Бюджетті қалыптастыру мәселелері (Қостанай облысы Жітіқара ауданы бойынша)
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі м.а___________
___________________Н.Сартанова
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бюджетті қалыптастыру мәселелері
(Қостанай облысы Жітіқара ауданы бойынша)
Мамандығы 050509 – Қаржы
Орындаған Р.И.
Гасанов
Ғылыми жетекшісі
қ.ғ.н, профессор м.а
Б.Н.Жаналинов
Қостанай 2010
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Республикалық бюджет оның мәні, қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 ҚР бюджет, оның әлеуметтік жағдайын жақсарту
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы, қаржы
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ҚР жергілікті
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..20
2.1 Жергілікті бюджет (Жітіқара ауданының
бюджеті) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2 Жергілікті бюджеттің өзгеру
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Жітіқара ауданы бюджет
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30
3 Жергілікті бюджеттің қалыптастыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1 Жітіқара ауданының бюджетті
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.2 Жітіқара ауданының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдалынған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 63
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу жұмысында тұрақты
экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу
негіздері карастырылған.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
кызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жаткан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылыгы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Республика экономикасының дамуы соңғы жылдары аса кемелденіп, толығып
келеді, оны реттеу жөнінде әр түрлі мүмкіндіктер едәуір баршылық. Біздің
елімізді әлемдік қоғамдастық рыноктық экономикасы бар мемлекет ретінде
мойындады. Қазақстан тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде әлемдік
қоғамдастықпен ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай есуге қол
жеткізді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің әлемдік интеграция жағдайында дамуы әр
түрлі саладағы жетістіктері деңгейімен, жалпы әлемдік жүйедегі белгілі бір
міндетті іс-әрекет және орны болуымен байланыстырылады. Нақтылы елдің даму
деңгейі әлемдік қоғамдастықпен айкындалады, әр түрлі дәрежеде экономикаға
ықпал етеді. Бұл ең жоғары орынға жетуге ұмтылдырады, соған жету
рейтингінің өсуін ғана білдірмейді, сонымен қатар келешекте шынайы дамуды
бейнелейді. Кез келген экономиканың рейтингі даму деңгейінің белгілі бір
көрсеткіші ретінде қаралады. Ол алдағы уақытта бәсекелес әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттап қана қоймай, басқа экономика тарапынан
интеграция ықпалымен болатын оның тартымдылық шарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуында елеулі айырмашылық орын
алатын болса кез келген мемлекеттің бір қалыпты дами алмайтынын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді. Сондықтан да қандай да бір елдің бәсекеге төтеп
бере алатын қабілеті оның аумақтық деңгейде мемлекеттік тұрғыдан ықпал
етудің шаралар жүйесін, белгілі бір аумақтардың мүдделері мен өзіндік
ерекшеліктерін экономикалық даму тұрғысынан нығайтудың деңгейіне
байланысты.[1]
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгешеліктер объективті
тұрғыдан аумақтық даму теңсіздігінің әмбебап экономикалық заң әрекеттеріне
бағынышты. Сондықтан да бұл арадағы міндет осы экономикалық заңның
талаптарына жекелеген аумақтардың даму деңгейлерін тенестіру үдерісін
бағындырып, осы айырмашылықтарды біртіндеп жою болып табылады.
Әрбір аймақтың экономикаға қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін өз
мүмкіндіктерін пайдалануы қажет. Бұл тигізер пайдасы бар табиғи кені жоқ
аумақтар үшін ерекше маңызды. Тиісті талдау негізінде аумақ үшін, соған
орай, тұтас экономика үшін алдағы болашақты қамтамасыз ететін, үнемі ілгері
басатын, аумақтық даму мүмкіндіктерін анықтаудың маңызы зор. Бұдан шығатын
қорытынды, әр түрлі деңгейдегі экономиканың дамуын макро-және аумақтық
қамтамасыз ету Қазақстан үшін бүкіл болашақтың негізі болып табылады.
Аймақтық бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін
көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана
жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілік-ті
бюджетгердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мем-лекеттік қызмет керсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды себебінен кірістік
база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы
көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді
қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат
жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың
бір жанына есептейтін көлбеулі бюджет-тік теңестіру әдісі пайдаланады.[2]
Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен аумақтар бойынша қаржылық
жәрдем бөлудің бірыңғай қалыпты есептемелерін пайдалану арқылы тұрғындардың
мемлекеттік қызмет түтынуын бірыңғай стандарттық деңгейін қамтамасыз ету
тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің негізгі мақсаты - ол әрбір билік
деңгейі бойынша соларға бекітілген мемлекеттік қызметті толық көрсетуін
заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта тұрақты болатын кірістік
қайнар көздерімен қамтамасыз ету.
1. Республикалық бюджет оның мәні, қалыптастыру жолдары
1.1 ҚР бюджет, оның әлеуметтік жағдайын жақсарту рөлі
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың және келешекке арналған осы
тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) республикалық және жергіліктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету мақсатында және Қазақстан
Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы аудиттiң күштi қызметiн
құру Есеп комитетiнiң өкiлеттiлiктерiн кеңейту, оны сапалық және сандық
жағынан нығайту қажеттiгi туралы тапсырмасына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президентiнiң "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң мемлекеттiк
бағдарламасы туралы". Жарлығының және Қазақстан Республикасы Президентiнiң
"Экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң тұжырымдамасы
туралы".
Ұсынылып отырған Тұжырымдама республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын айқындайды.
Қаржы саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру халықаралық
талаптарға сәйкес, нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеу мен бекiтудi,
олар белгiлеген объектiлер мен құқықтық нормалардың қолданылу аясын бөлудi
ескере отырып республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
ұғымын айқындаудың объективтiк қажеттiгiнен туындап отыр.
Сол сияқты қолданылып жүрген заңнамаларда қаржы саласындағы мемлекеттік
бақылау органдарының арасында міндеттер мен өкілеттіктерді айқын шектеудің
жоқтығы, осы органдардың бір-бірімен де және мемлекеттiк қаржы бақылау
жүйесiнен тыс қызмет ететiн аудит институтымен де өзара iс-қимыл
мәселелерiнде тиiстi айқындылықтың болмау жағдайлары мәселенiң өзектілігiн
растай түседi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн
одан әрi дамыту мемлекет пен елiмiздiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржы-экономикалық қарым-қатынастары жүйесiндегi маңызды мәселелердiң
шешiлуiне елеулi ықпал ете алады, сондай-ақ экономика саласындағы әртүрлi
құқық бұзушылықпен нысаналы күрес жүргiзуге мүмкiндiк бередi.[3]
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту;
9) бюджеттердiң дербестiк принципi - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты түрде бөлiнiп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттiк басқарудың
барлық деңгейлерiнiң осы Кодекске сәйкес бюджет процесiн дербес жүзеге
асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған
кiрiстердi, осы Кодекстiң 40-бабының 6-тармағында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, жергiлiктi бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берiлмейтiндiгi, тиiстi өтемсiз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмейтiндiгi.
Бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала
отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін:
кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру; мемлекеттік
инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс салаларының
айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық қайтақұруына
әсер ету. Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе азайту қатынасы
саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айлаөшарғы жасау қаупі
туындайды. Осыған орай , бюджет саясатының қалыптасуы , оның іске асуының
бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты
емес, сондайөақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер, бюджет саясатының
бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы негізінде емес, ал
ол көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде анықталады, онда
мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни
тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай –ақ
биліктің осы немесе өзге саласының жағжаяттық
пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет
саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы
іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді.[4]
Қазақстан Республикасында республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылауды
Есеп комитетi жүзеге асырады, Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп
беретiн тұрақты қызмет ететiн
мемлекеттiк орган ретiнде құрылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасының
Президентi туралы" Конституциялық Заңына және бекiтiлген ережеге сәйкес
Есеп комитетi белгiленген тәртiппен алынатын ақпаратты талдау және
жүргiзiлетiн бақылау іс-шараларының негiзiнде Қазақстан Республикасының
Президентiне комитет жұмысы туралы тоқсан сайынғы баяндамаларды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Парламентiне өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы
есебi жөнiндегi қорытынды болып табылатын комитеттiң жылдық есебiн берiп
отырады. Есеп комитетiнiң жылдық есебi Қазақстан Республикасының Парламентi
палаталарының бiрлескен отырысында бекiтiледi.
Жергiлiктi бюджеттер мен олардың атқарылуы туралы есептердiң бекітілуі,
оның ішінде республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) ауданды, кентті,
ауылды (селоны), ауылдық (селолық) округті ұстауға арналған шығыстар
сметасын бекіту "Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару
туралы" Заңға сәйкес тиiстi жергiлiктi өкiлеттi органның (мәслихаттың)
құзыретi болып табылады. Жергіліктi бюджеттiң атқарылуын бақылау үшiн
мәслихат өзiнiң өкiлеттiк мерзiмiне тексеру комиссиясын сайлайды және оның
мүшелерiнiң санын белгiлейді. Тексеру комиссиясының өкiлеттiктерi мен жұмыс
iстеу тәртiбi мәслихаттың регламентiмен айқындалады.
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
шығыстары сметаларының дұрыс жасалуы мен бекiтiлуiн, сондай-ақ бюджеттiк
қаражаттың қазынашылық шешiмдерге сәйкес пайдаланылуын бақылауды Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлiгi мен аумақтық бөлiмшелерi жүзеге асырады.
Ал жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
шығыстары сметаларының дұрыс жасалуы мен бекiтілуiн, сондай-ақ бюджеттiк
қаражаттың пайдаланылуын қазынашылық рұқсат беруге сәйкес жергiлiктi
атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi және оның
аумақтық бөлiмшелерi жүзеге асырады.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттер қаражаттарының пайдаланылуына
тексерулер жүргiзудiң тәртiбiн және кезеңділігiн Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi белгiлейтiндiгiне қарамастан, оған оларды үйлестiру,
әдiстемелерiн әзiрлеу мен енгiзу өкiлеттiлiктерi берілмеген, ал Есеп
комитетiнiң осы "тәртiбi және мерзiмдiлiгi" айқындамасына қатысуы заңдарда
тiптi көзделмеген де.
Есеп комитетi республикалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшілерiнiң
қызметiне оларға бюджеттен бөлiнген қаражатты мақсатты және тиiмдi
пайдалану бөлiгiнде талдау жасайды және бақылайды, көрсетiлген
бағдарламалар мен оларды құрастырушы ішкi бағдарламалардың экономикалық
тиiмдiлiгi мен орындылығына баға бередi.
Жүргiзiлген тексерулердiң қорытындылары бойынша Есеп комитетi Қазақстан
Республикасының Yкiметiне ұсынымдар, оның ішiнде нормативтік құқықтық
базаны жетiлдiру жөнiндегі тиiстi ұсынымдарды жолдайды.
Есеп комитеті мен мәслихаттардың тексеру комиссиялары салық және өзге де
мемлекеттік органдарының қызметіне олардың Қазақстан Республикасының
заңнамасында көзделген түсімдердің республикалық және жергілікті
бюджеттерге толығымен және уақытылы түсуін қамтамасыз ету бөлігінде бақылау
жасайды.
Есеп комитетiнiң, мәслихаттардың тексеру комиссияларының тексерулерi
мен талдауының мәнi қаржылық есеп берудiң ғана емес, сол сияқты, есеп
берудiң басқа да тиiстi түрлерiнiң мәлiметтерi болып табылады, онсыз
республикалық және жергіліктi бюджеттер қаражатының тиiмдiлiгiне және
мақсатты пайдаланылуына баға беру мүмкiн емес.
Есеп комитетi мен мәслихаттардың тексеру комиссияларының мүшелерi
тексерулердi тексерiлетiн мемлекеттiк органдар мен барлық меншiк түрiндегi
ұйымдардың қаражаты есебiнен емес, комитет пен комиссияларды ұстауға
бөлiнетiн бюджет қаражатының есебiнен жүргiзедi.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау және Есеп комитетiнiң
тексерулерi анағұрлым кешендi, жүйелi сипатқа ие. Iс жүзiнде Есеп комитетi
мен мәслихаттардың тексеру комиссиялары өздерiнiң негiзгi мақсаттары мен
мiндеттерiне бақылау iс-шараларын, зерттеулер мен талдау жүргiзу барысында,
оның iшiнде ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк капитал үлесiне ие басқа да
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер жөнiндегi аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдар жасаған аудиторлық тұжырымдарды талдау барысында қол жеткiзедi.
Есеп комитетi мен мәслихаттардың тексеру комиссияларының бұл
функциялары мен мiндеттерiн iске асыру республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын сыртқы бақылау болып табылады.
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын ішкi бақылау жүйесiнiң аралас үлгiсi қалыптасты.
Орталықтандырылған iшкi бақылауды Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлiгi жүзеге асырса, орталықтың қарамағынан шығарылған iшкi бақылауды
кейбiр министрлiктердiң бақылау-тексеру қызметтерi жүргiзедi.
Бұл үлгiнiң негiзгi кемшiлiгi тәсiлдер мен әдiстемелердiң
үйлестiрiлмеуiне байланысты бақылау объектiлерiндегi жағдайдың терең
зерттелмеуi болып табылады, бұл, бақылау процесiнде бiр-бiрiн қайталау мен
кемшiлiктердiң пайда болу мүмкiндiгiн туғызады. Осы үлгi қаржылық
есептiлiктiң кейбiр элементтерiмен сәйкестiк бақылауын ғана жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi, ал тиiмдiлiк бақылауы одан тысқары қалып отыр.
Республикалық және жергiліктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау мынандай
нысанда iске асырылады: алдын ала бақылау мемлекеттiк органдардың, бюджет
ақшасы есебiнен ұсталатын, демеуқаржылар мен несиелер алуға үмiткер, сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң кепiлдiгiн алудың есебiнен ұсталатын
мекемелер мен ұйымдардың республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
қаражатын пайдалануы жобаларын жасау және қарау сатысында жүзеге асырылады;
ағымдағы бақылау мемлекеттiк органдардың, мекемелер мен ұйымдардың
республикалық және жергіліктi бюджеттердiң қаражатын пайдалану жөнiндегi
қаржы операцияларын жүзеге асыру сатысында жүргiзiледi;
республикалық және жергіліктi бюджеттердiң қаражатын уақтылы, мақсатты және
тиiмдi пайдалануына, сондай-ақ оларды пайдалану туралы есептердiң
дұрыстығына кезектi бақылау мемлекеттiк органдардың, мекемелер мен
ұйымдардың республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң қаражатымен қаржы
операцияларын жасау қорытындылары бойынша жүзеге асырылады.
"Бюджет жүйесi туралы" Қазақстан Республикасы Заңында "бюджет процедурасы"
ұғымы мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың бюджеттi әзiрлеу,
қарау, бекiту, атқару, оның атқарылуын бақылау және бюджеттiң атқарылуы
туралы есептi бекiту жөнiндегi заңнамамен регламенттелуi ретiнде
айқындалған. Атқарылу мәселелерi, мысалға республикалық бюджеттiң атқарылуы
аталмыш заңның тек бiр ғана бабында көрсетiлген, ал оның атқарылуын бақылау
мәселелерi - баржоғы бiр сөйлеммен ғана келтiрiлген - "республикалық
бюджеттiң атқарылуын бақылауды Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау
жөнiндегi есеп комитетi жүзеге асырады". Тиiстi заңнамалық нормалардың
осындай жетiспеушiлiгi жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы мен бақылауы
мәселелерiнде де орын алған. [5]
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылауды жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін тиiстi регламенттеу үшiн
"бюджеттің атқарылуы" ұғымын, дәлiрек айтқанда республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы процесi қай жерден басталып, қай жерде
аяқталатыны туралы мәселенi анықтап алу қажет. Қалыптасқан практика мен
қолданылып жүрген заңнамалар қойылған сұраққа жауап бере алмайды.
Сонымен бiрге, қолданылып жүрген нормативтiк құқықтық кесiмдерде
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуына бақылау саласындағы
Есеп комитетiнiң, мәслихаттардың тексеру комиссияларының және Қазақстан
Республикасының Үкiметi уәкiлеттiк берген мемлекеттiк органдардың
мiндеттерi мен функцияларының нақты шектелуi жоқ. Бұдан басқа, салық-
бюджеттiк қызмет практикасында да, ғылыми-теориялық зерттеулерде де
республикалық және жергілiктi бюджеттердi талдау мәселелерi тыңғылықты,
кешендi шешiмiн таппаған. Сондықтан да республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын сараптау, бағалау, талдау әдiстемелерi мен
стандарттарын әзiрлеу және бекiту мәселесi кідiртпей шешудi талап етедi.
Қазiргi кездегi ұлттық корпорациялар мен мемлекеттiк капитал үлесiне ие
басқа да шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнде мемлекеттiк қаржының
пайдаланылуын жүйелi бақылаудың жоқтығы да республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн жетiлдiрудiң қажеттілiгiн
негiздеудiң факторы болып табылады.
Бақылау органдарының мiндеттерiнiң өзiндiк ерекшелiгi бақылау iс-
шараларын жүзеге асырудың нысандары мен түрлерiнiң ерекшелiктерiнде көрiнiс
табады. Бақылау органының орны мен рөлiн айқындауда оның қаржылық бақылау
нәтижелерiн көрсететiн кесiмiнiң мәртебесi елеулi маңызға ие. Кесiм
мәртебесiнiң ерекшелiктерiнiң дәл баяндалуы ғана емес, олардың тиiстi
нормативтiк құқықтық кесiмдерiнде нақты көрсетiлгенi де маңызды.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылаудың орын
алып отырған ұйымдық және әдістемелік проблемаларын мемлекеттік мекемелер
мен кәсіпорындардың, сол сияқты жеке меншік нысанындағы ұйымдардың әлі
күнге дейін есепке алу мен есеп берудің халықаралық стандарттарына толық
көшпегендігі де күрделендiре түседi. Бұл жағдайлар халықаралық қаржы
практикасындағы жинақталған жалпыға ортақ қабылданған әдiстемелiк базаны
пайдалануды тежейдi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен қолданылып жүрген
заңнамаларында Есеп комитетiнiң, мәслихаттың тексеру комиссиясының төрағасы
мен мүшелерiн қызметке тағайындау институты ғана бар, Есеп комитетiнiң
төрағасын қоспағанда, оларды қызметiнен босатуды регламенттейтiн тиiстi
нормалар жоқ. Ал шет елдерде бақылау органдарының жетекшiлерi мен мүшелерiн
қызметтен тайдырудың себептерiн мiндеттi түрде түсiндiру, олардың мәртебесi
мен осы мәртебенiң құқықтық кепiлдiктерi бақылау органдары туралы
заңнамаларда көзделген.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi
атқарушы органдарының қарыз алуы бюджеттiк инвестициялық жобаларды
(бағдарламаларды) iске асыру мақсатында облыстық бюджеттiң, республикалық
маңызы бар қала, астана бюджетiнiң тапшылығын қаржыландыру үшiн, сондай-ақ
кассалық алшақтықты жабуға Қазақстан Республикасы Үкiметiнен қарыз алу
түрiнде жүзеге асырылады. [6]
Аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергiлiктi атқарушы
органдарының қарыз алуы бюджеттiк инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды)
iске асыру мақсатында аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiнiң
тапшылығын қаржыландыру үшiн, сондай-ақ кассалық алшақтықты жабуға облыстың
жергiлiктi атқарушы органынан қарыз алу түрiнде жүзеге асырылады.
Жергiлiктi атқарушы органның қарыздары бойынша алынған қаражаттар
тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттi атқару тәртiбiмен аталған
мақсаттарға пайдаланылады.
Жергiлiктi атқарушы органының, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың мемлекеттiк қарыз алуы тиiстi жергiлiктi атқарушы органның
белгiленген борыш лимитiмен және тиiстi жергiлiктi атқарушы органның
борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге бағытталатын жергiлiктi бюджет
қаражатының көлемiмен шектеледi.
Жергiлiктi атқарушы орган борышының лимитi тиiстi қаржы жылына арналған
жергiлiктi бюджет кiрiстерiнiң жиырма бес процентiн құрайды.
Жергiлiктi атқарушы органның борышын өтеуге және қызмет көрсетуге
арналған шығыстардың көлемi тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет
кiрiстерiнiң он процентiнен аспауға тиiс.
Жергілiктi атқарушы органдардың борышын өтеудi және оған қызмет
көрсетудi олар тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджетте көзделген
қаражаттар есебiнен, Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын
тәртiппен жүзеге асырады.
Республикалық және жергіліктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
саласындағы кадрлардың біліктілігiн халықаралық талаптарды ескере отырып
арттыру жөнiндегi жұмысты жүргiзу аса өзектi мәселе болып табылады.
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы, қаржы көздері
Салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттiң
қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы Кодекске және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес бюджетке eceптелуге тиiстi
ақша бюджет кiрiстерi болып табылады.
Салықтық түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер.
Салықтық емес түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген, негiзгi капиталды, гранттарды сатудан түсетiн
түсiмдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнде белгiленген бюджетке төленетiн
мiндеттi, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусiз негiзде берiлетiн ақша.
Мынадай ақшалар негізгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер болып
табылады:
1) мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi
сатудан түсетiн ақша;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетiн ақша;
3) мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн жеке меншiкке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не Қазақстан
Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерiн өзге құқықтық нысандарда өткiзуден түсетiн
ақша;
4) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн ақша.
Ресми трансферттер түсiмдерi - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншісiне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетiн трансферттер
түсiмдерi.
Кiрiстердiң жаңа түрлерiн енгiзу, қолданылып жүргендерiнiң күшiн жою
немесе оларды өзгерту осы Кодекске мiндеттi түрде өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзiле отырып жүзеге асырылады.
Нысаналы ресми трансферттердi қоспағанда, кiрiстердiң нысаналы мақсаты
болмайды.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты iске
асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына арналмаған)
өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар - мемлекеттiк мекемелер және қоғамдық
бiрлестiктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын
негiзде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын
әлеуметтiк-экономикалық дамыту мiндеттерiн iске асырудың басқа, неғұрлым
тиiмдi тәсiлi болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға субсидия
берудiң басым бағыттары орта мерзiмдi фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердiң жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкiн. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Қаржылық байланыстарын орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құның бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерi республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу кезiнде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейiнге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететiн шығындарды қаржыландыру
үшiн республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң құрамында құрылады.[7]
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, жергiлiктi атқарушы органдардың
резервi:
1) төтенше резервтi;
2) шұғыл шығындарға арналған резервтi;
3) облыстық бюджеттердiң, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнiң, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервтi қамтиды.
Төтенше резерв Қазақстан Республикасының және басқа мемлекеттердiң
аумағындағы табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды жою
мақсатында ғана пайдаланылады.
Шұғыл шығындарға арналған резерв Қазақстан Республикасының немесе оның
әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнiң саяси, экономикалық және әлеуметтiк
тұрақтылығына, сондай-ақ адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiретiн
жағдайларды жою, соттардың шешiмдерi бойынша Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң, орталық мемлекеттiк органдардың, жергiлiктi атқарушы
органдардың мiндеттемелерiн орындау мақсатында ғана пайдаланылады.
Облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда
болған жағдайда облыс бюджетiне, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетiне кредит беру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджетте көзделедi.
Аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнiң кассалық
алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда болған
жағдайда аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiне кредит беру үшiн
облыстық бюджетте көзделедi.
Кассалық алшақтықты жабуға қарыз беру қаржы жылы шегiнде алты айға
дейiнгi мерзiмге жүзеге асырылады және республикалық немесе жергiлiктi
бюджеттi нақтылауды талап етпейдi.
Қазақстан Республикасы Үкiметi резервiнiң және жергiлiктi атқарушы
орган резервiнiң жалпы көлемi тиiстi бюджет түсiмдерi көлемiнiң екi
процентiнен аспауға тиiс.
Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерiнен ақша бөлу тиiстi қаржы жылына арналған республикалық немесе
жергiлiктi бюджеттерде бекiтiлген көлемдер шегiнде тиiсiнше Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың ағымдағы қаржы
жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жоятын шешiмдерi бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемiнде пайдаланылған жағдайда
Қазақстан Республикасының Үкiметi немесе жергiлiктi атқарушы орган қажет
болған кезде Қазақстан Республикасының Парламентiне немесе тиiстi
мәслихатқа тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
немесе тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу арқылы Қазақстан
Республикасының Yкiметi немесе жергiлiктi атқарушы орган резервтерiнiң
мөлшерiн ұлғайту туралы ұсыныстар енгiзедi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң немесе жергiлiктi атқарушы органның
резервiнен бөлiнген ақша қаржы жылы iшiнде пайдаланылмаған немесе iшiнара
пайдаланылған жағдайда, бюджет бағдарламасының әкiмшiсi бөлiнген ақшаның
пайдаланылмаған бөлiгiн ағымдағы қаржы жылының соңына дейiн тиiстi бюджетке
қайтаруды қамтамасыз етедi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерiн пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейдi.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.[8]
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттары на байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттік белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға барабар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептептеуге
тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекеттік меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін ақшалар жатады. Ресми
трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне Ұлттық
қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджет шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаттары.
Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындардың түрлері:
1) мемлкеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс шараларды ұйымдастыру менөткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардардың ақы төлуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, ҚР-ның заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға
ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңыи тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді
орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болджауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға
арналған резервті кіріктіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет профицитін пайдалану – қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау.
Бюджеттік кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
ҚР-ның Бюджет кодексіне сәйкес республикалық бюджеттке түсетін
кірістер мыналар:
1) салықтық түсімдер, алымдар және тағы басқа да міндетті төлемдер.
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер.
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
4) ресми трансферттердің түсімдері.
Бюджеттік шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджетің шығысттары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету;
2) қорғаныс салаларына;
3) сот жүйесіне, қылмыстық-атқару қызметі;
4) білім беру;
5) денсаулық сақтау;
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7) мәдениет, спорт, туризм;
8) ауыл, су, орман, қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
9) өнеркәсіп, құрылыс, сәулет, жер қойнауын пайдалану;
10) көлік жыне коммуникациялар;
11) экономикалық қызметтерді реттеу, стандарттау және т. б. ұйымдар.
Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығыстары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.[9]
Әр бюджетте оның кіріс және щығыс бөлігін теңестірген, яғни баланстаған
дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе
мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне жету
болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің
жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитін құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталаған немесе бюджеттік қаражаттардың бос қалдығын
құрауы мүмкін. Мұндай қажеттілік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдері тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстар
кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі. Тапшылықтың
едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның болуы
мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз щығыстар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын төмендету әдістері:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, ал шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, ал шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ
төмендейді).
Тапшылықты қаржыландыру –оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1) Ақша белгілерін шығару;
2) Мемлекеттік қарыздар;
3) Шетелдік қарыздар;
4) Ұлттық байлықты пайдалану.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге, шығыстарын қысқартуға, тапшылықты
реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шараларды әзірлеу және
дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, яғни елдің әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесін мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы мен аумақтық
құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.[10]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылым унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан мемлекеті – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 сызбаны қараңыз).
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астаның бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесі соғыс жағдайы
нда төтенше мемлекеттік бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы
мүмкін.
Бюджет саясаты ұдайы өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде
жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы
саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық көрсетеді, олардың
мемлекет дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы
және бөлінуі. Қаржы ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы принципі
жиынтық тұтынудың өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық
қатысушыларының мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет- бюджет
саясатының негізгі құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық
буындарын біріктіреді. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі
осыменен шартталған яғни бұған қоса экономиканы реформалауға арналған шетел
несиелері мен инвестициялары елдің төлем балансын өзгерту мен жалпы
қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет саясатының белсенді әсері де
шартталған.Бюджет саясаты бюджеттің белгілі бір механизмін әзірлеу,
қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, бюджеттің орындалуы туралы есептің
қызмет етуінің әр түрлі бюджет деңгейінің өзара байланысына негізделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валютаөқаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты
және қаржы саласында орталықтан бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс
табады.Ал, бұрынғы кеңес үкіметі аумағында қаржы жүйесінің жергілікті
деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің
мәні мен рөлін күшейту және егеменділіктің қалыптасуының қажеттілігі
жандандырылады. Республикада бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында.Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Сызба 1. ҚР бюджет жүйесі
2. ҚР жергілікті бюджет
2.1 Жергілікті бюджет (Жітіқара ауданының бюджеті)
Бюджет жүйесінің қызметі етуі қағидалар негізінде қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы және
дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ бюджеттік
сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта бөлінуі
арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимыл;
- мемлекеттің ақша несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша жүйесінің
біртұтастығы;
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау принциптерімен, аумақтар дамуының әлеуметтік-
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді.Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет.
4). Қазақстанда жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан
бұрын ең алдымен бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыр
қажет. Ұсыныстар орталық жіне жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне
тікелей қатысты және ұсынытарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу
қажет, оны жүргізгенне соң жергілікті алыс- берістерді тиімді дамыту
төмендегілерге негіделеді:
1. үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің табыстарын,
оның ішнде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр түрлі құралдарды
пайдалануға рұқсат етеді.
2. Жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы тиіс. Халықпен
теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ болуы ішінара шығындалуға
және күдікті мақсаттардың болуына алып келеді.
3. Жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің рейтингін
тәуелсіз сараптауды баалауды алдын-ала жүргізу қажет.
2003 жылы облыстықң жергілікті бюджеті нақтыланған бюджетке табыстар
бойынша 105,2 %-ға, шығыстар бойынша 98,4 %-ға орындалды. Табыстар мен
шығыстар бойынша нақтыланған бюджетке кассалық орындалудың %-дық қатынасы
артығымен орыындалды. Бұл дегеніміз жергілікті бюджет көлемінің артығымен
көрсетеді.
Жергілікті бюджет бұл өте серпінді санат, сондықтан аймақтық саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне әсер ететін әр түрлі факторлардың есебімен
жүзеге асыру қажет. Бұл экономиканың құрылымындағы өзгеріс, халықтың
әлеуметтік кепілдігінің деңгейі, халыхтың жасына қарай және кәсіби
құрылымының өзгеруі. Жеке аймақтардың экономикалық дамуы деңгейінің әркелкі
юолуы және олардың әр түрді тұрпаттары бойынша сараланымы жергілікті бюджет
қаражаттарының қалыптасуы мен жұмсалуына әсер етеді.[11]
Жергілікттік органдарының өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде өзінің экономикалық аймақтарының шаруашылығын, әлеуметтік
сферасын, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа
шараларды қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджет құрайды. Жалпы айта
кететін болсақ жергілікттік бюджет негізінде экономиканың дамуы
қалыптасады. Жергілікттік бюджетте өзінің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығындарының қалыптасыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп
отырады. Сонымен қатар мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың
басты механизмдерінің бірі.
Жергілікті бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
жергілікттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныңда өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ауданға түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
2010 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша бюджеттің табыс бөлігі 102,8 %
орындалды, 588,8 млн. теңге жоспарланса аудан бюджетіне 605,4 млн. теңге
түсті, соның ішінде меншік табыстары 187,7 млн. теңгені немесе жоспарға
112,5 % құрады. Өткен жылдың үйлес кезеңімен салыстырғанда меншік
табыстарының түсімі 15,6 млн. теңгеге төмендегені байқалады. 418,3 млн.
теңге сомасында трансферттер түсті.
Есептілік кезеңіне бюджеттің шығыс бөлігі 98,5 % орындалды, 573,6 млн.
теңге жоспарланса кассалық шығындар 564,8 млн. теңгені құрады.
Функционалдық топтар тұрғысындағы шығыстар мынадай қалыпта құралды:
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 30,8 млн. теңге. Қорғаныс 0,6
млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі м.а___________
___________________Н.Сартанова
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бюджетті қалыптастыру мәселелері
(Қостанай облысы Жітіқара ауданы бойынша)
Мамандығы 050509 – Қаржы
Орындаған Р.И.
Гасанов
Ғылыми жетекшісі
қ.ғ.н, профессор м.а
Б.Н.Жаналинов
Қостанай 2010
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Республикалық бюджет оның мәні, қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 ҚР бюджет, оның әлеуметтік жағдайын жақсарту
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы, қаржы
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ҚР жергілікті
бюджет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..20
2.1 Жергілікті бюджет (Жітіқара ауданының
бюджеті) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.2 Жергілікті бюджеттің өзгеру
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Жітіқара ауданы бюджет
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30
3 Жергілікті бюджеттің қалыптастыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1 Жітіқара ауданының бюджетті
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3.2 Жітіқара ауданының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдалынған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 63
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу жұмысында тұрақты
экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу
негіздері карастырылған.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
кызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жаткан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылыгы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Республика экономикасының дамуы соңғы жылдары аса кемелденіп, толығып
келеді, оны реттеу жөнінде әр түрлі мүмкіндіктер едәуір баршылық. Біздің
елімізді әлемдік қоғамдастық рыноктық экономикасы бар мемлекет ретінде
мойындады. Қазақстан тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде әлемдік
қоғамдастықпен ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай есуге қол
жеткізді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің әлемдік интеграция жағдайында дамуы әр
түрлі саладағы жетістіктері деңгейімен, жалпы әлемдік жүйедегі белгілі бір
міндетті іс-әрекет және орны болуымен байланыстырылады. Нақтылы елдің даму
деңгейі әлемдік қоғамдастықпен айкындалады, әр түрлі дәрежеде экономикаға
ықпал етеді. Бұл ең жоғары орынға жетуге ұмтылдырады, соған жету
рейтингінің өсуін ғана білдірмейді, сонымен қатар келешекте шынайы дамуды
бейнелейді. Кез келген экономиканың рейтингі даму деңгейінің белгілі бір
көрсеткіші ретінде қаралады. Ол алдағы уақытта бәсекелес әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттап қана қоймай, басқа экономика тарапынан
интеграция ықпалымен болатын оның тартымдылық шарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуында елеулі айырмашылық орын
алатын болса кез келген мемлекеттің бір қалыпты дами алмайтынын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді. Сондықтан да қандай да бір елдің бәсекеге төтеп
бере алатын қабілеті оның аумақтық деңгейде мемлекеттік тұрғыдан ықпал
етудің шаралар жүйесін, белгілі бір аумақтардың мүдделері мен өзіндік
ерекшеліктерін экономикалық даму тұрғысынан нығайтудың деңгейіне
байланысты.[1]
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгешеліктер объективті
тұрғыдан аумақтық даму теңсіздігінің әмбебап экономикалық заң әрекеттеріне
бағынышты. Сондықтан да бұл арадағы міндет осы экономикалық заңның
талаптарына жекелеген аумақтардың даму деңгейлерін тенестіру үдерісін
бағындырып, осы айырмашылықтарды біртіндеп жою болып табылады.
Әрбір аймақтың экономикаға қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін өз
мүмкіндіктерін пайдалануы қажет. Бұл тигізер пайдасы бар табиғи кені жоқ
аумақтар үшін ерекше маңызды. Тиісті талдау негізінде аумақ үшін, соған
орай, тұтас экономика үшін алдағы болашақты қамтамасыз ететін, үнемі ілгері
басатын, аумақтық даму мүмкіндіктерін анықтаудың маңызы зор. Бұдан шығатын
қорытынды, әр түрлі деңгейдегі экономиканың дамуын макро-және аумақтық
қамтамасыз ету Қазақстан үшін бүкіл болашақтың негізі болып табылады.
Аймақтық бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін
көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана
жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілік-ті
бюджетгердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мем-лекеттік қызмет керсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды себебінен кірістік
база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы
көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді
қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат
жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың
бір жанына есептейтін көлбеулі бюджет-тік теңестіру әдісі пайдаланады.[2]
Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен аумақтар бойынша қаржылық
жәрдем бөлудің бірыңғай қалыпты есептемелерін пайдалану арқылы тұрғындардың
мемлекеттік қызмет түтынуын бірыңғай стандарттық деңгейін қамтамасыз ету
тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің негізгі мақсаты - ол әрбір билік
деңгейі бойынша соларға бекітілген мемлекеттік қызметті толық көрсетуін
заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта тұрақты болатын кірістік
қайнар көздерімен қамтамасыз ету.
1. Республикалық бюджет оның мәні, қалыптастыру жолдары
1.1 ҚР бюджет, оның әлеуметтік жағдайын жақсарту рөлі
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың және келешекке арналған осы
тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) республикалық және жергіліктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар
қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету мақсатында және Қазақстан
Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы аудиттiң күштi қызметiн
құру Есеп комитетiнiң өкiлеттiлiктерiн кеңейту, оны сапалық және сандық
жағынан нығайту қажеттiгi туралы тапсырмасына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Президентiнiң "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң мемлекеттiк
бағдарламасы туралы". Жарлығының және Қазақстан Республикасы Президентiнiң
"Экономика саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы күрестiң тұжырымдамасы
туралы".
Ұсынылып отырған Тұжырымдама республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын бақылау жүйесiн дамытудың негiзгi бағыттарын айқындайды.
Қаржы саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру халықаралық
талаптарға сәйкес, нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеу мен бекiтудi,
олар белгiлеген объектiлер мен құқықтық нормалардың қолданылу аясын бөлудi
ескере отырып республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
ұғымын айқындаудың объективтiк қажеттiгiнен туындап отыр.
Сол сияқты қолданылып жүрген заңнамаларда қаржы саласындағы мемлекеттік
бақылау органдарының арасында міндеттер мен өкілеттіктерді айқын шектеудің
жоқтығы, осы органдардың бір-бірімен де және мемлекеттiк қаржы бақылау
жүйесiнен тыс қызмет ететiн аудит институтымен де өзара iс-қимыл
мәселелерiнде тиiстi айқындылықтың болмау жағдайлары мәселенiң өзектілігiн
растай түседi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн
одан әрi дамыту мемлекет пен елiмiздiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң
қаржы-экономикалық қарым-қатынастары жүйесiндегi маңызды мәселелердiң
шешiлуiне елеулi ықпал ете алады, сондай-ақ экономика саласындағы әртүрлi
құқық бұзушылықпен нысаналы күрес жүргiзуге мүмкiндiк бередi.[3]
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бiрыңғай бюджеттiк заңдарының қолданылуын, соның iшiнде
бiрыңғай бюджеттiк сыныптауды, бюджет процесiн жүзеге асырудың бiрыңғай
рәсiмдерiн пайдалануды қамтамасыз ету;
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсiмдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегiнуге жол бермеу;
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң орта мерзiмдi фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi
жоспарының бекiтiлген (түзетiлген) өлшемдерi мен бағыттарына сәйкес келуi;
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi қоспағанда, Қазақстан
Республикасының бюджет заңдары саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi,
бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджеттердi және олардың атқарылуы
туралы есептердi, мемлекеттiң фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты мiндеттi түрде жариялау; бюджет процесiнiң ашықтығы, мемлекеттiк
қаржы бақылауын жүргiзу;
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешiмдердi мемлекеттiк басқару органдарының сақтауы;
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгiлi бiр нәтижелерге қол жеткiзу
қажеттiлiгiн негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткiзу
үшiн қажеттi оңтайлы көлемiн пайдалана отырып әзiрлеу және атқару немесе
бюджеттiк қаражаттың бекiтiлген көлемiн пайдалана отырып ең үздiк нәтиженi
қамтамасыз ету;
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттiк заңдарын бұзғаны үшiн жауапқа тарту;
9) бюджеттердiң дербестiк принципi - түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты түрде бөлiнiп тұруын орнықтыру және осы
Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттiк басқарудың
барлық деңгейлерiнiң осы Кодекске сәйкес бюджет процесiн дербес жүзеге
асыру құқығы, жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған
кiрiстердi, осы Кодекстiң 40-бабының 6-тармағында белгiленген жағдайларды
қоспағанда, жергiлiктi бюджеттер қаражатының бос қалдықтарын жоғары тұрған
бюджетке алып қоюға жол берiлмейтiндiгi, тиiстi өтемсiз төмен тұрған
бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол берiлмейтiндiгi.
Бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,кәсіпорындар
арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды ұстайтын болсақ,
онда бір жағынан мемлекет кәсіпорындар, мекеме мен халық қаражаттарын ала
отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелігіне жұмылдырады және өзінің
мемлекеттік қызметін орындауға жұмсайды, сондай-ақ коммерциялық және
коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және тұтастай экономиканы
реттеу қызметіне пайдаланады. Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін:
кәсіпорындарды қаржыландыру және қаражаттандыру; мемлекеттік
инвестицияларды іске асыру; өнеркәсіптің қорғаныс салаларының
айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың құрылымдық қайтақұруына
әсер ету. Мұнда кіріс немесе шығыс баптарын ұлғайту немесе азайту қатынасы
саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдің халықпен айлаөшарғы жасау қаупі
туындайды. Осыған орай , бюджет саясатының қалыптасуы , оның іске асуының
бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму үрдістерімен ғана байланысты
емес, сондайөақ саяси кеудемсоқтықты көрсетеді. Егер, бюджет саясатының
бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының анықталуы негізінде емес, ал
ол көпшілік дауыс пен көптеген түзетулер нәтижесінде анықталады, онда
мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі өзгерту үстінде болады, яғни
тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы нәтижесінде ғана емес, сондай –ақ
биліктің осы немесе өзге саласының жағжаяттық
пайымдауынан.Макроэкономикалық реттеудің маңызды құралы болып бюджет
саясаты табылады, ол салық салу мен мемлекеттік шығындарды өзгерту арқылы
іскерлік белсенділік деңгейіне мемлекеттің әсерін көрсетеді.[4]
Қазақстан Республикасында республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылауды
Есеп комитетi жүзеге асырады, Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп
беретiн тұрақты қызмет ететiн
мемлекеттiк орган ретiнде құрылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасының
Президентi туралы" Конституциялық Заңына және бекiтiлген ережеге сәйкес
Есеп комитетi белгiленген тәртiппен алынатын ақпаратты талдау және
жүргiзiлетiн бақылау іс-шараларының негiзiнде Қазақстан Республикасының
Президентiне комитет жұмысы туралы тоқсан сайынғы баяндамаларды, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Парламентiне өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы
есебi жөнiндегi қорытынды болып табылатын комитеттiң жылдық есебiн берiп
отырады. Есеп комитетiнiң жылдық есебi Қазақстан Республикасының Парламентi
палаталарының бiрлескен отырысында бекiтiледi.
Жергiлiктi бюджеттер мен олардың атқарылуы туралы есептердiң бекітілуі,
оның ішінде республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) ауданды, кентті,
ауылды (селоны), ауылдық (селолық) округті ұстауға арналған шығыстар
сметасын бекіту "Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару
туралы" Заңға сәйкес тиiстi жергiлiктi өкiлеттi органның (мәслихаттың)
құзыретi болып табылады. Жергіліктi бюджеттiң атқарылуын бақылау үшiн
мәслихат өзiнiң өкiлеттiк мерзiмiне тексеру комиссиясын сайлайды және оның
мүшелерiнiң санын белгiлейді. Тексеру комиссиясының өкiлеттiктерi мен жұмыс
iстеу тәртiбi мәслихаттың регламентiмен айқындалады.
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
шығыстары сметаларының дұрыс жасалуы мен бекiтiлуiн, сондай-ақ бюджеттiк
қаражаттың қазынашылық шешiмдерге сәйкес пайдаланылуын бақылауды Қазақстан
Республикасының Қаржы министрлiгi мен аумақтық бөлiмшелерi жүзеге асырады.
Ал жергiлiктi бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
шығыстары сметаларының дұрыс жасалуы мен бекiтілуiн, сондай-ақ бюджеттiк
қаражаттың пайдаланылуын қазынашылық рұқсат беруге сәйкес жергiлiктi
атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi және оның
аумақтық бөлiмшелерi жүзеге асырады.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттер қаражаттарының пайдаланылуына
тексерулер жүргiзудiң тәртiбiн және кезеңділігiн Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi белгiлейтiндiгiне қарамастан, оған оларды үйлестiру,
әдiстемелерiн әзiрлеу мен енгiзу өкiлеттiлiктерi берілмеген, ал Есеп
комитетiнiң осы "тәртiбi және мерзiмдiлiгi" айқындамасына қатысуы заңдарда
тiптi көзделмеген де.
Есеп комитетi республикалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшілерiнiң
қызметiне оларға бюджеттен бөлiнген қаражатты мақсатты және тиiмдi
пайдалану бөлiгiнде талдау жасайды және бақылайды, көрсетiлген
бағдарламалар мен оларды құрастырушы ішкi бағдарламалардың экономикалық
тиiмдiлiгi мен орындылығына баға бередi.
Жүргiзiлген тексерулердiң қорытындылары бойынша Есеп комитетi Қазақстан
Республикасының Yкiметiне ұсынымдар, оның ішiнде нормативтік құқықтық
базаны жетiлдiру жөнiндегі тиiстi ұсынымдарды жолдайды.
Есеп комитеті мен мәслихаттардың тексеру комиссиялары салық және өзге де
мемлекеттік органдарының қызметіне олардың Қазақстан Республикасының
заңнамасында көзделген түсімдердің республикалық және жергілікті
бюджеттерге толығымен және уақытылы түсуін қамтамасыз ету бөлігінде бақылау
жасайды.
Есеп комитетiнiң, мәслихаттардың тексеру комиссияларының тексерулерi
мен талдауының мәнi қаржылық есеп берудiң ғана емес, сол сияқты, есеп
берудiң басқа да тиiстi түрлерiнiң мәлiметтерi болып табылады, онсыз
республикалық және жергіліктi бюджеттер қаражатының тиiмдiлiгiне және
мақсатты пайдаланылуына баға беру мүмкiн емес.
Есеп комитетi мен мәслихаттардың тексеру комиссияларының мүшелерi
тексерулердi тексерiлетiн мемлекеттiк органдар мен барлық меншiк түрiндегi
ұйымдардың қаражаты есебiнен емес, комитет пен комиссияларды ұстауға
бөлiнетiн бюджет қаражатының есебiнен жүргiзедi.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау және Есеп комитетiнiң
тексерулерi анағұрлым кешендi, жүйелi сипатқа ие. Iс жүзiнде Есеп комитетi
мен мәслихаттардың тексеру комиссиялары өздерiнiң негiзгi мақсаттары мен
мiндеттерiне бақылау iс-шараларын, зерттеулер мен талдау жүргiзу барысында,
оның iшiнде ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк капитал үлесiне ие басқа да
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер жөнiндегi аудиторлар мен аудиторлық
ұйымдар жасаған аудиторлық тұжырымдарды талдау барысында қол жеткiзедi.
Есеп комитетi мен мәслихаттардың тексеру комиссияларының бұл
функциялары мен мiндеттерiн iске асыру республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын сыртқы бақылау болып табылады.
Қазақстан Республикасында республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуын ішкi бақылау жүйесiнiң аралас үлгiсi қалыптасты.
Орталықтандырылған iшкi бақылауды Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлiгi жүзеге асырса, орталықтың қарамағынан шығарылған iшкi бақылауды
кейбiр министрлiктердiң бақылау-тексеру қызметтерi жүргiзедi.
Бұл үлгiнiң негiзгi кемшiлiгi тәсiлдер мен әдiстемелердiң
үйлестiрiлмеуiне байланысты бақылау объектiлерiндегi жағдайдың терең
зерттелмеуi болып табылады, бұл, бақылау процесiнде бiр-бiрiн қайталау мен
кемшiлiктердiң пайда болу мүмкiндiгiн туғызады. Осы үлгi қаржылық
есептiлiктiң кейбiр элементтерiмен сәйкестiк бақылауын ғана жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi, ал тиiмдiлiк бақылауы одан тысқары қалып отыр.
Республикалық және жергiліктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау мынандай
нысанда iске асырылады: алдын ала бақылау мемлекеттiк органдардың, бюджет
ақшасы есебiнен ұсталатын, демеуқаржылар мен несиелер алуға үмiткер, сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң кепiлдiгiн алудың есебiнен ұсталатын
мекемелер мен ұйымдардың республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң
қаражатын пайдалануы жобаларын жасау және қарау сатысында жүзеге асырылады;
ағымдағы бақылау мемлекеттiк органдардың, мекемелер мен ұйымдардың
республикалық және жергіліктi бюджеттердiң қаражатын пайдалану жөнiндегi
қаржы операцияларын жүзеге асыру сатысында жүргiзiледi;
республикалық және жергіліктi бюджеттердiң қаражатын уақтылы, мақсатты және
тиiмдi пайдалануына, сондай-ақ оларды пайдалану туралы есептердiң
дұрыстығына кезектi бақылау мемлекеттiк органдардың, мекемелер мен
ұйымдардың республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң қаражатымен қаржы
операцияларын жасау қорытындылары бойынша жүзеге асырылады.
"Бюджет жүйесi туралы" Қазақстан Республикасы Заңында "бюджет процедурасы"
ұғымы мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалардың бюджеттi әзiрлеу,
қарау, бекiту, атқару, оның атқарылуын бақылау және бюджеттiң атқарылуы
туралы есептi бекiту жөнiндегi заңнамамен регламенттелуi ретiнде
айқындалған. Атқарылу мәселелерi, мысалға республикалық бюджеттiң атқарылуы
аталмыш заңның тек бiр ғана бабында көрсетiлген, ал оның атқарылуын бақылау
мәселелерi - баржоғы бiр сөйлеммен ғана келтiрiлген - "республикалық
бюджеттiң атқарылуын бақылауды Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау
жөнiндегi есеп комитетi жүзеге асырады". Тиiстi заңнамалық нормалардың
осындай жетiспеушiлiгi жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы мен бақылауы
мәселелерiнде де орын алған. [5]
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылауды жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін тиiстi регламенттеу үшiн
"бюджеттің атқарылуы" ұғымын, дәлiрек айтқанда республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы процесi қай жерден басталып, қай жерде
аяқталатыны туралы мәселенi анықтап алу қажет. Қалыптасқан практика мен
қолданылып жүрген заңнамалар қойылған сұраққа жауап бере алмайды.
Сонымен бiрге, қолданылып жүрген нормативтiк құқықтық кесiмдерде
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуына бақылау саласындағы
Есеп комитетiнiң, мәслихаттардың тексеру комиссияларының және Қазақстан
Республикасының Үкiметi уәкiлеттiк берген мемлекеттiк органдардың
мiндеттерi мен функцияларының нақты шектелуi жоқ. Бұдан басқа, салық-
бюджеттiк қызмет практикасында да, ғылыми-теориялық зерттеулерде де
республикалық және жергілiктi бюджеттердi талдау мәселелерi тыңғылықты,
кешендi шешiмiн таппаған. Сондықтан да республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын сараптау, бағалау, талдау әдiстемелерi мен
стандарттарын әзiрлеу және бекiту мәселесi кідiртпей шешудi талап етедi.
Қазiргi кездегi ұлттық корпорациялар мен мемлекеттiк капитал үлесiне ие
басқа да шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнде мемлекеттiк қаржының
пайдаланылуын жүйелi бақылаудың жоқтығы да республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң атқарылуын бақылау жүйесiн жетiлдiрудiң қажеттілiгiн
негiздеудiң факторы болып табылады.
Бақылау органдарының мiндеттерiнiң өзiндiк ерекшелiгi бақылау iс-
шараларын жүзеге асырудың нысандары мен түрлерiнiң ерекшелiктерiнде көрiнiс
табады. Бақылау органының орны мен рөлiн айқындауда оның қаржылық бақылау
нәтижелерiн көрсететiн кесiмiнiң мәртебесi елеулi маңызға ие. Кесiм
мәртебесiнiң ерекшелiктерiнiң дәл баяндалуы ғана емес, олардың тиiстi
нормативтiк құқықтық кесiмдерiнде нақты көрсетiлгенi де маңызды.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуын бақылаудың орын
алып отырған ұйымдық және әдістемелік проблемаларын мемлекеттік мекемелер
мен кәсіпорындардың, сол сияқты жеке меншік нысанындағы ұйымдардың әлі
күнге дейін есепке алу мен есеп берудің халықаралық стандарттарына толық
көшпегендігі де күрделендiре түседi. Бұл жағдайлар халықаралық қаржы
практикасындағы жинақталған жалпыға ортақ қабылданған әдiстемелiк базаны
пайдалануды тежейдi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен қолданылып жүрген
заңнамаларында Есеп комитетiнiң, мәслихаттың тексеру комиссиясының төрағасы
мен мүшелерiн қызметке тағайындау институты ғана бар, Есеп комитетiнiң
төрағасын қоспағанда, оларды қызметiнен босатуды регламенттейтiн тиiстi
нормалар жоқ. Ал шет елдерде бақылау органдарының жетекшiлерi мен мүшелерiн
қызметтен тайдырудың себептерiн мiндеттi түрде түсiндiру, олардың мәртебесi
мен осы мәртебенiң құқықтық кепiлдiктерi бақылау органдары туралы
заңнамаларда көзделген.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi
атқарушы органдарының қарыз алуы бюджеттiк инвестициялық жобаларды
(бағдарламаларды) iске асыру мақсатында облыстық бюджеттiң, республикалық
маңызы бар қала, астана бюджетiнiң тапшылығын қаржыландыру үшiн, сондай-ақ
кассалық алшақтықты жабуға Қазақстан Республикасы Үкiметiнен қарыз алу
түрiнде жүзеге асырылады. [6]
Аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергiлiктi атқарушы
органдарының қарыз алуы бюджеттiк инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды)
iске асыру мақсатында аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiнiң
тапшылығын қаржыландыру үшiн, сондай-ақ кассалық алшақтықты жабуға облыстың
жергiлiктi атқарушы органынан қарыз алу түрiнде жүзеге асырылады.
Жергiлiктi атқарушы органның қарыздары бойынша алынған қаражаттар
тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджеттi атқару тәртiбiмен аталған
мақсаттарға пайдаланылады.
Жергiлiктi атқарушы органының, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың мемлекеттiк қарыз алуы тиiстi жергiлiктi атқарушы органның
белгiленген борыш лимитiмен және тиiстi жергiлiктi атқарушы органның
борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге бағытталатын жергiлiктi бюджет
қаражатының көлемiмен шектеледi.
Жергiлiктi атқарушы орган борышының лимитi тиiстi қаржы жылына арналған
жергiлiктi бюджет кiрiстерiнiң жиырма бес процентiн құрайды.
Жергiлiктi атқарушы органның борышын өтеуге және қызмет көрсетуге
арналған шығыстардың көлемi тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет
кiрiстерiнiң он процентiнен аспауға тиiс.
Жергілiктi атқарушы органдардың борышын өтеудi және оған қызмет
көрсетудi олар тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджетте көзделген
қаражаттар есебiнен, Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын
тәртiппен жүзеге асырады.
Республикалық және жергіліктi бюджеттердiң атқарылуын бақылау
саласындағы кадрлардың біліктілігiн халықаралық талаптарды ескере отырып
арттыру жөнiндегi жұмысты жүргiзу аса өзектi мәселе болып табылады.
1.2 Жергілікті бюджеттің құрамы, қаржы көздері
Салық және басқа да мiндеттi төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке
өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттiң
қаржы активтерiн сатуға байланысты емес, осы Кодекске және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес бюджетке eceптелуге тиiстi
ақша бюджет кiрiстерi болып табылады.
Салықтық түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер.
Салықтық емес түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық
кодексiнде белгiленген, негiзгi капиталды, гранттарды сатудан түсетiн
түсiмдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актiлерiнде белгiленген бюджетке төленетiн
мiндеттi, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусiз негiзде берiлетiн ақша.
Мынадай ақшалар негізгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер болып
табылады:
1) мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi
сатудан түсетiн ақша;
2) мемлекеттiк материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетiн ақша;
3) мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн жеке меншiкке сатудан немесе
оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не Қазақстан
Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерiн өзге құқықтық нысандарда өткiзуден түсетiн
ақша;
4) мемлекетке тиесiлi материалдық емес активтердi сатудан түсетiн ақша.
Ресми трансферттер түсiмдерi - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншісiне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетiн трансферттер
түсiмдерi.
Кiрiстердiң жаңа түрлерiн енгiзу, қолданылып жүргендерiнiң күшiн жою
немесе оларды өзгерту осы Кодекске мiндеттi түрде өзгерiстер немесе
толықтырулар енгiзiле отырып жүзеге асырылады.
Нысаналы ресми трансферттердi қоспағанда, кiрiстердiң нысаналы мақсаты
болмайды.
Қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты iске
асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың өздерiнiң тұтынуына арналмаған)
өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк
органдардың ақы төлеуi;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар - мемлекеттiк мекемелер және қоғамдық
бiрлестiктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын
негiзде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлерi.
Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын
әлеуметтiк-экономикалық дамыту мiндеттерiн iске асырудың басқа, неғұрлым
тиiмдi тәсiлi болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заң
актiлерiнде көзделген жағдайларда берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға субсидия
берудiң басым бағыттары орта мерзiмдi фискалдық саясатпен айқындалады.
Ресми трансферттердiң жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкiн. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Қаржылық байланыстарын орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құның бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерi республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу кезiнде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейiнге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететiн шығындарды қаржыландыру
үшiн республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң құрамында құрылады.[7]
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, жергiлiктi атқарушы органдардың
резервi:
1) төтенше резервтi;
2) шұғыл шығындарға арналған резервтi;
3) облыстық бюджеттердiң, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерiнiң, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервтi қамтиды.
Төтенше резерв Қазақстан Республикасының және басқа мемлекеттердiң
аумағындағы табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды жою
мақсатында ғана пайдаланылады.
Шұғыл шығындарға арналған резерв Қазақстан Республикасының немесе оның
әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнiң саяси, экономикалық және әлеуметтiк
тұрақтылығына, сондай-ақ адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндiретiн
жағдайларды жою, соттардың шешiмдерi бойынша Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң, орталық мемлекеттiк органдардың, жергiлiктi атқарушы
органдардың мiндеттемелерiн орындау мақсатында ғана пайдаланылады.
Облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнiң
кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда
болған жағдайда облыс бюджетiне, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетiне кредит беру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық
бюджетте көзделедi.
Аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнiң кассалық
алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда болған
жағдайда аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетiне кредит беру үшiн
облыстық бюджетте көзделедi.
Кассалық алшақтықты жабуға қарыз беру қаржы жылы шегiнде алты айға
дейiнгi мерзiмге жүзеге асырылады және республикалық немесе жергiлiктi
бюджеттi нақтылауды талап етпейдi.
Қазақстан Республикасы Үкiметi резервiнiң және жергiлiктi атқарушы
орган резервiнiң жалпы көлемi тиiстi бюджет түсiмдерi көлемiнiң екi
процентiнен аспауға тиiс.
Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерiнен ақша бөлу тиiстi қаржы жылына арналған республикалық немесе
жергiлiктi бюджеттерде бекiтiлген көлемдер шегiнде тиiсiнше Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың ағымдағы қаржы
жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жоятын шешiмдерi бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемiнде пайдаланылған жағдайда
Қазақстан Республикасының Үкiметi немесе жергiлiктi атқарушы орган қажет
болған кезде Қазақстан Республикасының Парламентiне немесе тиiстi
мәслихатқа тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
немесе тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттың
шешiмiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу арқылы Қазақстан
Республикасының Yкiметi немесе жергiлiктi атқарушы орган резервтерiнiң
мөлшерiн ұлғайту туралы ұсыныстар енгiзедi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң немесе жергiлiктi атқарушы органның
резервiнен бөлiнген ақша қаржы жылы iшiнде пайдаланылмаған немесе iшiнара
пайдаланылған жағдайда, бюджет бағдарламасының әкiмшiсi бөлiнген ақшаның
пайдаланылмаған бөлiгiн ағымдағы қаржы жылының соңына дейiн тиiстi бюджетке
қайтаруды қамтамасыз етедi.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың
резервтерiн пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейдi.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.[8]
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттары на байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттік белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға барабар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептептеуге
тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер – бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекеттік меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан түсетін ақшалар жатады. Ресми
трансферттердің түсімдері – бұл бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне Ұлттық
қордан бюджетке түсетін трансферттердің түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджет шығындары – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаттары.
Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындардың түрлері:
1) мемлкеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс шараларды ұйымдастыру менөткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардардың ақы төлуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, ҚР-ның заңнамалық актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға
ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңыи тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді
орындауға арналған шығындардың өзге де түрлері.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болджауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар бюджеттерінің кассалық алшақтығын жабуға
арналған резервті кіріктіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету.
Бюджет профицитін пайдалану – қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау.
Бюджеттік кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
ҚР-ның Бюджет кодексіне сәйкес республикалық бюджеттке түсетін
кірістер мыналар:
1) салықтық түсімдер, алымдар және тағы басқа да міндетті төлемдер.
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер.
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
4) ресми трансферттердің түсімдері.
Бюджеттік шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджетің шығысттары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету;
2) қорғаныс салаларына;
3) сот жүйесіне, қылмыстық-атқару қызметі;
4) білім беру;
5) денсаулық сақтау;
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7) мәдениет, спорт, туризм;
8) ауыл, су, орман, қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
9) өнеркәсіп, құрылыс, сәулет, жер қойнауын пайдалану;
10) көлік жыне коммуникациялар;
11) экономикалық қызметтерді реттеу, стандарттау және т. б. ұйымдар.
Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығыстары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.[9]
Әр бюджетте оның кіріс және щығыс бөлігін теңестірген, яғни баланстаған
дұрыс. Баланс – бұл тепе-теңдік, бюджетті жасаған кезде негізгі мәселе
мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының осындай жай-күйіне жету
болып табылады. Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің
жалпы сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын – профицитін құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталаған немесе бюджеттік қаражаттардың бос қалдығын
құрауы мүмкін. Мұндай қажеттілік болмаған жағдайда бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдері тиісті әкімшіліктер қабылдайды. Шығыстар
кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджет тапшылығына әкеледі. Тапшылықтың
едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-күйін сипаттайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның болуы
мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз щығыстар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын төмендету әдістері:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, ал шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, ал шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ
төмендейді).
Тапшылықты қаржыландыру –оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын
іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1) Ақша белгілерін шығару;
2) Мемлекеттік қарыздар;
3) Шетелдік қарыздар;
4) Ұлттық байлықты пайдалану.
Бюджеттің кірістерін көбейтуге, шығыстарын қысқартуға, тапшылықты
реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шараларды әзірлеу және
дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай
жасайды, яғни елдің әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесін мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы мен аумақтық
құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.[10]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылым унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан мемлекеті – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді (1 сызбаны қараңыз).
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астаның бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесі соғыс жағдайы
нда төтенше мемлекеттік бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы
мүмкін.
Бюджет саясаты ұдайы өндірістік кезең аяқталуының нәтижесінде
жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша мемлекеттің қаржы
саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық көрсетеді, олардың
мемлекет дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылықтарының пайдаланылуы
және бөлінуі. Қаржы ағындарының қозғалысына реттеудің бастапқы принципі
жиынтық тұтынудың өсуіне бағытталған ұдайы өндіріс үдерісінің барлық
қатысушыларының мүдделерін ымыраға жеткізуден тұрады. Бюджет- бюджет
саясатының негізгі құралы ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің барлық
буындарын біріктіреді. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың қажеттілігі
осыменен шартталған яғни бұған қоса экономиканы реформалауға арналған шетел
несиелері мен инвестициялары елдің төлем балансын өзгерту мен жалпы
қоғамдық өнімнің қозғалысына бюджет саясатының белсенді әсері де
шартталған.Бюджет саясаты бюджеттің белгілі бір механизмін әзірлеу,
қарастыру, бекіту, орындау, бақылау, бюджеттің орындалуы туралы есептің
қызмет етуінің әр түрлі бюджет деңгейінің өзара байланысына негізделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валютаөқаржылық жүйені жасау бөлігінде қуатты
және қаржы саласында орталықтан бағытталған беталыстар айқын түрде көрініс
табады.Ал, бұрынғы кеңес үкіметі аумағында қаржы жүйесінің жергілікті
деңгейлерін өзін-өзі қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергілікті көздерінің
мәні мен рөлін күшейту және егеменділіктің қалыптасуының қажеттілігі
жандандырылады. Республикада бюджет жүйесінің дамуы аймақтық деңгейдің
тұтас шаруашылық кешенінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында
қаржы жүйесінің ортақ шеңберіндегі қаржы буындарының жергілікті және
орталық өзара әсерінің тиімді нұсқасын іздеу жолында.Бюджет экономикаға
бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Экономикаға тұтастай әсер ету құралы
ретінде бюджеттің бөлу және бақылау қызметі осыдан көрінеді. Осыған
байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен сұраныстарын
қанағаттандыру кірістер мен шығыстар бойынша бюджет шешімерін таңдау және
қаржы жүйесін бағалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет саясатын
бюджет үдерісін ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын бұзғаны үшін
жауапкершілік есебінен бюджеттің барлық деңгейінің орындалуына бақылау,
бекіту, қарастыру және құрастыру тәртібі ретінде қарастырылуы мүмкін.
Сызба 1. ҚР бюджет жүйесі
2. ҚР жергілікті бюджет
2.1 Жергілікті бюджет (Жітіқара ауданының бюджеті)
Бюджет жүйесінің қызметі етуі қағидалар негізінде қамтамасыз етіледі:
- барлық бюджеттің біртұтастығы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы және
дербестігі;
- мемлекеттік қаржы статистикасының біртұтас нысаны, ортақ бюджеттік
сыныпталу, біртұтас қаржылық базаның бар болуы;
- бюджетте барлық түсімдердің толық көрінуі және түсімдердің қайта бөлінуі
арқылы бюджеттің икемді өзара іс-қимыл;
- мемлекеттің ақша несие саясатының өзара іс-қимылы және ақша жүйесінің
біртұтастығы;
Жергілікті билік органдарының шығыстық өкілдігімен байланысты бюджет
шығыстарын ең аз жасау принциптерімен, аумақтар дамуының әлеуметтік-
экономикалық шығыстарының бюджетіне, теңгеріміділікке байланысты, олардың
бюджет шығыстарын ұлғайту қызығушылығында жергілікті бюджет табыстарының
саралануы жүреді.Қазақстан Республикасы аймағының жеке бюджеті бұл – елдің
бюджет жүйесінің дербес буыны, яғни жергілікті бюджет.
4). Қазақстанда жергілікті бюджеттер бағалы қағаздар нарығына шықпастан
бұрын ең алдымен бірқатар ұйымдастырушы – қаржылық шараларды іске асыр
қажет. Ұсыныстар орталық жіне жергілікті басқару органдарының әрекеттеріне
тікелей қатысты және ұсынытарды жергілікті бюджетті нығайту үшін жүргізу
қажет, оны жүргізгенне соң жергілікті алыс- берістерді тиімді дамыту
төмендегілерге негіделеді:
1. үкіметтік деңгейде қаржы саласын орталықсыздандыруға бағытталған
заңдарды қабылдау керек. Бұл жергілікті әкімшіліктерге өзінің табыстарын,
оның ішнде жергілікті қарыздарды ұлғайту үшін әр түрлі құралдарды
пайдалануға рұқсат етеді.
2. Жергілікті басқару органдары есептілік және өзінің жұмысының
айқындылығын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді сақтауы тиіс. Халықпен
теріс қарым-қатынас, бюджеттің айқындылығының жоқ болуы ішінара шығындалуға
және күдікті мақсаттардың болуына алып келеді.
3. Жергілікті басқару органдарының несиені өтеу қабілетінің рейтингін
тәуелсіз сараптауды баалауды алдын-ала жүргізу қажет.
2003 жылы облыстықң жергілікті бюджеті нақтыланған бюджетке табыстар
бойынша 105,2 %-ға, шығыстар бойынша 98,4 %-ға орындалды. Табыстар мен
шығыстар бойынша нақтыланған бюджетке кассалық орындалудың %-дық қатынасы
артығымен орыындалды. Бұл дегеніміз жергілікті бюджет көлемінің артығымен
көрсетеді.
Жергілікті бюджет бұл өте серпінді санат, сондықтан аймақтық саясатты
мемлекеттің экономикалық өміріне әсер ететін әр түрлі факторлардың есебімен
жүзеге асыру қажет. Бұл экономиканың құрылымындағы өзгеріс, халықтың
әлеуметтік кепілдігінің деңгейі, халыхтың жасына қарай және кәсіби
құрылымының өзгеруі. Жеке аймақтардың экономикалық дамуы деңгейінің әркелкі
юолуы және олардың әр түрді тұрпаттары бойынша сараланымы жергілікті бюджет
қаражаттарының қалыптасуы мен жұмсалуына әсер етеді.[11]
Жергілікттік органдарының өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде өзінің экономикалық аймақтарының шаруашылығын, әлеуметтік
сферасын, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа
шараларды қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджет құрайды. Жалпы айта
кететін болсақ жергілікттік бюджет негізінде экономиканың дамуы
қалыптасады. Жергілікттік бюджетте өзінің жекелеген түрлерінің кірістері
мен шығындарының қалыптасыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп
отырады. Сонымен қатар мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың
басты механизмдерінің бірі.
Жергілікті бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
жергілікттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныңда өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың
құндық бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс,
халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ауданға түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
2010 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша бюджеттің табыс бөлігі 102,8 %
орындалды, 588,8 млн. теңге жоспарланса аудан бюджетіне 605,4 млн. теңге
түсті, соның ішінде меншік табыстары 187,7 млн. теңгені немесе жоспарға
112,5 % құрады. Өткен жылдың үйлес кезеңімен салыстырғанда меншік
табыстарының түсімі 15,6 млн. теңгеге төмендегені байқалады. 418,3 млн.
теңге сомасында трансферттер түсті.
Есептілік кезеңіне бюджеттің шығыс бөлігі 98,5 % орындалды, 573,6 млн.
теңге жоспарланса кассалық шығындар 564,8 млн. теңгені құрады.
Функционалдық топтар тұрғысындағы шығыстар мынадай қалыпта құралды:
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 30,8 млн. теңге. Қорғаныс 0,6
млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz