002ж 2003ж
ҚР кірісі – 847821 100 1128316100 1331282 100 * *
сомасы
с. і. 792566 93,5 107086694,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
Салықтық
түсімдер
ішінде 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
Ақмола
облысының. 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
кірісі – сомасы
с. і.
салықтық
түсімдер
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, республика бойынша Қазақстан Республикасының
кірісі 2002 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2002
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2003 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2004 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни2004 жылы салықтық түсімдер үлесі 2002
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2003 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2002 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2003 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2004 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2002 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі
және басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы
бойынша міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге
бөлінеді.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың
құрылымын зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу
арқылы іске асырылады.
Кесте 2.2.3Ақмола облысы бойынша міндетті төлемдерінің түсімін талдау,
млн. тг.
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж. Ауытқу Өсім %
( +,- )
жоспар нақты жос-панақ-тыжоспар2003
р
Республикалық
кіріс 6745,3 8302,8 8290,2 9201,9 911,7 899,1 110,9 110,8
Жергілікті 7969,5 9614,3 11048,111100,4 52,3 1486,1100,5 119,2
кіріс 14714,817917,119338,320302,3 964,0 2385,2105,0 113,3
ҚОРТЫНДЫ
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, 2003 жылы Ақмола облысы бойынша жалпы кіріс
17917,1 миллион теңгені құраса, оның 8302,8 миллион теңгесі республикалық
кіріс қорына кірді де, 9614,3 миллион теңге жергілікті бюджетке тиісті
болды. Жалпы Ақмола облысы бойынша көрсетілген жылдар бойында міндетті
төлемдердің түсім көлемі өсіп келеді. Егер 2003 жылы жалпы төлем түсімі
17917,1 миллион теңгеден 2004 жылы 20302,3 миллион теңгеге өсіп, өсу
қарқыны 113,3 % құраған, ал жоспар 105,0 % орындалған.
Республикалық кіріс төлемдері бойынша жоспар 110,9 % орындалып, нақты
сомасы 2004 жылы 9201,9 миллион теңгені құрады. Бұл 2002 жылмен
салыстырғанда 899,1 миллион теңгеге артты.
Жергілікті кіріс бойынша міндетті төлемдер түсімі 2003 жылы 9613,4
миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1486,1 теңгеге өсіп, нақты көлемі 11100,4
миллион теңгені құраған. Бұл ретте 2004 жылдың жоспары 100,5 % орындалып,
52,3 миллион теңге түсіп жоспар межесінен артық түскен. Жалпы 2003 жылмен
салыстырғанда 2004 жылы республикалық кіріс бойынша түсімдер 110,8 %,
жергілікті кіріс бойынша 119,2 %, барлығы 113,3 % өскенін көреміз.
Жоғарыда аталған түсімдердің сапалық құрамын зерттеу мақсатында
төменгідей кестені құру қажеттілігі туындады.
Кесте2.2.4Ақмола облысы бойынша міндетті төлемдерінің түсімінің
құрылымы, млн. тг.
2004ж. Өзгерістер
Көрсеткіш 2002ж 2003ж пункттар
тер (+ , -)
жоспар нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ТАРАУ 1. РЕСПУБЛИКА ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Салықтың мәні: экономикалық белгілері мен қызметтері
... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылу
тарихы ... ... ... ... ... 10
1.3. Акциздер: теория мен практикалық іске
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 14
ТАРАУ-2. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША САЛЫҚ КІРІСІН ЖӘНЕ САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ ЖҰМЫСЫН
ТАЛДАУ.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талда
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық
түсімдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3. Ақмола облысы бойынша акциздерді әкімшелендіру
жағдайы ... ... ... ... ... 29
2.4. Ақмола облысы бойынша салық комитетінің жұмысын
талдау ... ... ... ... ...34
ТАРАУ-3. ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАЛАПТАРЫНА САЙ БЮДЖЕТ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ
АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ПАЙДАЛАНУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ.
3.1. Салықтар: бюджетаралық қатынас пен бюджет процесін бірден-бір қайнар
көзі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2. Ақпараттық жүйені пайдалануды оңтайландыру жолдары
... ... ... ... ... ... ..37
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ӘДЕБИЕТ ТІЗБЕГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..49
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы салық саласының нарықтық экономикадағы
даму маңыздылығының жаңа заманғы даму жолдары.Салық саласындағы мамандар,
оның ішінде, бірінші кезекте, салық қызметкерлері есепке алудың және есеп
берудің барлық жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру және
салықтың есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа
нормативтік актілерді қатаң сақтаулары керек.
Қазақстан Республикасының Индустриялық-иновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясын іске асыру және салықтық әкімшілендіруді
одан әрі жетілдіру мақсатында салық саясатының негізгі бағыттары болып
мыналар көзделеді:
- Жоғары технологиялық және экспортқа бағдарланған өндірістерді
салықтық ынталандыру;
- Отандық шикізатты терең өңдеу жөніндегі өндірістерді дамытуды
ынталандыру
- Салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттықсервис әдістерінің
көмегімен салықтық әкімшілендіру процестерін одан әрі жетілдіру және
дамыту;
- Салықтық есептіліктің талдау және камералдағы тәсілдері мен әдістерін
дамыту;
- Ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен ақпараттық
өзара іс-қимылдың тиімділігін жетілдіру және арттыру.
Республикада нарықтық қатынастардың дамуына қарай мемлекеттің
шаруашылық еңбектерімен, халықпен, қаржылық институттарымен қаржылық
қатынастардың жаңа формалары пайда болып жатыр. Бұл қатынастар қаржылық,
соның органдарымен, көптеген қаржы-несиелік институттармен, ұлттық
сақтандыру кампаниялармен қызмет көрсетіледі. Нарық қатынастар жағдайында
бұл міндеттер мемлекетпен алушылы-несиелік және салықтық-бюджеттік
құралдарды пайдалану негізінде іске асырылады. Олардың комбинациялары макро
және микродеңгейде норманы пропорцияларды қалыптастыруға және республикада
әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлеттік реттеуді қакмтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Мұндай жағдайда бюджет негізгі қаржы жоспары болып табылады, оның
негізінде экономиканы реттеу жүргізіледі, өйткені бюджетке мемлекеттің
қаржы ресурстарының негізгі бөлігі тартылады.
Республикалық бюджет және жергілікті бюджеттердің арасында салықтар,
алымдар және басқа да төлемдерді бөлу механизмі болып аталады . Қазіргі
таңда жергілікті бюджеттердің кіріс базасының нығаюына қол ұштаспайды. Сол
үшін үкімет жергілікті бюджетке қазіргі таңда салықты бөлудің тұрақты
нормативтерді орнатуды ұсынады. Сонымен қатар түрлі варианттар талқыланады.
Сонымен, бюджеттік қатынастардың формалардың комплекстік қарастыру
бюджетті қалыптастыру механизмінде кіріс түсімдері мен шығыс функциялары
бойынша, оларды реттеу бағдарламалары бойынша екі жүйелерді бөліп алдын
ала белгілейді. Бұл жүйелердің екеуі де біртұтас сияқты жұмыс істеуі тиіс.
Өз кезегінде бюджеттік құралдардың тиімді бағытталуы бюджетке салықтар мен
алымдардың уақытында түсуін қамтамасыз етеді.
Бюджеттік жүйені қайта қалыптастыруды кіріс және шығыс бойынша
комплексінде іске асыру қажет. Осы байланыста республикалық және жергілікті
бюджеттердің, шығыстарын қалыптастыруға, әсіресе бағдарламалық
қалыптастыруға және шығындарды қаржыландыру, сонымен қатар бюджеттік
ұғымдардың арнайы шоттарын таратуға дәйекті көзқарастар бюджеттің кірісін
қалыптастырумен байланыста болуы қажет. Біздің мемлекетімізде бұл процесті
орталықтандыру қадағаланып отыр, ол көбінесе нарықтық экономикада
қалыптасқан субъективті және объективті қиыншылықтарымен байланысты. Бұл
облыстағы көптеген мәселелердің жиынтығын зерттейтін бағыттың актуалдығын
растайды. Оның мақсаты болып бұл облыстағы кейбір жалпы принциптер мен
нақты механизмдерді қабылдауды нәтижелік іс әрекеттер табылады.
Аумақтың бірліктің немесе жергілікті әкімшіліктің фискалды дербестік
мәселесі салықтар мен алымдардың деректі әкімшілігі және жиналушы кім болып
табылады деген мәселе шегінде толық тәуелсіз ретінде қарастырылуы мүмкін.
Мұндай міндеттерді бөлу қай жерде өте тиімді орындалатыны негізінде
анықталуы тиіс. Бірақ жергілікті деңгейдегі жауапкершілік туралы мәселе
егер салық бағаланып және жергілікті жерінде оның тиімді жиналуы мүмкін
болатын кезде ғана қабылдануы мүмкін. Берілген жағдайда мемлекет төмен
тұрған бюджеттерге құралдарды аудару бойынша шығындарды үнемдеуге жағымды
экстерналиялар және локальді (қоғамдық) игіліктерді уақытылы ұсыну кезінде
жергілікті органдарға билікті сену сияқты сондай экстерналиттердің болуын
қарастырады.
Қазіргі таңда жоғары дамыған елдердің өзінде де барлық жағдайда бір
сценарий бойынша дамыған экономикалық дағдарыстың ықпалында қалған, бұл
ықпалдар: ұлттық валютаға алып-сатарлық кертартпалар, банктік жүйе
жағдайының құлдырауы, қор нарығында акция курсының құлауы, инвестициялық
белсенділіктің төмендеуі, экономикалық өсу қарқынының баяулатуы.
Бұл жағдайда республиканың қаржылық тұрақтылығын нығайту үшін бюджетті
қалыптастыруға жаңа көзқарастар, бюджетті ұйымдастырудың жаңа концепциялары
қалыптасты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 19 наурыз 2004
жылғы Қазақстан халқына жолдауында, өткен жыл ұлттық экономиканы дамыту
жоспарында бізге сенімділік пен оптимизмді қосты. Соңғы төрт жылда жалпы
ішкі өнімнің көлемінің жиынтығы 50% құрады, деп атап көрсетті.
Қазақстан өзінің ұзақ мерзімді Қазақстан-2030 стратегиясына мақсатты
дамуды жалғастырып келе жатыр. Қазіргі таңда дүниежүзілік қоғамдастықта
Қазақстанның бәсекеге қабіліттілігі туралы, біздің экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі және Қазақстандықтардың – ғалымдардың, менеджлерлердің,
бизнесмендердің, мамандар мен жұмысшылардың бәсекеге қабілеттілігі туралы
мәселе тұр. Ал бұл мәселені шешу үшін экономикалық сол сияқты әлеуметтік
салада европалық стандарттарға жету стратегиясын әзірлеуге кірісу қажет.
Әрі қарай бұл межеге жету үшін ол 2010 жылға дейін елдің дамудың
негізгі болашақты мақсаттарын белгіледі.
Экономика біздің дамудың басты артықшылық болып қалады, ал
экономикалық өсудің максималды жоғары қарқынына жетуі – негізгі міндеті
болып саналады. Біз оған жетуді экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігі
арқылы, елдің 2010 жылға дейінгі жоспарына сәйкес жетеміз.[1, 4б]
Сол үшін 2005 жылдың экономикалық дамудың басты бағыттары келесілер
болу керек:
- Жүйелі реформалар және дебюрократиялау арқылы әрі қарай экономиканы
ырықтандыру (либерализация) және бәсекені дамыту;
- Қазақстан экономикасының ашықтығын нығайту;
- Ауылды дамыту бағдарламасын ісін асыру;
- Инфрақұрылымды дамыту.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне жетуі тек оны
дүниежүзілік экономикаға біріктіру жағдайында болуы мүмкін. Экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау, ел экономикасының даму заңдылықтарын
зерделеу және зерттеу экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдаланылады.
Экономиканы дамыту, халықты әлеуметтік қорғау және азаматтардың өмір
сүру деңгейінің жоғарылануы облысында белгіленген міндеттерді ұқыпты шешу
үшін әрі қарай бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және барлық деңгейдегі
бюджеттік құралдарды тиімді, ұтымды пайдалану қажет.
Белгіленген тақырыптың актуальділігі келесімен қорытындыланады, салық
салу жолында мемлекеттік бюджетке кәсіпорындар мен азаматтардан қаржы
құралдары өндіріліп алынады және тауарлар мен қызмет қажет етуді іске асыру
және өндіріс талаптары реттеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - жоғарыда аталған мәселелерді Ақмола
облысының нақты салықтық түсімдер көрсеткіштері мысалында зерттеу және
салықтық түсімдерді молайту жолдарын қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау қажет;
-салықтар мөлшерінің көлемі, салықты төлеу тәртібі,
- салықтар бойынша жеңілдіктер мен шегерімдер күрделі
жұмасалымдарға,
- қозғалмайтын мүлікті сатып алуға, негізгі өнідіретін қорларды
инвестициялауға, базалы қағаздарды сатып алу және басқа
операцияларға саралауға жағдай жасайды.
Жұмыс барысында отандық және шет елдік ғалым – экономистердің
еңбектері, Қазақстан Республикасның статистика агенттігінің ақпараты,
Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері қолданылды.
ТАРАУ 1. РЕСПУБЛИКА ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Салықтың мәні: экономикалық белгілері мен қызметтері.
Адам тарихында бірде бір мемлекет салықсыз өмір сүре алмаған.
Салықтар, оларды ертеде подати деп атаған, әскери өніммен және өндірудің
ең ежелгі тәсілдері болып келеді деп белгілеуге болады.
Вашингтондағы АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) салық мекемелерінің
ғимаратының бірінің сыртындағы жазу еске түсіреді: Салықтар - өркениетті
қоғамның бағасы. Американдықтар да біз сияқты салықтарды төлеуді жақсы
көрмейді. әрбіреуі өздігімен: Өркениетті қоғамның бағасын басқа біреу
төлесін. Халық көп және егер мен төлемесем не мемлекетте не өркениетте
әсіресе құлдырамайды деп санайды.[2, 45б]
Сондықтан да мемлекет әрбіреуіміз бөлек төлеуден салықты алуды көп
мүдделілі болғандықтан, қатал салықтық міндеттерді құруға мәжбүр және
олардың атқарылмауы аз дегенде мемлекеттік мәжбүрлердің қатал түрлерімен
әрі кетсе тумаған салық төлеушіні қылмыстық іске тартуға дейін жетеді.
Бенжамин Франклин америкалық мемлекеттендірудің негіздеуші – аталарының
бір афоризімінде: Өмірде екі нәрсе сөзсіз: өлім мен салықтар деп
айтылған. Салықтар барлығын да тиымсыздандырады. Және олар туралы көп
айтылды.
Салықтық төлемдер мағынасына терең ену үшін салық салудың негізгі
принциптерін белгілеп алу қажет. Сапа, экономикалық тұрғыдан салық салу
жүйесінің қайсы болса да қолайды. Олар Адам Смитпен төрттік жағдай (ереже)
формасында қалыптастырылып, кейін классикалық принциптерге айналып олармен
кейінгі авторлар да келіскен. Олар келесіге келіп тіреледі.
1. Мемлекет адамдары үкіметтің шығындарын жабуға мүмкіндігінше қатысуы
керек, яғни үкімет қорғанысы астында пайдаланып жатқан табысына сай.
Бұл тәртіпті сақтау немесе оған бағынбау былай айтқанда салық салудың
теңдігіне немесе теңсіздігіне алып келеді.
2. Әрбіреуі мсіндетті түрде төлейтін салық өздігімен емес, нақты
белгіленген болуы тиіс. Салықтың мөлшері, уақыты және төлеу әдісі
төлеушінің өзіне сияқты басқаларға да түсінікті және мәлімді болуы
керек.
3. Әрбір салық түрі төлеушіге ыңғайлы түрде және уақытында алынуы керек.
4. Әрбір салық түрі
Адам Смит принциптері, салық саясатының аксиомаларына айналған
олардың өздерінде болатындардан басқасы жай және белгілі болғандығының
арқасында ешқандай басқа да түсініктер керек емес. Жаңа уақыт кезеңіне
сәйкес бүгінгі таңда бұл принциптер кеңейтілген және торлықтырылған. Салық
салудың қазіргі таңдағы принциптері манадай:
1. Салық ставкасының мөлшері салық төлеушінің мүмкіншіліктерін есепке ала
отырып белгіленуі керек, яғни табыс көлеміне сәйкес. Табыстан алынатын
салық прогресивті болуы тиіс.
2. Табысқа салық салу біртекті сипатта болуы үшін барлық күш салынуы
қажет. Табыстың немесе капиталдың бірнеше салық салынуы мүмкін емес.
3. Салық төлеудің міндеттілігі. Салық жүйесі салық төлеушінің оны
төлеудің бас тартуына мүмкіншілікіті қалдырмауы керек.
4. Салық төлеудің жүйесі мен процедурасы салық төлеушілерге жайлы
түсінікті және ыңғайлы болу керек және де салық жинайтын мекемелерге
экономды болуы тиіс.
5. Салық жүйесі өзгеріп жатқан қоғамдық-саяси мұқтаждықтарға жеңіл
бейімделуі және икемді болуы керек.
6. Салық жүйесі жалпы ішкі өнімді қайта бөлуді қамтамасыз ету керек және
мемлекеттік саясаттың тиімді құралы болуы тиіс.
Салықтың мәселелері өте қиын және қарама-қайшылықты болып келеді, және
салық төлемінің заңдық құқығы мен мүддесін толық әлеуметтік қорғауды
қамтамасыз ететін салық жүйесіне енгізілген идеалдылықты бүгінгі кезде
айтуға әлі ерте.
Жалпы берілген аймақта өткізіліп жатқан қайта құру салықтар мен
алымдар жүйесінің бұтақтану сипаттамасын алып жүр, бірақ оларды нақты
өмірге мемлекетпен жақындатуды қолданып отыруды айтып өткен жөн.
24 сәуір 1995 жылы №2235 шыққан Салық және бюджетке түсетін басқа да
міндетті түсімдер туралы заңдық күші бар Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы шыққаннан бері үлкен көлемде толықтырулар мен
түзетулер енгізілген.
Жаңа салық кодексіне сәйкес, салық және бюджетке түсетін міндетті
төлемдер құрылымын, сонымен қатар ставкаларын қайта қарастырулармен
байланысты өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді жылына бір рет келесі
жылдың қаңтарынан бастап шектеуді ұсынады. әрине, мұндай қадам салық
заңдылығының бірқалыптылығын және нақтылығын қамтамасыз етеді. Одан да
басқа, салық салудың мүделігінде Трансферттік баға, Салық құпия
институты және басқалары. Салық есебінде оларды қолдану ерекшеліктерінің
түсінікті жазылуы және операцияның жеке түрлерінің, мәліметтер көздерінің,
жақтардың өзара қызметтері мен өзара тәуелділігі түсінікті түрде түсініктер
енгізілген.[3. 12б]
Салық дегеніміз не екен? Салық – бұл мемлекеттік заңдылықтар
негізінде мемлекетпен өткізілетін заңды және жеке тұлғалардан міндетті
түсімдер мен алымдар.[4,112б.] Қазақстан ғалымы Е.В.Похоров өте бір қызық
ереже ұсынды. Оның ойынша салық - бұл жоғары мемлекеттік билік
органдармен (парламентпен) заңдар арқылы біржақты белгіленетін міндетті,
төлеусіз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер, олар әрдайым өкілеттік
органдармен заңды және жеке тұлғалардан өндіріліп алынады, мемлекеттік
бюджетке (республикалық және жергілікті) есептелу жолымен мемлекеттің
кіріспе (мемлекеттік меншікке) енеді және мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етіледі. Бұл анықтама әдебиетте ұсынылған барлығынан
жақсыларының бірі болып табылады және эксперттер бойынша дұрыс көзқарас
ұсынады.
Салық заңды және жеке тұлғалардың міндетті түрде мемлекеттің қаржы
ресурсын қалыптастыруға қатысуы тиісті. Сонымен бірге, қайта болу
инструменті болып, салықтар болу жүйесіндегі болатын шығындарды санау
немесе басқа қызмет нышанында дамуда ұстауға негізделген.
Салық – ол мемлекеттік органдар қызметін қамтамасыз ету мақсатында
заңды және жеке тұлғалардан алынатын мемлекетпен белгіленген міндетті
төлем.
Салықтың экономикалық белгісін қарастырайық.
1. – Салық бұл материалдық төлем, яғни салық төлеу әрдайым салық
төлеушінің мүлігін (әрине, ақша құралдарын) мемлекет пайдасына
шеттету.
2. – Салық бұл ақшаны қайтарымсыз өндіріп алу (төлету). Салықты төлеу
кезінде құнның біржақты қозғалысы бар: салық төлеушіден мемлекетке
және солай ғана.
3. – Салық салық салу объектісінің мәнімен сипатталады.
4. – Салық әрдайым жеке анықталған сипаттамада болады, яғни әрдайым нақты
заңды немесе жеке тұлға түрінде төлеу субъектісі болады. өзінің
субъектісіз (яғни төлеуші) салық бола алмайды, бірақ оның болмауы
мұндай жағдайда ешкімнен ақша ала алмайды.
5. – Салық үшін анықталған төлем көлемі сипатты. Қазіргі таңдағы
мемлекет, салықты төлетуде қанша алғысы келсе, сонша алып қою
принципі бойынша қызмет істей алмайды. Салықты белгілейтін нормативтік
актілерде әрдайым сол немесе басқа тәсілмен салық көлемі анықталады
(табыстан пайыз түрінде, нақты тіркелген сома және басқа да түрде).
Салықтың анықталған көлемінің бар болуыф салықтық міндеттеме мазмұнын
қалыптастырады, салық төлеуші мемлекетке қанша салық төлеу керек
екенін біледі.
Өзінің спецификалық белгісі күшінде салық мемлекеттің табысын
қалыптастыратын басқа төлемдерден ерекшеленеді.
Қазақстан Республикасында нақты Кодекспен белгіленген салық және
бюджетке түсетін міндетті төлемдер қызмет жасайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында салықтар мен бірге
алымдар сияқты басқа да түрлерді еске алады.
Екіншіден, салықтың белгісі төлемсіз және баламысз болып келеді; алым
қатысты баламалы төлем болып келеді – алымды төлеп субъект мемлекетпен бір
құқық немесе рұқсат алады.
Үшіншіден, салықты төлеу себебі бойынша мемлекетпен қарым-қатынасқа
түскен тұлғалар төлеу субъектісіне мәжбүрлеу сипаттамасын алып жүреді:
алымдарды төлеу себебі бойынша тұлғалардың мемлекетпен қарым-қатынасқа
түсуі оған ерікті сипатта болады, өйткені алымды төлеу жайымен мемлекетке
жолығудың өзі ерікті болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 35 бабында ескерілген
басқа да міндетті төлемдерге баж да жатады.
Мемлекеттік баж – бұл міндетті төлем, заңды мағынасы бар әрекеттер
үшін алынатын немесе өкілеттіліктермен оған мемлекеттік органдармен және
мамандық тұлғалармен құжаттарды беру үшін төлетулер.[5, 13б.]
Салық өлшемі болып төлеушінің төлеу қабілеті есептеледі. Баж – бұл
міндетті төлемдердің ең ежелгі түрі. Бұл оларды төлеудің төлеушіге
ыңғайлығымен немесе бажды төлеуден бас тартуға өте қиын (мысалы, жол бажы),
немесе оны төлеуге өзі мүдделі, өйткені белгілі-бір мемлекеттік жағдайды
пайдаланады. Сонымен баж салыққа қарағанда қатысты баламалы сипаттта
болады, ол оларды алымдармен жақындастырылады.
Ұсынылған түрлі салықтарды сипаттай келе тура және жанама түрле,ріне
бөлінетіндерге тоқталып кетейік.
Тура салықтар мүлік табысына тікелей белгіленеді. Олар өз кезегінде
нақты және жеке болып бөлінеді.
Нақты – салық төлеушінің жеке түрі есептелмейді және салық салу
объектісінің дерек табысына, мүліктің жағдайынан және субъектті жайына
байланысты.
Нақты салықтар – бұл мүлікке деген салық. Немесе салық төлеушінің өзі
емес тура оның табысы немесе мүлігі салынады, яғни мүлікті сату, сатып алу
немесе иемдену. Бұл салықтың ерекешелігі, ол салық төлеушінің қаржы
жағдайын есепке алмады.
Жеке – салық салу объектісі болып мүлік болмайды, ол салық салу
төлеушінің есептелген табыс немесе пайдасының бір бөлігі болатын салықтар
түрі (халықтан жеке салық, мүлік салығы және басқалары).
Жеке салықтар тек қана халық табысына салынады, олар салық төлеушінің
төлеу қабілетін есепке алуы тиіс. Мысал болып салықтардың классикалық
түрлерінің бірі болып табыс салығы болуы мүмкін. Табыс салығын,а арналған
Қазақстан Республикасының бірінші заңы 1991 жылы желтоқсанның 24 күні
шықты. Ол Қазақ ССР Заңына енгізілген өзгертулер туралы, Қазақ ССР
азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс
салығы туралы.
Жеке және нақты салықтар арасындағы айырмашылық салық жүйесінде салық
ауыртпашылығын бөлудің теңдігі мен әділдігі көзқарасынан анықталатын
мағына. Осы критерия бойынша нақты салықтар салық төлеушілердің жеке
жағдайын есепке ала отыратын жақсы әзірленген жеке салықтарға шегінімді.
Сондықтан жеке салықтарды кең пайдалануға бағытталуы дұрыстау болар.
Салық төлеуші салық көзінен төлейді – материалды қордан, адам салық
төленеді (еңбек немесе кәсіпкерлік қор). Салықты төлеудің екі тәсілі бар:
табыстан және капиталдан. Экономика көзқарасынан олардың қайсысын қолдану
мақсатты екенін айтуға болмайды, өйткені әрбір жеке жағдайды барлық
экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-саяси жағдайлардың жиынтықтар
негізінде шешу керек. Салық теориясында салық бірлігі түсінігі бар – бұл
салықты есептеу негізіне жатқызылған салық объектісінің бөлігі. Мысалы,
табыс салығында салық бірлігі – теңге, рубль немесе марка: жер бойынша – 1
гектар, 1 участке; акцизде – 1 шөлмек, 1 қорап шылым.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылу тарихы.
Әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесі баяу, көптеген жылдар бойы
дамыған. Қазақстанда салық жүйесін құрудың ұзақ эволюциясына уақыты жоқ
және болған жоқ, ұлттық экономиканың құрылуы мен дамуының тездігі қажет.
Бірақ Қазақстан бір кезең уақытында толық қанағаттандырылатын және қазіргі
таңдағы салық жүйесіне көшу мүмкін емес. Бұл мақсатқа жету үшін салық
төлеушілерге сияқты салық ұйымдарына да келіп жатқан өзгертулер бойынша
оларды түсінуге уақыт бере отыра кезең бойынша жүруі керек. өйткені бір
мезгілде қажетті өзгерістерді енгізу мүмкін емес, белгілі бір кезектілі
болуы керек.
Белгіленген тәртіпте төленетін салықтардың, алымдардың, баждар мен
басқа да төлемдер жиынтығы салық жүйесін құрады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуын келесі
кезеңдерге бөлуге болады:
1994 – 1995 жылдағы кезең – бірінші кезең, 1996 – 1999 жылдағы –
екінші кезең, жаңа салық жүйесін құру кезеңі.
Бірінші кезеңде 1994 – 1995 жылы салық жүйесінің базалық негізіне
енгізілетін салық кодексі қарастырылған және іске қосылған.
1995 жылғы сәуір айында жаңа салық заңдылығын қабылдау алдында
Қазақстанда жағдай өте ауыр болған. Мүлдем істемеген немесе толық емес
жұмамен немесе үлкен үзіліспен істейтін 60%-ға дейін өндірістік
кәсіпорындар банкротта болды. Жалпы барлық төленбегендер, мемлекеттік
бюджетте үлкен тапшылық (өйткені қазынаға салықты ешкім төлемейді).
Республикада қанша салық бар екенін ешкім анық білмейді. Бірінші
берілгендері бойынша олар 43 (олардың ішінде жалпы мемлекеттік 16, міндетті
жергілікті 10, 17 рұқсат етілген жергілікті), басқалары бойынша 47 салықтар
(және әртүрлі қорларға 8 түрлі аударымда). Салық салудың схемасын игілік
өндірушіге емес, сол тауарларды сатқандарға немесе тауар астына
инвестицияларды қаржыландыруды бөлгендерге өте тиімді жағдайға қойды.
Үкімет, жаңа салық кодексін қабылдау отырып, өз алдына келесі
мақсаттарды қойды:
1. Жеңілдету, қарама-қайшылықтарды жою;
2. Оны Қазақстан Республикасының территориясының барлығында біртұтастыққа
айналдыру; іскерлік активті етимулды төмендетпеу үшін, салықтардың
барлық ставкаларын анықтап алу үшін: жерге, мүлікке, жеке тұлғаларға,
ренттік төлемдер және басқаларды анықтау үшін салықтар көлемін 40-45%-
ға дейін, ал азаматтардың табыс салығынан 40%-ға дейін қысқарту
ойластырылған.
Ең бастысы жаңа тиімсіз салықтарды енгізу аяқталуы тиісті Республика
Үкіметінің, Қаржы Министірлігінің және басқа да мемлекеттік құрылымдардың
тапсырмасы бойынша бірнеше альтернативті Салық туралы кодекс проектісі
әзірленіп дайындалған. әзірлеушілердің, практиктердің және ғалымдардың
бекітуі бойынша үкіметтік жоба принциптері келесілер: әділеттілік, яғни
бір салық төлеушілердің есебі арқасында жеңілдіктерді бермеу, экономикалық
бейтарап және жайлылық, салық ставкаларының салғастырымдылығы, ол
республикада және басқа елдердегі серіктестердің салықтарында бір тауар
түріне ғана үлкен даму боламс үшін. Соынмен қатар салық төлеуші және сол
сияқты салық қызметтерінің заңды бұзғаны үшін міндеттерін қаталдататын
салық салудың прогрессивті-регрессивті пішіндері ойға шығарылды, салық
милициясы құрылды.
Салық қатынастары практикамен нығайланды. Қазақстанда 1995 жылғы 1
шілдеден жаңа Салық Кодексі іске қосылды. Ол барлық әлем кеңістігінде
қабылданған құқықтық параметрлерде негізделген және біздің экономикамыздың
жедел түрде нарықтық қатынастарға бейімделуге мүмкіндік беретін ішкі құқық
базасының құрылуын қолдайды және де мемлекеттің жалпы мүдделеріне жауап
береді. Жаңа қағидалы салық қатынастарының механизмін қосу – Қазақстандағы
сәйкесінше қысқа нарық реформасының тарихында басты жүйесі. Заң мен оны
іске асыру жолының арасында ұзақ уақыт болады. Бірақ ол заң өмірге енбейтін
жағдай да болады. Қазақстанда салық заңдылығын бақылау жүйесінің әр қарай
дамуы мақсатында 1991 жылы Назарбаев бойынша мемлекеттің салық қызметі
құрылған. 1995 жыл бірінші бесжылдықта ең революциялы болды – Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесінің радикалды қайта қалыптастыруды
зерттеулердің үлкен жылы.
Сонымен, 1995 жылдан – салық саясатында қайта құрылу жылы - салық
жүйесі өзгере бастады, бірақ жетілдірілгенге әлі көп-көп өзгертулер қажет
етеді. Салық салудың өзгеруі 1996 жылда да қиын болған экономикалық нақты
жағадйынан туды. Тек қаңтар айындағы жалпы барлық салықтар мен түсімдердің
жеткіліксіздігі 4,8 млрд. теңгеге өсті, бірақ 1995 жылдың 1 шілдесінен
бастап салық базасын кеңейтуге жағдай туды (бюджетке жаңа түсімдер), салық
қызметтерінің барлық бөлімшелерінде жұмысының тактикасын оңтайландыруға
және стратегияны белгілеуге мүмкіндік пайда болды.
Құқық қорғау және басқа да экономикалық ведомстволармен
ынтымақтастықты жандандыру. Салық кодексі механизмі әрекетке түсті. Кем
дегенде оның өмірге енуі, күндегі практикаға енгізілуі керек. Сол үшін 1996
жылдың басында салық қызметі салық реформасын қолдап және дамытуға
бағытталған 10 нұсқалар, Үкімет қаулысының 18 жобаларын, Президенттің
бұйрығының 4 жобасы дайындалған. Олардың негізгі мақсаты: бюджет кірісін
қалыптастыру, экономикалық бейтараптандыру, жүйенің өзінің әділдігі мен
жеңілдігі. Кірісті өнумен байланысты барлық шығындар алынатын жылдық
жиынтық кіріс түсінігі пайда болды. Негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарының тәртібі айтарлықтай жеңілдетті. Кәсіпкерлер, кәсіпшіліктер,
қаржыгерлер мен аграршілдер жоғары тұрақты қызметіне мүмкіндік алды:
кәсіпкерліктене шығындарды бес жыл уақытына дейін аудару шешілді.
1996 жылы екі дүркін салық салудан бас тарту туралы ТМД елдерімен екі-
жарты салықтық конвенция аяқталу бойынша жұмыс жалғастырылды. 1996 жылдың
қараша айында салық салуға арналған мемлекеттік қызметкерлердің табыстары
мен мүліктерінің мөлшері туралы Президенттің үкімі шықты.
1997 жылдың соңында бюджетке түсетін салықтар аз және фискалды
қызметкерлердің жағдайды өзгерту мүмкіншілігінің тиімділігі аз. Бұл туралы
өкімет отырысында айтылып өтті, онда салықтың түсімі және бюджетке түсетін
міндетті төлемдер, зейнетақы және басқа да қорлар туралы сонымен қатар
Мемлекеттік салық комитетімен ұсынылған ағымдағы 1997 жылы 10 ай үшін салық
полициясының жұмысы туралы есеп берді.
1997 жылғы 1 қараша айында жалпы республика бойынша салықтар мен басқа
да міндетті төлемдердің болжалып отырған санынан 89% жиналды, 13,5 млрд.
тенге алынбай қалған. Негізінен заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы,
акциздер төлемінің жеткіліксіздігінен. Бұл құбылыстың себептері анық:
төлемеу дағдарысы, салық төлеушілердің өзінің шығындарын жиынтық шығын
арқылы өтеуді мүмкіндік беруі, тұрақсыз кәсіпорындардың санының көлемі.
Әрине, салық қызметі қол сұғып отырған жоқ. Тек салық прлициясымен 1997
жылдың басынан 22311 объект тексерілді, соның ішінде 18 мың әртүрлі салық
заңдылығын бұзушылығы анықталады. Қысқа мерзім ішінде салық полиция
басқармасымен бірлескен жұмыс нәтижесінде жасырынды түрде миллиардттаған
теңге ақша құралдарының айналымы өндірілді. Тағы да бірнеше шаралар
қолданылады: акцизді өнім шығаратын кәсіпорындарда акцизді посттар құрылуы,
жаңа шоттар алудың тәртібінің қатаюы (есеп беру және ссудалық).
1998 жылдың аяғына қарай толық көлемде нарық экономикасы шартына жауап
беретін салық жүйесі құру бойынша жұмыс аяқталды (Қазақстан Республикасы
1996-1998 жж. Салық жүйесінің құрылуының екінші кезеңі).
Қазіргі кезде Қазақстанда салық базасын анықтаудың және салық есебінің
жүргізілуі не жеңілдетілген жүйе енгізілген.
Салық салу жүйесінде басты мағынаны салықтық және бухгалтерлік есепті
нақты ұйымдастыру бейімдейді, олардың негізінде табыспен байланысты олардың
өзара байланысы жатыр.
Табыстардың бүгінгі құрылымы алуан түрлі. әсіресе, кәсіпкерлік
қызметтен алынатын табыс қана:
1. – басқармалық және қаржылық қызмет көрсетуден алынатын табыс; егер ол
Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан тұрақты
мекемелерге аударым сияқты есептелсе.
2. – Қазақстан Республикасының территориясында орналасқан тұрақты
мекемелермен алынатын табыс.
3. – Қазақстан Республикасының тауарларды сатудан түскен табыс;
4. – Жұмыс пен қызмет көрсету түрлерінен түскен табыс, егер ол Қазақстан
Республикасының территориясында орналасқан тұрақты мекемелерге немесе
қазақстан Республикасын резидентіне шегерімдер сияқты есептелсе.
5. – Табыстың басқа да түрлері.
Айтылып өткен барлық табыстардың алуан түрлілігін сипаттай отырып,
жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың табыстарын айыру жөн.
1. Заңды және жеке тұлғалардан табыс салығы.
2. Қосымша құн салығы.
3. Акциздер.
4. Мемлекеттік тіркеуге жатпайтын құнды қағаздар эсмиссиясын тіркеу үшін
және акция эмиссиясының сәйкестендірілген ұлттық нөмірді алу үшін
алымдар.
5. Әдейі төлемдер және жер қойнауын пайдаланушыларға салық.
6. Әлеуметтік салық.
7. Қазақстан Республикасының территориясы арқылы автокөлік құралдарының
өтуі үшін алымдар.
8. Жер салығы.
9. Біріңғай жер салығы.
10. Заңды және жеке тұлғалардан мүлік салығы.
11. Көлік салығы.
12. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың тіркеуге
алғаны үшін алымдар.
13. Бөлек қызмет түрлерімен айналысқан құқығы үшін лицензиялы алым.
14. Аукциондық сатудан алымдар.
15. Нарықта тауарларды сату құқығы үшін алымдар.
16. Қазақстан Республикасының радиотолқын ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемдер.
17. Заңды және жеке тұлғалармен өздерінің тұлғалық атауында, қызмет
көрсету белгісінде, тауарлар белгісінде Алматы қаласының символын
пайдаланғаны үшін алымдар.
медициналық мекемелер акциз төлеушілер болып табылады.
3. Акциздер: теория мен практикалық іске асыру
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарларға сондай-ақ ойын бизнесіне
акциз салынады.
Акциздерді төлеушілер:
Заңды тұлғалар және Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін
тауарлар өндіретін;
бензинмен (авиация бензинін қоспағанда), дизель отынымен көтерме және
бөлшек сауданы жүзеге асыратын;
Қазақстан Республикасының аумағына акцизделетін тауарларды импорттайтын;
Қазақстан Республикасының аумағында ойын бизнесін жүзеге асыратын жеке
тұлғалар акциздерді төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында акцизделетін тауарлар және ойын
бизнесін жүзеге асыратын өз филиалдары, өкілдіктері және өзге де
оқшауланған құрлымдық бөлімшелері үшін, олардың орналасқан жері бойынша,
Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттерге акциздер төлеуді жүзеге асырады.
Тәркіленген, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке өткен иесіз және
мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарлар бойынша, сондай-
ақ қолданылып жүрген заңдарға сәкес Қазақстан Республикасының аумағында ол
бойынша бұрын акциз төленбеген тауарлар бойынша аталған тауарларды сатуды
жүзеге асыратын тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген немесе Қазақстан
Республикасының аумағына импортталатын тауарлар акцизделетін тауарлар болып
табылады. Оларды төменгі топтамадан көруге болады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) арақ;
3) ликер-арақ өнімдері;
4) күшейтілген сусындар, күшейтілген шырындар мен бальзамдар;
5) шарап;
6) коньяк;
7) шампан шарабы;
8) сыра;
9) шарап материалдары;
10) темекі өнімдері;
11) құрамында темекі бар басқа да өнімдер;
12) бекіре мен қызыл балық, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, бекіре
мен қызыл балықтан және уылдырықтан дайындалған жеңсік тағамдары ;
13) алтынан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
14) хрусталь бұйымдар, жарық беретін хрусталь приборлар;
15) бензин ( авиация бензинінен басқасы), дизель отыны;
16) жеңіл автомобильдер (мүгедектерге арайы арналған қолмен
басқарылатын автомобильдерден басқасы) ;
17) атыс және газ қаруы (мемлекеттік өкімет органдарының мұқтажы үшін
сатып алынғандардан басқасы);
18) өңделмеген мұнай, газ конденсатын қоса алғанда;
19) электр қуаты.
Акциз ставкаларын тауардың құнына немесе белгіленген мөлшерде заттай
күйіндегі физикалық көлеміне шаққанда пайызбен Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген акцизделетін
тауарларға аталған акциз ставкасы оның құрамында таза (жүз пайыздық)
спирттің бөлу мөлшеріне байланысты белгіленуі мүмкін.
Еліміздің аумағында өндірілетін және өткізілетін акцизделетін
тауарлардың салық салу объектісі келесілер:
1) акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және өндірген және ыдысқа
құйылған акцизделетін тауарлармен жүзеге асыратын мынадай операциялары:
акцизделетін тауарларды өткізуі;
акцизделетін тауарларды алыс – беріс негізінде ұқсатуға беруі;
алыс-беріс, оның ішінде акцизделетін шикізат пен материалдарды ұқсату
өнімдері болып табылатын акцизделетін тауарларды беруі;
жарғылық капиталға жарнасы;
заттай ақы төлеген кезде акцизделетін тауарларды пайдалануы;
тауар өндірушінің акцизделетін тауарларды өзінің құрылымдық
бөлімелеріне тиеп жөнелтілуі;
тауар өндірушілердің жасап шығарған және өндірген және ыдысқа
құйылған тауарларды өздерінің өндірістік мұқтаждарына пайдалануы;
2) бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда ) және дизель отынын
көтерме саудада өткізуі;
3) бензинді (авиациалық бензинді қоспағанда ) және дизель отынын
бөлшек саудада өткізуі;
4) тәркіленген және иесі жоқ, мұрагерлік құқығы бойынша мемлекетке
өткен және мемлекет меншігіне өтеусіз берілген акцизделген тауарларды
өткізуі;
5) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруы;
6) лотереяларды ұйымдастыруы және өткізуі;
7) акцизделетін тауарлардың, акциз алымы маркаларының бүлінуі,
жоғалуы акциз алынатын объект болып табылады.
Барлық жағдайларда акцизделетін тауарларды сатып алушыларға тиеп
жөнелту күні операция жасалған күн болып табылады.
Акциздердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуі үшін жауапкершілік
салық төлеушілерге жүктеледі.
Салық төлеуші тиісті салық қызметі органдарына есепті айдың әрбір он
күні үшін төленуге жататын акциздер сомасын көрсетіп, есепті айдан кейінгі
айдың он бесінен кешіктірмей ай сайын декларация тапсыруға міндетті.
Акциз төлеу акциз төлеушінің тіркелген жері бойынша жүргізіледі.
Құрылымдық бөлімшелері бар акциз төлеушілер, егер олар:
1) акцизделетін тауарларды өндіруді немесе оларды құюды;
2) бензинді (авиациялық бензинді қоспағанда) және дизель отынын
көтерме, бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын болса, көзделген тәртіппен
құрылымдық бөлімшелердің орналасқан жері бойынша акциз төленеді.
Салық төлеушілердің құрылымдық бөлімшелері үшін акцизді есептеу мен
төлеу тәртібі:
1. Құрылымдық бөлімшелері бар акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелерді
олардың орналасқан жері бойынша салық органдарында тіркеу есебіне қоюға
және өзінің құрылымдық бөлімшелерін тіркеу есебіне қойғаны туралы өзі
тіркелген жері бойынша салық органына хабарлауға міндетті.
2. Құрылымдық бөлімшелері үшін төленуге тиіс акциз сомасы әр құрылымдық
бөлімше бойынша жасалған құрылымдық бөлімше жөніндегі акциз есебі негізінде
анықталады.
3. Акциз есебін құрылымдық бөлімшелер бойынша жасаған кезде акциз
салынған және салық кезеңі ішінде құрылымдық бөлімшелер жүргізген
операциялар ескеріледі.
4. Акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелері үшін төлеуге тиіс акциз
сомалары бойынша есепті құрылымдық бөлімшенің тіркелген жері бойынша салық
органына белгіленген мерзімдерде табыс етуге міндетті.
5. Ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, құрылымдық бөлімшелер үшін акциз
төлеуді акциз төлеуші заңды тұлға тікелей өзінің есеп шотынан төлейді
немесе ол құрылымдық бөлімшеге жүктеледі.
Жеке кәсіпкер, ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, акциз төлеуді өзі
қызметін жүзеге асыратын жері бойынша жүргізеді.
Акцизді төлеуге қатысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Салық декларациясы әрбір салық кезеңі аяқталған соң,салық кезеңінен
кейінгі айдың 15-інен кешіктірмейсалық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша
салық органдарына акциз жөніндегі декларация табыс етуге міндетті.
Құрылымдық бөлімшелер үшін акциз бойынша есеп-қисаптар салық органына
салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей табыс етіледі.
Қазақстан Республикасы аумағына импортталатын акцизделетін тауарлардың
салық базасы келесілер:
1. Тұрлаулы акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарларды
Қазақстан Республикасының кеден аумағына импорттау кезінде салық базасы
импортталатын акцизделетін тауарлардың заттай түрдегі көлемі ретінде
белгіленеді.
2. Адвалорлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарларды
импорттау кезінде салық салынатын база импортталатын акцизделетін
тауарлардың Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес айқындалатын
кедендік құны ретінде анықталады.
Импортталатын акцизделетін тауарларға акциз төлеу мерзімдері
1. Импортталатын тауарларға акциздер Қазақстан Республикасының кеден
заңдарында кеден төлемдерін төлеу үшін белгіленген күні төленеді.
2 Таңбалануға тиісті импортталатын акцизделетін тауарларға акциздік
алымы маркаларын алған күнге дейін немесе алған күні акциз төленеді.
Акцизделетін тауарларды іс жүзінде импорттауды жүзеге асыру кезінде
акциз сомасы нақтылануға тиіс.
Акцизден босатылған акцизделетін тауарлардың импорты келесілер:
1. Жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен нормалар
бойынша импорттайтын акцизделетін тауарларына акциз төленбейді.
2. Төмендегі тізіп көрсетілген импортталатын тауарлар:
1) жол бойы бағытында және аралық аялдама пунктерінде
халықаралық тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалану үшін
қажетті, сондай-ақ аварияны жою үшін шет елден сатып алынған акцизделетін
тауарлар;
2) Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы өткізгенге дейін
бүлінуі салдарынан бұйым және материал ретінде пайдалануға жарамсыз болып
қалған тауарлар;
3) Шетелдік дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктердің
ресми пайдалануы үшін, сондай-ақ осы өкілдіктердің дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің, олармен бірге тұратын отбасы
мүшелерін қоса алғанда, жеке пайдалануы үшін әкелінген және Қазақстан
Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарға сәйкес
акцизден босатылатын тауарлар.
ТАРАУ-2. АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БОЙЫНША БЮДЖЕТ КІРІСІН ЖӘНЕ САЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ
ЖҰМЫСЫН ТАЛДАУ.
2.1.Облыс бойынша кірістер мен салық түсімдерін талдау.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджетке түсетін түсімдер мен
шығыстар ҚР бюджет кодексі, ҚР салық кодексі заңдары мен реттеледі және
кіріс түсімдері соңғы 3 жылда төмендегідей нәтижелер қөрсетті.
Кесте 2.1.1Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімін талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж 2004ж %
2002ж 2003ж
Казахстан республикасы
– сомасы 847821 1128316 1331282 157,0 117,9
с. і.
Ақмола облысы. 16961 19930 28522 168,2 143,1
ішінде
ҚР салықтық түсімдері 792566 1070866 1070337 135,0 99,9
Ақмола облысы. 7969 9406 10654 133,7 113,3
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Қазақстан Республикасы бойынша жылдар қатарында бюджеттік кіріс
түсімдерінің, табанды түрде өсіп келе жатқанын көреміз. 2004 жылы ел
бойынша жалпы кіріс 1331282 миллион теңгені құрады. Ол 2002 жылмен
салыстырғанда 157 %, ал 2003 жылмен салыстырғанда 117,9 % өскен.
Аталған түсім құрамына кіретін Ақмола облысы бойынша түсімдер де
зерттелген жылдар бойында өсу үстінде. Егер ол 2002 жылы 16961 миллион
теңгені құраса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды. Аталған жыл
бойында өсу шамасы 168,2 % құрады. Егер атап көрсетсек, Ақмола облысы
бойынша өсу қарқыны (168,2 % және 143,1%), жалпы республика өсу қарқынынан
(157,0 % және 117,9 %) жоғары.
Кірістердің негізгі бөлігін құрайтын салықтық түсімдер Қазақстан
Республикасы бойынша 2004 жылы 1070337 миллион теңгені құрайды. Ол 2002
жылмен салыстырғанда 135 % өскенімен, 2003 жылмен салыстырғанда 99,9 %
төмендеген. Ал Ақмола облысы бойынша салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге мөлшерінен, 2004 жылғы 10654 миллион теңгеге дейін өскен. Өсу
қарқыны 133,7 % және 113,3 % құрады.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың құрылымын
зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу арқылы іске
асырылады.
Кесте 2.2.2Қазақстан республикасы және Ақмола облысы бойынша кірістер
түсімінің құрымылын талдау, млн. тг.
Көрсіткіштер 2002ж 2003ж 2004ж Өзгерістер,
пункт (+,-)
Сома % Сома % Сома % 2002ж 2003ж
ҚР кірісі – 847821 100 1128316100 1331282 100 * *
сомасы
с. і. 792566 93,5 107086694,9 1070337 80,4 -13,1 -14,5
Салықтық
түсімдер
ішінде 16961 2,0 19930 1,8 28522 2,1 0,1 0,3
Ақмола
облысының. 7969 0,9 9406 0,8 10654 0,8 -0,1 -
кірісі – сомасы
с. і.
салықтық
түсімдер
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, республика бойынша Қазақстан Республикасының
кірісі 2002 жылы 847821миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1331282 миллион
теңгеге дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 792566 миллион
теңгеден, 1070337 миллион теңгеге дейін өскен. Барлық түсімдер ішінде 2002
жылы салықтық түсімдердің үлесі 93,5 % құраса, 2003 жылы 94,9 % дейін өсіп,
2004 жылы 80,4 % дейін құлаған. Яғни2004 жылы салықтық түсімдер үлесі 2002
жылмен салыстырғанда 13,1 пунктке түссе, 2003 жылы одан әрмен төмендеп 14,5
пунктке дейін кеміген.
Ақмола облысы бойынша кірістер 2002 жылы 16961 миллион теңгеге жетіп,
жалпы республикалық түсімнің 2,0 % құраған. Ал 2003 жылы 19930 миллион
теңгеге дейін өскені мен, үлес салмағы 1,8 % құрап, 0,2 пунктке төмендеген
болса, 2004 жылы 28522 миллион теңгені құрайды да 2,1 % дейін өседі, яғни
0,3 %-ға дейін өскен. Соның ішінде салықтық түсімдер 2002 жылғы 7969
миллион теңге шамасынан, 2004 жылы 10654 миллион теңге көлеміне дейін
өседі. Бірақ үлес салмағы 2002 жылғы 0,9 % мөлшерінен 0,1 пунктке төмендеп,
2004 жылы 0,8 пункті құрайды.
Қазақстан Республикасының бюджеттік кодексі, салықтық кодексі
және басқа да заңдылық – нормативтік документтеріне сәйкес Ақмола облысы
бойынша міндетті төлемдер республикалық және жергілікті кіріс болып екіге
бөлінеді.
Түсімдердің өзгеруінің және сапасын білу мақсатында, олардың
құрылымын зерттеу керек. Бұл нысан, төмендегідей кестені құрып, есептеу
арқылы іске асырылады.
Кесте 2.2.3Ақмола облысы бойынша міндетті төлемдерінің түсімін талдау,
млн. тг.
Көрсеткіштер 2002ж 2003ж 2004ж. Ауытқу Өсім %
( +,- )
жоспар нақты жос-панақ-тыжоспар2003
р
Республикалық
кіріс 6745,3 8302,8 8290,2 9201,9 911,7 899,1 110,9 110,8
Жергілікті 7969,5 9614,3 11048,111100,4 52,3 1486,1100,5 119,2
кіріс 14714,817917,119338,320302,3 964,0 2385,2105,0 113,3
ҚОРТЫНДЫ
Ақпарат көзі:Ақмола облысы бойынша салық комитетінің мәліметтері
Кестеде көрсетілгендей, 2003 жылы Ақмола облысы бойынша жалпы кіріс
17917,1 миллион теңгені құраса, оның 8302,8 миллион теңгесі республикалық
кіріс қорына кірді де, 9614,3 миллион теңге жергілікті бюджетке тиісті
болды. Жалпы Ақмола облысы бойынша көрсетілген жылдар бойында міндетті
төлемдердің түсім көлемі өсіп келеді. Егер 2003 жылы жалпы төлем түсімі
17917,1 миллион теңгеден 2004 жылы 20302,3 миллион теңгеге өсіп, өсу
қарқыны 113,3 % құраған, ал жоспар 105,0 % орындалған.
Республикалық кіріс төлемдері бойынша жоспар 110,9 % орындалып, нақты
сомасы 2004 жылы 9201,9 миллион теңгені құрады. Бұл 2002 жылмен
салыстырғанда 899,1 миллион теңгеге артты.
Жергілікті кіріс бойынша міндетті төлемдер түсімі 2003 жылы 9613,4
миллион теңгені құраса, 2004 жылы 1486,1 теңгеге өсіп, нақты көлемі 11100,4
миллион теңгені құраған. Бұл ретте 2004 жылдың жоспары 100,5 % орындалып,
52,3 миллион теңге түсіп жоспар межесінен артық түскен. Жалпы 2003 жылмен
салыстырғанда 2004 жылы республикалық кіріс бойынша түсімдер 110,8 %,
жергілікті кіріс бойынша 119,2 %, барлығы 113,3 % өскенін көреміз.
Жоғарыда аталған түсімдердің сапалық құрамын зерттеу мақсатында
төменгідей кестені құру қажеттілігі туындады.
Кесте2.2.4Ақмола облысы бойынша міндетті төлемдерінің түсімінің
құрылымы, млн. тг.
2004ж. Өзгерістер
Көрсеткіш 2002ж 2003ж пункттар
тер (+ , -)
жоспар нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz