Шанхай ынтымақтастық Ұйымы
1 . тарау. ШЫҰ: құрылуы, негізгі мақсат.міндеттері және ұйымдық құрылымы мен қызмет ету принциптері
1.1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
1.2. «Шанхай бестігінің» Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
1.3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат.міндеттері, ұйымдық құрылымы және қызмет ету принциптері
2 . тарау. Шанхай ынтымақтастық Ұйымы: ынтымақтастық бағыттары мен даму перспективалары
2.1. ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары
2.2. Әлемдік қауымдастықтағы ШЫҰ.ның ролі
2.3. ШЫҰ.ның даму перспективалары.
1.1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
1.2. «Шанхай бестігінің» Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
1.3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат.міндеттері, ұйымдық құрылымы және қызмет ету принциптері
2 . тарау. Шанхай ынтымақтастық Ұйымы: ынтымақтастық бағыттары мен даму перспективалары
2.1. ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары
2.2. Әлемдік қауымдастықтағы ШЫҰ.ның ролі
2.3. ШЫҰ.ның даму перспективалары.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде аймақтық интеграция идеясы жеткілікті деңгейде кең етек алып отыр, ал динамикалық түрде дамушы Шанхай Ұйымы болашақта толыққанды интегрциялық бірлестік болуы мүмкін. Одан басқа, Ресейге оның одақтасы кім болатындығын таңдауға тура келеді: Батыс немесе Шығыс. Осыған байланысты ШЫҰ-н зерттеу бүгінгі таңда өзекті зерттеу тақырыбы болып табылады.
ШЫҰ-ын құра отырып, мүше мемлекеттер ХХІ ғасырдағы көп қырлы саясаттың қарқынды дамуы барысында экономикалық, ақпараттық жаһандану кезеңінде «Шанхай бестігі» механизмінің ынтымақтастықтың бұрынғыдан да жоғары деңгейіне көтерілуі, оған бар мүмкіндіктерді тиімді пайдалана отырып, заманның жаңа қаупін жеңуге мүмкіндік береді деген үміт артты. ШЫҰ-ы - өзге мемелекеттер мен аймақтарға қарсы бағыт алған Одақ емес, керісінше олармен бейбіт қарым-қатынас жасауды ұстанған ұйым.
Зерттелу мәселесі – Кімдер зерттеген, қандай еңбектерде қарастырылған азиялық аймақ елдері үшін «Шанхай бестігінің» Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялану қажеттілігі. Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты жазу барысында аталған тақырып бойынша жазылған отандық және шетелдік, оның ішінде Ресей сарапшыларының саяси зерттеулері пайдаланылды. Сондай-ақ диплом жұмысы ШЫҰ-ы Хартиясы, ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларация, қытай-кеңес шекарасы аудандарындағы әскери саладағы сенімді нығайту және қарулы күштерді қысқартудағы жетекші принциптер туралы КСРО үкіметі мен ҚХР үкіметі арасындағы Келісімге , шекара аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР арасындағы Келісім, РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР-ы арасындағы шекара аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы Келісім, Алма-Аты кездесуіне қатысушылардың – Қазақстан Республикасының, ҚХР-ның, Қырғыз Республикасының, РФ және Тәжікстан Республикасының Біріккен Мәлімдемесі, Қазақстан Республикасы, ҚХР, Қырғыз Республикасы, РФ және Тәжікстан Республикасы мемлекет басшыларының Біріккен Душанбе Декларациясы, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай Конвенциясы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының мемлекеттердің Ұлттық үйлестірушілер Кеңесінің қызмет тәртібі туралы Уақытша Ереже, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер арасындағы Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісім сияқты құжаттарға негізделген. Сонымен қатар дипломдық жұмыста мерзімді басылым мәліметтері де пайдаланылды: «Егемен Қазақстан», «Международная жизнь», «Россия в глобальной политике» және т.б.
ШЫҰ-ын құра отырып, мүше мемлекеттер ХХІ ғасырдағы көп қырлы саясаттың қарқынды дамуы барысында экономикалық, ақпараттық жаһандану кезеңінде «Шанхай бестігі» механизмінің ынтымақтастықтың бұрынғыдан да жоғары деңгейіне көтерілуі, оған бар мүмкіндіктерді тиімді пайдалана отырып, заманның жаңа қаупін жеңуге мүмкіндік береді деген үміт артты. ШЫҰ-ы - өзге мемелекеттер мен аймақтарға қарсы бағыт алған Одақ емес, керісінше олармен бейбіт қарым-қатынас жасауды ұстанған ұйым.
Зерттелу мәселесі – Кімдер зерттеген, қандай еңбектерде қарастырылған азиялық аймақ елдері үшін «Шанхай бестігінің» Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялану қажеттілігі. Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты жазу барысында аталған тақырып бойынша жазылған отандық және шетелдік, оның ішінде Ресей сарапшыларының саяси зерттеулері пайдаланылды. Сондай-ақ диплом жұмысы ШЫҰ-ы Хартиясы, ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларация, қытай-кеңес шекарасы аудандарындағы әскери саладағы сенімді нығайту және қарулы күштерді қысқартудағы жетекші принциптер туралы КСРО үкіметі мен ҚХР үкіметі арасындағы Келісімге , шекара аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР арасындағы Келісім, РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР-ы арасындағы шекара аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы Келісім, Алма-Аты кездесуіне қатысушылардың – Қазақстан Республикасының, ҚХР-ның, Қырғыз Республикасының, РФ және Тәжікстан Республикасының Біріккен Мәлімдемесі, Қазақстан Республикасы, ҚХР, Қырғыз Республикасы, РФ және Тәжікстан Республикасы мемлекет басшыларының Біріккен Душанбе Декларациясы, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай Конвенциясы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының мемлекеттердің Ұлттық үйлестірушілер Кеңесінің қызмет тәртібі туралы Уақытша Ереже, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер арасындағы Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісім сияқты құжаттарға негізделген. Сонымен қатар дипломдық жұмыста мерзімді басылым мәліметтері де пайдаланылды: «Егемен Қазақстан», «Международная жизнь», «Россия в глобальной политике» және т.б.
1. Бабин Э.П., Исаченко Т.М., Внешнеэкономическая политика. М.: «Экономика», 2006.- 463 с.
2. Бандурин В. В., Рацич Б. Г., Чатич М. Глобализация мировой экономики и Россия. – М.: Буквица, 1999. – 279 с.
3. Барковский А. Н. Модели внешнеэкономических связей стран СНГ и их влияние на интеграционные процессы в Содружестве: Учебное пособие. М.:ФА, 2003.-92 с.
4. Дергачев В. А. Вардомский Л. Б. Регионоведение: Учеб. Пособие для студентов вузов. М.: «ЮНИТИ-ДАНА»,2004.-463с.
5. Долгов С.И., Внешняя торговля России на рубеже веков. М.: «Экономика», 2003. - 445 с.
6. Евразийское экономическое сообщество. Правовые и экономические основы: Учеб. пособие для вузов / Под.ред. А. И. Манжосова. – М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2004.-271с.
7. Иванов Э.М., Экономические отношения России со странами Центральной Азии. Рига.: «РИСИ», 2006. -126 с.
8. Корнеева М. А., Роль иностранного капитала в обеспечении инновационного роста стран с переходной экономикой. Рига.: «РИСИ», 2006. -20 с.
9. Международные Экономические отношения: Учебник / Под. ред. проф. В.Е. Рыбалкина. М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2004. – 346с.
10. Россия - государства СНГ: взаимодействие в базовых отраслях промышленности/Мельников В. А. , Спиридонова Е. Э.,Клюквин В. И., Зайцев А. А. и др.; Под. ред. Мельникова В. А. М.: ЗАО «Издательство Экономика», 2001.-261с.
11. Трухачев В.И., Лякишева И.Н., Международная торговля. М.: «Финансы и статистика», 2006. - 415 с.
12. Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник. – М.: «ИНФРА – М», 2001-234с.
13. Экономические стратегии стран СНГ и Россия: Моногра¬фия. Под ред. проф А.Н. Барковского - М.: Изд-во РУДН, 2003. - 297 с.
14. http://www.asiainform.ru/rusdoc/
15. http://www.sectsco.org/
16. http://www.economy.gov.ru/
17. http://www.centrasia.ru/
18. http://7-05.newspo.ru/news/
19. http://www.russia-today.ru/2006/
20. http://asiapacific.narod.ru/countries/
21. http://www.1job.ru/
22. http://webwarper.net/ru/
23. http://www.dumaem.ru/
24. http://www.tpprf.ru/
25. http://www.tajikistan.ru/
26. Декларация о создании Шанхайской Организации Сотрудничества. 15 июня 2001 г., Шанхай, КНР. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00651.html
27. Декларация глав государств-членов Шанхайской Организации Сотрудничества. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00659.html
28. Программа многостороннего торгово-экономического сотрудничества. http://www.sectsco.org/html/00660.html
29. Хартия Шанхайской Организации Сотрудничества. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00217.html
30. Алок ШЕКХАР. ШОС – кость в горле США // «ААЖ» (Индия), 2006.
31. Андреева Г.Н. ШОС // Бакинский Рабочий, 2003. 16 января,
32. Евлашков Д. Альянс больших возможностей / ШОС выходит на мировую арену // Российская газета, 2005. №282
33. Имандосов С.А. ШОС как новый геополитический игрок на Евразийском пространстве. Материалы международной конференции «ШОС и проблемы безопасности в Центральной Азии». 5 октября 2005 г., Алматы, Казахстан.
34. Лукин А. Шанхайская организация сотрудничества: проблемы и перспективы // Международная жизнь, 2004. №3 – с.113-126.
35. Лукин А., Мочульский А. Шанхайская организация сотрудничества: структурное оформление и перспективы развития. – Аналитические записки. М., МГИМО, вып. 2(4), февраль 2005.
36. Путин В.В. ШОС – Новая модель успешного международного сотрудничества. 14 июня 2006 г., Москва.
37. Чжао Хуашэн. Китай, Центральная Азия и Шанхайская Организация Сотрудничества. Рабочие материалы Московского центра Карнеги, 2005. №5
38. Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, ст.3//http:www.SCO.ru
39. Эсенбекова А.Т. История саммитов ШОС//Дальний Восток, 29.06.2007г
2. Бандурин В. В., Рацич Б. Г., Чатич М. Глобализация мировой экономики и Россия. – М.: Буквица, 1999. – 279 с.
3. Барковский А. Н. Модели внешнеэкономических связей стран СНГ и их влияние на интеграционные процессы в Содружестве: Учебное пособие. М.:ФА, 2003.-92 с.
4. Дергачев В. А. Вардомский Л. Б. Регионоведение: Учеб. Пособие для студентов вузов. М.: «ЮНИТИ-ДАНА»,2004.-463с.
5. Долгов С.И., Внешняя торговля России на рубеже веков. М.: «Экономика», 2003. - 445 с.
6. Евразийское экономическое сообщество. Правовые и экономические основы: Учеб. пособие для вузов / Под.ред. А. И. Манжосова. – М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2004.-271с.
7. Иванов Э.М., Экономические отношения России со странами Центральной Азии. Рига.: «РИСИ», 2006. -126 с.
8. Корнеева М. А., Роль иностранного капитала в обеспечении инновационного роста стран с переходной экономикой. Рига.: «РИСИ», 2006. -20 с.
9. Международные Экономические отношения: Учебник / Под. ред. проф. В.Е. Рыбалкина. М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2004. – 346с.
10. Россия - государства СНГ: взаимодействие в базовых отраслях промышленности/Мельников В. А. , Спиридонова Е. Э.,Клюквин В. И., Зайцев А. А. и др.; Под. ред. Мельникова В. А. М.: ЗАО «Издательство Экономика», 2001.-261с.
11. Трухачев В.И., Лякишева И.Н., Международная торговля. М.: «Финансы и статистика», 2006. - 415 с.
12. Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник. – М.: «ИНФРА – М», 2001-234с.
13. Экономические стратегии стран СНГ и Россия: Моногра¬фия. Под ред. проф А.Н. Барковского - М.: Изд-во РУДН, 2003. - 297 с.
14. http://www.asiainform.ru/rusdoc/
15. http://www.sectsco.org/
16. http://www.economy.gov.ru/
17. http://www.centrasia.ru/
18. http://7-05.newspo.ru/news/
19. http://www.russia-today.ru/2006/
20. http://asiapacific.narod.ru/countries/
21. http://www.1job.ru/
22. http://webwarper.net/ru/
23. http://www.dumaem.ru/
24. http://www.tpprf.ru/
25. http://www.tajikistan.ru/
26. Декларация о создании Шанхайской Организации Сотрудничества. 15 июня 2001 г., Шанхай, КНР. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00651.html
27. Декларация глав государств-членов Шанхайской Организации Сотрудничества. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00659.html
28. Программа многостороннего торгово-экономического сотрудничества. http://www.sectsco.org/html/00660.html
29. Хартия Шанхайской Организации Сотрудничества. Официальный текст: http://www.sectsco.org/html/00217.html
30. Алок ШЕКХАР. ШОС – кость в горле США // «ААЖ» (Индия), 2006.
31. Андреева Г.Н. ШОС // Бакинский Рабочий, 2003. 16 января,
32. Евлашков Д. Альянс больших возможностей / ШОС выходит на мировую арену // Российская газета, 2005. №282
33. Имандосов С.А. ШОС как новый геополитический игрок на Евразийском пространстве. Материалы международной конференции «ШОС и проблемы безопасности в Центральной Азии». 5 октября 2005 г., Алматы, Казахстан.
34. Лукин А. Шанхайская организация сотрудничества: проблемы и перспективы // Международная жизнь, 2004. №3 – с.113-126.
35. Лукин А., Мочульский А. Шанхайская организация сотрудничества: структурное оформление и перспективы развития. – Аналитические записки. М., МГИМО, вып. 2(4), февраль 2005.
36. Путин В.В. ШОС – Новая модель успешного международного сотрудничества. 14 июня 2006 г., Москва.
37. Чжао Хуашэн. Китай, Центральная Азия и Шанхайская Организация Сотрудничества. Рабочие материалы Московского центра Карнеги, 2005. №5
38. Шанхайская Конвенция о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, ст.3//http:www.SCO.ru
39. Эсенбекова А.Т. История саммитов ШОС//Дальний Восток, 29.06.2007г
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
1 – тарау. ШЫҰ: құрылуы, негізгі мақсат-міндеттері және ұйымдық құрылымы
мен қызмет ету принциптері
1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
2. Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-міндеттері, ұйымдық
құрылымы және қызмет ету принциптері
2 – тарау. Шанхай ынтымақтастық Ұйымы: ынтымақтастық бағыттары мен даму
перспективалары
2.1. ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары
2.2. Әлемдік қауымдастықтағы ШЫҰ-ның ролі
2.3. ШЫҰ-ның даму перспективалары.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде аймақтық интеграция идеясы
жеткілікті деңгейде кең етек алып отыр, ал динамикалық түрде дамушы Шанхай
Ұйымы болашақта толыққанды интегрциялық бірлестік болуы мүмкін. Одан басқа,
Ресейге оның одақтасы кім болатындығын таңдауға тура келеді: Батыс немесе
Шығыс. Осыған байланысты ШЫҰ-н зерттеу бүгінгі таңда өзекті зерттеу
тақырыбы болып табылады.
ШЫҰ-ын құра отырып, мүше мемлекеттер ХХІ ғасырдағы көп қырлы саясаттың
қарқынды дамуы барысында экономикалық, ақпараттық жаһандану кезеңінде
Шанхай бестігі механизмінің ынтымақтастықтың бұрынғыдан да жоғары
деңгейіне көтерілуі, оған бар мүмкіндіктерді тиімді пайдалана отырып,
заманның жаңа қаупін жеңуге мүмкіндік береді деген үміт артты. ШЫҰ-ы - өзге
мемелекеттер мен аймақтарға қарсы бағыт алған Одақ емес, керісінше олармен
бейбіт қарым-қатынас жасауды ұстанған ұйым.
Зерттелу мәселесі – Кімдер зерттеген, қандай еңбектерде қарастырылған
азиялық аймақ елдері үшін Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына
трансформациялану қажеттілігі. Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты жазу
барысында аталған тақырып бойынша жазылған отандық және шетелдік, оның
ішінде Ресей сарапшыларының саяси зерттеулері пайдаланылды. Сондай-ақ
диплом жұмысы ШЫҰ-ы Хартиясы, ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларация, қытай-
кеңес шекарасы аудандарындағы әскери саладағы сенімді нығайту және қарулы
күштерді қысқартудағы жетекші принциптер туралы КСРО үкіметі мен ҚХР
үкіметі арасындағы Келісімге , шекара аудандарында қарулы күштерді өзара
қысқарту туралы РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан
Республикасы және ҚХР арасындағы Келісім, РФ, Қазақстан Республикасы,
Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР-ы арасындағы шекара
аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы Келісім, Алма-Аты
кездесуіне қатысушылардың – Қазақстан Республикасының, ҚХР-ның, Қырғыз
Республикасының, РФ және Тәжікстан Республикасының Біріккен Мәлімдемесі,
Қазақстан Республикасы, ҚХР, Қырғыз Республикасы, РФ және Тәжікстан
Республикасы мемлекет басшыларының Біріккен Душанбе Декларациясы,
терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай
Конвенциясы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының мемлекеттердің Ұлттық
үйлестірушілер Кеңесінің қызмет тәртібі туралы Уақытша Ереже, ШЫҰ-на мүше-
мемлекеттер арасындағы Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісім
сияқты құжаттарға негізделген. Сонымен қатар дипломдық жұмыста мерзімді
басылым мәліметтері де пайдаланылды: Егемен Қазақстан, Международная
жизнь, Россия в глобальной политике және т.б.
Жұмыстың мақсаты – азиялық аймақ елдері үшін Шанхай бестігінің
Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялану қажеттілігін зерттей отырып,
ШЫҰ-ның ынтымақтастық бағытын, болашақтағы даму тенденцияларын бағдарлау.
Зерттеу объектісі Шанхай ынтымақтастық Ұйымы болып табылады.
Зерттеу пәні - ШЫҰ-ның құрылу тарихынан бастап қызмет ету саласы,
мақсат-міндеттері, ынтымақтастығының негізгі бағыттары, даму
перспективалары.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Шанхай бестігінің құрылуын, ынтымақтастықтың негізгі бағыттарын
зерттеу;
2. Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануын
қарастыру;
3. ШЫҰ-ның ұйымдастыру жүйесіне құрылымдық сараптама жасау;
4. ынтымақтастықтың негізгі бағыттары бойынша ШЫҰ-ның тиімді қызметін
анықтау;
5. Ұйымның болашақ дамуына сипаттама беру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі төмендегідей жалпы ғылыми әдістерді
пайдалану болып табылады: салыстырмалы талдау, обобщения, гипотетико-
дедуктивті әдіс, жүйелілік бағыты, сонымен қатар жеке ғылыми тарихи
әдістер: ретроспективті, суреттемелі-баяндау, салыстырмалы-тарихи,
терминологиялық сараптау әдісі. Жұмыс барысында көпшілік жағдайда ШЫҰ-ы
шеңберінде түрлі бағыттарды зерттеу үшін қолданылған салыстырмалы-тарихи
әдіс пайдаланылды. Суреттемелі-баяндау Шанхай ынтымақтастық Ұйымының
қалыптасуы және дамуына қатысты үрдістерді қарастыру үшін қолданылды.
Терминологиялық сараптау әдісі зерттеу тақырыбы бойынша ұғымдық аппаратты
қарастыру барысында қолданылды. Ретроспективті әдіс Шанхай бестігінің
Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануының тарихи алғышарттарын
анықтау үшін пайдаланылды.
Жаңашылдық және теориялық маңыздылық элементтері – отандық және
шетелдік авторлар еңбектерінде сақталған зерттеу тақырыбы бойынша
материалдарды жалпылау және жүйелеу, сондай-ақ бестіктің ШЫҰ-на
трансформациялану қажеттілігін анықтау.
Тәжірибелік маңыздылығы – аталған зерттеу нәтижелерін тарих және
әлеуметтік-гуманитарлық факультет студенттеріне семинар сабақтарына
дайындалу кезінде, сондай-ақ студенттік конференцияларға, дөңгелек
үстелдерге, симпозиумдарға баяндамалар құрастыру барысында қолдануға
болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр
тараудың өзі бірнеше бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда Шанхай ынтымақтастық Ұйымының
құрылу алғышарттары, Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына
трансформациялануы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-
міндеттері, ұйымдық құрылымы және қызмет ету принциптері баяндалса, екінші
тарауда ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары , әлемдік қауымдастықтағы
ШЫҰ-ның ролі және ШЫҰ-ның даму перспективалары сөз болады. Сондай-ақ
аталған тарауда Ұйым қызметінің тиімділігіне сараптама жасалады.
Бұл Ұйымға мүше-елдерде (Ресейде, Қытайда, Қазақстанда, Қырғызстанда,
Тәжікстанда және Өзбекстанда) барлық дүние жүзі халықтарының төрттен бір
бөлігінен астамының өмір сүретіндігімен, және олардың территориясында
ауқымды, ал бірқатар жағдайларда алуан түрлі табиғат байлықтарының негізгі
бөлігінің шоғырлануымен, және ШЫҰ-ы мүшелерінің ірі әскери потенциал
иеленуімен түсіндіріледі. Осы материалдық факторлар жиынтығы, Ұйым
мүшелерінің өздерінің ұлттық мүдделеріне сай келетін сыртқы саяси бағытын
ұстануға тырысуы ШЫҰ-н қазіргі халықаралық саяси және экономикалық
қатынастардың неғұрлым беделді ықпал ету полюстерінің біріне айналдырады.
Бұдан басқа, ШЫҰ-ның құрылуы қырғи қабақ соғыстың аяқталуынан кейін бір
полярлық әлем теориясы мен тәжірибесін жоққа шығарған неғұрлым маңызды
оқиғалар қатарына жатады.
ШЫҰ-ның қазіргі қызметі және әсіресе оның одан әрі даму
перспективалары түрлі пайымдаулар мен сипаттамалрдың тууын туғызады.
Біріншіден, ШЫҰ қызметінің қазіргі немесе болашақта болуы мүмкін
негізгі мазмұны төңірегінде даулар жүргізіліп келеді. Бақылаушылардың бір
бөлігі бұл ұйымды экономикалық әдістер басымдылығы бойынша аймақтық
қауіпсіздікке қол жеткізуге тырысатын мемлекеттер бірлестігі ретінде
қабылдайды. Екінші біреулері – ШЫҰ-н антибатыстық бағыттылығымен (өзіндік
антишығыстық – НАТО) қалыптасушы әскери-саяи блок ретінде қарастыруға бағыт
алған.
Сонымен қатар бұл ұйымның ірі мүшелері – Ресей мен Қытайдың орны мен
рөлін бағалауға, сондай-ақ олардың арасында қалыптасушы сипаттағы қарым-
қатынастарына қатысты алуан түрлі пікірлер бар.
Олардың бірін сәйкесті – Ресей мен Қытай ШЫҰ-н құру жолымен екі
держава үшін де стратегиялық маңызды аймақ – Орталық Азиядағы өздерінің
ұлттық мүдделеріне өзара тиімді баланс таба алды, және бұл балансты
болашақта қайырымды көрші қатынасын және аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатында сақтауға ниетті.
Екінші бір көзқарасқа сәйкесті ШЫҰ-ы төңірегіндегі Ресей және Қытай
арасындағы қатынастардың қазіргі сипаты – уақытша құбылыс, бұл
державалардың әрқайсысы ШЫҰ-ғы жетекшілікке ұмтылады, бұл өз кезегінде
олардың мүдделерінің сөзсіз қақытығысуына және ШЫҰ-ы қызметінің болашағына
түрлі қатынастардың қалыптасуына негіз салады.
Үшіншіден, энергетикалық және су ресурстарын бірігіп пайдалану,
территориялық мәселелер бойынша ШЫҰ-ның орталық-азиялық мүшелері арасында
өзара қарым-қатынас перспективаларын бағалау неғұрлым қарама-қайшылықты
көрінеді. Бұған қоса көптеген зерттеушілер мен бақылаушылар Орталық
Азиядағы Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы аймақтық жетекшілік үшін жүріп
жатқан күрсеке үлкен назар аударады.
Жоғарыда аталғандарды есепке ала отырып, ШЫҰ-ы қызметіне, осы ұйым
алдында тұрған алуан түрлі мәселелерді, ұйым қызметінің тиімділігін
сараптауға арналған дипломы жұмысы.
1. ШЫҰ: құрылуы, негізгі мақсат-міндеттері және ұйымдық құрылымы мен қызмет
ету принциптері
1.1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
Шанхай ынтымақтастық ұйымын құру негізі Кеңестер Одағы мен Қытай Халық
Республикасы шекаралық мәселелерді шешуге кіріскен кезде, ХХ ғасырдың 60-шы
жылдарының өзінде қаланған болатын. Кеңестер Одағының құлауынан кейін Ресей
және Орталық Азияның жаңа құрылымдық мемлекеттері бейнесіндегі
келіссөздердің жаңа мүшелері анықталды. Көршілес ТМД мемлекеттері – Ресей,
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанмен – барлық территориялық мәселелерді
өркениетті түрде шешуге қол жеткізгеннен кейін Қытайдың алдында жемісті
аймақтық ынтымақтастықты одан әрі дамыту болашағы ашылды. Бұл Ресей мен
Қытай үшін Орталық Азияға басқа әлемдік орталықтардың отарлық күші мен
ықпалын тоқтатуға, орталықазиялық мемлекеттердің қарқындылығын өз қарауына
біріктіруге керемет мүмкіндік берді.
Кеңес Одағының құлауынан кейін ТМД мемелкеттері тек экономикалық және
әлеуметтік мәселелерге ғана емес, сонымен қатар шекаралық мәселелерді шешу
қажеттілігіне тап болды. Бірінші кезекте, Қытаймен, себебі бұрынғы Кеңестер
Одағының басшылығы ондаған жылдар бойы аталған маңызды мәселе бойынша
қандай да бір оң шешім жасай алмады.
Аталған мәселені шешу үшін жалғыз мүмкін боларлық жол таңдап алынды –
консенсус және өзара тиімді мүдделерді есепке алу негізінде даулы
мәселелерді бейбіт реттеу. Нәтижесінде, Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев
атап өткендей, біз жүздеген жылдар бойы шешілмеген шекара мәселесін
кейінгі ұрпақ айналыспас үшін шештік.
ШЫҰ бейнесі – Шанхай бестігі механизмі, бастапқыда ҚХР-ның Ресеймен,
Қазақстанмен, Қырғызстанмен және Тәжікстанмен шекаралас аудандардағы
сенімділікті нығайту және әскери күштерді қысқарту негізін дамытудан бастау
алды. Қырғи қабақ соғыстың аяқталуынан кейін халықаралық және аймақтық
жағдайда күрделі өзгерістер жүрді, бейбітшілік және даму дәуір тазалығына
айналды. Оның ізімен күн тәртібінде көршілес бес мемлекет – Қытай,
Қазақстан, Ресей, Қырғызстан және Тәжікстан арасындағы қайырымды көрші,
өзара сенім, достық және ынтымақтастық қатынастарын нығайту туралы мәселе
тұрды.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының негізі 1992 жылғы 8 қыркүйектегі Минск
қаласындағы Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстанның сыртқы істер
министрлері орынбасарларының кездесуінде қаланды. Осы күрделі мәселелерді
жүзеге асырудың өзіне төрт жыл кетті.
Біріккен қызметтің қорытындысы 1996 жылы 26 сәуірде Шанхай қаласында
өткен Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Қытай мемлекет
басшыларының бірінші кездесуі болды. Оның нәтижесі Шекара аумағында әскери
саладағы сенімділік шараларын нығайту туралы Келісімге қол қойылуы болды.
Әлемдік саяси аренада алғашқыда Шанхай бестігі атауын алған жаңа ұйым
пайда болды.
Келесі жылы, 1997 жылы 24 сәуірде Мәскеу қаласындағы бестіктің
екінші саммитінде, тараптар Шекара ауданында қарулы күштерді өзара
қысқарту туралы Келісімге қол қойды.
Екі кездесу барасында қол жеткізілген келісімдер Азия құрлығындағы
даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешуге алғышарт қалыптастырды.
2000 жылғы Алма-Аты қаласындағы бестіктің үшінші саммиті ұйымға
қатысушы-мемлекет басшыларының кездесуі оның жарқын болашағын бейнелей
отырып, тұрақты сипат алғандығын көрсетті.
Тараптар Шанхай бестігінің құрылуындағы бастапқы міндеттерден шыға
отырып, талқыланатын мәселелер шеңберін аймақтық қауіпсіздік және сауда-
экономикалық ынтымақтастық бағытында кеңейтті.
Алма-Аты кездесуінің қорытындысы қатысушы-елдерінің сыртқы істер
министрлерінің Орталық Азияда және жалпы Азия құрлығында қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және ынтымақтастықты кеңейту мәселелерін қарастыру үшін
сарапшылар, сыртқы істер министрлері, үкімет және мемлекет басшыларының
деңгейінде кездесу шақыру туралы біріккен мәлімдемелері болды.
Алма-Аты кездесуінің маңызды қорытындыларының бірі қызығыушылық
танытушы елдерді, ең алдымен шекаралас аймақтарды қоса отырып, көпжақты
экономикалық ынтымақтастықты кеңейту бойынша дайындығы болды. Энергетика
саласындағы ынтымақтастық жобаларын жүзеге асыруға ерекше назар аударылды.
Осылайша, Алма-Аты саммитінде тараптардың қайырымды көрші, бейбіт өмір
сүру және ынтымақтастық принциптеріне ұстанымдылығы тағы да нақтыланды.
1999 жылы 24-25 тамызда Бішкекте Шанхай бестігі мемлекет
басшыларының төртінші кездесуі өтті, оның барысында Қазақстан
Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Қырғыз Республикасы арасында үш
мемлекеттің мемлекеттік шекараларының түйісу нүктесі туралы Келісімге қол
қойылды.
Шанхай бестігінің барлық мемлекеттерінің территориясы бойынша өтетін
Ұлы Жібек жолын қалпына келтіру мәселесіне ерекше назар аударылды.
Саммиттің қорытынды құжаты бес мемлекет басшылары қол қойған Бішкек
Декларациясы болды.
Бішкектегі саммит іс жүзінде уақыты бойынша Қырғызстан территориясына
шетелдік бандылық құрылымдардың басып кіруімен тұстас келді, осыған
байланысты кездесуге қатысушылардың барлығы дерлік қырғыз басшылығының
экстремистерге қарсы қолданылған шараларын бірауыздан қолдайтындықтарын
білдірді.
Аталған оқиға Шанхай бестігі мемлекеттерін халықаралық терроризммен
және діни экстремизммен күрес саласындағы ынтымақтастықты тереңдету
қажеттілігіне ерекше назар аударуға итермеледі.
Бұл тенденция әсіресе 2000 жылы 6 шілдеде Душанбе қаласындағы Шанхай
бестігінің бесінші саммитінде айқын көрінді.
Душанбе кездесуінің басты қорытындысы аймақ мемлекеттерінің барлығының
дерлік қауіпсіздігі үшін шынайы қауіпке айналған экстремизмен және
терриоризммен күресте ортақ бағытты жасауы болды.
Саммитте бақылаушы ретінде Өзбекстан президенті Ислам Каримов қатысты.
Сол арқылы Өзбекстан діни экстремизм және халықаралық терриоризмге қарсы
біріккен шаралар іздеу үрдісіне қосылды.
Ұйымға қатысушылар санының кеңею болашағын назарға ала отырып,
Тәжікстан президенті Э.Рахмонов оны Шанхай форумы деп атау бастамасын
көтерді.
Кездесу қорытындысы бойынша қабылданған Душанбе Декларациясында
бестікке қатысушылардың өз территорияларын ұлттық тәуелсіздікке,
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке нұқсан келтіретін күштерге қолдануға
жол бермеу шешімділігі көрініс тапты.
Құжатта сондай-ақ тараптардың Шанхай бестігін түрлі саладағы
көпжақты ынтымақтастықтың аймақтық құрылымына айналдыру ұмтылысы атап
көрсетілді.
Бұл бағыттағы нақты әрекеттер 2001 жылы 14-15 шілдеде өткен Шанхай
қаласындағы саммитте жүзеге асырылды.
Мемлекет басшылары Өзбекстанның Шанхай форумының құрамына тең құқылы
мүше ретінде қабылдануы туралы Біріккен мәлімдеме қабылдады.
Бұл жағдайда Шанхай ынтымақтастық ұйымының оған тағы бір мемлекеттің
қосылғандығына байланысты құрылмағандығын ескеруіміз қажет. Президент
Н.Ә.Назарбаевтың сөзі бойынша бір мәселені шеше отырып, бестік мүшелері
басқа міндеттерді де шешуге кірісуі керек. Уақыт жаңа міндеттерді айқындап
берді: терроризм, экстремизм, сепаратизм.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) құрылуы туралы Декларацияға қол
қою бірлестіктің сапалы жаңа, неғұрлым жоғары деңгейге шыққандығын
бейнелейді және бұл ұйымның аймақтағы және жалпы дүниежүзіндегі беделін
айтарлықтай арттырады. ШЫҰ – бұл саяси, экономикалық және мәдени-
гуманитарлық ынтымақтастық саласындағы өз мүдделерінің нәтижесінде өзара
қауіпсіздік және сенімділік шараларын нығайту мәселесін бірігіп шешу
ұмтылысынан пайда болған ұйым.
Саммитте қол қойылған Терроризммен, экстремизммен және сепаратизммен
күрес туралы Шанхай конвенциясы ұйымға қатысушы-мемлекеттердің барлық
әлемдік қауымдастыққа қауіп төндіріп тұрған теріс құбылыстарға бірігіп
қарсы тұруға шешімділігін тағы бір рет дәлелдеді.
Орталық Азиядағы сенімділік пен тұрақтылықты арттыру жолындағы маңызды
қадам Қазақстан Республикасы, Өзбекстан Республикасы және Қырғызстан
Республикасы арасындағы шекаралардың түйісуі туралы Келісімге қол қоюы
болды.
Саммитте қабылданған Декларацияда атап көрсетілгендей, мүше-
мемлекеттер өзара сенім, теңдік және бір-біріне деген құрметпен
сипатталатын шанхай рухына адалдығын білдірді.
2002 жылғы маусым айындағы Санкт-Петербург қаласындағы мемлекет
басшыларының кездесуі ШЫҰ-ның институционалдық рәсімделуін жалғастырды:
Ұйымның құрылуы туралы Декларация жаңа маңызды екі актіге қол қоюға іс
жүзінде серпін берді – Ресей сыртқы істер министрімен қорытынды саяси құжат
деп аталған ШЫҰ-ның мүше-мемлекеттердің мемлекет басшыларының Декларациясы,
және ШЫҰ Хартиясы – базалық жарғылық құжат.
Мәскеу саммитінің қорытындысы бойынша (2003 жылдың 28-29 мамыры) штаб-
пәтері Пекинде орналасқан ШЫҰ Хатшылығы және Аймақтық антитеррористік
құрылым (ААТҚ) (оның құрылуы туралы келісімге бір жыл бұрын Санкт-
Петербургте қол қойылды) құрылды. Мүше-елдер басшылары терроризммен және
экстремизммен күрес мәселесін қозғады, әсіресе экстремистік Хизбут-Тахрир
ұйымының қызметіне ерекше назар аударылды. сол кезде қол қойылған 30
құжаттың ішінде ұйым органдарының қызметін анықтайтын ережелер де болды –
Мемлекет басшыларының Кеңесі, Үкімет басшылары Кеңесі және СІМ басшыларының
Кеңесі туралы ереже.
Мәскеу саммитінің қорытындысы бойынша ШЫҰ-ның ұйымдастырушылық кезеңі
аяқталуына байланысты, 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап ол жеке жұмыс
механизмін, қызметкерлерін және бюджетін иеленген толыққанды халықаралық
ұйым ретінде қызмет ете бастады.
Ташкент саммитінің (2004 жылдың маусым айы) қорытындысы бойынша
төмендегідей құжаттарға қол қойылды: отырыс қорытындысы бойынша Ташкент
декларациясы, ШЫҰ артықшылықтары мен иммунитеттері туралы Конвенция, сондай-
ақ бірқатар басқа да құжаттар. Ұйым құрамы бақылаушы ретінде жаңа мүшенің –
Моңғолияның қабылдануымен кеңейді. 2005 жылы өткізілген ШЫҰ мемлекет
басшыларының кездесуі саяси шолушылардың ерекше назарын аудартты, өйткені
жаңа келісімдер мен конвенциялар тобынан басқа қатысушылар одан әрі күш
шоғырландыруға және үйлесімділікті нығайтуға бағытталған ортақ бағытты
бейнелеген Шанхай ынтымақтастық ұйымы мүше-мемлекет басшыларының
Декларациясына қол қойды.
Бішкек саммитінің (2007 жыл, тамыз) басты қорытынды құжаты Шанхай
ынтымақтастық ұйымы мүше-мемлекеттерінің ұзақ мерзімді қайырымды көрші,
достық және ынтымақтастық туралы Келісімі және Шанхай ынтымақтастық ұйымы
мүше-мемлекет басшыларының Бішкек декларациясы болды. Форум жұмысына
сонымен қатар ШЫҰ жанындағы екі бақылаушы-ел президенттері қатысты -
Монголия Президенті Намбарын Энхбаяр және Иран Президенті Махмуд
Ахмадинежад. Ұйымның тағы екі бақылаушы-мемлекеттері Пакістанның сыртқы
істер Министрі Хуршид Касуримен және Үндістанның мұнай және табиғи газ
Министрі Мурли Деормен таныстырылды.
2002 жылғы 7 шілдеде қабылданған ШЫҰ Хартиясына сәйкес Ұйымның негізгі
мақсаттары: өзара сенім, достық пен тату көршілікті нығайту; саяси, сауда-
экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени, білім беру, энергетикалық, көлік,
экологиялық және басқа салалардағы ынтымақтастықты қолдау.
Әлемдік саясатта жетекші рөлге үміткер, ықпалды жаңа ұйымның пайда
болуы кейбір дүние жүзі елдерінің алаңдаушылығын туғызады. Мысалы, Еуропа,
АҚШ және Жапония елдерінен құралған үшжақты комиссия 2002 жылғы
баяндамасында: Шанхай процесі Ресей, Қытай, Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан секілді елдерді біріктіріп, өзара сенім шараларын нығайтуға,
бұрынғы Кеңес-Қытай шекарасындағы әскери санын азайтуға келісім жасауға
әкеледі. Бұл елдер келіссөздерден кейін шекараны демаркациялауға ұмтылуда,
- деп жазды.
Жалпы ШЫҰ-на қатысты екі пікірталас бар: біреулері – бұл ұйымды
мүшелерінің арасалмағының әр түрлілігіне байланысты болашағы жоқ, жасанды
құрылым деп есептейді. Бірақ, осы симметриялық емес, әріптестік оптимистік
позицияда пайда тұрғысынан шешілуі де мүмкін. Себебі ШЫҰ-ы аясындағы 2004-
2005 жылдар аралығындағы әрбір кездесу оның сапалық жағынан дамуын
көрсетеді. Екіншілері – ШЫҰ Орта Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз ететін іргелі құрылым деп есептейді. Дегенмен ШЫҰ-ның
мүмкіндіктерін болашақ көрсетері сөзсіз. ШЫҰ-ы әскери-саяси одақ та,
экономикалық блок та емес, сондықтан кейбір күрделі мәселелерді шешуге оның
мүмкіндігі жоқ. Сонымен бірге ШЫҰ-ы елдерінің тарихи тәжірибелері де
әртүрлі, материалдық, интеллектуалдық мүмкіндіктері де бірдей емес. Алайда,
ШЫҰ аясында да күрделі мәселелер бойынша келіссөздер жүргізуге болатындығын
тәжірибе көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда көптеген сарапшылар бұл халықаралық
институтты қазіргі халықаралық жағдайға сай келетін ұйым деп санайды. Ұйым
әрдайым дамып, әлем назарын өзіне аударуда. Мұндай имидж ШЫҰ құрылымының
негізіне салынған өзара тең дәрежеде келісім ұстанымы арқылы жүзеге асып
отыр. ҚР Президентінің қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат
институты директорының орынбасары Б.Сұлтановтың есептеуінше, халықаралық
лаңкестікпен ғаламдық тұрғыда күресу жағдайында, оның маңызы күрт өсуде, ал
ШЫҰ-ның тәжірибесі көптеген елдерге жан-жақты қарым-қатынас мәселесінде
үлгі болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі ШЫҰ мүшелері: Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан мен Өзбекстан. ШЫҰ жанындағы бақылаушы статусына ие елдер:
Монғолия (2004 жылдан бастап), Үндістан, Иран және Пәкістан (2005 жылдан
бастап). 2009 жылы маусымда Екатеринбургте өткен саммиттте қабылданған
шешім бойынша Белоруссия мен Шри-Ланка сұхбат бойынша әріптес мәртебесіне
ие болды.
1.2 Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
2000 жылдың шілде айының 5-і күні Душанбе қаласында Шанхай бестігі
мүшелерінің бесінші саммиті болып өтті. Бұл кездесудің басты қорытындысы
аймақ мемлекеттерінің барлығының дерлік қауіпсіздігі үшін шынайы қауіпке
айналған экстремизмен және терриоризммен күресте ортақ бағытты жасауы
болды. Ұйым мүшелерінің Душанбе саммитінің жалғасы 2001 жылы маусым айының
14-15-і күні жоғары деңгейде өткен Шанхай саммиті болды. Саммитке Өзбекстан
президенті И.Каримов қатысты. Сол арқылы Өзбекстан діни экстремизм және
халықаралық терриоризмге қарсы біріккен шаралар іздеу үрдісіне қосылды.
Ұйымға қатысушылар санының болашақтағы кеңею мүмкіндіктерін назарға
ала отырып, Тәжікстан президенті Э.Рахмонов (қазір Э.Рахмон) оны Шанхай
форумы деп атау бастамасын көтерді.
Бестіктің шанхайлық форумы Өзбекстанның бақылаушы статусынан Ұйымның
тең құқылы мүшесі статусына көшуімен ерекшеленді. Саммитте Қазақстан
Республикасыны, Қырғыз Республикасының, ҚХР, РФ, Өзбекстан Республикасының
және Тәжікстан Республикасының мемлекет басшылары Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымын құру туралы Декларацияға қол қойды. Саммитке қатысушылар Шанхай
бестігінің даму процесінде қалыптасқан, өзара тиімділікпен, теңдікпен,
өзара кеңестермен, көп сипатты мәдениетке құрметпен сипатталатын шанхайлық
рух Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше-мемлекеттер арасындағы
қатынастарда жалғасады деп мәлімдеді.
Сонымен қатар тараптар терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен
күрес туралы Шанхай конвенциясына қол қойды, сол арқылы ынтымақтастық
саласын әскери-саяси мәселеде де кеңейтті.
Конвенцияда терроризм, сепаратизм және экстремизм ұғымдарына
анықтама берілген. Аталған әрекеттерге қарсы күресте тараптар ұлттық
заңдылықтарға сәйкесті, қажетті болуы мүмкін шараларды қолдануға
міндеттенді. Тараптар сондай-ақ өзара келісім бойынша кеңестер өткізуге,
пікір алмасуға, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес
мәселесі бойынша позицияларын келісуге, оның ішінде халықаралық ұйымдарда
және халықаралық форумдарда, міндеттенді. Тараптардың Орталық өкілетті
органдары Конвенцияға сәйкес ынтымақтастықты жүзеге асыруға және бір-біріне
көмек көрсету міндеттерін алды.
Келісім көпшілік жағдайда ресми сипатқа ие.
Сонымен қатар Орталық өкілетті органдар өзара қызығушылық білдіретін
ақпарат алмасу құқығына ие.
Конвенция шеңберіндегі Тараптардың Орталық құзыретті органдармен
арасындағы өзара әрекеті көмек көрсету туралы сұрау негізінде екі жақты
және көпжақты форматта, сондай-ақ Тараптардың бірінің орталық құзыретті
органының бастамасы бойынша ақпараттандыру жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Конвенция мақсаттарын жүзеге асыру үшін орталық құзыретті органдар төтенше
байланыс сызығын құрады және кезекті немесе кезектен тыс кездсеулер
өткізеді. Конвенция ережелерін жүзеге асыру мақсатында Тараптар қажет
болған жағдайда бір-біріне техникалық және материалдық көмек көрсетеді.
Әрбір Тарап, егер алынған ақпарат пен құжат жабық сипатқа ие болса
немесе жіберуші тарап олардың жариялануын қаламаса, олардың құпия сақталуын
қамтамасыз етуге міндетті. Ақпараттың және құжаттың жабықтылық деңгейі
жіберуші тараппен анықталады. Тараптар, егер басқа жолдары қарастырылмаса,
Конвенцияның орындалуымен байланысты шығындарды өздері өтейді. Тараптардың
ынтымақтастығын Конвенция шеңберінде жүзеге асыру кезіндегі Орталық
құзыретті органдардың жұмыс тілдері қытай және орыс тілдері болып табылады.
Конвенция Тараптардың Конвенция пәні болып табылатын және оның
мақсаттары мен объектілеріне қайшы келмейтін мәселелер бойынша басқа
халықаралық келісімдер жасау құқығын шектеген жоқ.
Конвенцияны талдау немесе қолдану кезінде пайда болған даулы мәселелер
қызығушылық танытушы Тараптар арасында кеңес және келіссөздер жолымен
шешілуі мүмкін.
Конвенцияның күшіне енуінен кейін барлық Тараптардың келісімімен оған
басқа елдер де қосыла алады.
Конвенция мәтініне барлық Тараптардың келісімен Конвенцияның құрамдас
бөлігі болып табылатын Хаттамалармен рәсімделетін толықтырулар мен
өзгерістер енгізіле алды.
Шанхай саммитінің шеңберінде сыртқы істер Министрлері Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы мемлекеттерінің ұлттық үйлестірушілер Кеңесінің қызмет
тәртібі туралы Уақытша ережеге қол қойды; қорғаныс министрлері кездесу
өткізді және Біріккен коммюнике жариялады.
Уақытша Ереже ынтымақтастықты үйлестіру және Тараптардың құзыретті
минимтрліктері және ведомстваларының өзара әрекетін ұйымдастыру үшін
құрылған Ұлттық үйлестірушілер Кеңесін құрды.
Ұлттық үйлестірушілер Кеңесі өз қызметінде Тараптардың мемлекет және
үкімет басшыларының Кеңесімен қабылданған, сондай-ақ Уақытша Ереже
құжаттарын басшылыққа алады.
2002 жылдың 7 маусымында Санкт-Петербургте Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымының мүше-мемлекет басшыларының екінші кездесуі өтті. Тараптар ШЫҰ
Хартиясына, Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісімге және Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы мүше-мемлекет басшыларының Декларациясына қол қойды.
Тараптармен қол қойылған құжаттар Шанхай Ұйымын халықаралық-құқықтық
кеңістіктегінде институтциаландырды. Ұйым Жарғысына (Хартия) және Аймақтық
антитеррористік құрылым туралы Келісімге қол қойылуымен ШЫҰ сапалы жаңа
деңгейге көтерілді: бұл блоктың әскери-саяси құрылым ретіндегі ұйымдық
рәсімделуі аяқталды.
Тараптар штаб-пәтері Қырғыз Республикасының Бішкек қаласында
орналасқан Шанхай ынтымақтастық Ұйымының Аймақтық антитеррористік құрылымын
құрды. ШЫҰ-ның мүше-мемлекеттері басшыларының Кеңесі қажет болған жағдайда
Тараптар территориясында ААТҚ бөлімдерін құруға құқығы бар. ААТҚ бөлімдері
және онда жұмыс жасайтын қызметкерлер статусы ШЫҰ және келуші мемлекет
үкіметімен арасындағы келісіммен анықталады.
ШЫҰ құру туралы Декларация оған үшінші тараптың қосылуы үшін ұйымның
ашықтығын жариялады, бұл мүше-елдердің аймақтық ерекшелік идеясын
қабылдамауын туралы көрсетеді. Декларацияда сондай-ақ бірігіп күш салу
жолымен мүше-елдердіңортақ ниеттері және сыртқы қауіптерге бірігіп қарсы
тұру әрекеттері нақтыланған.
2003 жылдың мамыр айының 29-ы күні Мәскеу қаласында ШЫҰ-ы мүше-
мемлекет басшыларының үшінші кездесуі өтті. Бұл кездесудің ірі жетістігі
Ұйымның ішкі механизмінің қызмет ету приницптерін реттейтін бірқатар заң
ережелері мен шешімдерінің қабылдануы болды. Сонымен қатар осы кездесу
барысында Қытай Халық Республикасының азаматы Чжан Дэгуанді ШЫҰ-ы Атқарушы
Хатшы қызметіне тағайындады.
2003 жылдың қыркүйек айының 23-і күні Пекинде ШЫҰ-ы мүше-
мемлекеттердің үкімет басшыларының кездесуі өтті. Онда ШЫҰ мүше-
мемлекеттердің көп жақты сауда-экономикалық ынтымақтастық Бағдарламасы
қабылданды және 2004 жылға ұйымның бірінші бюджеті қабылданды. Бағдарлама
ШЫҰ-ы шеңберіндегі экономикалық ынтымақтастықтың негізгі мақсаттары мен
міндеттері, ынтымақтастықтың басым бағыттары және нақты тәжірибелік
қадамдары айқын анықталды, әсіресе 20-жылдық мерзімге ШЫҰ-ның еркін тауар,
каритал айналымы, қызмет көрсету және технологиялар айналымының
экономикалық ынтымақтастық бағытының болашақтағы жоспарларына ерекше мән
берді.
2004 жылы 15 қаңтарда Пекинде Шанхай ынтымақтастық ұйымы Хатшылығын
құрудың салтанатты жиыны өткізілді. Оған қабылдаушы мемлекеттің
жетекшілері, сыртқы істер министрлері, ШЫҰ-ның алты мүше-мемлекетінің
ұлттық үйлестірушілері, осы тарихи сәттің куәгері болған кейбір халықаралық
ұйымдардың және Қытайдағы аккредиттелген дипломатиялық миссиялардың
өкілдері шақырылды. Хатшылықтың құрылуы Шанхай ынтымақтастық ұйымының
қалыптасу сатысының аяқталуын және дамудың жаңа сатысына енуін білдірді.
ШЫҰ-ы сенімді аймақтық күш ретінде ірі қадамдармен халықаралық аренаға
шықты.
2005 жылы 5 шілдеде Астана қаласында ШЫҰ мүше-мемлекеттер басшылары
Кеңесінің отырысы өткізілді. Саммитте Астана Декларациясына қол қойылды,
аталған құжатта халықаралық терроризммен күрес, ең алдымен заңсыз қару-
жарақ, есірткі сатумен, ұйымдасқан шекаралық қылмыспен, заңсыз миграциямен
күрес арқылы оның материалдық базасын жою маңыздылығы атап көрсетілді. ШЫҰ-
на мүше-мемлекеттер террористік, сепаратистік және экстремистік қызметке
қатысты деген күдікті немесе айыпталушы тұлғаларға қорғаныс бермеуге
міндеттенді. Террористік сипаттағы қылмысқа және сепаратизмге айыпталған,
халықаралық іздеуде тұрған тұлғаларға бірыңғай іздеу реестрін құру және
енгізу жөнінде шешім қабылданды.
2005 жылы 6 қазанда Мәскеу қаласында ШЫҰ-ы үкімет басшылары Кеңесінің
отырысы өтті. Кездесу барсыныда банкаралық өзара әрекет (бірлестік) туралы
Келісімге, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер арасында төтенше жағдайларды жоюда көмек
көрсету кезіндегі өзара әрекет туралы Келісімге қол қойылды. Сонымен бірге
ШЫҰ-на мүше-мемлекеттердің Іскери кеңесі Басқармасының бірінші отырысы
өтті.
2006 жылы 15 маусымда Шанхайда ШЫҰ-ның юбилейный Саммиті өткізілді.
Антитеррористік сипаттағы бірқатар келісімдерге қол қойылды, оның ішінде
ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер территориясында біріккен антитеррористік шараларды
ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы Келісім, террористік, экстремистік
және сепаратистік қызметке қатысты тұлғаларды ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер
территориясына ену каналдарын анықтау және жабу саласындағы ынтымақтастық
туралы ШЫҰ-ы мүше-мемлекеттер арасындағы Келісім, сондай-ақ 2007-2009 ж.ж.
терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы ШЫҰ-ның мүше-
мемлекеттердің күрес Бағдарламасы. Сонымен қатар: ШЫҰ-ы шеңберінде
Банкаралық бірлестікке банк-мүшелері арасындағы аймақтық экономикалық
ынтымақтастықты қолдау Бағдарламасы, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттердің үкіметтері
арасындағы білім саласындағы ынтмақтастық туралы Келісім, ШЫҰ-ның Іскерлік
кеңесінің Құрылтай сессиясының қорытындылары туралы Хаттама қабылданды.
ШЫҰ-ның халықаралық байланыстарының айтарлықтай кеңеюі және нығаюы
жүргендігін атап өткен жөн. Мысалы, 2004 жылы Моңғолия ШЫҰ-ғы бірінші
бақылаушы-мемлекет болды. Аймақтың басқа да ірі мемлекеттері - Пакістан,
Иран және Үндістан 2005 жылы шілде айында Астана қаласындағы саммитте
бақылаушы статусын алды. Белоруссия және Шри-Ланка бақылаушы статусын алуға
ниеттері туралы ресми түрде жариялады. ШЫҰ-ы қызметіне Оңтүстік Корея,
Непал, ТМД елдері және Евроодақ, БҰҰ даму Бағдарламасы, ОДКБ, ОЭС, басқа
мемлекеттер және ұйымдар ерекше қызығушылық танытты. 2004 жылы желтоқсан
айында ШЫҰ-ы БҰҰ Бас Ассамблеясы жанынан бақылаушы статусын алды. 2005 жылы
көктемде ШЫҰ-ы Хатшылығы АСЕАН және ТМД хатшылықтарымен, ал 2006 жылы мамыр
айында ЕврАзЭС Интеграциялық комитетімен өзара түсіністік туралы
Меморандум жасады.
Қазіргі халықаралық қатынастар тарихында Шанхай Ұйымының құрылуы
дипломатиялық тәжірибеде өзіндік маңызға ие. Ол өзіне өзара сенім,
қарусыздану, ынтымақтастық және қауіпсіздік принциптерін біріктірген
қауіпсіздікке жаңа көзқарасқа бастама салды, Ресей мен Қытай арасында
басталған мемлекетаралық қатынастардың жаңа типін жандандырды, оның
негізінде ерекшелігі біріккен бастама, қауіпсіздік басымдылығы, үлкен және
кіші мемлекеттердің өзара тиімді әрекеттері болып табылатын одақ емес,
серіктестік аймақтық ынтымақтастық моделін бейнеледі, адамзат қоғамын қырғи
қабақ соғыс идеологиясынан жоғары қойды, халықаралық қатынастардың жаңа
моделін құруда өлшеусіз үлес қосты.
1.3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-міндеттері, ұйымдық
құрылымы және қызмет ету принциптері
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсаттары мен міндеттері. ШЫҰ
Хартиясы және ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларацияға сәйкес Шанхай
ынтымақтастық ұйымының негізгі мақсаттары төмендегідей болып табылады: мүше-
мемлекеттер арасындағы өзара сенім, достық және қайырымды көршілікті
нығайту; саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, білім беру,
энергетика, транспорт, экология және басқа да салаларда тиімді
ынтымақтастықты дамыту; ортақ күш салу арқылы аймақтық бейбітшілікті және
тұрақтылықты қамтамасыз ету, демократиялық, әділетті және тепе-тең саяси
және экономикалық халықаралық тәртіпті құруға ынталандыру.
Өзінің сипаттық белгілері бойынша ШЫҰ-ы АСЕАН-ға жақын, оның мәні бұл
ассоциацияда қабылданған біріктіру формасына неғұрлым сәйкес келеді. Соған
қарамастан ШЫҰ ең алдымен дербес әмбебап нұсқасын таңдайды. Оның
мүшелерінің идеологиялық платформасы біркелкі емес, ішкі саяси және
экономикалық құрылымы да айтарлықтай ерекшеленеді. Әр ел өзінің сыртқы
саясатында дербес бағытқа және басымдықтарға ие. ШЫҰ мүше-елдерін
біріктіруші факторлар саясиландырылмаған тәжірибелік қызығушылықтар болып
табылады. Сондықтан ШЫҰ-ы ең алдымен оның мүшелерін біріктіретін қозғаушы
күші бірыңғай саяси платформаны және ортақ принциптерді қалыптастыруға
негізі болатын тек қана тәжірибелік мүдделер болудан шығуы тиіс. Бұл
жағдайда оларға бірыңғай ішкі саяси бағытты тіркестірудің қажеттілігі жоқ.
Қазіргі кезде ШЫҰ-ның басты бағыттары террористік қауіппен күрсеті
қамтамасыз ету және экономикалық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Бұл
қызметтер іс жүзінде барлық аймақтық құрылымдарға тән, сондықтан ШЫҰ
олармен көптеген салаларда байланысады. Терроризммен күрес көзқарасы
тұрғысынан алып қарағанда ШЫҰ – ең кешенді ұйым, өйткені оған аймақ
елдерінің басым бөлігі кіреді. Қазіргі терроризм аймақтық және халықаралық
сипатымен ерекшеленеді. Орталық Азия елдеріндегі террористер өздігінен
әрекет етпейді. Террор субъектілері түрлі елдерде ерекшеленуі мүмкін.
Қытайда бұл Шығыс Түркістан, Ресейде - Шешенстан, Орталық Азия елдерінде
- Өзбекстанның исламдық қозғалысы және одан құрылған Түркістанның
исламдық қозғалысы, Хизб ат-тахрир және басқалары. Бірақ осы террористік
ұйымдардың барлығы да Орталық Азиядағы ұлттық қауіпсіздікке ортақ қауіп
төндіреді. Сәйкесінше, терроризммен тиімді күрес барлық күштердің
бірігуімен қамтамасыз етілуі мүмкін, және бұл күштер неғұрлым біріккен
сайын террорға қарсы әрекет соғұрлым тиімді бола түседі.
ШЫҰ елдері экономика саласында бірінші кезекте аймақтық
ынтымақтастыққа қызығушылық танытады. Мақсат барлық аймақты кешенді жан-
жақты дамытуды қамтамасыз ету, толық мөлшерде өзара толыққанды мүше-
мемлекеттердің экономикалық құрылымын пайдалану, неғұрлым тығыз
экономикалық байланыстар орнату, әр елдің дамуына көмектесу болып табылады.
Ұзақмерзімді болашақтағы мақсаты аймақтық еркін сауда-экономикалық аумақты
құрудан тұрады. Қытай, Ресей және төрт орталықазиялық мемлекеттер адам
ресурстары, территориялар, табиғи ресурстар және нарық көлемі көзқарасы
тұрғысынан ірі мүмкіндіктерге ие.
Егер ШЫҰ ынтымақтастықтың сәтті дамуын қамтамасыз ете алса, маңызды
аймақтық экономикалық құрылым қалыптасуы мүмкін. Экономика және
терроризммен күрестегі ынтымақтастықтан басқа ШЫҰ-ның тағы бір маңызды
қызметін ұмытпауымыз тиіс – қауіпсіздікті қамтамасыз ету және шекаралардағы
жоғары деңгейдегі сенімділік. Қызметтің бұл бағытынан терроризммен күреске
басымдылықтың ауыстырыуымен бас тартылмайды. Осылайша, ШЫҰ бұл мағынасында
да теңдесі жоқ – Орталық Азиядағы бірде бір аймақтық құрылым мұндай
функцияларды иеленбейді. Қытайдың Ресеймен, Қазақстанмен, Қырғызстанмен
және Тәжікстанмен шекара қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңыздылығы осы
мемлекеттердің әрқайсысы үшін ешкімнің де күмәнін туғызбайды. Шекара
қалыптасуының тарихи шарттары айтарлықтай күрделі болды, оның төңірегінде
қарулы шиеленістер де орын алды. ҚХР мен КСРО арасындағы қатынастардың
шиеленісті кезеңінде екі тарап та шекара төңірегіне үлкен көлемдегі жеке
құрамы мен әскери техникасын шоғырландырды. Одақтың ыдырауынан кейін
Қазақстанға, Қырғызстанға және Тәжікстанға ұзындығы 3 мың шақырымнан астам
ҚХР-мен шекаралас аумақ мұраға қалды.
ШЫҰ төмендегідей негізгі принциптерді нық ұстанады: БҰҰ Жарғысы
мақсаты мен принциптерін мүлтіксіз сақтау; тәуелсіздікті және территориялық
тұтастылықты өзара құрметтеу, ішкі істерге өзара араласпау, өзара әскери
күш немесе күш қолдану қаупін қолданбау; барлық мүшелерінің теңдігі; барлық
мәселелерді өзара кееңс жолымен шешу; одақтарға қосылмау, басқа ұйымдарға
және мемлекеттерге қарсы болмау; басқа мемлекеттермен, сәйкесті халықаралық
және аймақтық ұйымдармен түрлі формадағы ынтымақтастыққа, диалог жүргізуге,
пікір алмасуға ашықтық және дайындық.
ШОС - әскери блок емес және тұйық альянс та емес, ауқымды халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған құрамы кеңейтілуі мүмкін ашық ұйым. Қазірдің
өзінде Шанхай ынтымақтастық ұйымының қызметіне Үндістан, Иран, Пакістан,
Шри-Ланка, Моңғолия, АҚШ, Жапония, АСЕАН, ЕО және басқа да мемлекеттер мен
ұйымдар үлкен қызығушылық танытып отыр.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылуы Еуразия құрлығының орталығында
планета халқының бестен бір бөлігін қамтитын және өзіне жаңа ғасырға
стратегиялық серіктестер болып кірген Ресей және Қытай сияқты ауқымды
территорияларды қосатын жаңа динамикалық бірлестіктің пайда болғандығын
көрсетеді. ШЫҰ-ның жариялануы, бір жағынан, - бұл өзіндік аралық мәре,
сонымен қатар – жаңа үлкен және жауапты қашықтыққа бастама екендігін айтуға
болады.
Ұйымдық құрылымымен бірге бірмезгілде ұйым мүшелерінің тәжірибелік
өзара әрекеті қарқын алып келеді. Бұл бағыттағы басымдықты жаңа қауіптермен
біріккен күрес иеленеді. Жаңа бағыттардың бірі парламент және президент
сайлауларындағы ШЫҰ-нан бақылаушылар жұмысы болып табылады, бұл тәжірибеде
транспарентті және демократияны дамыту саласындағы ережелердің стандартты
орнығуына мүмкіндік береді.
ШЫҰ-ғы мемлекеттердің бірігу процесі үшін сыртқы қауіптердің және
аймақ елдерінің тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне, бірінші кезекте терроризм
және экстремизм эскалациясы, сондай-ақ әлемдік экономикалық мәселелер
бейнесінде қауіптің болуы шешуші маңызға ие. Осыған сәйкесті ШЫҰ-ның
негізгі мақсат-міндеттері анықталған:
• мүше-мемлекеттер арасындағы өзара сенімділікті, достықты және
қайырымды көрші принципін нығайту;
• аймақтағы бейбітшілікті, қауіпсіздікті және тұрақтылықты қолдау және
нығайту мақсатында көп салалы ынтымақтастықты дамыту, жаңа
демократиялық, әділетті және рациональды саяси және экономикалық
халықаралық тәртіпті құруға көмектесу;
• терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы біріккен әрекет,
заңсыз есірткі және қару саудасына, трансұлттық қылмыстық әрекеттің
басқа да түрлеріне, сондай-ақ заңсыз миграцияға қарсы күрес;
• саяси, сауда-экономикалық, қорғаныс, құқық қорғау, табиғат қорғау,
мәдени, ғылыми-техникалық, білім, энергетика, транспорт, несие-қаржы
және ортақ қызығушылық туғызатын басқа да салалардағы тиімді аймақтық
ынтымақтастықты қолдау;
• мүше-мемлекеттер халықтарының өмір сүру жағдайын жақсарту және
деңгейін арттыру мақсатында тең құқылы серіктестік негізінде біріккен
әрекеттер арқылы аймақтағы жан-жақты экономикалық өсуге, әлеуметтік
және мәдени дамуға көмектесу;
• әлемдік экономикаға интеграцияда бағытты үйлестіру;
• мүше-мемлекеттердің халықаралық міндеткерліктерімен және олардың
ұлттық заңдылықтарымен сәйкесті адам құқықтарын және негізгі
бостандықтарын қамтамасыз етуше көмектесу;
• басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қатынасын қолдау және
дамыту;
• халықаралық шиеленістердің алдын-алуға және олардың бейбіт реттелуіне
өзара әрекеттесу;
• ХХІ ғасырда пайда болатын мәселелерді бірігіп шешу жолдарын іздеу.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының ұйымдық құрылымы. ШЫҰ-ы Хартиясының
мақсаттарын және міндеттерін орындау үшін ұйым шеңберінде төмендегідей
органдар құрылды:
• Мемлекет басшыларының Кеңесі (МБК);
• Үкімет басшыларының Кеңесі (ҮБК);
• Сыртқы істер Министрлерінің Кеңесі (СІМК);
• Министрліктер және ведомстволар жетекшілерінің кездесуі;
• Ұлттық үйлестірушілер Кеңесі (ҰҮК);
• Аймақтық антитеррористік құрылым (ААТҚ);
• Хатшылық – Бас хатшымен басқарылатын, тұрақты әрекет ететін әкімшілік
орган.
Бұл органдардың барлығы – атқарушы органдар, ал парламенттік ассамблея
немесе ортақ сот типі бойынша органдар жоқ. Бұл ШЫҰ-ның институциональдық
дамуының бастапқы деңгейін көрсетеді.
Аймақтық антитеррористік құрылымнан басқа ШЫҰ-ы органдарының
функциялары және жұмыс тәртібі мемлекет басшыларының Кеңесі бекітетін
сәйкесінше ережелермен анықталады.
ШЫҰ-ның жоғары органы ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің мемлекет басшыларының
кеңесі болып табылады. Кеңес басымдылықтарды белгілеп, Ұйым қызметінің
негізгі бағыттарын айқындайды, оның ішкі құрылымы мен жұмыс істеу негізгі
мәселелерін шешеді, басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қарым-
қатынасын реттейді, сонымен қатар халықаралық өзекті мәселелерді
қарастырады.
Кеңес кезекті отырыстарына жылына бір рет жиналады. Мемлекет
басшыларының кеңесін ұйымдастырған мемлекет басшысы мемлекет басшыларының
кеңесінің отырысында төрағалық етеді. Мемлекет басшылары кеңесінің кезекті
отырысының өтетін жері, әдетте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің мемлекет
атауларының орыс алфавитінің ретіне сәйкес белгіленеді. Кеңес Хартияға
қосымша хаттама түрінде рәсімделетін ШЫҰ-ның басқа да органдарын құру
туралы да шешім қабылдай алады.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің Үкімет басшыларының кеңесі (премьер-
министрлер) Ұйым шеңберінде сауда-экономикалық ынтымақтастық саласындағы
өзара ықпалдастықтың негізгі мәселелерін қарайды және шешеді, Ұйым бюджетін
қабылдайды. ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің кеңесі
Ұйымының ағымдағы қызметінің, мемлекет басшыларының кеңесінің отырысына
дайындық, халықаралық проблемалар бойынша Ұйым шеңберінде консультациялар
өткізу мәселелерін қарайды. Қажет жағдайда Кеңес ШЫҰ атынан мәлімдеме жасай
алады. Кеңес кезекті отырысына жылына бір рет жиналады. Кеңес отырысына
төрағалықты отырыс өткізіліп жатқан территориядағы мемлекеттің үкімет
басшысы жүзеге асырады.
Сыртқы істер министрлерінің Кеңесі Ұйымның ағымдағы қызметіне қатысты
мәселелерді қарастырады және шешеді, оның ішінде МБК-нің отырыстарын
дайындайды, Ұйым шешімдерін жүзеге асыру және халықаралық мәселелер бойынша
ШЫҰ-ы шеңберіндегі кеңестер өткізу бойынша шараларды қабылдайды. Кеңестегі
төрағалықты МБК-нің кезекті отырысы өткізіліп жатқан территориядағы Ұйымның
мүше-мемлекетінің сыртқы істер министрі жүзеге асырады.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің ұлттық үйлестірушілерінің кеңесі –Ұйымның
ағымдағы қызметін үйлестіруді және басқаруды жүзеге асыратын орган. Кеңес
Мемлекет басшыларының кеңесіне, Үкімет басшыларының кеңесі мен Сыртқы істер
министрлерінің кеңесіне дайындық жұмыстарын жүргізеді. ҰҮК-і отырысы жылына
кем дегенде үш рет жиналады. Кезекті мемлекет басшыларының кеңесі өтетін
елдің ұлттық үйлестірушісі Кеңесте төрағалық етеді. ШЫҰ-ның тұрақты жұмыс
істейтін органдары Пекиндегі Ұйым Хатшылығы мен Ташкенттегі Аймақтық
терроризмге қарсы құрылымының атқарушы комитеті ұйым алдындағы негізгі
міндеттерді шешуде маңызды рөл атқарады. Мұратбек Иманалиев (Қырғызстан
өкілі) 2010 жылдың қаңтарынан бастап ШЫҰ-ы Бас хатшысы, ал Дженисбек
Джуманбеков (Қазақстан өкілі) - АТҚҚ атқарушы комитетінің директоры.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттерінің министрліктері мен ведомстволары
басшыларының кеңесі өзара ықпалдастықтың нақты салаларындағы ынтымақтастық
мәселлерін қарайды. Сыртқы экономикалық және сауда қызметі, көлік, білім
беру, мәдениет, қорғаныс және төтенше жағдайларға жауапты министрлер
жүйелері бойынша үйлестіру тетіктері жұмыс істейді.
Қазіргі кезде ШЫҰ шеңберінде Қауіпсіздік кеңесінің хатшыларының, бас
прокурорлардың, жоғарғы соттардың кездесулерін тұрақты түрде өткізу
механизмі қалыптасқан. 2006 жылы парламенттер спикерлерінің кездесуі өтті.
Төрағалықты кездесуді ұйымдастырушы-мемлекеттің сәйкесті минимтрлік немесе
ведомств жетекшісі жүзеге асырады. Кесдесудің өтетін орны және уақыты алдын-
ала келісіледі.
Хатшылық ШЫҰ-ның тұрақты қызмет етуші әкімшілік органы болып табылады.
Оған төмендегідей қызметтер жүктелген: ШЫҰ шеңберінде өткізілетін шараларды
ұйымдастырушылық-техникалық қамтамасыз ету, Ұйым шеңберінде барлық органдар
құжаттарын жүзеге асыруға және дайындауға қатысу, жыл сайынғы бюджет
бойынша ұсыныстар дайындау. Хатшылықты мемлекет басшыларының Кеңесімен
тағайындалатын атқарушы хатшы басқарады. ШЫҰ Бас хатшысы мен АТҚҚ атқарушы
комитетінің директоры мүше мемлекеттердің азаматтары қатарынан ротация
негізінде мемлекеттің атауы бойынша орыс алфавитінің тәртібі бойынша 3
жылға, әрі қарай ұзарту құқығынсыз сайланады.
Қалыптасқан тәжірибе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 – тарау. ШЫҰ: құрылуы, негізгі мақсат-міндеттері және ұйымдық құрылымы
мен қызмет ету принциптері
1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
2. Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-міндеттері, ұйымдық
құрылымы және қызмет ету принциптері
2 – тарау. Шанхай ынтымақтастық Ұйымы: ынтымақтастық бағыттары мен даму
перспективалары
2.1. ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары
2.2. Әлемдік қауымдастықтағы ШЫҰ-ның ролі
2.3. ШЫҰ-ның даму перспективалары.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде аймақтық интеграция идеясы
жеткілікті деңгейде кең етек алып отыр, ал динамикалық түрде дамушы Шанхай
Ұйымы болашақта толыққанды интегрциялық бірлестік болуы мүмкін. Одан басқа,
Ресейге оның одақтасы кім болатындығын таңдауға тура келеді: Батыс немесе
Шығыс. Осыған байланысты ШЫҰ-н зерттеу бүгінгі таңда өзекті зерттеу
тақырыбы болып табылады.
ШЫҰ-ын құра отырып, мүше мемлекеттер ХХІ ғасырдағы көп қырлы саясаттың
қарқынды дамуы барысында экономикалық, ақпараттық жаһандану кезеңінде
Шанхай бестігі механизмінің ынтымақтастықтың бұрынғыдан да жоғары
деңгейіне көтерілуі, оған бар мүмкіндіктерді тиімді пайдалана отырып,
заманның жаңа қаупін жеңуге мүмкіндік береді деген үміт артты. ШЫҰ-ы - өзге
мемелекеттер мен аймақтарға қарсы бағыт алған Одақ емес, керісінше олармен
бейбіт қарым-қатынас жасауды ұстанған ұйым.
Зерттелу мәселесі – Кімдер зерттеген, қандай еңбектерде қарастырылған
азиялық аймақ елдері үшін Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына
трансформациялану қажеттілігі. Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты жазу
барысында аталған тақырып бойынша жазылған отандық және шетелдік, оның
ішінде Ресей сарапшыларының саяси зерттеулері пайдаланылды. Сондай-ақ
диплом жұмысы ШЫҰ-ы Хартиясы, ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларация, қытай-
кеңес шекарасы аудандарындағы әскери саладағы сенімді нығайту және қарулы
күштерді қысқартудағы жетекші принциптер туралы КСРО үкіметі мен ҚХР
үкіметі арасындағы Келісімге , шекара аудандарында қарулы күштерді өзара
қысқарту туралы РФ, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан
Республикасы және ҚХР арасындағы Келісім, РФ, Қазақстан Республикасы,
Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы және ҚХР-ы арасындағы шекара
аудандарында қарулы күштерді өзара қысқарту туралы Келісім, Алма-Аты
кездесуіне қатысушылардың – Қазақстан Республикасының, ҚХР-ның, Қырғыз
Республикасының, РФ және Тәжікстан Республикасының Біріккен Мәлімдемесі,
Қазақстан Республикасы, ҚХР, Қырғыз Республикасы, РФ және Тәжікстан
Республикасы мемлекет басшыларының Біріккен Душанбе Декларациясы,
терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы Шанхай
Конвенциясы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының мемлекеттердің Ұлттық
үйлестірушілер Кеңесінің қызмет тәртібі туралы Уақытша Ереже, ШЫҰ-на мүше-
мемлекеттер арасындағы Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісім
сияқты құжаттарға негізделген. Сонымен қатар дипломдық жұмыста мерзімді
басылым мәліметтері де пайдаланылды: Егемен Қазақстан, Международная
жизнь, Россия в глобальной политике және т.б.
Жұмыстың мақсаты – азиялық аймақ елдері үшін Шанхай бестігінің
Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялану қажеттілігін зерттей отырып,
ШЫҰ-ның ынтымақтастық бағытын, болашақтағы даму тенденцияларын бағдарлау.
Зерттеу объектісі Шанхай ынтымақтастық Ұйымы болып табылады.
Зерттеу пәні - ШЫҰ-ның құрылу тарихынан бастап қызмет ету саласы,
мақсат-міндеттері, ынтымақтастығының негізгі бағыттары, даму
перспективалары.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Шанхай бестігінің құрылуын, ынтымақтастықтың негізгі бағыттарын
зерттеу;
2. Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануын
қарастыру;
3. ШЫҰ-ның ұйымдастыру жүйесіне құрылымдық сараптама жасау;
4. ынтымақтастықтың негізгі бағыттары бойынша ШЫҰ-ның тиімді қызметін
анықтау;
5. Ұйымның болашақ дамуына сипаттама беру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі төмендегідей жалпы ғылыми әдістерді
пайдалану болып табылады: салыстырмалы талдау, обобщения, гипотетико-
дедуктивті әдіс, жүйелілік бағыты, сонымен қатар жеке ғылыми тарихи
әдістер: ретроспективті, суреттемелі-баяндау, салыстырмалы-тарихи,
терминологиялық сараптау әдісі. Жұмыс барысында көпшілік жағдайда ШЫҰ-ы
шеңберінде түрлі бағыттарды зерттеу үшін қолданылған салыстырмалы-тарихи
әдіс пайдаланылды. Суреттемелі-баяндау Шанхай ынтымақтастық Ұйымының
қалыптасуы және дамуына қатысты үрдістерді қарастыру үшін қолданылды.
Терминологиялық сараптау әдісі зерттеу тақырыбы бойынша ұғымдық аппаратты
қарастыру барысында қолданылды. Ретроспективті әдіс Шанхай бестігінің
Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануының тарихи алғышарттарын
анықтау үшін пайдаланылды.
Жаңашылдық және теориялық маңыздылық элементтері – отандық және
шетелдік авторлар еңбектерінде сақталған зерттеу тақырыбы бойынша
материалдарды жалпылау және жүйелеу, сондай-ақ бестіктің ШЫҰ-на
трансформациялану қажеттілігін анықтау.
Тәжірибелік маңыздылығы – аталған зерттеу нәтижелерін тарих және
әлеуметтік-гуманитарлық факультет студенттеріне семинар сабақтарына
дайындалу кезінде, сондай-ақ студенттік конференцияларға, дөңгелек
үстелдерге, симпозиумдарға баяндамалар құрастыру барысында қолдануға
болады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр
тараудың өзі бірнеше бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда Шанхай ынтымақтастық Ұйымының
құрылу алғышарттары, Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына
трансформациялануы, Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-
міндеттері, ұйымдық құрылымы және қызмет ету принциптері баяндалса, екінші
тарауда ШЫҰ шеңберіндегі ынтымақтастық бағыттары , әлемдік қауымдастықтағы
ШЫҰ-ның ролі және ШЫҰ-ның даму перспективалары сөз болады. Сондай-ақ
аталған тарауда Ұйым қызметінің тиімділігіне сараптама жасалады.
Бұл Ұйымға мүше-елдерде (Ресейде, Қытайда, Қазақстанда, Қырғызстанда,
Тәжікстанда және Өзбекстанда) барлық дүние жүзі халықтарының төрттен бір
бөлігінен астамының өмір сүретіндігімен, және олардың территориясында
ауқымды, ал бірқатар жағдайларда алуан түрлі табиғат байлықтарының негізгі
бөлігінің шоғырлануымен, және ШЫҰ-ы мүшелерінің ірі әскери потенциал
иеленуімен түсіндіріледі. Осы материалдық факторлар жиынтығы, Ұйым
мүшелерінің өздерінің ұлттық мүдделеріне сай келетін сыртқы саяси бағытын
ұстануға тырысуы ШЫҰ-н қазіргі халықаралық саяси және экономикалық
қатынастардың неғұрлым беделді ықпал ету полюстерінің біріне айналдырады.
Бұдан басқа, ШЫҰ-ның құрылуы қырғи қабақ соғыстың аяқталуынан кейін бір
полярлық әлем теориясы мен тәжірибесін жоққа шығарған неғұрлым маңызды
оқиғалар қатарына жатады.
ШЫҰ-ның қазіргі қызметі және әсіресе оның одан әрі даму
перспективалары түрлі пайымдаулар мен сипаттамалрдың тууын туғызады.
Біріншіден, ШЫҰ қызметінің қазіргі немесе болашақта болуы мүмкін
негізгі мазмұны төңірегінде даулар жүргізіліп келеді. Бақылаушылардың бір
бөлігі бұл ұйымды экономикалық әдістер басымдылығы бойынша аймақтық
қауіпсіздікке қол жеткізуге тырысатын мемлекеттер бірлестігі ретінде
қабылдайды. Екінші біреулері – ШЫҰ-н антибатыстық бағыттылығымен (өзіндік
антишығыстық – НАТО) қалыптасушы әскери-саяи блок ретінде қарастыруға бағыт
алған.
Сонымен қатар бұл ұйымның ірі мүшелері – Ресей мен Қытайдың орны мен
рөлін бағалауға, сондай-ақ олардың арасында қалыптасушы сипаттағы қарым-
қатынастарына қатысты алуан түрлі пікірлер бар.
Олардың бірін сәйкесті – Ресей мен Қытай ШЫҰ-н құру жолымен екі
держава үшін де стратегиялық маңызды аймақ – Орталық Азиядағы өздерінің
ұлттық мүдделеріне өзара тиімді баланс таба алды, және бұл балансты
болашақта қайырымды көрші қатынасын және аймақтық тұрақтылықты қамтамасыз
ету мақсатында сақтауға ниетті.
Екінші бір көзқарасқа сәйкесті ШЫҰ-ы төңірегіндегі Ресей және Қытай
арасындағы қатынастардың қазіргі сипаты – уақытша құбылыс, бұл
державалардың әрқайсысы ШЫҰ-ғы жетекшілікке ұмтылады, бұл өз кезегінде
олардың мүдделерінің сөзсіз қақытығысуына және ШЫҰ-ы қызметінің болашағына
түрлі қатынастардың қалыптасуына негіз салады.
Үшіншіден, энергетикалық және су ресурстарын бірігіп пайдалану,
территориялық мәселелер бойынша ШЫҰ-ның орталық-азиялық мүшелері арасында
өзара қарым-қатынас перспективаларын бағалау неғұрлым қарама-қайшылықты
көрінеді. Бұған қоса көптеген зерттеушілер мен бақылаушылар Орталық
Азиядағы Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы аймақтық жетекшілік үшін жүріп
жатқан күрсеке үлкен назар аударады.
Жоғарыда аталғандарды есепке ала отырып, ШЫҰ-ы қызметіне, осы ұйым
алдында тұрған алуан түрлі мәселелерді, ұйым қызметінің тиімділігін
сараптауға арналған дипломы жұмысы.
1. ШЫҰ: құрылуы, негізгі мақсат-міндеттері және ұйымдық құрылымы мен қызмет
ету принциптері
1.1. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылу алғышарттары
Шанхай ынтымақтастық ұйымын құру негізі Кеңестер Одағы мен Қытай Халық
Республикасы шекаралық мәселелерді шешуге кіріскен кезде, ХХ ғасырдың 60-шы
жылдарының өзінде қаланған болатын. Кеңестер Одағының құлауынан кейін Ресей
және Орталық Азияның жаңа құрылымдық мемлекеттері бейнесіндегі
келіссөздердің жаңа мүшелері анықталды. Көршілес ТМД мемлекеттері – Ресей,
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанмен – барлық территориялық мәселелерді
өркениетті түрде шешуге қол жеткізгеннен кейін Қытайдың алдында жемісті
аймақтық ынтымақтастықты одан әрі дамыту болашағы ашылды. Бұл Ресей мен
Қытай үшін Орталық Азияға басқа әлемдік орталықтардың отарлық күші мен
ықпалын тоқтатуға, орталықазиялық мемлекеттердің қарқындылығын өз қарауына
біріктіруге керемет мүмкіндік берді.
Кеңес Одағының құлауынан кейін ТМД мемелкеттері тек экономикалық және
әлеуметтік мәселелерге ғана емес, сонымен қатар шекаралық мәселелерді шешу
қажеттілігіне тап болды. Бірінші кезекте, Қытаймен, себебі бұрынғы Кеңестер
Одағының басшылығы ондаған жылдар бойы аталған маңызды мәселе бойынша
қандай да бір оң шешім жасай алмады.
Аталған мәселені шешу үшін жалғыз мүмкін боларлық жол таңдап алынды –
консенсус және өзара тиімді мүдделерді есепке алу негізінде даулы
мәселелерді бейбіт реттеу. Нәтижесінде, Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев
атап өткендей, біз жүздеген жылдар бойы шешілмеген шекара мәселесін
кейінгі ұрпақ айналыспас үшін шештік.
ШЫҰ бейнесі – Шанхай бестігі механизмі, бастапқыда ҚХР-ның Ресеймен,
Қазақстанмен, Қырғызстанмен және Тәжікстанмен шекаралас аудандардағы
сенімділікті нығайту және әскери күштерді қысқарту негізін дамытудан бастау
алды. Қырғи қабақ соғыстың аяқталуынан кейін халықаралық және аймақтық
жағдайда күрделі өзгерістер жүрді, бейбітшілік және даму дәуір тазалығына
айналды. Оның ізімен күн тәртібінде көршілес бес мемлекет – Қытай,
Қазақстан, Ресей, Қырғызстан және Тәжікстан арасындағы қайырымды көрші,
өзара сенім, достық және ынтымақтастық қатынастарын нығайту туралы мәселе
тұрды.
Шанхай ынтымақтастық ұйымының негізі 1992 жылғы 8 қыркүйектегі Минск
қаласындағы Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстанның сыртқы істер
министрлері орынбасарларының кездесуінде қаланды. Осы күрделі мәселелерді
жүзеге асырудың өзіне төрт жыл кетті.
Біріккен қызметтің қорытындысы 1996 жылы 26 сәуірде Шанхай қаласында
өткен Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Қытай мемлекет
басшыларының бірінші кездесуі болды. Оның нәтижесі Шекара аумағында әскери
саладағы сенімділік шараларын нығайту туралы Келісімге қол қойылуы болды.
Әлемдік саяси аренада алғашқыда Шанхай бестігі атауын алған жаңа ұйым
пайда болды.
Келесі жылы, 1997 жылы 24 сәуірде Мәскеу қаласындағы бестіктің
екінші саммитінде, тараптар Шекара ауданында қарулы күштерді өзара
қысқарту туралы Келісімге қол қойды.
Екі кездесу барасында қол жеткізілген келісімдер Азия құрлығындағы
даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешуге алғышарт қалыптастырды.
2000 жылғы Алма-Аты қаласындағы бестіктің үшінші саммиті ұйымға
қатысушы-мемлекет басшыларының кездесуі оның жарқын болашағын бейнелей
отырып, тұрақты сипат алғандығын көрсетті.
Тараптар Шанхай бестігінің құрылуындағы бастапқы міндеттерден шыға
отырып, талқыланатын мәселелер шеңберін аймақтық қауіпсіздік және сауда-
экономикалық ынтымақтастық бағытында кеңейтті.
Алма-Аты кездесуінің қорытындысы қатысушы-елдерінің сыртқы істер
министрлерінің Орталық Азияда және жалпы Азия құрлығында қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және ынтымақтастықты кеңейту мәселелерін қарастыру үшін
сарапшылар, сыртқы істер министрлері, үкімет және мемлекет басшыларының
деңгейінде кездесу шақыру туралы біріккен мәлімдемелері болды.
Алма-Аты кездесуінің маңызды қорытындыларының бірі қызығыушылық
танытушы елдерді, ең алдымен шекаралас аймақтарды қоса отырып, көпжақты
экономикалық ынтымақтастықты кеңейту бойынша дайындығы болды. Энергетика
саласындағы ынтымақтастық жобаларын жүзеге асыруға ерекше назар аударылды.
Осылайша, Алма-Аты саммитінде тараптардың қайырымды көрші, бейбіт өмір
сүру және ынтымақтастық принциптеріне ұстанымдылығы тағы да нақтыланды.
1999 жылы 24-25 тамызда Бішкекте Шанхай бестігі мемлекет
басшыларының төртінші кездесуі өтті, оның барысында Қазақстан
Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Қырғыз Республикасы арасында үш
мемлекеттің мемлекеттік шекараларының түйісу нүктесі туралы Келісімге қол
қойылды.
Шанхай бестігінің барлық мемлекеттерінің территориясы бойынша өтетін
Ұлы Жібек жолын қалпына келтіру мәселесіне ерекше назар аударылды.
Саммиттің қорытынды құжаты бес мемлекет басшылары қол қойған Бішкек
Декларациясы болды.
Бішкектегі саммит іс жүзінде уақыты бойынша Қырғызстан территориясына
шетелдік бандылық құрылымдардың басып кіруімен тұстас келді, осыған
байланысты кездесуге қатысушылардың барлығы дерлік қырғыз басшылығының
экстремистерге қарсы қолданылған шараларын бірауыздан қолдайтындықтарын
білдірді.
Аталған оқиға Шанхай бестігі мемлекеттерін халықаралық терроризммен
және діни экстремизммен күрес саласындағы ынтымақтастықты тереңдету
қажеттілігіне ерекше назар аударуға итермеледі.
Бұл тенденция әсіресе 2000 жылы 6 шілдеде Душанбе қаласындағы Шанхай
бестігінің бесінші саммитінде айқын көрінді.
Душанбе кездесуінің басты қорытындысы аймақ мемлекеттерінің барлығының
дерлік қауіпсіздігі үшін шынайы қауіпке айналған экстремизмен және
терриоризммен күресте ортақ бағытты жасауы болды.
Саммитте бақылаушы ретінде Өзбекстан президенті Ислам Каримов қатысты.
Сол арқылы Өзбекстан діни экстремизм және халықаралық терриоризмге қарсы
біріккен шаралар іздеу үрдісіне қосылды.
Ұйымға қатысушылар санының кеңею болашағын назарға ала отырып,
Тәжікстан президенті Э.Рахмонов оны Шанхай форумы деп атау бастамасын
көтерді.
Кездесу қорытындысы бойынша қабылданған Душанбе Декларациясында
бестікке қатысушылардың өз территорияларын ұлттық тәуелсіздікке,
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке нұқсан келтіретін күштерге қолдануға
жол бермеу шешімділігі көрініс тапты.
Құжатта сондай-ақ тараптардың Шанхай бестігін түрлі саладағы
көпжақты ынтымақтастықтың аймақтық құрылымына айналдыру ұмтылысы атап
көрсетілді.
Бұл бағыттағы нақты әрекеттер 2001 жылы 14-15 шілдеде өткен Шанхай
қаласындағы саммитте жүзеге асырылды.
Мемлекет басшылары Өзбекстанның Шанхай форумының құрамына тең құқылы
мүше ретінде қабылдануы туралы Біріккен мәлімдеме қабылдады.
Бұл жағдайда Шанхай ынтымақтастық ұйымының оған тағы бір мемлекеттің
қосылғандығына байланысты құрылмағандығын ескеруіміз қажет. Президент
Н.Ә.Назарбаевтың сөзі бойынша бір мәселені шеше отырып, бестік мүшелері
басқа міндеттерді де шешуге кірісуі керек. Уақыт жаңа міндеттерді айқындап
берді: терроризм, экстремизм, сепаратизм.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының (ШЫҰ) құрылуы туралы Декларацияға қол
қою бірлестіктің сапалы жаңа, неғұрлым жоғары деңгейге шыққандығын
бейнелейді және бұл ұйымның аймақтағы және жалпы дүниежүзіндегі беделін
айтарлықтай арттырады. ШЫҰ – бұл саяси, экономикалық және мәдени-
гуманитарлық ынтымақтастық саласындағы өз мүдделерінің нәтижесінде өзара
қауіпсіздік және сенімділік шараларын нығайту мәселесін бірігіп шешу
ұмтылысынан пайда болған ұйым.
Саммитте қол қойылған Терроризммен, экстремизммен және сепаратизммен
күрес туралы Шанхай конвенциясы ұйымға қатысушы-мемлекеттердің барлық
әлемдік қауымдастыққа қауіп төндіріп тұрған теріс құбылыстарға бірігіп
қарсы тұруға шешімділігін тағы бір рет дәлелдеді.
Орталық Азиядағы сенімділік пен тұрақтылықты арттыру жолындағы маңызды
қадам Қазақстан Республикасы, Өзбекстан Республикасы және Қырғызстан
Республикасы арасындағы шекаралардың түйісуі туралы Келісімге қол қоюы
болды.
Саммитте қабылданған Декларацияда атап көрсетілгендей, мүше-
мемлекеттер өзара сенім, теңдік және бір-біріне деген құрметпен
сипатталатын шанхай рухына адалдығын білдірді.
2002 жылғы маусым айындағы Санкт-Петербург қаласындағы мемлекет
басшыларының кездесуі ШЫҰ-ның институционалдық рәсімделуін жалғастырды:
Ұйымның құрылуы туралы Декларация жаңа маңызды екі актіге қол қоюға іс
жүзінде серпін берді – Ресей сыртқы істер министрімен қорытынды саяси құжат
деп аталған ШЫҰ-ның мүше-мемлекеттердің мемлекет басшыларының Декларациясы,
және ШЫҰ Хартиясы – базалық жарғылық құжат.
Мәскеу саммитінің қорытындысы бойынша (2003 жылдың 28-29 мамыры) штаб-
пәтері Пекинде орналасқан ШЫҰ Хатшылығы және Аймақтық антитеррористік
құрылым (ААТҚ) (оның құрылуы туралы келісімге бір жыл бұрын Санкт-
Петербургте қол қойылды) құрылды. Мүше-елдер басшылары терроризммен және
экстремизммен күрес мәселесін қозғады, әсіресе экстремистік Хизбут-Тахрир
ұйымының қызметіне ерекше назар аударылды. сол кезде қол қойылған 30
құжаттың ішінде ұйым органдарының қызметін анықтайтын ережелер де болды –
Мемлекет басшыларының Кеңесі, Үкімет басшылары Кеңесі және СІМ басшыларының
Кеңесі туралы ереже.
Мәскеу саммитінің қорытындысы бойынша ШЫҰ-ның ұйымдастырушылық кезеңі
аяқталуына байланысты, 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап ол жеке жұмыс
механизмін, қызметкерлерін және бюджетін иеленген толыққанды халықаралық
ұйым ретінде қызмет ете бастады.
Ташкент саммитінің (2004 жылдың маусым айы) қорытындысы бойынша
төмендегідей құжаттарға қол қойылды: отырыс қорытындысы бойынша Ташкент
декларациясы, ШЫҰ артықшылықтары мен иммунитеттері туралы Конвенция, сондай-
ақ бірқатар басқа да құжаттар. Ұйым құрамы бақылаушы ретінде жаңа мүшенің –
Моңғолияның қабылдануымен кеңейді. 2005 жылы өткізілген ШЫҰ мемлекет
басшыларының кездесуі саяси шолушылардың ерекше назарын аудартты, өйткені
жаңа келісімдер мен конвенциялар тобынан басқа қатысушылар одан әрі күш
шоғырландыруға және үйлесімділікті нығайтуға бағытталған ортақ бағытты
бейнелеген Шанхай ынтымақтастық ұйымы мүше-мемлекет басшыларының
Декларациясына қол қойды.
Бішкек саммитінің (2007 жыл, тамыз) басты қорытынды құжаты Шанхай
ынтымақтастық ұйымы мүше-мемлекеттерінің ұзақ мерзімді қайырымды көрші,
достық және ынтымақтастық туралы Келісімі және Шанхай ынтымақтастық ұйымы
мүше-мемлекет басшыларының Бішкек декларациясы болды. Форум жұмысына
сонымен қатар ШЫҰ жанындағы екі бақылаушы-ел президенттері қатысты -
Монголия Президенті Намбарын Энхбаяр және Иран Президенті Махмуд
Ахмадинежад. Ұйымның тағы екі бақылаушы-мемлекеттері Пакістанның сыртқы
істер Министрі Хуршид Касуримен және Үндістанның мұнай және табиғи газ
Министрі Мурли Деормен таныстырылды.
2002 жылғы 7 шілдеде қабылданған ШЫҰ Хартиясына сәйкес Ұйымның негізгі
мақсаттары: өзара сенім, достық пен тату көршілікті нығайту; саяси, сауда-
экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени, білім беру, энергетикалық, көлік,
экологиялық және басқа салалардағы ынтымақтастықты қолдау.
Әлемдік саясатта жетекші рөлге үміткер, ықпалды жаңа ұйымның пайда
болуы кейбір дүние жүзі елдерінің алаңдаушылығын туғызады. Мысалы, Еуропа,
АҚШ және Жапония елдерінен құралған үшжақты комиссия 2002 жылғы
баяндамасында: Шанхай процесі Ресей, Қытай, Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан секілді елдерді біріктіріп, өзара сенім шараларын нығайтуға,
бұрынғы Кеңес-Қытай шекарасындағы әскери санын азайтуға келісім жасауға
әкеледі. Бұл елдер келіссөздерден кейін шекараны демаркациялауға ұмтылуда,
- деп жазды.
Жалпы ШЫҰ-на қатысты екі пікірталас бар: біреулері – бұл ұйымды
мүшелерінің арасалмағының әр түрлілігіне байланысты болашағы жоқ, жасанды
құрылым деп есептейді. Бірақ, осы симметриялық емес, әріптестік оптимистік
позицияда пайда тұрғысынан шешілуі де мүмкін. Себебі ШЫҰ-ы аясындағы 2004-
2005 жылдар аралығындағы әрбір кездесу оның сапалық жағынан дамуын
көрсетеді. Екіншілері – ШЫҰ Орта Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз ететін іргелі құрылым деп есептейді. Дегенмен ШЫҰ-ның
мүмкіндіктерін болашақ көрсетері сөзсіз. ШЫҰ-ы әскери-саяси одақ та,
экономикалық блок та емес, сондықтан кейбір күрделі мәселелерді шешуге оның
мүмкіндігі жоқ. Сонымен бірге ШЫҰ-ы елдерінің тарихи тәжірибелері де
әртүрлі, материалдық, интеллектуалдық мүмкіндіктері де бірдей емес. Алайда,
ШЫҰ аясында да күрделі мәселелер бойынша келіссөздер жүргізуге болатындығын
тәжірибе көрсетіп отыр. Бүгінгі таңда көптеген сарапшылар бұл халықаралық
институтты қазіргі халықаралық жағдайға сай келетін ұйым деп санайды. Ұйым
әрдайым дамып, әлем назарын өзіне аударуда. Мұндай имидж ШЫҰ құрылымының
негізіне салынған өзара тең дәрежеде келісім ұстанымы арқылы жүзеге асып
отыр. ҚР Президентінің қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат
институты директорының орынбасары Б.Сұлтановтың есептеуінше, халықаралық
лаңкестікпен ғаламдық тұрғыда күресу жағдайында, оның маңызы күрт өсуде, ал
ШЫҰ-ның тәжірибесі көптеген елдерге жан-жақты қарым-қатынас мәселесінде
үлгі болуы мүмкін.
Қазіргі кездегі ШЫҰ мүшелері: Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан мен Өзбекстан. ШЫҰ жанындағы бақылаушы статусына ие елдер:
Монғолия (2004 жылдан бастап), Үндістан, Иран және Пәкістан (2005 жылдан
бастап). 2009 жылы маусымда Екатеринбургте өткен саммиттте қабылданған
шешім бойынша Белоруссия мен Шри-Ланка сұхбат бойынша әріптес мәртебесіне
ие болды.
1.2 Шанхай бестігінің Шанхай ынтымақтастық Ұйымына трансформациялануы.
2000 жылдың шілде айының 5-і күні Душанбе қаласында Шанхай бестігі
мүшелерінің бесінші саммиті болып өтті. Бұл кездесудің басты қорытындысы
аймақ мемлекеттерінің барлығының дерлік қауіпсіздігі үшін шынайы қауіпке
айналған экстремизмен және терриоризммен күресте ортақ бағытты жасауы
болды. Ұйым мүшелерінің Душанбе саммитінің жалғасы 2001 жылы маусым айының
14-15-і күні жоғары деңгейде өткен Шанхай саммиті болды. Саммитке Өзбекстан
президенті И.Каримов қатысты. Сол арқылы Өзбекстан діни экстремизм және
халықаралық терриоризмге қарсы біріккен шаралар іздеу үрдісіне қосылды.
Ұйымға қатысушылар санының болашақтағы кеңею мүмкіндіктерін назарға
ала отырып, Тәжікстан президенті Э.Рахмонов (қазір Э.Рахмон) оны Шанхай
форумы деп атау бастамасын көтерді.
Бестіктің шанхайлық форумы Өзбекстанның бақылаушы статусынан Ұйымның
тең құқылы мүшесі статусына көшуімен ерекшеленді. Саммитте Қазақстан
Республикасыны, Қырғыз Республикасының, ҚХР, РФ, Өзбекстан Республикасының
және Тәжікстан Республикасының мемлекет басшылары Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымын құру туралы Декларацияға қол қойды. Саммитке қатысушылар Шанхай
бестігінің даму процесінде қалыптасқан, өзара тиімділікпен, теңдікпен,
өзара кеңестермен, көп сипатты мәдениетке құрметпен сипатталатын шанхайлық
рух Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше-мемлекеттер арасындағы
қатынастарда жалғасады деп мәлімдеді.
Сонымен қатар тараптар терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен
күрес туралы Шанхай конвенциясына қол қойды, сол арқылы ынтымақтастық
саласын әскери-саяси мәселеде де кеңейтті.
Конвенцияда терроризм, сепаратизм және экстремизм ұғымдарына
анықтама берілген. Аталған әрекеттерге қарсы күресте тараптар ұлттық
заңдылықтарға сәйкесті, қажетті болуы мүмкін шараларды қолдануға
міндеттенді. Тараптар сондай-ақ өзара келісім бойынша кеңестер өткізуге,
пікір алмасуға, терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес
мәселесі бойынша позицияларын келісуге, оның ішінде халықаралық ұйымдарда
және халықаралық форумдарда, міндеттенді. Тараптардың Орталық өкілетті
органдары Конвенцияға сәйкес ынтымақтастықты жүзеге асыруға және бір-біріне
көмек көрсету міндеттерін алды.
Келісім көпшілік жағдайда ресми сипатқа ие.
Сонымен қатар Орталық өкілетті органдар өзара қызығушылық білдіретін
ақпарат алмасу құқығына ие.
Конвенция шеңберіндегі Тараптардың Орталық құзыретті органдармен
арасындағы өзара әрекеті көмек көрсету туралы сұрау негізінде екі жақты
және көпжақты форматта, сондай-ақ Тараптардың бірінің орталық құзыретті
органының бастамасы бойынша ақпараттандыру жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Конвенция мақсаттарын жүзеге асыру үшін орталық құзыретті органдар төтенше
байланыс сызығын құрады және кезекті немесе кезектен тыс кездсеулер
өткізеді. Конвенция ережелерін жүзеге асыру мақсатында Тараптар қажет
болған жағдайда бір-біріне техникалық және материалдық көмек көрсетеді.
Әрбір Тарап, егер алынған ақпарат пен құжат жабық сипатқа ие болса
немесе жіберуші тарап олардың жариялануын қаламаса, олардың құпия сақталуын
қамтамасыз етуге міндетті. Ақпараттың және құжаттың жабықтылық деңгейі
жіберуші тараппен анықталады. Тараптар, егер басқа жолдары қарастырылмаса,
Конвенцияның орындалуымен байланысты шығындарды өздері өтейді. Тараптардың
ынтымақтастығын Конвенция шеңберінде жүзеге асыру кезіндегі Орталық
құзыретті органдардың жұмыс тілдері қытай және орыс тілдері болып табылады.
Конвенция Тараптардың Конвенция пәні болып табылатын және оның
мақсаттары мен объектілеріне қайшы келмейтін мәселелер бойынша басқа
халықаралық келісімдер жасау құқығын шектеген жоқ.
Конвенцияны талдау немесе қолдану кезінде пайда болған даулы мәселелер
қызығушылық танытушы Тараптар арасында кеңес және келіссөздер жолымен
шешілуі мүмкін.
Конвенцияның күшіне енуінен кейін барлық Тараптардың келісімімен оған
басқа елдер де қосыла алады.
Конвенция мәтініне барлық Тараптардың келісімен Конвенцияның құрамдас
бөлігі болып табылатын Хаттамалармен рәсімделетін толықтырулар мен
өзгерістер енгізіле алды.
Шанхай саммитінің шеңберінде сыртқы істер Министрлері Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы мемлекеттерінің ұлттық үйлестірушілер Кеңесінің қызмет
тәртібі туралы Уақытша ережеге қол қойды; қорғаныс министрлері кездесу
өткізді және Біріккен коммюнике жариялады.
Уақытша Ереже ынтымақтастықты үйлестіру және Тараптардың құзыретті
минимтрліктері және ведомстваларының өзара әрекетін ұйымдастыру үшін
құрылған Ұлттық үйлестірушілер Кеңесін құрды.
Ұлттық үйлестірушілер Кеңесі өз қызметінде Тараптардың мемлекет және
үкімет басшыларының Кеңесімен қабылданған, сондай-ақ Уақытша Ереже
құжаттарын басшылыққа алады.
2002 жылдың 7 маусымында Санкт-Петербургте Шанхай Ынтымақтастық
Ұйымының мүше-мемлекет басшыларының екінші кездесуі өтті. Тараптар ШЫҰ
Хартиясына, Аймақтық антитеррористік құрылым туралы Келісімге және Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы мүше-мемлекет басшыларының Декларациясына қол қойды.
Тараптармен қол қойылған құжаттар Шанхай Ұйымын халықаралық-құқықтық
кеңістіктегінде институтциаландырды. Ұйым Жарғысына (Хартия) және Аймақтық
антитеррористік құрылым туралы Келісімге қол қойылуымен ШЫҰ сапалы жаңа
деңгейге көтерілді: бұл блоктың әскери-саяси құрылым ретіндегі ұйымдық
рәсімделуі аяқталды.
Тараптар штаб-пәтері Қырғыз Республикасының Бішкек қаласында
орналасқан Шанхай ынтымақтастық Ұйымының Аймақтық антитеррористік құрылымын
құрды. ШЫҰ-ның мүше-мемлекеттері басшыларының Кеңесі қажет болған жағдайда
Тараптар территориясында ААТҚ бөлімдерін құруға құқығы бар. ААТҚ бөлімдері
және онда жұмыс жасайтын қызметкерлер статусы ШЫҰ және келуші мемлекет
үкіметімен арасындағы келісіммен анықталады.
ШЫҰ құру туралы Декларация оған үшінші тараптың қосылуы үшін ұйымның
ашықтығын жариялады, бұл мүше-елдердің аймақтық ерекшелік идеясын
қабылдамауын туралы көрсетеді. Декларацияда сондай-ақ бірігіп күш салу
жолымен мүше-елдердіңортақ ниеттері және сыртқы қауіптерге бірігіп қарсы
тұру әрекеттері нақтыланған.
2003 жылдың мамыр айының 29-ы күні Мәскеу қаласында ШЫҰ-ы мүше-
мемлекет басшыларының үшінші кездесуі өтті. Бұл кездесудің ірі жетістігі
Ұйымның ішкі механизмінің қызмет ету приницптерін реттейтін бірқатар заң
ережелері мен шешімдерінің қабылдануы болды. Сонымен қатар осы кездесу
барысында Қытай Халық Республикасының азаматы Чжан Дэгуанді ШЫҰ-ы Атқарушы
Хатшы қызметіне тағайындады.
2003 жылдың қыркүйек айының 23-і күні Пекинде ШЫҰ-ы мүше-
мемлекеттердің үкімет басшыларының кездесуі өтті. Онда ШЫҰ мүше-
мемлекеттердің көп жақты сауда-экономикалық ынтымақтастық Бағдарламасы
қабылданды және 2004 жылға ұйымның бірінші бюджеті қабылданды. Бағдарлама
ШЫҰ-ы шеңберіндегі экономикалық ынтымақтастықтың негізгі мақсаттары мен
міндеттері, ынтымақтастықтың басым бағыттары және нақты тәжірибелік
қадамдары айқын анықталды, әсіресе 20-жылдық мерзімге ШЫҰ-ның еркін тауар,
каритал айналымы, қызмет көрсету және технологиялар айналымының
экономикалық ынтымақтастық бағытының болашақтағы жоспарларына ерекше мән
берді.
2004 жылы 15 қаңтарда Пекинде Шанхай ынтымақтастық ұйымы Хатшылығын
құрудың салтанатты жиыны өткізілді. Оған қабылдаушы мемлекеттің
жетекшілері, сыртқы істер министрлері, ШЫҰ-ның алты мүше-мемлекетінің
ұлттық үйлестірушілері, осы тарихи сәттің куәгері болған кейбір халықаралық
ұйымдардың және Қытайдағы аккредиттелген дипломатиялық миссиялардың
өкілдері шақырылды. Хатшылықтың құрылуы Шанхай ынтымақтастық ұйымының
қалыптасу сатысының аяқталуын және дамудың жаңа сатысына енуін білдірді.
ШЫҰ-ы сенімді аймақтық күш ретінде ірі қадамдармен халықаралық аренаға
шықты.
2005 жылы 5 шілдеде Астана қаласында ШЫҰ мүше-мемлекеттер басшылары
Кеңесінің отырысы өткізілді. Саммитте Астана Декларациясына қол қойылды,
аталған құжатта халықаралық терроризммен күрес, ең алдымен заңсыз қару-
жарақ, есірткі сатумен, ұйымдасқан шекаралық қылмыспен, заңсыз миграциямен
күрес арқылы оның материалдық базасын жою маңыздылығы атап көрсетілді. ШЫҰ-
на мүше-мемлекеттер террористік, сепаратистік және экстремистік қызметке
қатысты деген күдікті немесе айыпталушы тұлғаларға қорғаныс бермеуге
міндеттенді. Террористік сипаттағы қылмысқа және сепаратизмге айыпталған,
халықаралық іздеуде тұрған тұлғаларға бірыңғай іздеу реестрін құру және
енгізу жөнінде шешім қабылданды.
2005 жылы 6 қазанда Мәскеу қаласында ШЫҰ-ы үкімет басшылары Кеңесінің
отырысы өтті. Кездесу барсыныда банкаралық өзара әрекет (бірлестік) туралы
Келісімге, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер арасында төтенше жағдайларды жоюда көмек
көрсету кезіндегі өзара әрекет туралы Келісімге қол қойылды. Сонымен бірге
ШЫҰ-на мүше-мемлекеттердің Іскери кеңесі Басқармасының бірінші отырысы
өтті.
2006 жылы 15 маусымда Шанхайда ШЫҰ-ның юбилейный Саммиті өткізілді.
Антитеррористік сипаттағы бірқатар келісімдерге қол қойылды, оның ішінде
ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер территориясында біріккен антитеррористік шараларды
ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы Келісім, террористік, экстремистік
және сепаратистік қызметке қатысты тұлғаларды ШЫҰ-на мүше-мемлекеттер
территориясына ену каналдарын анықтау және жабу саласындағы ынтымақтастық
туралы ШЫҰ-ы мүше-мемлекеттер арасындағы Келісім, сондай-ақ 2007-2009 ж.ж.
терроризммен, сепаратизммен және экстремизммен күрес туралы ШЫҰ-ның мүше-
мемлекеттердің күрес Бағдарламасы. Сонымен қатар: ШЫҰ-ы шеңберінде
Банкаралық бірлестікке банк-мүшелері арасындағы аймақтық экономикалық
ынтымақтастықты қолдау Бағдарламасы, ШЫҰ-на мүше-мемлекеттердің үкіметтері
арасындағы білім саласындағы ынтмақтастық туралы Келісім, ШЫҰ-ның Іскерлік
кеңесінің Құрылтай сессиясының қорытындылары туралы Хаттама қабылданды.
ШЫҰ-ның халықаралық байланыстарының айтарлықтай кеңеюі және нығаюы
жүргендігін атап өткен жөн. Мысалы, 2004 жылы Моңғолия ШЫҰ-ғы бірінші
бақылаушы-мемлекет болды. Аймақтың басқа да ірі мемлекеттері - Пакістан,
Иран және Үндістан 2005 жылы шілде айында Астана қаласындағы саммитте
бақылаушы статусын алды. Белоруссия және Шри-Ланка бақылаушы статусын алуға
ниеттері туралы ресми түрде жариялады. ШЫҰ-ы қызметіне Оңтүстік Корея,
Непал, ТМД елдері және Евроодақ, БҰҰ даму Бағдарламасы, ОДКБ, ОЭС, басқа
мемлекеттер және ұйымдар ерекше қызығушылық танытты. 2004 жылы желтоқсан
айында ШЫҰ-ы БҰҰ Бас Ассамблеясы жанынан бақылаушы статусын алды. 2005 жылы
көктемде ШЫҰ-ы Хатшылығы АСЕАН және ТМД хатшылықтарымен, ал 2006 жылы мамыр
айында ЕврАзЭС Интеграциялық комитетімен өзара түсіністік туралы
Меморандум жасады.
Қазіргі халықаралық қатынастар тарихында Шанхай Ұйымының құрылуы
дипломатиялық тәжірибеде өзіндік маңызға ие. Ол өзіне өзара сенім,
қарусыздану, ынтымақтастық және қауіпсіздік принциптерін біріктірген
қауіпсіздікке жаңа көзқарасқа бастама салды, Ресей мен Қытай арасында
басталған мемлекетаралық қатынастардың жаңа типін жандандырды, оның
негізінде ерекшелігі біріккен бастама, қауіпсіздік басымдылығы, үлкен және
кіші мемлекеттердің өзара тиімді әрекеттері болып табылатын одақ емес,
серіктестік аймақтық ынтымақтастық моделін бейнеледі, адамзат қоғамын қырғи
қабақ соғыс идеологиясынан жоғары қойды, халықаралық қатынастардың жаңа
моделін құруда өлшеусіз үлес қосты.
1.3. Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсат-міндеттері, ұйымдық
құрылымы және қызмет ету принциптері
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының негізгі мақсаттары мен міндеттері. ШЫҰ
Хартиясы және ШЫҰ-ның құрылуы туралы Декларацияға сәйкес Шанхай
ынтымақтастық ұйымының негізгі мақсаттары төмендегідей болып табылады: мүше-
мемлекеттер арасындағы өзара сенім, достық және қайырымды көршілікті
нығайту; саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, білім беру,
энергетика, транспорт, экология және басқа да салаларда тиімді
ынтымақтастықты дамыту; ортақ күш салу арқылы аймақтық бейбітшілікті және
тұрақтылықты қамтамасыз ету, демократиялық, әділетті және тепе-тең саяси
және экономикалық халықаралық тәртіпті құруға ынталандыру.
Өзінің сипаттық белгілері бойынша ШЫҰ-ы АСЕАН-ға жақын, оның мәні бұл
ассоциацияда қабылданған біріктіру формасына неғұрлым сәйкес келеді. Соған
қарамастан ШЫҰ ең алдымен дербес әмбебап нұсқасын таңдайды. Оның
мүшелерінің идеологиялық платформасы біркелкі емес, ішкі саяси және
экономикалық құрылымы да айтарлықтай ерекшеленеді. Әр ел өзінің сыртқы
саясатында дербес бағытқа және басымдықтарға ие. ШЫҰ мүше-елдерін
біріктіруші факторлар саясиландырылмаған тәжірибелік қызығушылықтар болып
табылады. Сондықтан ШЫҰ-ы ең алдымен оның мүшелерін біріктіретін қозғаушы
күші бірыңғай саяси платформаны және ортақ принциптерді қалыптастыруға
негізі болатын тек қана тәжірибелік мүдделер болудан шығуы тиіс. Бұл
жағдайда оларға бірыңғай ішкі саяси бағытты тіркестірудің қажеттілігі жоқ.
Қазіргі кезде ШЫҰ-ның басты бағыттары террористік қауіппен күрсеті
қамтамасыз ету және экономикалық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Бұл
қызметтер іс жүзінде барлық аймақтық құрылымдарға тән, сондықтан ШЫҰ
олармен көптеген салаларда байланысады. Терроризммен күрес көзқарасы
тұрғысынан алып қарағанда ШЫҰ – ең кешенді ұйым, өйткені оған аймақ
елдерінің басым бөлігі кіреді. Қазіргі терроризм аймақтық және халықаралық
сипатымен ерекшеленеді. Орталық Азия елдеріндегі террористер өздігінен
әрекет етпейді. Террор субъектілері түрлі елдерде ерекшеленуі мүмкін.
Қытайда бұл Шығыс Түркістан, Ресейде - Шешенстан, Орталық Азия елдерінде
- Өзбекстанның исламдық қозғалысы және одан құрылған Түркістанның
исламдық қозғалысы, Хизб ат-тахрир және басқалары. Бірақ осы террористік
ұйымдардың барлығы да Орталық Азиядағы ұлттық қауіпсіздікке ортақ қауіп
төндіреді. Сәйкесінше, терроризммен тиімді күрес барлық күштердің
бірігуімен қамтамасыз етілуі мүмкін, және бұл күштер неғұрлым біріккен
сайын террорға қарсы әрекет соғұрлым тиімді бола түседі.
ШЫҰ елдері экономика саласында бірінші кезекте аймақтық
ынтымақтастыққа қызығушылық танытады. Мақсат барлық аймақты кешенді жан-
жақты дамытуды қамтамасыз ету, толық мөлшерде өзара толыққанды мүше-
мемлекеттердің экономикалық құрылымын пайдалану, неғұрлым тығыз
экономикалық байланыстар орнату, әр елдің дамуына көмектесу болып табылады.
Ұзақмерзімді болашақтағы мақсаты аймақтық еркін сауда-экономикалық аумақты
құрудан тұрады. Қытай, Ресей және төрт орталықазиялық мемлекеттер адам
ресурстары, территориялар, табиғи ресурстар және нарық көлемі көзқарасы
тұрғысынан ірі мүмкіндіктерге ие.
Егер ШЫҰ ынтымақтастықтың сәтті дамуын қамтамасыз ете алса, маңызды
аймақтық экономикалық құрылым қалыптасуы мүмкін. Экономика және
терроризммен күрестегі ынтымақтастықтан басқа ШЫҰ-ның тағы бір маңызды
қызметін ұмытпауымыз тиіс – қауіпсіздікті қамтамасыз ету және шекаралардағы
жоғары деңгейдегі сенімділік. Қызметтің бұл бағытынан терроризммен күреске
басымдылықтың ауыстырыуымен бас тартылмайды. Осылайша, ШЫҰ бұл мағынасында
да теңдесі жоқ – Орталық Азиядағы бірде бір аймақтық құрылым мұндай
функцияларды иеленбейді. Қытайдың Ресеймен, Қазақстанмен, Қырғызстанмен
және Тәжікстанмен шекара қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңыздылығы осы
мемлекеттердің әрқайсысы үшін ешкімнің де күмәнін туғызбайды. Шекара
қалыптасуының тарихи шарттары айтарлықтай күрделі болды, оның төңірегінде
қарулы шиеленістер де орын алды. ҚХР мен КСРО арасындағы қатынастардың
шиеленісті кезеңінде екі тарап та шекара төңірегіне үлкен көлемдегі жеке
құрамы мен әскери техникасын шоғырландырды. Одақтың ыдырауынан кейін
Қазақстанға, Қырғызстанға және Тәжікстанға ұзындығы 3 мың шақырымнан астам
ҚХР-мен шекаралас аумақ мұраға қалды.
ШЫҰ төмендегідей негізгі принциптерді нық ұстанады: БҰҰ Жарғысы
мақсаты мен принциптерін мүлтіксіз сақтау; тәуелсіздікті және территориялық
тұтастылықты өзара құрметтеу, ішкі істерге өзара араласпау, өзара әскери
күш немесе күш қолдану қаупін қолданбау; барлық мүшелерінің теңдігі; барлық
мәселелерді өзара кееңс жолымен шешу; одақтарға қосылмау, басқа ұйымдарға
және мемлекеттерге қарсы болмау; басқа мемлекеттермен, сәйкесті халықаралық
және аймақтық ұйымдармен түрлі формадағы ынтымақтастыққа, диалог жүргізуге,
пікір алмасуға ашықтық және дайындық.
ШОС - әскери блок емес және тұйық альянс та емес, ауқымды халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған құрамы кеңейтілуі мүмкін ашық ұйым. Қазірдің
өзінде Шанхай ынтымақтастық ұйымының қызметіне Үндістан, Иран, Пакістан,
Шри-Ланка, Моңғолия, АҚШ, Жапония, АСЕАН, ЕО және басқа да мемлекеттер мен
ұйымдар үлкен қызығушылық танытып отыр.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының құрылуы Еуразия құрлығының орталығында
планета халқының бестен бір бөлігін қамтитын және өзіне жаңа ғасырға
стратегиялық серіктестер болып кірген Ресей және Қытай сияқты ауқымды
территорияларды қосатын жаңа динамикалық бірлестіктің пайда болғандығын
көрсетеді. ШЫҰ-ның жариялануы, бір жағынан, - бұл өзіндік аралық мәре,
сонымен қатар – жаңа үлкен және жауапты қашықтыққа бастама екендігін айтуға
болады.
Ұйымдық құрылымымен бірге бірмезгілде ұйым мүшелерінің тәжірибелік
өзара әрекеті қарқын алып келеді. Бұл бағыттағы басымдықты жаңа қауіптермен
біріккен күрес иеленеді. Жаңа бағыттардың бірі парламент және президент
сайлауларындағы ШЫҰ-нан бақылаушылар жұмысы болып табылады, бұл тәжірибеде
транспарентті және демократияны дамыту саласындағы ережелердің стандартты
орнығуына мүмкіндік береді.
ШЫҰ-ғы мемлекеттердің бірігу процесі үшін сыртқы қауіптердің және
аймақ елдерінің тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне, бірінші кезекте терроризм
және экстремизм эскалациясы, сондай-ақ әлемдік экономикалық мәселелер
бейнесінде қауіптің болуы шешуші маңызға ие. Осыған сәйкесті ШЫҰ-ның
негізгі мақсат-міндеттері анықталған:
• мүше-мемлекеттер арасындағы өзара сенімділікті, достықты және
қайырымды көрші принципін нығайту;
• аймақтағы бейбітшілікті, қауіпсіздікті және тұрақтылықты қолдау және
нығайту мақсатында көп салалы ынтымақтастықты дамыту, жаңа
демократиялық, әділетті және рациональды саяси және экономикалық
халықаралық тәртіпті құруға көмектесу;
• терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы біріккен әрекет,
заңсыз есірткі және қару саудасына, трансұлттық қылмыстық әрекеттің
басқа да түрлеріне, сондай-ақ заңсыз миграцияға қарсы күрес;
• саяси, сауда-экономикалық, қорғаныс, құқық қорғау, табиғат қорғау,
мәдени, ғылыми-техникалық, білім, энергетика, транспорт, несие-қаржы
және ортақ қызығушылық туғызатын басқа да салалардағы тиімді аймақтық
ынтымақтастықты қолдау;
• мүше-мемлекеттер халықтарының өмір сүру жағдайын жақсарту және
деңгейін арттыру мақсатында тең құқылы серіктестік негізінде біріккен
әрекеттер арқылы аймақтағы жан-жақты экономикалық өсуге, әлеуметтік
және мәдени дамуға көмектесу;
• әлемдік экономикаға интеграцияда бағытты үйлестіру;
• мүше-мемлекеттердің халықаралық міндеткерліктерімен және олардың
ұлттық заңдылықтарымен сәйкесті адам құқықтарын және негізгі
бостандықтарын қамтамасыз етуше көмектесу;
• басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қатынасын қолдау және
дамыту;
• халықаралық шиеленістердің алдын-алуға және олардың бейбіт реттелуіне
өзара әрекеттесу;
• ХХІ ғасырда пайда болатын мәселелерді бірігіп шешу жолдарын іздеу.
Шанхай ынтымақтастық Ұйымының ұйымдық құрылымы. ШЫҰ-ы Хартиясының
мақсаттарын және міндеттерін орындау үшін ұйым шеңберінде төмендегідей
органдар құрылды:
• Мемлекет басшыларының Кеңесі (МБК);
• Үкімет басшыларының Кеңесі (ҮБК);
• Сыртқы істер Министрлерінің Кеңесі (СІМК);
• Министрліктер және ведомстволар жетекшілерінің кездесуі;
• Ұлттық үйлестірушілер Кеңесі (ҰҮК);
• Аймақтық антитеррористік құрылым (ААТҚ);
• Хатшылық – Бас хатшымен басқарылатын, тұрақты әрекет ететін әкімшілік
орган.
Бұл органдардың барлығы – атқарушы органдар, ал парламенттік ассамблея
немесе ортақ сот типі бойынша органдар жоқ. Бұл ШЫҰ-ның институциональдық
дамуының бастапқы деңгейін көрсетеді.
Аймақтық антитеррористік құрылымнан басқа ШЫҰ-ы органдарының
функциялары және жұмыс тәртібі мемлекет басшыларының Кеңесі бекітетін
сәйкесінше ережелермен анықталады.
ШЫҰ-ның жоғары органы ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің мемлекет басшыларының
кеңесі болып табылады. Кеңес басымдылықтарды белгілеп, Ұйым қызметінің
негізгі бағыттарын айқындайды, оның ішкі құрылымы мен жұмыс істеу негізгі
мәселелерін шешеді, басқа мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен қарым-
қатынасын реттейді, сонымен қатар халықаралық өзекті мәселелерді
қарастырады.
Кеңес кезекті отырыстарына жылына бір рет жиналады. Мемлекет
басшыларының кеңесін ұйымдастырған мемлекет басшысы мемлекет басшыларының
кеңесінің отырысында төрағалық етеді. Мемлекет басшылары кеңесінің кезекті
отырысының өтетін жері, әдетте ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің мемлекет
атауларының орыс алфавитінің ретіне сәйкес белгіленеді. Кеңес Хартияға
қосымша хаттама түрінде рәсімделетін ШЫҰ-ның басқа да органдарын құру
туралы да шешім қабылдай алады.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің Үкімет басшыларының кеңесі (премьер-
министрлер) Ұйым шеңберінде сауда-экономикалық ынтымақтастық саласындағы
өзара ықпалдастықтың негізгі мәселелерін қарайды және шешеді, Ұйым бюджетін
қабылдайды. ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Сыртқы істер министрлерінің кеңесі
Ұйымының ағымдағы қызметінің, мемлекет басшыларының кеңесінің отырысына
дайындық, халықаралық проблемалар бойынша Ұйым шеңберінде консультациялар
өткізу мәселелерін қарайды. Қажет жағдайда Кеңес ШЫҰ атынан мәлімдеме жасай
алады. Кеңес кезекті отырысына жылына бір рет жиналады. Кеңес отырысына
төрағалықты отырыс өткізіліп жатқан территориядағы мемлекеттің үкімет
басшысы жүзеге асырады.
Сыртқы істер министрлерінің Кеңесі Ұйымның ағымдағы қызметіне қатысты
мәселелерді қарастырады және шешеді, оның ішінде МБК-нің отырыстарын
дайындайды, Ұйым шешімдерін жүзеге асыру және халықаралық мәселелер бойынша
ШЫҰ-ы шеңберіндегі кеңестер өткізу бойынша шараларды қабылдайды. Кеңестегі
төрағалықты МБК-нің кезекті отырысы өткізіліп жатқан территориядағы Ұйымның
мүше-мемлекетінің сыртқы істер министрі жүзеге асырады.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттердің ұлттық үйлестірушілерінің кеңесі –Ұйымның
ағымдағы қызметін үйлестіруді және басқаруды жүзеге асыратын орган. Кеңес
Мемлекет басшыларының кеңесіне, Үкімет басшыларының кеңесі мен Сыртқы істер
министрлерінің кеңесіне дайындық жұмыстарын жүргізеді. ҰҮК-і отырысы жылына
кем дегенде үш рет жиналады. Кезекті мемлекет басшыларының кеңесі өтетін
елдің ұлттық үйлестірушісі Кеңесте төрағалық етеді. ШЫҰ-ның тұрақты жұмыс
істейтін органдары Пекиндегі Ұйым Хатшылығы мен Ташкенттегі Аймақтық
терроризмге қарсы құрылымының атқарушы комитеті ұйым алдындағы негізгі
міндеттерді шешуде маңызды рөл атқарады. Мұратбек Иманалиев (Қырғызстан
өкілі) 2010 жылдың қаңтарынан бастап ШЫҰ-ы Бас хатшысы, ал Дженисбек
Джуманбеков (Қазақстан өкілі) - АТҚҚ атқарушы комитетінің директоры.
ШЫҰ-на мүше мемлекеттерінің министрліктері мен ведомстволары
басшыларының кеңесі өзара ықпалдастықтың нақты салаларындағы ынтымақтастық
мәселлерін қарайды. Сыртқы экономикалық және сауда қызметі, көлік, білім
беру, мәдениет, қорғаныс және төтенше жағдайларға жауапты министрлер
жүйелері бойынша үйлестіру тетіктері жұмыс істейді.
Қазіргі кезде ШЫҰ шеңберінде Қауіпсіздік кеңесінің хатшыларының, бас
прокурорлардың, жоғарғы соттардың кездесулерін тұрақты түрде өткізу
механизмі қалыптасқан. 2006 жылы парламенттер спикерлерінің кездесуі өтті.
Төрағалықты кездесуді ұйымдастырушы-мемлекеттің сәйкесті минимтрлік немесе
ведомств жетекшісі жүзеге асырады. Кесдесудің өтетін орны және уақыты алдын-
ала келісіледі.
Хатшылық ШЫҰ-ның тұрақты қызмет етуші әкімшілік органы болып табылады.
Оған төмендегідей қызметтер жүктелген: ШЫҰ шеңберінде өткізілетін шараларды
ұйымдастырушылық-техникалық қамтамасыз ету, Ұйым шеңберінде барлық органдар
құжаттарын жүзеге асыруға және дайындауға қатысу, жыл сайынғы бюджет
бойынша ұсыныстар дайындау. Хатшылықты мемлекет басшыларының Кеңесімен
тағайындалатын атқарушы хатшы басқарады. ШЫҰ Бас хатшысы мен АТҚҚ атқарушы
комитетінің директоры мүше мемлекеттердің азаматтары қатарынан ротация
негізінде мемлекеттің атауы бойынша орыс алфавитінің тәртібі бойынша 3
жылға, әрі қарай ұзарту құқығынсыз сайланады.
Қалыптасқан тәжірибе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz