ВОЛЕЙБОЛШЫЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫС ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . ... ... 3
1.ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Волейбол - дене тәрбиесінің мектептік және мектептен
тыс
жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Дене шынықтыру және машықтану сабақтарында дене қасиеттерін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2.1. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты
дене дамуы мен дене қуаты дайындығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.2. Жоғарғы сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын
жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Спорттық жаттықтырудың ұғымдары мен амалдары және негізгі
жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.ВОЛЕЙБОЛШЫЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫС ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Волейболшының жалпы және арнайы дайындықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2.2. Волейбол ойынындағы доп беру
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.Зерттеу жұмысында қолданылған міндеттер мен әдістер және оны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.АЛҒАШҚЫ ОҚЫТУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ДОПТЫ БЕРУ МЕН ҚАБЫЛДАУ ТЕХНИКАСЫН ҮЙРЕТУ ЖӘНЕ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1.Техникалық-тактикалық
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2.Техника - тактикалық тәсілдерге жетілдіру және үйрету кезіндегі
педагогикалық
амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49
3.3. Допты үстінен беруді үйрету және жетілдіру кезінде қолданылған
дене шынықтыру құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Жалпыхалықтық ілтипатқа спорттың барлық түрі қол жеткізе бермейді. Бұл
түсінікті де. Олардың әрқайсысының өз қиыншылықтары бар: біреулерінің
орындалуы күрделі, біреулерінің жабдығы тым қымбат, енді бірі спортшы үшін
қызықты болғанымен, көрермені жоқ деуге болады.
Ал,волейбол ойыны өзіне ең жақсы қасиеттерді жинаған: қарапайым,
көрерменге тартымды, түсінікті, әсерлі және бастысы, жасы мен мамандығына
қарамай әр адамды өзіне еліктіре білу қабілетінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қазіргі таңда дене шынықтыру сабағында волейбол ойынын үйрету мен
жетілдіруде аздаған қиыншылықтар болып тұрады.Алайда ондай кемшіліктер азды
– көпті кездесіп тұрады.Сондықтан да волейбол ойынындағы алғашқы оқыту
кезеңіндегі допты беру мен қабылдау техникасын жетік меңгеру керек.
Адамзат тарихында спорттық ойындар сонау көне дәуірден бастап дами
бастаған. Жаттығушылар түрлі түрлі спорттық ойындардың өзіндік
қасиеттерін, ерекшеліктерін, ойын-тәсілдерін т.б. ескере отырып оны әр
түрлі тәжірибелерде, сайыстарда кеңінен қолданған. Сол себепті мектеп
қабырғасынан бастап балаларды жастайынан спорттық ойындарға баулып,оқыту
кезеңдеріндегі техникаларын, яғни, оларды жетілдіру мен меңгеру арқылы
оқушыларға үйрету дұрыс бағыт. Себебі жасөспірім волейбол ойынын менгеріп
қана қоймай, өзінен кейінгілерге де бұл ойынның қыр-сырларын, ұтымды әрі
жаттыққанды жұмыс істеу т.с.с. сапалы әрі тәрбиелік маңызы зор ептілік пен
дағдыларға ие болады. Сондай-ақ, міне осындай білімдер мен жаттығулар
негізінде осы ойынға деген қызығушылықтары артса. олардың сан алуан түрлері
туралы білімдермен қаруланған жас ұрпақта әсемдік, эстетикалық талғамы
мол, шығармашылық қабілеті кең, шеберліктері шыңдалған азамат қалыптасары
сөзсіз.
Зерттеу көздеріне талдау:
Зерттеу жұмысы нәтижесінде келесі мәселелерді түйіндеу керек:
- Волейбол ойынының техникасын үйрету мен жетілдірудің нәтижелі болуы
балалардың жаттығу кезеңдері және осы спорт түрімен айналысуымен
тікелей байланысты.
- Оның педагогикалық негізде меңгерілу жолын құрып, жаттығу жұмыстары
арқылы оқушылардың осы бағыттағы дағдысын қалыптастыру керек.
- Қолда бар құрал-жабдықтардыды тиімді пайдалана білуі.
Сондықтан, дене шынықтыру пәні бойынша көздеген мақсаттарға жету үшін
ұдайы ізденіс пен жаңашыл көзқарас және шығармашылық үлестің басымдылығы
заман талабы.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері:
Дене шынықтыру сабағында оқушыларға волейбол ойынының алғашқы оқыту
кезеңіндегі допты беру мен қабылдау техникасын үйрету мен жетілдіру маңызы
зор дұрыс шешім деуге болады. Себебі бұнымен мектеп қабырғасында оқушылар
волейбол ойыны кезеңдерін менгеріп қана қоймай, ойынның қыр-сырларын,
құрал-жабдықтармен ұтымды әрі сапалы жұмыс істеуді, т.с.с. тәрбиелік маңызы
зор ептілік пен дағдыларға ие болады.
Міне, осындай білімдердің негізінде спорттық ойындардың сан алуан
түрлері туралы білімдермен қаруланған жас ұрпақта талғамы мол,
ізденімпаздық қабілеті кең азамат қалыптасары сөзсіз.
Дене шынықтыру сабағында оқушылардың дене сапаларын тәрбиелеу арқылы
мектеп қабырғасында бүгінгі заманның ұрпақтарының алдында басты міндет:
спорттық ойындарды жетік меңгерген,сана сезіміне терең сіңірген, оны ары
қарай жалғастыруға бейім, салауатты саналы ұрпақ тәрбиелеу. Салауатты ұрпақ
тәрбиелеу келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол себепті келешек
қоғамды жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени ғылыми өрісі озық
азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды,
білімді , мәдениетті, іскер, еңбекшіл адамзат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл
ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтардың бәрін игере отырып және
оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы
ғана жүзеге асыруға болады.
Зерттеу орны: Жоғары сыныптардағы оқу - тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Дене шынықтыру сабақтарындағы жоғары буын
сыныптары, Осы сыныптардың шығармашылық және білімділік пен біліктілік
қабілеттерін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің жетекші идеясы: Волейбол ойынындағы доп беру мен қабылдау
техникасын үйрету және жетілдіру бойынша оқушылардың жүйелі білім алуы мен
соған сәйкес ізденімпаздық, шығармашылық бейім-қабілеті жетілген сайын,
олардың осы ойынға деген шығармашылық сапасы, шеберлік дағдылары да артады.
Практикалық маңызы: Волейбол ойынын меңгертіп, жетілдіруде,
шеберлік дағдыларының қалыптасу заңдылықтары,жалпы және арнайы
дайындықтардың маңыздылығын, ерекшеліктерін анықтауда, оларды оқушыларға
үйретуде көтерілген мәселелердің қосар өзіндік үлесі аз болмас.
Бұл диплом жұмысы арқылы волейбол ойыны кезеңінде,оның өзіндік
қасиеттері және ерекшеліктері икемділігімен ерекшеленіп, дене шынықтыру
жаттығуларында үйлесімді іс-әрекеттер жасауға көмектеседі. Әрбір жаттығу
тәжірибеде өз дәрежесінде қолданылуы керек. Сонда ғана біз көздеген
мақсатымызға жетеміз.
Еліміз егемендігін алып, мемлекеттік тіл қазақ тілі болып,
мемлекетімізде қазақ мектептері көптеп ашылып, қазақ халқы балаларын өз ана
тілінде оқытып жатқан кезеңде, оларды өз тілдерінде оқытатын жоғары білімді
мамандар даярлау керектігі өте күрделі мәселеге айналды. Мәселе тек қана
мектептерде жүргізілетін дене тәрбиесі сабағы ғана емес, еліміздің намысын
халықаралык жарыстарда қорғайтын, жоғары дәрежелі спортшылар даярлайтын
спорт саласы, салауатты өмір салтының негізгі, әрекетті бағыты денсаулық,
сауықтыру топтарында сабақтар жүргізетін мамандар даярлау саласы, кәсіптік
және әскери қолданбалы дене мәдениеті мамандарын даярлау саласында да
мемлекеттік тілде жұмыс істейтін мамандар даярлау керек болды. Қазіргі
кезде еліміздің түкпір-түкпіріндегі жоғарғы оқу орындарында Дене мәдениеті
және спорт мамандары көптеп даярланып жатыр, басылып шығарылып жатқан оқу
кітаптары да баршылық. Бірақ сол кітаптар әлі де жас мамандардың
сұраныстарын толықтырмай отыр. Бұл диплом жұмысының құралының, басылып
отырғаны да сол сұраныстарды қанағаттандыру қажеттігінен шығып отырған
мәселе. Диплом жұмысының негізгі мақсаты допты беру және қабылдау, тағы да
басқа элементтерге үйрету барысында тиімді әдістер мен құралдарды дұрыс
таңдау және оларды дене шынықтыру сабақтарында машықтану процестерінде
қолдану қарастырылған. Мақсатын шешу бойынша техника - тактикалық
тәсілдерге жетілдіру және үйрету кезіндегі педагогикалық амалдары, допты
үстінен беруді үйрету және жетілдіру кезінде қолданылған дене шынықтыру
құралдары қолданылды.
Қазіргі сіздерге ұсынылып отырылған бұл диплом жұмысының құралында
жоғары білімді Дене мәдениеті және спорт маманын даярлауға қажет
материалдар негізгі мәселелері қамтылып отыр.
Бұл диплом жұмысының теориялық-әдістемелік базасы негізгі идеялар мен
тұжырымдар Кеңес дәуірі, одан кейінгі кезеңдерде, қазіргі күндерде жазылган
оқулықтардағы Ресей және шетел ғалымдарының ғасырлар бойы дене мәдениеті
мен спорт саласында қалыптасқан идеялары, қөзқарастары, ойлары,
тұжырымдарына, ғылыми еңбектеріне сүйене отырып жазылған. Диплом жұмысының
құралында Ресей, шетел ғалымдары ұсынган көптеген кестелер қолданылған.
Дүние жүзі ғалымдары зерттеген білім Ресей ғалымдары арқылы зерттелініп,
анықталып, толықтырылып бізге жетіп, біз арқылы қазақ ұғымымен, бай сөз
қорымен, менталитетімен сұрыпталып, қосылып, оқырман сіздерге жетіп жатса,
сол арқылы қазақ мемлекетінің дене мәдениеті, дене тәрбиесі, спорт саласы
білімденіп, біліктеніп жатса авторлардың мақсатының орындалғаны.
Зерттеу болжамы:
Волейбол ойынын үйретудің білім беру, тәрбиелік және дамытушылық
мақсаттарына жету үшін:
- Егер жоғары буындағы балалардың жеке дара физиологиялық және жас
ерекшелік қабілеттері мен оқушылардың икемділіктерін ескерсек;
- Егер жоғары буындағы оқушылардың шеберлік дағдыларын психологиялық
және педагогикалық проблема деп қабылдап оның теориялық негізін
анықтасақ;
- Жоғарыда баяндалғандардың негізінде дене шынықтыру сабағында ұдайы
оқушылардың білімдері мен біліктілік сапасына тексеру жүргізу және
оларды (жеке және шұғыл тарапта шешім тауып) әрбір жеке оқушының
өзіндік ерекшеліктерін (психикалық, ептілік, шеберлік, дарындылық және
т.б.) ескере отырып олармен жеке жұмыс жасаса көздеген мақсаттарға
жетудің төте жолы болар ма еді?!
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған негізгі әдебиеттерден тұрады:
1 бөлім. Дене шынықтыру сабағында оқушылардың дене сапаларын тәрбиелеу. Бұл
бөлімде дене мәдениеті мен спорт жүйесіндегі дене тәрбиесі ілімі мен
әдістемесінің алатын орны анықталып көрсетілген. Дене тәрбиесінде жиі
кездесетін терминдерге, ұғымдарга теориялық түсініктер, анықтамалар
берілген.Волейбол дене тәрбиесінің мектептік және мектептен тыс жүйесінде
анықтамалар, олардың түрлері, дамыту әдістері, әдістемелері, жас ерекшелік
дамулары туралы,жоғары сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің
әдістемелік ерекшеліктері, спорттық жаттықтырудың ұғымдары мен амалдары
және негізгі жақтары көрсетіліп жазылған.
2 бөлім. Волейболшылардың козғалыс дағдыларын қалыптастыру. Бұл бөлімде әр
түрлі жастағы адамдардың дене тәрбиесінің ерекшеліктері, зандылықтары
көрсетілген.Волейбол ойынындағы волейболшының жалпы және арнайы
дайындықтары, волейбол ойынындағы допты беру әдіс-тәсілдері,зерттеу
жұмысында қолданылған негізгі міндеттер мен әдістер және оларды ұйымдастыру
жолдары қарастырылған.Оқушыларға жүргізілетін дене тәрбиесі сабағындағы
допты беру тәсілін үйрету және жетілдіру оның мазмұны, құрылымы, түрлері,
ұйымдастыру әдістері, әдістемелері, оқыту, үйрету, жоспарлау жолдары
берілген.
3 бөлім. Алғашқы оқыту этапындағы допты беру және қабылдау техникасын
үйрету және жетілдіру. Спорттық жаттықтыру, спортшылар дайындығына, оларды
жоғарғы көрсеткіштерге жеткізу жолына бағытталған жұмыстарды жүргізу
түрлері, жолдары, әдістері,техникалық-тактикалық дайындықтары, техникалық-
тактикалық дайындықты жетілдіру және үйрету кезіндегі педагогикалық
амалдар, волейбол ойынындағы допты үстінен берудегі және оларды үйрету мен
жетілдіру кезінде қолданатын дене шынықтыру құралдары көрсетілген.
Спортшыларды дайындау жақтарының сипаттамасы, жаттықтыру үрдісін жоспарлау
технологиясы берілген.
1. ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Волейбол - дене тәрбиесінің мектептік және мектептен тыс жүйесінде
Оқу барысында волейбол оқушылардың жалпы дене дайындығының маңызды
құралы ретінде пайдаланылады. Волейбол бағдарламасы оқушылардың теориялық
мағлұмат алуын, ойын техникасы мен тактикасының негізгі тәсілдерін игеруін,
сабақты өз беттерімен ұйымдастыру және ойынға қатысуда тәжірибе жинақтауын
көздейді.
Волейболдың дене тәрбиесінде кеңінен пайдаланылуы бірнеше мысалдармен
түсіндіріледі:
- ойынды ойнаушының жас ерекшелігі шектеусіз, денсаулықы нығайту және
дене - күш дамуы үшін пайдалану мүмкіндігі, моральдық және
төзімділік қасиеттерді тәрбиелейді, жастардың демалысын ұйымдастыру
кезінде пайдалы және белсенді тынығудың әсерлі түрі;
- ойын ережесі қарапайым;
- ойын сайысы жоғары тиімді;
- ойынға арналған алаң мен жабдық - құралдары қарапайым.
Волейбол - әр ойыншы өз серігінің қимылын есепке ала отырып
әрекеттенетін командалық ойын.
Ойынға қимылдардың түрлі алмасуы, жағдайдың тез өзгеруі, қарқындылығы мен
әр ойыншының қызметінің ұзақтығы өзгеріп отыруы тән. Ойын қызметі шарттары
ойыншыларды ортақ мақсатқа қол жеткізу барысында:
- өз қимылдарын ұжым мүддесіне бағындыруға;
- бар күші мен мүмкіндігін жұмсауға;
- спорттық тартыс барысында қиындықтарды жеңуге;
- өзгерістер болған жағдайға лезде баға беріп, дұрыс шешім қабылдай
білуге үйретеді[1].
Бұл ерекшеліктер оқушыларды ұжымдастық сезімге, табандылыққа,
батылдыққа, мақсатқа қол жеткізуге, назар мен ойлау шапшаңдығына;
өз сезімін басқару қабілеттігіне, негізгі дене бітімдерінің
жетілуін тәрбиелеуге септігін тигізеді. Жоғарыда көрсетілген
ерешеліктерді ескере отырып қойылған педагогиалық міндеттер мен
оқушылардың қызығушылығын арттыру дене шынықтыру сабақтарында іске
асырылады. Бірақ осы міндеттерді шешу үшін сабақты дұрыс ұйымдастыру әр
түрлі әдістерден тәуелді.
Мектептегі дене тәрбиесінің ұйымдастыру формасы
Дене тәрбиесі жүйесінде дене шынықтыру жаттығулармен айналысуының бірнеше
ұйымдастыру формасы қолданылады.
Дене шынықтыру сабағы. Дене шынықтыру сабағы мектепте дене шынықтыру
жаттығуларымен айналысудың негізгі формасы болып есептеледі.
а) Оқушылар үшін ол міндетті, жүйелі және жаппай формасы болып есептеледі.
б) Мемлекетік бағдарламасымен негізделген ғылыми базасында, ұзақ оқыту
мерзімге ұсініліп өткізіледі.
в) Оқушылардың жекелік, жас және жыныстық ерекшеліктері ескеріліп
педагогтың басшылығымен іске асырылады.
г) Оқушылардың қозғалыс қабілеттеріне, спорттық нәтижесіне, медициналық
топтарға бөлуінен тәуелденбей олардың жан-жақты және гармональдық жетілуіне
септігін тигізеді.
Дене тәрбиесімен шұғылданудың негізгі түрі - сабақ
Дене шынықтыру сабағының басты қағидасы, жан-жақты, оқушылардың
гармональдық дамуын және өмірге тиімді дайындау стратегиялық міндеттер
қарастырылады.
Дене шынықтыру сабағының дене тәрбиесінің басқа формаларына қарағанда
келесі басымдығы бар:
1. Оқушылардың дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі айналысуы,
ұйымдастырудың ең бұқаралық формасы болып есептеледі.
2. Ұзақты оқыту мерзімге есептеліп, дене тәрбиесінің негізделген
бағдарламасымен ғылыми негізде өткізіледі.
3. Оқушылардың жеке, жас – жыныстық ерекшеліктерін ескере дене шынықтыру
және спорт педагогінің басшылығымен іске асырылады.
4. Оқушылардың дене дайындығын және бағытталып дамуын қалыптастырады.
Сабақтың дене тәрбиесін ұйымдастырудың басқа түрлерінен ерекшелігі:
- білімдік міндеттерді шешетін дидактикалық бағыт;
- оқытушының оқу және тәрбие жұмыстарын бағалауда алатын орны;
- оқушылардың іс-шараларын қатаң реттеу және олардың жүктемелерін
мөлшерлеу;
- шұғылданушылардың тұрақты құрамы және жас мөлшерлерінің біркелкілігі.
Дене тәрбиесі жөніндегі оқу-тәрбие, сауықтыру және жаттықтыру
жұмысының тиімділігі белгілі дәрежеде сабақтардың ұйымдастырылуы мен
методикасына байланысты. Сабақтарды топпен ұйымдастырып немесе өзінше
өткізуге болады. Дене тәрбиесі сабақтарының алуан түрлі болуы көптеген
міндеттерге байланысты. Бұл міндетті шұғылданушылар мен оқытушы бір
сабақта, сондай-ақ ұзақ дайындық кезеңінде шешеді.
Дене тәрбиесі сабақтарының жетекші орны тәжірибе жүзінде дәлелденген.
Сабақты оқытушы, білікті маман ұйымдастырады және өткізеді. Ол жүргізілетін
жұмыстың жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Бұған төмендегідей негізгі
шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде қол жеткізеді:
- дене тәрбиесі бағдарламасының негізгі бөлімін орындау және оқу жұмыстарын
жоспарлау негізінде;
- бүкіл оқу тәрбие жұмысының міндеттерін және әрбір нақты сабақты анықтау
негізінде;
- шұғылданушылардың жағдайлары мен топ құрамын, денсаулығын, дайындық
деңгейін және басқа көрсеткіштерін ескере отырып, сабақтарды өткізудің
құралдары мен тәсілдерін тиімді іріктеу негізінде;
- жаттығудың дұрыс орындалуын түсіндіру және қателіктерін түзету, тазалық
сақтау шараларын қамтамасыз ету;
- ұйымшылдықты, тәртіптілікті, саналықты және белсенділікті тәрбиелеу, осы
негізде белгіленген міндеттерге және жалпы мақсатқа жету үшін жұмыс
қабілеті мен мінез құлқын қалыптастыру.
Барлық мектептен тыс мекемелер оқушылардың таңдап алған спорт
түрлерінен өзінің іскерлігін, дағдысын жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Спорттың кейбір түрлеріне қызығушылығын, бейімділігін, қабілетін көрсете
білген оқушыларға балалар және жасөспірімдердің спорт мектебіне жолдама
берілуі мүмкін. Дене тәрбиесінің мазмұны, міндеттері және формалары әрбір
мектептің өз жағдайына байланысты дене шынықтыру және сауықтыру
жұмыстарының жүйесін жасауды қажет етеді[2].
Дене тәрбиесінің негізгі құралдарына дене жаттығулары жатады..
Дене жаттығулары – бұл саналы түрде орындалатын қимылдар және
қозғалтқыш әрекеттер. Дене жаттығулары бұлшық ет жүйесін,қан айналымын және
тыныс алу мүшелерін дамытады, буын сүйектерін қозғалмалы етеді, жалпы жұмыс
қабілетін жақсартады. Дене жаттығулары бүкіл организмнің дамуына, жетілуіне
қолайлы ықпал жасайды.
Ойын балалар өмірінде үлкен орын алады. Дене тәрбиесінде қозғалыс
ойындары пайдаланылады. Қозғалыс ойындары оқушылардың ептілігін,
тапқырлығын, өзін-өзі билеушілігін дамытады, қозғалтқыш дағдыларын
жетілдіреді.
Мұндай ойындар оқушыларды жылдамдыққа, төзімділіке тәрбиелейді.
Дене тәрбиесінде оқу бағдарламасына сәйкес спорттық ойындар: футбол,
баскетбол, волейбол пайдаланылады. Оқушылардың әрбір ойынның тәсілдерін
зерттеп үйренеді.
Спорттық іс-әрекет жаттығу сабақтарында және спорттық жарыстарда
іске асырылады.Спорт оқулары мектептің спорттық сек-цияларында, мектептен
тыс мекемелерінде (балалардың спорт мектептері, зауыттардың мәдениет
үйлері, ерікті спорт қоғамдарының балалар және жасөспірімдер секциялары т.
б.) төселген мамандар арқылы өткізіледі. Спорт-оқушылардың денсаулығын
нығайтатын, дене күшін, қозғалу дағдыларын және моральдық–еріктік қасиетін
дамытатын дене тәрбиесінің құралы.
Сонымен мектепте дене тәрбиесі жұмыстарының сыныптан тыс барлық
түрлері оқушылардың жас ерекшеліктерін, ал оқыту процесінде әр сыныпқа
арналған оқыту бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі.
Бір сабақ екінші бір сабақтан өзінің бағыттылығымен, мазмұнымен қаншалықты
ерекшелігімен олардың әрқайсысы жекелеген бөліктердің бөлінуін көздейтін
жалпы құрылымға бағынышты.
Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
Өткен сабақтардың дәйекті жалғасы болуымен қатар, біртұтас құрастырылып
және толық аяқталуы қажет. Әр сабақ, келесі кезеңімен сабақтың мазмұны
мен мақсатын қамтиды;
- сабақтың мазмұны оқушылардың санына, жынысына, жасына, шынығу
деңгейіне және жалпы дайындығына қарай анықталады;
- оқушылардың қызықтырып, олардың өз бетінше белсенділікпен дайындалу
сезімін оятады;
- денешынықтырудың жан-жақты дамытылуына, денсаулықтың нығаюына
қозғалыс тірегінің қалыптасуына әсерін тигізетін жаттығулар мен
ойындардан құрастырылады:
- оқып үйрену және тәрбие жұмыстарын қамтиды;
- сабақ, тазалық–гигена және қажетті спорттық құрал жабдықтармен
қамтамасыз етеді;
- сабақтың негізгі мақсаты әр түрлі әдістер қолдану арқылы
шешіледі;
- оқу- тәрбие жұмыстарын әрдайым дамытады;
- дене тәрбиесі сабағының сапасын жақсарту, бақылау
жұмыстарының тұрақты жүргізілуіне тікелей байланысты.
Оқушылардың оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
Сабақтың нәтижесі мұғалімнің дайындық сапасына, оқу жүйесін
дұрыс жоспарлауына, қолда бар құрал жабдықтарды жер жағдайына
байланысты дұрыс пайдалануына, оқу –тәрбие жүйесін жүргізу әдістері-
мен байланысты. Сабақ кезінде уақытты тиімді пайдалану арқылы мұғалім
сабақта жоғары көрсеткішке жетуіне мүмкіншілік туғызады.
Сабақтың мақсатын орындау үшін оқу жұмыстарын ұйымдастыруда ең
тиімді әдістер қолданылады.
Жан-жақты әдіс. Бұл әдістің артықшылығы, көп оқушылар тобын қамту,
жаңа жаттығуларды үйретерде оқушыларды сабақтың мазмұнымен таныстыру,
сабақтың тиімділіігн және жұмыс көлемін барынша ұлғайту.
Үздіксіз оқыту әдісі. Жаттығуды оқушылар бірінен соң бірі кезекпен
үздіксіз орындайды. Жағдайға байланысты жаттығуларды үздіксіз орындау
екі-үш топта бір мезгілде өткізілуі мүмкін. Мысалы: тепе- теңдік
жаттығуларын үздіксіз 2-3 гимнастикалық орындықта бөренеде орындауға
болады.Сабақты осы әдіспен өткізудің артықшылығы оның тығыздығымен
жүктемесінің өсуінде. Ұзындыққа, биіктікке секіргенде , өрмелегенде
немесе өрмелеп шыққанда , тепе тендік және акробатика жаттығуларын
орындағанда , сонымен қатар шаңғымен өрге көтеріліп, еңіске түскенде
қолдану өте ыңғайлы.Бұл әдістің тағы бір маңызы әр түрлі
жаттығуларды орындауында.Мысалы: алдымен оқушылар гимнастикалық
орындықпен жүріп, бөрененің астынан өтеді де биіктікке секіреді,
содан кейін гимнастикалық қабырғаға өрмелейді т.б. Үздікіз оқыту
тәсілі негізінен жаттығуларды дағдыландыру және жетілдіру мақсатында
қолданылады.
Ауыспалы әдіс. Оқушылар жаттығуларды кезекпен орындау үшін топтарға
бөлінеді, жаттығуды орындаған соң топтар орын ауыстырады.Алмасу
топтары жаттығуды бір мезгілде орындайтын топтардан құрастырылады.
Алмасу тобының біреуі жаттығуды орындайды да, басқалары оны
қадағалайды( сақтандырады, көмектеседі, талдайды). Мысалы: залда 10
гимнастикалық кереге, 30 оқушы болса , жаттығуды орындау үшін олар
алты баладан бес ауыспалы топқа бөлінеді. Допты нысанға және
қашықтыққа лақтырғанда, асылу, өрмелеу, ұзындыққа, биіктікке секіргенде
т.б. жаттығулар орындағанда Ауыспалы әдіс қолданылады.Бұл әдісті
қолдану мұғалімге оқушыларды жақсы қадағалауға мүмкіншілік береді.
Топтармен өткізу әдісі. Мұғалімнің тапсырмасы бойынша жаттығуларды
топтар кезекпен өз бетінше орындайды. Бұл әдіс сабақтың негізгі
бөлімінде, жаттығудың бір түрімен айналысуға құрал-жабдықтар жетпей
қалған жағдайда қолданылады. Уақытты тиімді пайдалану үшін жаттығудың
2-3 түрі бір мезгілде орындалады. Белгіленген уақыт бойынша топтар
орындарын ауыстырады.Жаттығудың дұрыс орындалуын және тәртіп
сақтауды қадағалау үшін, әр топтың ағасы тағайындалады. Бұл әдіс
жүктемені дәл анықтап, қателікті дер кезінде түзетуге мүмкіншіілк
береді, бірақ уақыт тығыздығын төмендетеді.Уақыт тығыздыығн көтеру
үшін кезек күтуші топтарға , орындалуы жеңіл, бұрын оқып үйренген,
оқушылардың білімін жетілдіретін, негізгі қозғалыс сапасын дамытатын
қосымша жаттығулар беріледі.
Даралық әдіс. Мұғалім сабақ үстінде, дайындық деңгейі жоғары немесе
әлсіз оқушыларға шынығу деңгейіне қарай жеке тапсырма беріп, оны
оқушылардың өз-бетінше орындалуын қадағалайды.
Айналмалы әдіс. Қозғалыс сапасын жан-жақты дамыту және организмді
дұрыс қалыптастыру үшін жатттығулар тобын айналмалы әдіспен
орындаудың маңызы өте айрықша. Сабақтың басталар алдында қажетті
құрал- жабдықтар тізбегімен өз орындарына қойылып, қай топтың қандай
жаттығуды орындайтыны хабарланады. Әр жаттығудың қалай орындалатынынын
мұғалім түсіндіріп, топтарды алма кезек ауыстырып тұрады. Жаттығулар
топтамасы қай әдіспен орындалмасын, мұғалімнің алдына қоятын мақсаты
сабақты оқушылардың қабілетіне , қауіпсіздік сақтауына, шынығу деңгейін
дамытуға бағытталады.
Әдістің тиімділігі оның дұрыс ұйымдастырылуында. Ол үшін мұғалім
сабақта белсенді оқушы – спортшыларды, ұйымдастырушыларды, команда
капитандарын т.б. пайдаланады[3].
1.2. Дене шынықтыру және машықтану сабақтарында дене қасиеттерін тәрбиелеу
Мектеп жасындағы балалардың денсаулығына, дене қуаты дайындығына,
өмірге қажет әр түрлі қозғалыс шеберлігі мен дағдысының калыптасуына дене
тәрбиесінің маңызы өте зор. Осы кезеңде оқушылар дене тәрбиесі және
спорттық қимыл әрекеттермен белсенді шұғылданбаса, олардың денесі жан-
жақты, толық дамымайды. Дүние жүзі, Ресей және Қазақстан ғалымдарының
пайымдауынша, мектеп жасындағы оқушылардың қимыл белсенділігі аптасына 14-
21 сағат болуы қажет. Қимыл әрекет белсенділігінің аздығы баланың
денсаулығын нашарлатады, ағзаның қорғаныш күшін әлсіздендіреді, толық дене
дамуын қанағаттандырмайды.
Бала ағзасының табиғи даму шыңы жоғарғы сынып жасына ке-летіндіктен
негізгі дене қуаты қабілеттілігі мен функционалдық мүмкіншіліктерін осы
мектеп жасында жетілдіру қажет. Барлық дене қуаты қасиеттерін дамыту және
тәрбиелеуге ең қолайлы, тиімді кезең - мектеп жасындағы уақыт. Онан кейінгі
кезеңдерде оларды дамыту өте қиынға соғады [4 ].
Мектеп жасындағы кезең әр түрлі қимыл әрекеттерді үйретуге,
жетілдіруге, өмірге қажет қимыл ептілігі мен дағдысын қалыптастыруға ең
қолайлы кезең болып есептеледі. Осы кезенде үйренбеген қимыл әрекеттерді,
кейін адам денесі қатып, буын жылжымалылығы, сіңір созылымдылығы азайып,
қозғалыс шеберлігі нашарлап қалған кезде үйрену, жетілдіру қиынға түседі.
Бала кезінде әр түрлі, көп үйренген, жетілдірілген, дағдыланған қимыл
әрекеттер адамға кеңістікте оңтайлы, епті, жеңіл қозғалуға мүмкіншілік
береді. Жаңа, күрделі қимыл әрекеттерді жылдам үйреніп алуға жол ашады. Ал
мектеп жасын босқа, әрекетсіз өткізіп алған адамдардан мысал іздегіңіз
келсе, дене тәрбиесі сабақгары дұрыс өтпеген мектептерді бітірген
адамдардың ебедейсіз, орашалақ қимыл әрекеттерін көріңіз, солардан мысал
табасыз. Дене тәрбиесі сабақтары және спорттық жаттықтырулармен айналысқан
оқушылардың бос уақыттары аз болады, олар әр минуттарын санап, қадірлеп
өмір сүреді. Спортпен шұғылданатын балалар шылым шекпейді, ішімдік ішпейді,
нашақор болмайды, бос уақыттарын үнемді пайдаланады. Ондай келеңсіз іс-
әрекеттермен айналысатын адамдар арасында болмайды. Ойын кезіндегі
қарапайым кимыл әрекеттерді орындау, қайталау арқылы жылдамдық қасиеттері
дамиды. Күш, күш төзімділігі қасиеттерін дамыту кездерінде алдымен іштің,
арканың, аяқтың, қолдың, табанның бұлшық еттеріне назар аудару керек. Күш
жаттығулары аз ауырлықта орындалуы қажет. Ол көбінесе өз салмағын басқару
жаттығулары түрінде орындалады. Олар: орнында тұрып отырып-түрулар,
өрмелеулер, секірулер, скакалкалармен әр түрлі жаттығулар және
т.б.Жаттығулар қарапайым және ойын түрлерінде беріледі. Дене мүшелерінің
икемділігін, жылдамдығын, қуат-күшін арттырып, іс-қимылдың өзара
үйлесімділігін жетілдіруде,тапқырлық пен зеректікке үйретуде әр түрлі
ойындардың маңызы арта түседі. Бойыңдағы бар қуат-күшіңді, әрекетіңді,
техникалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, жылдам қимылдауға машықтану,
яғни шапшаңдық техникасын игеру жаттығудың түпкі мақсаты болып табылады.
Спорттық ойындар мектеп оқушыларына дене тәрбиесін берудің
негізгі құралдарының бірі ретінде қолданылады. Осы ойындармен оларды
спорттың өзге түрлерімен ұштастыра отырып шұғылдану балалардың денсаулығын
нығайтуға,денесінің жан-жақты дамуына және оқуға деген ынтасын арттыруға
болады.
Сабақтарда жекелей жаттыққанда қимылды ойындарды қолдану арнаулы
үйрену-жаттығу міндеттерін шешуге көмектеседі.
Қимылды ойындардың едәуір бөлігі жеке қатысушылар және командалар
арасында өзара әрекет жасау арқылы жарысу сипатында өтеді және ойыншылардан
жеткілікті дәрежеде табанды, ұстамды, байсалды болуды қажет етеді.
Жаңа жаттығуларды меңгеру кездерінде бөлшектеп емес толық үйрету
әдісін қолдану қажет. Жаттығулар техникасын бөлшектеп көрсеткенде бала
мағынасын ұқпай қалады. Мағынасын ұқпаған соң ол жатгыгуға деген баланың
қызығушылығы жоғалады. Жаттығушы қозғалыс қимылын үйрене отырып, әдетте оны
жетілдіре меңгеруге ұмтылыды. Жетілдіруде меңгеру-күшті аз жұмсап, алға
қойылған мақсатқа жету. Тек осы жағдайда ғана үйренген қамтылды еңбек,
қорғаныс және спорт әрекеттеріне дайындалу үшін оны табысты пайдалануға
болады. Бірақ өз қимылын еркін игеру қабілеттілігі, оның орындалуы дағды
белгілерімен сипатталса ғана дұрыс қалыптасады.
Қалыптасқан дағды жағдайында қимыл құрамына енетін әрбір
қозғалыстың орындалуын қадағалау қажеттілігі керек болмай қалады.
Дағды өмірлік тәжірибе мен үйрену нәтижесінде жинақталады. Қимыл
қозғалысын меңгеру деңгейі үйретудің бірінші кезеңіндегі қимылды орындаудың
шектелген мүмкіндіктерінен келесі кезеңдегі жетілдірудің шексіз болашағына
дейін біртіндеп арттырылады.
Қимыл-қозғалысы дағдысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі
жаттығуының мәні зор.
Мектептегі дене тәрбиесімен айналысудың негізгі түрі дене
тәрбиесі сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы сыныптан және
мектептен тыс сабақтар мен тапсырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру
шаралары арқылы жас ұрпақтың дене тәрбиесінің негізі қаланады. Жоғарыдағы
шараларды іске асыру нәтижесінде оқушының дене мәдениетін құрайтын білімдер
мен дағдылар қалыптасады. Осы білімдер мен дағдылардың негізін өмірлік
маңызы бар икемділік, күш, жылдамдық, төзімділік сияқты қасиет
қабілеттердің дамуына жәрдемдесетін қимыл-қозғалыстар құрайды. Қимыл-
қозғалыстарды меңгеру барысында қажетті теориялық мәліметтер алуға және
нақты жаттығуларды үйренуге болады.
Теориялық мәліметтер әрбір сабақтың барысында беріледі. Адамның
үйлесімді өсіп жетілуі үшін дене тәрбиесіннің үлкен маңызы бар.Ал дене
жаттығулары арқылы адамның дене құрылысы жақсарып, ақыл-ойын, жұмыс
қабілетін арттыруға болады.
Аса маңызды теориялық түсініктердің бірі-қимыл-қозғалыстаң
орындалу әдістері мен ретін және басты ережелерін білу. Ол жаттығуларды
дұрыс орындауға көмектеседі.
Теориялық білімді толықтырудың тағы бір жолы мұғалімнің түсіндіру
әңгімелерімен шектеліп қалмай, диапозивтер, шағын кинофильмдер көру, арнайы
іріктеліп алынған әдебиеттерді оқу.
Дене жаттығуларын үйрену мынадай ретпен іске асырылғаны жөн:
1.Қимыл-қозғалыс түрімен танысып,ол жөнінде түсінік алу мұғалімнің
түсіндіруі,қимылды көрсетуі,техникалық құралдарды пайдалану,өзгеге
еліктеу,дұрыс әрі әдемі орындауға тырысу.
2.Қимыл-қозғалыстардың жеке бөліктерін үйрену және оларды байланыстыра
отырып орындау бұл ұқыптылық пен төзімділікті қажет етеді.
3.Қимылды орындау әдісін тұрақтандыру,яғни дағдыға айналдыру және
жетілдіру.
Дене жаттығуларымен айналысу - қарапайым ғана қимыл-қозғалыс-
тарды орындау елеусіз нәрсе сияқты болып көрінгенімен,ол ақыл-ойдың дамуына
тікелей әсер етеді.
Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиеге де әсерін тигізеді.Мысалы,дене
тәрбиесі жаттығуларымен айналысатын балалардың денесі дұрыс,тү-зу,мүсіні
сымбатты болып өседі. Дене тәрбиесі ақыл-ой,адамгершілік және эстетикалық
тәрбиемен тікелей ұштасып жатады.Халықтағы “Бала ойынмен өседі”деген сөздің
шығу себебі де осыған байланысты.
Балалардың бұлшықеттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты
түрде өсіп отырады.Алайда,әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл
сайынғы өсуі бір қалыпты болмайды.
Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап денені тік ұстайтын
бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да,саусақ бұлшық еттерінің күші
біршама тежеледі.
Балалар күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі түрде
орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге түсетін күш
өте көп болмауы керек.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдық, күштілік, тө-
зімділік қасиет – қабілеттерін дамытудың негізі болғандықтан, мұндай
жаттығуларды үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей
түрлерін орындау керек:
А)Кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе гим-
настикалық орындыққа етпетімен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттығуларын
орындау қажет.
Ә)Басқа ауыр салмақтар көтеру, серіппелі спорт құралдарымен,
батпан,зілтемір көтерумен жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. 10-13
жастағы оқушыларға белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік қабілеттерін
жетілдіретін жаттығулар керек. Себебі 10 жасқа дейінгі балалар жиі алаңдап,
белгілі бір деңгейде күш жұмсауға қабілетсіз болса, 10 жастан кейін күш
қабілеті едәуір артады.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозғалыс шапшаң-дығын
арттыруға арналған жаттығулар пайдаланылады. Қозғалыс шап-шаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданады. Әрбір келесі қимыл - әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алға қою керек.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикалық жаттығулармен қоса
әдеттегі қимыл – қозғалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануға болады.
Мысалы, беткейден шаңғымен еңіске қарай жұптасып сырғанап түсу немесе
заттарды көтеріп сырғанап түсу.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте
кіріспе бөлімнен кейін, сабақтың негізгі бөлімнің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне
белгілі бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі
болады, әрі ол оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды.
Адам денесінің барлық мүшелері өзара байланысты болғандықтан
және сабақта әр түрлі жаттығулар өте көп қолданылатындықтан организм
жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті жаттығудан жаттығуға бірте –бірте өсіре
берген жөн. Денеге түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі және дәйекті болуын мейлінше дұрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік тағы басқа қасиет–қабілеттерінің қа-
лыптасуына белсенді түрде әсер етеді.
Дене жаттығуларының негізгі мақсаты–дененің дамып–жетілуіне
көмектесу, денсаулықты нығайту. Бұл маңызды міндеттерді жүзеге асыру
төмендегі жағдайларының орындалуын қажет етеді.
Оқушылардың сабақтағы қимыл – қозғалыс қызметі организмнің өсуі мен
дамуына көмегін тигізетіндей болуы қажет. Алайда, организмге шамадан тыс
күш түсірілмеуі керек. Себебі, үдемелі және ұзаққа созылатын, шамадан тыс
күш жұмсауды қажет ететін жұмыс баланың дамуы мен өсуін тежейді.
Сабақта және жаттығулар орындау кезінде қолданатын дене жаттығулары адам
организміне жан–жақты әсер етуі керек, яғни тірек аппаратының дамуына,
мүсіннің қалыптасуына, нерв жүйесін нығайтуға, өсіп келе жатқан оганизмнің
тиісті қажеттілктеріне сәйкес зат алмасуының жақсаруына көмектесу қажет.
Оқулықта көрсетілген жаттығулардан тыс жалпы дамыту жаттығу-ларын
таңдап, іріктегенде олар өз жас шамаларына, дұрыс өсіп - жетілуіне сәйкес
келетін және жағымды әсер ететін болуын ескерген жөн [5].
Әрбір оқушы денеге түсетін күшті өз шамасына (денсаулық жағ-дайына,
денесінің дамуына, қозғалыс дағдылары мен қабілеттерінің өсу деңгейіне)
қарай белгілеу керек. Қажет болса дене тәрбиесі мұғалімімен ақылдасуға да
болады.
Ішкі - сыртқы әсерлерге организм жеткілікті мөлшерде қарсылық көрсете
алмайтынын, яғни әлі толық жетіліп болмағандығын есте ұстап, денеге артық
күш түспеуін ескеру керек. Денені шынықтыру үшін оқушы өз бетінше
орындайтын жатығуларды таза ауада өткізіп, таңертеңгілік гимнастиканы
үздіксіз жасауға дағдылана берген жөн.
1.2.1. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дене
дамуы мен дене қуаты дайындығы
Дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын қозғалыс
дағдыларының жүйесін қалыптастыру белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.
Оларды білу қимыл – қозғалысты игерудің біртекті еместігін және үйрету
жағдайларын өзгертіп отыру мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға жағдай туғызады:
дағдыларды ауыстыру тиімділігін пайдалана отырып, жетекші жаттығулар мен
сабақтар жүйесін дұрыс орналастыруды қамтамасыз етеді: қозғалысты орындай
білуге үйретудің әрбір кезеңінің ең тиімді мазмұнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиесінің мән–мазмұнын және орындауға үйрену үшін оқушылардың
белсенді қозғалыс әрекеті ерекше және басты рөл атқарады.Сол арқылы бала
дене және психологиялық жағынан өсіп жетіледі.Сонымен бірге балалар дене
тәрбиесі жөніндегі арнаулы білімге де ие болады.
Қозғалыс қимылдарын үйрету-шағын көлемді әрі нақты міндеттерді
шешу жолында атқарылатын педагогикалық процесс.
Қимылды үйрету-бір мезгілде білімді қабылдау,қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіндіктерін қалыптастыру
процесі.Балалардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі,бірақ олардың әдістері
мен қолданатын құралдары бірдей болмайды.Сондықтан да педагогикалық
процесте бір не басқа міндеті болса көрсетуге жиі барады.
Дене тәрбиесіндегі білім-бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктердің және заңдылықтардың жүйесі.
Үйренетін қозғалыс қимылын меңгеру шартты түрде үш деңгейге
бөлінеді.Олардың әрқайсысы оған жеке атау беруге мүмкіндік туғызатындай
белгілі бір сипаттамаларға ие:
1-деңгей-бастапқы деңгей,
2-деңгей-дағды,
3-деңгей-дағдылы шеберлік.
Денгейлер арасында соншама нақты шекара жоқ.Негізінде,бастапқы дағды-
бұл әлі қалыптасып болмаған дағды,ал дағдылы шеберлік-бұл қалыптасқан
дағдыны меңгерудің жоғары деңгейі.
Қозғалыс дағдысы-жеке қозғалыстары емес,қозғалыс қимылының
нәтижесіне және орындалу жағдайына назар адара отырып,оны шебер орындау
қабілеттілігі. Кез келген дене жаттығуларын және жаттығулардың кез келген
тобын үйрету төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады.
Оқушылардың белсенді қозғалыс әрекеті – оқу материалын меңгерудің қажетті
шарты. Баланың дене жаттығуларын үйренуі, ондағы бар психологиялық және
дене күшін жұмсауды талап ететін оқу мен еңбек әрекеті болып табылады.
Жұмысқа қабілеттілік бірнеше факторға байланысты: тұқым қуа-лаушылық,
өмірде жинақталған және нақты жағдайларға бейім-делу әрекетінің тәсілдері.
Олар көбірек дамыған сайын адам жұмыс қабілеттлігін де жақсы көрсете алады.
Жай уақытта адам өзінің жалпы жұмыс қабілеттілігінің белгілі бір бөлігін
ғана пайдаланады.
Қимылды үйретуде қолданатын қолайлы жағдайлар, әсіресе, үйрету әдісін
жетілдіргенде көрінеді.Қозғалыс дағдыларының жүйесін қалыптастыру. Қимыл
жүйесі ғана оқушылардың дене дайындығының сипатын анықтайды. Бірақ қимыл
жүйесі түрлерінің көп болуы нәтижесінде олар дене тәрбиесінің бағытына және
оның нақты міндеттеріне байланысты іріктеп алынуы керек.
Бұл жүйелерді анықтау тәсілдері бір не басқа қимылдарды пайдаланудың
көпжылдық тәжірибесі мен олардың теориялық және тәжірибелік негізіне
сүйенеді. Мысалы, мектеп бағдарламасы үшін дене жаттығуларының жүйесін
жасауды қолданбалалық қағидасына сүйене отырып, өмірлік тәжірибемен өте
тығыз байланыстағы қимылдар ғана іріктеліп алынады. Сонан соң жүйе
практикада ыңғайлы болуы үшін бірін–бірі қайталауы немесе екінші кезектегі
қимылдар шығарылып тасталады.
Қозғалыс қимылдарын үйретудің дене мүмкіндіктерін қалыптастырумен
өзара байланысты. Екі процестің өзара шарттылығы үш бағытта көрінеді:
кейбір қозғалыс қимылдарына үйретуді дене мүмкіндіктерінің тиісті
деңгейінсіз жүзеге асыру мүмкін емес (мысалы, өрмелеп үйрету қолдың бұлшық
ет жеткілікті жоғары деңгейін талап етеді); қозғалыс дағдыларының
қалыптасуы дене мүшелерінің тиісті деңгейінің бір мезгілде өсуімен қоса
жүреді (мысалы, кіші допты лақтыруға үйрету күш пен шапшаңдық мүмкіндігінің
өсуімен қоса жүреді); қалыптасқан дағдының нәтижелілігі арнайы мүмкіндіктер
деңгейіне байланысты, ал ол өз кезегінде өзге мүмкіндіктердің деңгейіне
қатысты (мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруді үйреткенде шапшаңдық
мүмкіндіктері дамытылады, бірақ олардың дамуы күш пен шыдамдылықтың қолайлы
деңгейі жағдайында тиімді болады).
Қимылға үйрету нәтижелілігі дене туралы білімнің қол жеткен деңгейімен
ғана емес, сонымен бірге дене дамуының жинақталған деңгейімен де
анықталады. Білім жүйелерін және қимылды меңгерудің дұрыс ұйымдастырылған
педагогикалық процесі дененің даму көрсеткішінің артуымен де қоса жүруі
керек.
Балалар мен жасөспірімдер 7 жастан 17-18 жас аралығындағы кездерінде
мектеп қабырғасында білім алады. Осы кездеріңде олардың денсаулықтары
нығаяды, дене келбеті, түзу тұлғасы, әр түрлі қимыл-қозғалыс шеберліктері
қалыптасады, негізгі жан-жақты дене қуаты қасиеттері дамиды.
Ғалымдардың дәлелдеулерінше, осы кезеңдегі негізгі денсаульіқ белгісі
- оқушылардың дене дамуы. Балалардың бойы мен салмағына қарап олардың өмір
сүру жағдайы мен сыртқы ортаның бала ағзасына жағымды, жағымсыз әсерін
білуге болады. Балалардың бойы мен салмағы олардың денсаулықтарын
анықтайтын санитарлы-гигиеналык, дәрігерлік-қоғамдық көрсеткіш болып
табылады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша, баланың бойы орташа
көрсеткіштерден жоғары болса, оларды тұрақты дәрігерлік бақылаудан өткізіп,
ағзасының жүктемеге төзімділігін тексеру қажет болады. Салмағы орта
көрсеткішерден артық болса оның ағзасында функционалдық өзгерістер, жүрек-
қан тамыры жүйесі жұмысы нашар болуы мүмкін деп есептеледі. Осы жағдайларды
сабақ кездерінде жүктемелер бергенде ескеру қажет.
Орта көрсеткіштерден бойы мен салмағы жоғары балалар мен
жасөспірімдердің жүйке жүйелерінің қозу үрдісі тез болады, олар ашуланса
көп уақыт сабаларына түсе алмай отырады. Ойын сабақтары, эмоциялық әсерлер
көп пайда болатын кездерде, ондай оқушыларға мұғалімдер көбірек тынығулар
беруге тырысуы керек. Салмақтары өте аз оқушыларға тыныс алу, кеуде демалу
бұлшық еттерін дамытатын жаттығуларды көбірек беру қажет болады. Балалардың
дене даму көрсеткіштері олардың дене қуаты көрсеткіштерімен тығыз
байланысты. Қимылды ойындарды өткізудің ерекшеліктері қандай. Балаларға
қалыптан артық күш түсіретін немесе бұлшық еттің белгілі бір топтарына бір
жақты әсер ететін қимылды ойындарды ұсынуға болмайды. Жеткіншектік жаста
сүйектің әлі ұзынынан өсе беретінін, қаңқаның сүйектену процесінің және
ішкі органдардың дамуы аяқталмағанын ескерту керек. Осы жаста жүрек - тамыр
жүйесінің даму ерекшеліктерін еске ала отырып, қимылды ойындармен ұдайы
шұғылданған кезде ойындардың бірте-бірте ауырлайтын жүйелігін қадағалап
отырудың маңызы зор. Балалардың назарын әр түрлі қимылды ойындарға аудару
керек,ал мұнымен шұғылдану ойыншылардың денесінің жан-жақты дамуына сәйкес
келетін болсын [9].
Денелері дұрыс дамыған балалардың көбінесе дене қуаты көрсеткіштері де
жақсы болады.
Көрсеткіштер бойынша оқушылардың дене даму деңгейін анықтап, келешек
жұмыстарға өзгерістер енгізуге болады. Бұл стандарттық сынақ жаттығулары
қарапайым дене қуаты деңгейі туралы көп ақпараттар береді:
- 1000 м жүгіру. Сынақ жаттығуы төзімділік деңгейін анықтауға
арналған;
- 10 м * 3 рет қайталап жүгіру. Сынак жаттығуы жылдамдык және ептілікті
бағалауға арналған;
- кермеде тартылу (ер балалар). Сынақ жаттығуы қол мен иық
деңгейінің күш төзімділігін бағалауға арналған:
- шалқалап жатқан қалыпта 30 сек бойы кеудені көтеру. Сынақ жаттығуы
кеудені көтеру бұлшық еттерінің күшін бағалауға арналған;
- отырған қалыптан алдыға еңкею. Сынақ жаттығуы омыртқа мен жамбас-сан
буынының икемділігін өлшеуге арналған;
- 30 метрге жүгіру. Жылдамдық деңгейін анықтау жаттығуы;
- нығыздалған допты екі қолмен желкеден лақтыру. Қол, иық деңгейінің күшін
анықтау жаттығуы.
Осы оқушылардың дене қуаты дайындығы деңгейін анықтау нормалары
кестесі 1-кестеде көрсетілген.
Егер сынып оқушыларының 15% бірнеше дене қуаты қасиеті сынақтарын
төменгі деңгейде тапсырса, дене тәрбиесі сабағының үрдісіне сол қасиеттерді
дамыту туралы өзгерістер енгізу керек болады Жоғары деңгейде болса
сабақтарды оқу, жаттықтыру түрінде өткізіп дене қуаты қасиеттерін ары қарай
дамыта береміз.
1 – кесте. Дене қуаты дайындығы деңгейін анықтау нормалары
Спорт түрі 30 м жүгіру 1000м үздіксіз
жүгіру
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4
Күш, жылдамдық – күш 15,8 18,4 79,0
қабілеті
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0
Арнаулы төзімділігі 4,1 1,0 16,4
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері
Орта мектеп жасындағы оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу
әдістемесі негізгі базалық спорт түрлерінің ( спорттық ойын - волейбол)
жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.
Орта сыныпта оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың
дене қуаты қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-козғалыс мүмкіншіліктері,
психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму
деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері осы
ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре, тани
білулері қажет. Өздерінің сабақ, жатгықтырулар жүргізу барысындағы
жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қуаты қасиеттерін дамыту
кездерінде осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе дене
қуаты дайындығы жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелік,
даралық әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ
кездерінде жеке тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін
ескеріп, басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі
мүғалімдері ескерсе дұрыс болады.
Орта мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір
әдістемелік ерекшелігі - олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі кезде
ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министірлігінің 21 маусым 2002 жылғы № 506 бұйрығында: 5-
сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар арасында бөлек
жүргізілуі керек, - деп жазылған. Осы министрлік бұйрығы жалғасын тауып,
жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық базалары жақсарып,
кұрал жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері ескеріліп, дене тәрбиесі
сабақтары үлдар мен қыздар арасында бөлек жүргізіп жатса өте дұрыс болар
еді.
15-17 жас кездерінде оқушылардың сыртқы ортаны тануы толық
қалыптасады. Ойлау қызметтері жоғары деңгейге көтеріледі. Олардың қозғалыс
құрылысын түсіну қабілеттілігі жоғарылайды. Кеңістіктік, уақыттық қимыл
әрекеттерді жекелей ұғыну, дәл кайталау бүкіл қоғалысты тұтас орындау
мүмкіншілігі қалыптасады.
Жоғарғы сынып оқушыларының алдыға қойған мақсаттарға жетуге
ұмтылушылығы, қажырлылығы, шаршаған, болдырған кездерде шыдау
қабілеттіліктері секілді ерік- жігерлік қасиеттері пайда бола бастайды.
Бірақ олардың басқа мектеп жасындағы оқушыларға қарағанда дене қуаты
қасиеттері даму пайыздары азырақ болады (3-кесте)[11].
3-кесте.Жоғарғы мектеп жасындағы окушылардың дене қуаты қасиеттерінің өсу
қарқыны (%)
Дене қуаты Жылдық орташа дамуыЖалпы дамуы
қасиеттері
жігіттерқыздар жігіттер қыздар
Жылдамдық 1,5 0,2 3,1 0,5
Күш 14,0 9,0 28,0 18,0
Жалпы төзімділік 2,1 0,7 6,4 2,1
Жылдамдық 2,1 -0,6 6,3 - 1,8
төзімділігі
Күш төзімділігі 8,5 -2,0 26,7 -6,0
Жоғары мектеп жасында дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен жас жігіттер
арасында бөлек жүргізіледі. Олардың ағзаларының анатомиялық, физиологиялық
және психологиялық өзгешеліктері, ерекшеліктері дене тәрбиесі жаттығуларын
үйрету, дене қуаты қасиеттерін дамыту амалдары мен әдістерін әр түрлі түрде
тандауды, жүктемені әр түрлі беруді, сабақты бөлек ұйымдастыруды талап
етеді.
Қыздарға қарағанда жасөспірім жігіттердің жүктеме көлемі мен қарқынын
ұзақ, жоғары деңгейде орындауларының функционалдык мүмкіншіліктері көп.
Олар үлкен жүктемелерді жүрек соғу жиілігі аз, қан қысымы жоғары жағдайда
орындайды. Осы жүктемелерден кейінгі ағзаның қалпына келуі қыздарға
қарағанда жас жігіттерде аз уақыт алады. Түсіндіре отырып көрсету арқылы
мұғалім оқушыларға қимыл-жаттығудың ерекшеліктері мен оның маңызын
таныстырады. Көрсету кезінде мұғалім жаттығудың орындалу дәлдігіне, оның
жекелеген тұс-тарына оқушылардың назарын аударды. Алғашқы әсер тұрақты
болатындықтан да, қимыл – жаттығуды мүмкіндігінше дәл орындауға қол
жеткізу қажет. Бұл үшін қимыл жаттығулардың жеңілдетілген түрі орындалады
немесе олар жеке-жеке бөліктерге бөліп үйретіледі.
Қимыл – жаттығулар бейнелі әсермен жеңіл меңгеріледі. Мысалы:
қолды тіреп секірген кезде снарядқа қолды дұрыс қою тәсілін түсіндіру үшін
мұғалім “ Сендер ыстық пешке қолдарыңды қоямыз деп есептеңдер”, - деп
ескертеді. Таныстыру кезінде белгілі бір іс–қимылдарды оқушының бұрынғы
жаттығу әрекеттерімен байланыстырудың, олардың арасындағы ұқсас қимылдарды
тауып, өзара үйлестіре білудің маңызы ерекше.
Алғашқы қимыл–жаттығуды мұқият бақылап, шәкірттің жіберген
қатесін түсіндіріп беру–табыс кепілі. Жаттығулардың арасында үзілістер
болуы қажет. Бұл аралықта оқушылар өздерінің іс-әрекет қимылын қалай жақсы
орындауға болатынын ойластырады.
Екінші сатыда қимыл– жаттығулардың жалпы құрылымы нақтыланып,
күрделі жаттығулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . ... ... 3
1.ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Волейбол - дене тәрбиесінің мектептік және мектептен
тыс
жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Дене шынықтыру және машықтану сабақтарында дене қасиеттерін
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2.1. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты
дене дамуы мен дене қуаты дайындығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.2. Жоғарғы сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын
жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Спорттық жаттықтырудың ұғымдары мен амалдары және негізгі
жақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.ВОЛЕЙБОЛШЫЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫС ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1. Волейболшының жалпы және арнайы дайындықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2.2. Волейбол ойынындағы доп беру
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...37
2.3.Зерттеу жұмысында қолданылған міндеттер мен әдістер және оны
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3.АЛҒАШҚЫ ОҚЫТУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ДОПТЫ БЕРУ МЕН ҚАБЫЛДАУ ТЕХНИКАСЫН ҮЙРЕТУ ЖӘНЕ
ЖЕТІЛДІРУ
3.1.Техникалық-тактикалық
дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2.Техника - тактикалық тәсілдерге жетілдіру және үйрету кезіндегі
педагогикалық
амалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49
3.3. Допты үстінен беруді үйрету және жетілдіру кезінде қолданылған
дене шынықтыру құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... .59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Жалпыхалықтық ілтипатқа спорттың барлық түрі қол жеткізе бермейді. Бұл
түсінікті де. Олардың әрқайсысының өз қиыншылықтары бар: біреулерінің
орындалуы күрделі, біреулерінің жабдығы тым қымбат, енді бірі спортшы үшін
қызықты болғанымен, көрермені жоқ деуге болады.
Ал,волейбол ойыны өзіне ең жақсы қасиеттерді жинаған: қарапайым,
көрерменге тартымды, түсінікті, әсерлі және бастысы, жасы мен мамандығына
қарамай әр адамды өзіне еліктіре білу қабілетінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Қазіргі таңда дене шынықтыру сабағында волейбол ойынын үйрету мен
жетілдіруде аздаған қиыншылықтар болып тұрады.Алайда ондай кемшіліктер азды
– көпті кездесіп тұрады.Сондықтан да волейбол ойынындағы алғашқы оқыту
кезеңіндегі допты беру мен қабылдау техникасын жетік меңгеру керек.
Адамзат тарихында спорттық ойындар сонау көне дәуірден бастап дами
бастаған. Жаттығушылар түрлі түрлі спорттық ойындардың өзіндік
қасиеттерін, ерекшеліктерін, ойын-тәсілдерін т.б. ескере отырып оны әр
түрлі тәжірибелерде, сайыстарда кеңінен қолданған. Сол себепті мектеп
қабырғасынан бастап балаларды жастайынан спорттық ойындарға баулып,оқыту
кезеңдеріндегі техникаларын, яғни, оларды жетілдіру мен меңгеру арқылы
оқушыларға үйрету дұрыс бағыт. Себебі жасөспірім волейбол ойынын менгеріп
қана қоймай, өзінен кейінгілерге де бұл ойынның қыр-сырларын, ұтымды әрі
жаттыққанды жұмыс істеу т.с.с. сапалы әрі тәрбиелік маңызы зор ептілік пен
дағдыларға ие болады. Сондай-ақ, міне осындай білімдер мен жаттығулар
негізінде осы ойынға деген қызығушылықтары артса. олардың сан алуан түрлері
туралы білімдермен қаруланған жас ұрпақта әсемдік, эстетикалық талғамы
мол, шығармашылық қабілеті кең, шеберліктері шыңдалған азамат қалыптасары
сөзсіз.
Зерттеу көздеріне талдау:
Зерттеу жұмысы нәтижесінде келесі мәселелерді түйіндеу керек:
- Волейбол ойынының техникасын үйрету мен жетілдірудің нәтижелі болуы
балалардың жаттығу кезеңдері және осы спорт түрімен айналысуымен
тікелей байланысты.
- Оның педагогикалық негізде меңгерілу жолын құрып, жаттығу жұмыстары
арқылы оқушылардың осы бағыттағы дағдысын қалыптастыру керек.
- Қолда бар құрал-жабдықтардыды тиімді пайдалана білуі.
Сондықтан, дене шынықтыру пәні бойынша көздеген мақсаттарға жету үшін
ұдайы ізденіс пен жаңашыл көзқарас және шығармашылық үлестің басымдылығы
заман талабы.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері:
Дене шынықтыру сабағында оқушыларға волейбол ойынының алғашқы оқыту
кезеңіндегі допты беру мен қабылдау техникасын үйрету мен жетілдіру маңызы
зор дұрыс шешім деуге болады. Себебі бұнымен мектеп қабырғасында оқушылар
волейбол ойыны кезеңдерін менгеріп қана қоймай, ойынның қыр-сырларын,
құрал-жабдықтармен ұтымды әрі сапалы жұмыс істеуді, т.с.с. тәрбиелік маңызы
зор ептілік пен дағдыларға ие болады.
Міне, осындай білімдердің негізінде спорттық ойындардың сан алуан
түрлері туралы білімдермен қаруланған жас ұрпақта талғамы мол,
ізденімпаздық қабілеті кең азамат қалыптасары сөзсіз.
Дене шынықтыру сабағында оқушылардың дене сапаларын тәрбиелеу арқылы
мектеп қабырғасында бүгінгі заманның ұрпақтарының алдында басты міндет:
спорттық ойындарды жетік меңгерген,сана сезіміне терең сіңірген, оны ары
қарай жалғастыруға бейім, салауатты саналы ұрпақ тәрбиелеу. Салауатты ұрпақ
тәрбиелеу келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол себепті келешек
қоғамды жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени ғылыми өрісі озық
азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды,
білімді , мәдениетті, іскер, еңбекшіл адамзат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл
ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтардың бәрін игере отырып және
оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы
ғана жүзеге асыруға болады.
Зерттеу орны: Жоғары сыныптардағы оқу - тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Дене шынықтыру сабақтарындағы жоғары буын
сыныптары, Осы сыныптардың шығармашылық және білімділік пен біліктілік
қабілеттерін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің жетекші идеясы: Волейбол ойынындағы доп беру мен қабылдау
техникасын үйрету және жетілдіру бойынша оқушылардың жүйелі білім алуы мен
соған сәйкес ізденімпаздық, шығармашылық бейім-қабілеті жетілген сайын,
олардың осы ойынға деген шығармашылық сапасы, шеберлік дағдылары да артады.
Практикалық маңызы: Волейбол ойынын меңгертіп, жетілдіруде,
шеберлік дағдыларының қалыптасу заңдылықтары,жалпы және арнайы
дайындықтардың маңыздылығын, ерекшеліктерін анықтауда, оларды оқушыларға
үйретуде көтерілген мәселелердің қосар өзіндік үлесі аз болмас.
Бұл диплом жұмысы арқылы волейбол ойыны кезеңінде,оның өзіндік
қасиеттері және ерекшеліктері икемділігімен ерекшеленіп, дене шынықтыру
жаттығуларында үйлесімді іс-әрекеттер жасауға көмектеседі. Әрбір жаттығу
тәжірибеде өз дәрежесінде қолданылуы керек. Сонда ғана біз көздеген
мақсатымызға жетеміз.
Еліміз егемендігін алып, мемлекеттік тіл қазақ тілі болып,
мемлекетімізде қазақ мектептері көптеп ашылып, қазақ халқы балаларын өз ана
тілінде оқытып жатқан кезеңде, оларды өз тілдерінде оқытатын жоғары білімді
мамандар даярлау керектігі өте күрделі мәселеге айналды. Мәселе тек қана
мектептерде жүргізілетін дене тәрбиесі сабағы ғана емес, еліміздің намысын
халықаралык жарыстарда қорғайтын, жоғары дәрежелі спортшылар даярлайтын
спорт саласы, салауатты өмір салтының негізгі, әрекетті бағыты денсаулық,
сауықтыру топтарында сабақтар жүргізетін мамандар даярлау саласы, кәсіптік
және әскери қолданбалы дене мәдениеті мамандарын даярлау саласында да
мемлекеттік тілде жұмыс істейтін мамандар даярлау керек болды. Қазіргі
кезде еліміздің түкпір-түкпіріндегі жоғарғы оқу орындарында Дене мәдениеті
және спорт мамандары көптеп даярланып жатыр, басылып шығарылып жатқан оқу
кітаптары да баршылық. Бірақ сол кітаптар әлі де жас мамандардың
сұраныстарын толықтырмай отыр. Бұл диплом жұмысының құралының, басылып
отырғаны да сол сұраныстарды қанағаттандыру қажеттігінен шығып отырған
мәселе. Диплом жұмысының негізгі мақсаты допты беру және қабылдау, тағы да
басқа элементтерге үйрету барысында тиімді әдістер мен құралдарды дұрыс
таңдау және оларды дене шынықтыру сабақтарында машықтану процестерінде
қолдану қарастырылған. Мақсатын шешу бойынша техника - тактикалық
тәсілдерге жетілдіру және үйрету кезіндегі педагогикалық амалдары, допты
үстінен беруді үйрету және жетілдіру кезінде қолданылған дене шынықтыру
құралдары қолданылды.
Қазіргі сіздерге ұсынылып отырылған бұл диплом жұмысының құралында
жоғары білімді Дене мәдениеті және спорт маманын даярлауға қажет
материалдар негізгі мәселелері қамтылып отыр.
Бұл диплом жұмысының теориялық-әдістемелік базасы негізгі идеялар мен
тұжырымдар Кеңес дәуірі, одан кейінгі кезеңдерде, қазіргі күндерде жазылган
оқулықтардағы Ресей және шетел ғалымдарының ғасырлар бойы дене мәдениеті
мен спорт саласында қалыптасқан идеялары, қөзқарастары, ойлары,
тұжырымдарына, ғылыми еңбектеріне сүйене отырып жазылған. Диплом жұмысының
құралында Ресей, шетел ғалымдары ұсынган көптеген кестелер қолданылған.
Дүние жүзі ғалымдары зерттеген білім Ресей ғалымдары арқылы зерттелініп,
анықталып, толықтырылып бізге жетіп, біз арқылы қазақ ұғымымен, бай сөз
қорымен, менталитетімен сұрыпталып, қосылып, оқырман сіздерге жетіп жатса,
сол арқылы қазақ мемлекетінің дене мәдениеті, дене тәрбиесі, спорт саласы
білімденіп, біліктеніп жатса авторлардың мақсатының орындалғаны.
Зерттеу болжамы:
Волейбол ойынын үйретудің білім беру, тәрбиелік және дамытушылық
мақсаттарына жету үшін:
- Егер жоғары буындағы балалардың жеке дара физиологиялық және жас
ерекшелік қабілеттері мен оқушылардың икемділіктерін ескерсек;
- Егер жоғары буындағы оқушылардың шеберлік дағдыларын психологиялық
және педагогикалық проблема деп қабылдап оның теориялық негізін
анықтасақ;
- Жоғарыда баяндалғандардың негізінде дене шынықтыру сабағында ұдайы
оқушылардың білімдері мен біліктілік сапасына тексеру жүргізу және
оларды (жеке және шұғыл тарапта шешім тауып) әрбір жеке оқушының
өзіндік ерекшеліктерін (психикалық, ептілік, шеберлік, дарындылық және
т.б.) ескере отырып олармен жеке жұмыс жасаса көздеген мақсаттарға
жетудің төте жолы болар ма еді?!
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған негізгі әдебиеттерден тұрады:
1 бөлім. Дене шынықтыру сабағында оқушылардың дене сапаларын тәрбиелеу. Бұл
бөлімде дене мәдениеті мен спорт жүйесіндегі дене тәрбиесі ілімі мен
әдістемесінің алатын орны анықталып көрсетілген. Дене тәрбиесінде жиі
кездесетін терминдерге, ұғымдарга теориялық түсініктер, анықтамалар
берілген.Волейбол дене тәрбиесінің мектептік және мектептен тыс жүйесінде
анықтамалар, олардың түрлері, дамыту әдістері, әдістемелері, жас ерекшелік
дамулары туралы,жоғары сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің
әдістемелік ерекшеліктері, спорттық жаттықтырудың ұғымдары мен амалдары
және негізгі жақтары көрсетіліп жазылған.
2 бөлім. Волейболшылардың козғалыс дағдыларын қалыптастыру. Бұл бөлімде әр
түрлі жастағы адамдардың дене тәрбиесінің ерекшеліктері, зандылықтары
көрсетілген.Волейбол ойынындағы волейболшының жалпы және арнайы
дайындықтары, волейбол ойынындағы допты беру әдіс-тәсілдері,зерттеу
жұмысында қолданылған негізгі міндеттер мен әдістер және оларды ұйымдастыру
жолдары қарастырылған.Оқушыларға жүргізілетін дене тәрбиесі сабағындағы
допты беру тәсілін үйрету және жетілдіру оның мазмұны, құрылымы, түрлері,
ұйымдастыру әдістері, әдістемелері, оқыту, үйрету, жоспарлау жолдары
берілген.
3 бөлім. Алғашқы оқыту этапындағы допты беру және қабылдау техникасын
үйрету және жетілдіру. Спорттық жаттықтыру, спортшылар дайындығына, оларды
жоғарғы көрсеткіштерге жеткізу жолына бағытталған жұмыстарды жүргізу
түрлері, жолдары, әдістері,техникалық-тактикалық дайындықтары, техникалық-
тактикалық дайындықты жетілдіру және үйрету кезіндегі педагогикалық
амалдар, волейбол ойынындағы допты үстінен берудегі және оларды үйрету мен
жетілдіру кезінде қолданатын дене шынықтыру құралдары көрсетілген.
Спортшыларды дайындау жақтарының сипаттамасы, жаттықтыру үрдісін жоспарлау
технологиясы берілген.
1. ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Волейбол - дене тәрбиесінің мектептік және мектептен тыс жүйесінде
Оқу барысында волейбол оқушылардың жалпы дене дайындығының маңызды
құралы ретінде пайдаланылады. Волейбол бағдарламасы оқушылардың теориялық
мағлұмат алуын, ойын техникасы мен тактикасының негізгі тәсілдерін игеруін,
сабақты өз беттерімен ұйымдастыру және ойынға қатысуда тәжірибе жинақтауын
көздейді.
Волейболдың дене тәрбиесінде кеңінен пайдаланылуы бірнеше мысалдармен
түсіндіріледі:
- ойынды ойнаушының жас ерекшелігі шектеусіз, денсаулықы нығайту және
дене - күш дамуы үшін пайдалану мүмкіндігі, моральдық және
төзімділік қасиеттерді тәрбиелейді, жастардың демалысын ұйымдастыру
кезінде пайдалы және белсенді тынығудың әсерлі түрі;
- ойын ережесі қарапайым;
- ойын сайысы жоғары тиімді;
- ойынға арналған алаң мен жабдық - құралдары қарапайым.
Волейбол - әр ойыншы өз серігінің қимылын есепке ала отырып
әрекеттенетін командалық ойын.
Ойынға қимылдардың түрлі алмасуы, жағдайдың тез өзгеруі, қарқындылығы мен
әр ойыншының қызметінің ұзақтығы өзгеріп отыруы тән. Ойын қызметі шарттары
ойыншыларды ортақ мақсатқа қол жеткізу барысында:
- өз қимылдарын ұжым мүддесіне бағындыруға;
- бар күші мен мүмкіндігін жұмсауға;
- спорттық тартыс барысында қиындықтарды жеңуге;
- өзгерістер болған жағдайға лезде баға беріп, дұрыс шешім қабылдай
білуге үйретеді[1].
Бұл ерекшеліктер оқушыларды ұжымдастық сезімге, табандылыққа,
батылдыққа, мақсатқа қол жеткізуге, назар мен ойлау шапшаңдығына;
өз сезімін басқару қабілеттігіне, негізгі дене бітімдерінің
жетілуін тәрбиелеуге септігін тигізеді. Жоғарыда көрсетілген
ерешеліктерді ескере отырып қойылған педагогиалық міндеттер мен
оқушылардың қызығушылығын арттыру дене шынықтыру сабақтарында іске
асырылады. Бірақ осы міндеттерді шешу үшін сабақты дұрыс ұйымдастыру әр
түрлі әдістерден тәуелді.
Мектептегі дене тәрбиесінің ұйымдастыру формасы
Дене тәрбиесі жүйесінде дене шынықтыру жаттығулармен айналысуының бірнеше
ұйымдастыру формасы қолданылады.
Дене шынықтыру сабағы. Дене шынықтыру сабағы мектепте дене шынықтыру
жаттығуларымен айналысудың негізгі формасы болып есептеледі.
а) Оқушылар үшін ол міндетті, жүйелі және жаппай формасы болып есептеледі.
б) Мемлекетік бағдарламасымен негізделген ғылыми базасында, ұзақ оқыту
мерзімге ұсініліп өткізіледі.
в) Оқушылардың жекелік, жас және жыныстық ерекшеліктері ескеріліп
педагогтың басшылығымен іске асырылады.
г) Оқушылардың қозғалыс қабілеттеріне, спорттық нәтижесіне, медициналық
топтарға бөлуінен тәуелденбей олардың жан-жақты және гармональдық жетілуіне
септігін тигізеді.
Дене тәрбиесімен шұғылданудың негізгі түрі - сабақ
Дене шынықтыру сабағының басты қағидасы, жан-жақты, оқушылардың
гармональдық дамуын және өмірге тиімді дайындау стратегиялық міндеттер
қарастырылады.
Дене шынықтыру сабағының дене тәрбиесінің басқа формаларына қарағанда
келесі басымдығы бар:
1. Оқушылардың дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі айналысуы,
ұйымдастырудың ең бұқаралық формасы болып есептеледі.
2. Ұзақты оқыту мерзімге есептеліп, дене тәрбиесінің негізделген
бағдарламасымен ғылыми негізде өткізіледі.
3. Оқушылардың жеке, жас – жыныстық ерекшеліктерін ескере дене шынықтыру
және спорт педагогінің басшылығымен іске асырылады.
4. Оқушылардың дене дайындығын және бағытталып дамуын қалыптастырады.
Сабақтың дене тәрбиесін ұйымдастырудың басқа түрлерінен ерекшелігі:
- білімдік міндеттерді шешетін дидактикалық бағыт;
- оқытушының оқу және тәрбие жұмыстарын бағалауда алатын орны;
- оқушылардың іс-шараларын қатаң реттеу және олардың жүктемелерін
мөлшерлеу;
- шұғылданушылардың тұрақты құрамы және жас мөлшерлерінің біркелкілігі.
Дене тәрбиесі жөніндегі оқу-тәрбие, сауықтыру және жаттықтыру
жұмысының тиімділігі белгілі дәрежеде сабақтардың ұйымдастырылуы мен
методикасына байланысты. Сабақтарды топпен ұйымдастырып немесе өзінше
өткізуге болады. Дене тәрбиесі сабақтарының алуан түрлі болуы көптеген
міндеттерге байланысты. Бұл міндетті шұғылданушылар мен оқытушы бір
сабақта, сондай-ақ ұзақ дайындық кезеңінде шешеді.
Дене тәрбиесі сабақтарының жетекші орны тәжірибе жүзінде дәлелденген.
Сабақты оқытушы, білікті маман ұйымдастырады және өткізеді. Ол жүргізілетін
жұмыстың жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Бұған төмендегідей негізгі
шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде қол жеткізеді:
- дене тәрбиесі бағдарламасының негізгі бөлімін орындау және оқу жұмыстарын
жоспарлау негізінде;
- бүкіл оқу тәрбие жұмысының міндеттерін және әрбір нақты сабақты анықтау
негізінде;
- шұғылданушылардың жағдайлары мен топ құрамын, денсаулығын, дайындық
деңгейін және басқа көрсеткіштерін ескере отырып, сабақтарды өткізудің
құралдары мен тәсілдерін тиімді іріктеу негізінде;
- жаттығудың дұрыс орындалуын түсіндіру және қателіктерін түзету, тазалық
сақтау шараларын қамтамасыз ету;
- ұйымшылдықты, тәртіптілікті, саналықты және белсенділікті тәрбиелеу, осы
негізде белгіленген міндеттерге және жалпы мақсатқа жету үшін жұмыс
қабілеті мен мінез құлқын қалыптастыру.
Барлық мектептен тыс мекемелер оқушылардың таңдап алған спорт
түрлерінен өзінің іскерлігін, дағдысын жетілдіруге мүмкіндік туғызады.
Спорттың кейбір түрлеріне қызығушылығын, бейімділігін, қабілетін көрсете
білген оқушыларға балалар және жасөспірімдердің спорт мектебіне жолдама
берілуі мүмкін. Дене тәрбиесінің мазмұны, міндеттері және формалары әрбір
мектептің өз жағдайына байланысты дене шынықтыру және сауықтыру
жұмыстарының жүйесін жасауды қажет етеді[2].
Дене тәрбиесінің негізгі құралдарына дене жаттығулары жатады..
Дене жаттығулары – бұл саналы түрде орындалатын қимылдар және
қозғалтқыш әрекеттер. Дене жаттығулары бұлшық ет жүйесін,қан айналымын және
тыныс алу мүшелерін дамытады, буын сүйектерін қозғалмалы етеді, жалпы жұмыс
қабілетін жақсартады. Дене жаттығулары бүкіл организмнің дамуына, жетілуіне
қолайлы ықпал жасайды.
Ойын балалар өмірінде үлкен орын алады. Дене тәрбиесінде қозғалыс
ойындары пайдаланылады. Қозғалыс ойындары оқушылардың ептілігін,
тапқырлығын, өзін-өзі билеушілігін дамытады, қозғалтқыш дағдыларын
жетілдіреді.
Мұндай ойындар оқушыларды жылдамдыққа, төзімділіке тәрбиелейді.
Дене тәрбиесінде оқу бағдарламасына сәйкес спорттық ойындар: футбол,
баскетбол, волейбол пайдаланылады. Оқушылардың әрбір ойынның тәсілдерін
зерттеп үйренеді.
Спорттық іс-әрекет жаттығу сабақтарында және спорттық жарыстарда
іске асырылады.Спорт оқулары мектептің спорттық сек-цияларында, мектептен
тыс мекемелерінде (балалардың спорт мектептері, зауыттардың мәдениет
үйлері, ерікті спорт қоғамдарының балалар және жасөспірімдер секциялары т.
б.) төселген мамандар арқылы өткізіледі. Спорт-оқушылардың денсаулығын
нығайтатын, дене күшін, қозғалу дағдыларын және моральдық–еріктік қасиетін
дамытатын дене тәрбиесінің құралы.
Сонымен мектепте дене тәрбиесі жұмыстарының сыныптан тыс барлық
түрлері оқушылардың жас ерекшеліктерін, ал оқыту процесінде әр сыныпқа
арналған оқыту бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі.
Бір сабақ екінші бір сабақтан өзінің бағыттылығымен, мазмұнымен қаншалықты
ерекшелігімен олардың әрқайсысы жекелеген бөліктердің бөлінуін көздейтін
жалпы құрылымға бағынышты.
Сабақты дұрыс ұйымдастыру әдістері
Өткен сабақтардың дәйекті жалғасы болуымен қатар, біртұтас құрастырылып
және толық аяқталуы қажет. Әр сабақ, келесі кезеңімен сабақтың мазмұны
мен мақсатын қамтиды;
- сабақтың мазмұны оқушылардың санына, жынысына, жасына, шынығу
деңгейіне және жалпы дайындығына қарай анықталады;
- оқушылардың қызықтырып, олардың өз бетінше белсенділікпен дайындалу
сезімін оятады;
- денешынықтырудың жан-жақты дамытылуына, денсаулықтың нығаюына
қозғалыс тірегінің қалыптасуына әсерін тигізетін жаттығулар мен
ойындардан құрастырылады:
- оқып үйрену және тәрбие жұмыстарын қамтиды;
- сабақ, тазалық–гигена және қажетті спорттық құрал жабдықтармен
қамтамасыз етеді;
- сабақтың негізгі мақсаты әр түрлі әдістер қолдану арқылы
шешіледі;
- оқу- тәрбие жұмыстарын әрдайым дамытады;
- дене тәрбиесі сабағының сапасын жақсарту, бақылау
жұмыстарының тұрақты жүргізілуіне тікелей байланысты.
Оқушылардың оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
Сабақтың нәтижесі мұғалімнің дайындық сапасына, оқу жүйесін
дұрыс жоспарлауына, қолда бар құрал жабдықтарды жер жағдайына
байланысты дұрыс пайдалануына, оқу –тәрбие жүйесін жүргізу әдістері-
мен байланысты. Сабақ кезінде уақытты тиімді пайдалану арқылы мұғалім
сабақта жоғары көрсеткішке жетуіне мүмкіншілік туғызады.
Сабақтың мақсатын орындау үшін оқу жұмыстарын ұйымдастыруда ең
тиімді әдістер қолданылады.
Жан-жақты әдіс. Бұл әдістің артықшылығы, көп оқушылар тобын қамту,
жаңа жаттығуларды үйретерде оқушыларды сабақтың мазмұнымен таныстыру,
сабақтың тиімділіігн және жұмыс көлемін барынша ұлғайту.
Үздіксіз оқыту әдісі. Жаттығуды оқушылар бірінен соң бірі кезекпен
үздіксіз орындайды. Жағдайға байланысты жаттығуларды үздіксіз орындау
екі-үш топта бір мезгілде өткізілуі мүмкін. Мысалы: тепе- теңдік
жаттығуларын үздіксіз 2-3 гимнастикалық орындықта бөренеде орындауға
болады.Сабақты осы әдіспен өткізудің артықшылығы оның тығыздығымен
жүктемесінің өсуінде. Ұзындыққа, биіктікке секіргенде , өрмелегенде
немесе өрмелеп шыққанда , тепе тендік және акробатика жаттығуларын
орындағанда , сонымен қатар шаңғымен өрге көтеріліп, еңіске түскенде
қолдану өте ыңғайлы.Бұл әдістің тағы бір маңызы әр түрлі
жаттығуларды орындауында.Мысалы: алдымен оқушылар гимнастикалық
орындықпен жүріп, бөрененің астынан өтеді де биіктікке секіреді,
содан кейін гимнастикалық қабырғаға өрмелейді т.б. Үздікіз оқыту
тәсілі негізінен жаттығуларды дағдыландыру және жетілдіру мақсатында
қолданылады.
Ауыспалы әдіс. Оқушылар жаттығуларды кезекпен орындау үшін топтарға
бөлінеді, жаттығуды орындаған соң топтар орын ауыстырады.Алмасу
топтары жаттығуды бір мезгілде орындайтын топтардан құрастырылады.
Алмасу тобының біреуі жаттығуды орындайды да, басқалары оны
қадағалайды( сақтандырады, көмектеседі, талдайды). Мысалы: залда 10
гимнастикалық кереге, 30 оқушы болса , жаттығуды орындау үшін олар
алты баладан бес ауыспалы топқа бөлінеді. Допты нысанға және
қашықтыққа лақтырғанда, асылу, өрмелеу, ұзындыққа, биіктікке секіргенде
т.б. жаттығулар орындағанда Ауыспалы әдіс қолданылады.Бұл әдісті
қолдану мұғалімге оқушыларды жақсы қадағалауға мүмкіншілік береді.
Топтармен өткізу әдісі. Мұғалімнің тапсырмасы бойынша жаттығуларды
топтар кезекпен өз бетінше орындайды. Бұл әдіс сабақтың негізгі
бөлімінде, жаттығудың бір түрімен айналысуға құрал-жабдықтар жетпей
қалған жағдайда қолданылады. Уақытты тиімді пайдалану үшін жаттығудың
2-3 түрі бір мезгілде орындалады. Белгіленген уақыт бойынша топтар
орындарын ауыстырады.Жаттығудың дұрыс орындалуын және тәртіп
сақтауды қадағалау үшін, әр топтың ағасы тағайындалады. Бұл әдіс
жүктемені дәл анықтап, қателікті дер кезінде түзетуге мүмкіншіілк
береді, бірақ уақыт тығыздығын төмендетеді.Уақыт тығыздыығн көтеру
үшін кезек күтуші топтарға , орындалуы жеңіл, бұрын оқып үйренген,
оқушылардың білімін жетілдіретін, негізгі қозғалыс сапасын дамытатын
қосымша жаттығулар беріледі.
Даралық әдіс. Мұғалім сабақ үстінде, дайындық деңгейі жоғары немесе
әлсіз оқушыларға шынығу деңгейіне қарай жеке тапсырма беріп, оны
оқушылардың өз-бетінше орындалуын қадағалайды.
Айналмалы әдіс. Қозғалыс сапасын жан-жақты дамыту және организмді
дұрыс қалыптастыру үшін жатттығулар тобын айналмалы әдіспен
орындаудың маңызы өте айрықша. Сабақтың басталар алдында қажетті
құрал- жабдықтар тізбегімен өз орындарына қойылып, қай топтың қандай
жаттығуды орындайтыны хабарланады. Әр жаттығудың қалай орындалатынынын
мұғалім түсіндіріп, топтарды алма кезек ауыстырып тұрады. Жаттығулар
топтамасы қай әдіспен орындалмасын, мұғалімнің алдына қоятын мақсаты
сабақты оқушылардың қабілетіне , қауіпсіздік сақтауына, шынығу деңгейін
дамытуға бағытталады.
Әдістің тиімділігі оның дұрыс ұйымдастырылуында. Ол үшін мұғалім
сабақта белсенді оқушы – спортшыларды, ұйымдастырушыларды, команда
капитандарын т.б. пайдаланады[3].
1.2. Дене шынықтыру және машықтану сабақтарында дене қасиеттерін тәрбиелеу
Мектеп жасындағы балалардың денсаулығына, дене қуаты дайындығына,
өмірге қажет әр түрлі қозғалыс шеберлігі мен дағдысының калыптасуына дене
тәрбиесінің маңызы өте зор. Осы кезеңде оқушылар дене тәрбиесі және
спорттық қимыл әрекеттермен белсенді шұғылданбаса, олардың денесі жан-
жақты, толық дамымайды. Дүние жүзі, Ресей және Қазақстан ғалымдарының
пайымдауынша, мектеп жасындағы оқушылардың қимыл белсенділігі аптасына 14-
21 сағат болуы қажет. Қимыл әрекет белсенділігінің аздығы баланың
денсаулығын нашарлатады, ағзаның қорғаныш күшін әлсіздендіреді, толық дене
дамуын қанағаттандырмайды.
Бала ағзасының табиғи даму шыңы жоғарғы сынып жасына ке-летіндіктен
негізгі дене қуаты қабілеттілігі мен функционалдық мүмкіншіліктерін осы
мектеп жасында жетілдіру қажет. Барлық дене қуаты қасиеттерін дамыту және
тәрбиелеуге ең қолайлы, тиімді кезең - мектеп жасындағы уақыт. Онан кейінгі
кезеңдерде оларды дамыту өте қиынға соғады [4 ].
Мектеп жасындағы кезең әр түрлі қимыл әрекеттерді үйретуге,
жетілдіруге, өмірге қажет қимыл ептілігі мен дағдысын қалыптастыруға ең
қолайлы кезең болып есептеледі. Осы кезенде үйренбеген қимыл әрекеттерді,
кейін адам денесі қатып, буын жылжымалылығы, сіңір созылымдылығы азайып,
қозғалыс шеберлігі нашарлап қалған кезде үйрену, жетілдіру қиынға түседі.
Бала кезінде әр түрлі, көп үйренген, жетілдірілген, дағдыланған қимыл
әрекеттер адамға кеңістікте оңтайлы, епті, жеңіл қозғалуға мүмкіншілік
береді. Жаңа, күрделі қимыл әрекеттерді жылдам үйреніп алуға жол ашады. Ал
мектеп жасын босқа, әрекетсіз өткізіп алған адамдардан мысал іздегіңіз
келсе, дене тәрбиесі сабақгары дұрыс өтпеген мектептерді бітірген
адамдардың ебедейсіз, орашалақ қимыл әрекеттерін көріңіз, солардан мысал
табасыз. Дене тәрбиесі сабақтары және спорттық жаттықтырулармен айналысқан
оқушылардың бос уақыттары аз болады, олар әр минуттарын санап, қадірлеп
өмір сүреді. Спортпен шұғылданатын балалар шылым шекпейді, ішімдік ішпейді,
нашақор болмайды, бос уақыттарын үнемді пайдаланады. Ондай келеңсіз іс-
әрекеттермен айналысатын адамдар арасында болмайды. Ойын кезіндегі
қарапайым кимыл әрекеттерді орындау, қайталау арқылы жылдамдық қасиеттері
дамиды. Күш, күш төзімділігі қасиеттерін дамыту кездерінде алдымен іштің,
арканың, аяқтың, қолдың, табанның бұлшық еттеріне назар аудару керек. Күш
жаттығулары аз ауырлықта орындалуы қажет. Ол көбінесе өз салмағын басқару
жаттығулары түрінде орындалады. Олар: орнында тұрып отырып-түрулар,
өрмелеулер, секірулер, скакалкалармен әр түрлі жаттығулар және
т.б.Жаттығулар қарапайым және ойын түрлерінде беріледі. Дене мүшелерінің
икемділігін, жылдамдығын, қуат-күшін арттырып, іс-қимылдың өзара
үйлесімділігін жетілдіруде,тапқырлық пен зеректікке үйретуде әр түрлі
ойындардың маңызы арта түседі. Бойыңдағы бар қуат-күшіңді, әрекетіңді,
техникалық әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, жылдам қимылдауға машықтану,
яғни шапшаңдық техникасын игеру жаттығудың түпкі мақсаты болып табылады.
Спорттық ойындар мектеп оқушыларына дене тәрбиесін берудің
негізгі құралдарының бірі ретінде қолданылады. Осы ойындармен оларды
спорттың өзге түрлерімен ұштастыра отырып шұғылдану балалардың денсаулығын
нығайтуға,денесінің жан-жақты дамуына және оқуға деген ынтасын арттыруға
болады.
Сабақтарда жекелей жаттыққанда қимылды ойындарды қолдану арнаулы
үйрену-жаттығу міндеттерін шешуге көмектеседі.
Қимылды ойындардың едәуір бөлігі жеке қатысушылар және командалар
арасында өзара әрекет жасау арқылы жарысу сипатында өтеді және ойыншылардан
жеткілікті дәрежеде табанды, ұстамды, байсалды болуды қажет етеді.
Жаңа жаттығуларды меңгеру кездерінде бөлшектеп емес толық үйрету
әдісін қолдану қажет. Жаттығулар техникасын бөлшектеп көрсеткенде бала
мағынасын ұқпай қалады. Мағынасын ұқпаған соң ол жатгыгуға деген баланың
қызығушылығы жоғалады. Жаттығушы қозғалыс қимылын үйрене отырып, әдетте оны
жетілдіре меңгеруге ұмтылыды. Жетілдіруде меңгеру-күшті аз жұмсап, алға
қойылған мақсатқа жету. Тек осы жағдайда ғана үйренген қамтылды еңбек,
қорғаныс және спорт әрекеттеріне дайындалу үшін оны табысты пайдалануға
болады. Бірақ өз қимылын еркін игеру қабілеттілігі, оның орындалуы дағды
белгілерімен сипатталса ғана дұрыс қалыптасады.
Қалыптасқан дағды жағдайында қимыл құрамына енетін әрбір
қозғалыстың орындалуын қадағалау қажеттілігі керек болмай қалады.
Дағды өмірлік тәжірибе мен үйрену нәтижесінде жинақталады. Қимыл
қозғалысын меңгеру деңгейі үйретудің бірінші кезеңіндегі қимылды орындаудың
шектелген мүмкіндіктерінен келесі кезеңдегі жетілдірудің шексіз болашағына
дейін біртіндеп арттырылады.
Қимыл-қозғалысы дағдысын қалыптастырудағы дене тәрбиесі
жаттығуының мәні зор.
Мектептегі дене тәрбиесімен айналысудың негізгі түрі дене
тәрбиесі сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы сыныптан және
мектептен тыс сабақтар мен тапсырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру
шаралары арқылы жас ұрпақтың дене тәрбиесінің негізі қаланады. Жоғарыдағы
шараларды іске асыру нәтижесінде оқушының дене мәдениетін құрайтын білімдер
мен дағдылар қалыптасады. Осы білімдер мен дағдылардың негізін өмірлік
маңызы бар икемділік, күш, жылдамдық, төзімділік сияқты қасиет
қабілеттердің дамуына жәрдемдесетін қимыл-қозғалыстар құрайды. Қимыл-
қозғалыстарды меңгеру барысында қажетті теориялық мәліметтер алуға және
нақты жаттығуларды үйренуге болады.
Теориялық мәліметтер әрбір сабақтың барысында беріледі. Адамның
үйлесімді өсіп жетілуі үшін дене тәрбиесіннің үлкен маңызы бар.Ал дене
жаттығулары арқылы адамның дене құрылысы жақсарып, ақыл-ойын, жұмыс
қабілетін арттыруға болады.
Аса маңызды теориялық түсініктердің бірі-қимыл-қозғалыстаң
орындалу әдістері мен ретін және басты ережелерін білу. Ол жаттығуларды
дұрыс орындауға көмектеседі.
Теориялық білімді толықтырудың тағы бір жолы мұғалімнің түсіндіру
әңгімелерімен шектеліп қалмай, диапозивтер, шағын кинофильмдер көру, арнайы
іріктеліп алынған әдебиеттерді оқу.
Дене жаттығуларын үйрену мынадай ретпен іске асырылғаны жөн:
1.Қимыл-қозғалыс түрімен танысып,ол жөнінде түсінік алу мұғалімнің
түсіндіруі,қимылды көрсетуі,техникалық құралдарды пайдалану,өзгеге
еліктеу,дұрыс әрі әдемі орындауға тырысу.
2.Қимыл-қозғалыстардың жеке бөліктерін үйрену және оларды байланыстыра
отырып орындау бұл ұқыптылық пен төзімділікті қажет етеді.
3.Қимылды орындау әдісін тұрақтандыру,яғни дағдыға айналдыру және
жетілдіру.
Дене жаттығуларымен айналысу - қарапайым ғана қимыл-қозғалыс-
тарды орындау елеусіз нәрсе сияқты болып көрінгенімен,ол ақыл-ойдың дамуына
тікелей әсер етеді.
Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиеге де әсерін тигізеді.Мысалы,дене
тәрбиесі жаттығуларымен айналысатын балалардың денесі дұрыс,тү-зу,мүсіні
сымбатты болып өседі. Дене тәрбиесі ақыл-ой,адамгершілік және эстетикалық
тәрбиемен тікелей ұштасып жатады.Халықтағы “Бала ойынмен өседі”деген сөздің
шығу себебі де осыған байланысты.
Балалардың бұлшықеттері жыл сайын бір қалыпты және тұрақты
түрде өсіп отырады.Алайда,әр түрлі бұлшық ет топтары күшінің жыл
сайынғы өсуі бір қалыпты болмайды.
Дене жаттығуларының әсерімен тоғыз жастан бастап денені тік ұстайтын
бұлшық еттердің күші елеулі түрде артады да,саусақ бұлшық еттерінің күші
біршама тежеледі.
Балалар күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі түрде
орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге түсетін күш
өте көп болмауы керек.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшаңдық, күштілік, тө-
зімділік қасиет – қабілеттерін дамытудың негізі болғандықтан, мұндай
жаттығуларды үздіксіз және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей
түрлерін орындау керек:
А)Кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, еденге немесе гим-
настикалық орындыққа етпетімен жатып, қолды бүгіп, жазу жаттығуларын
орындау қажет.
Ә)Басқа ауыр салмақтар көтеру, серіппелі спорт құралдарымен,
батпан,зілтемір көтерумен жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. 10-13
жастағы оқушыларға белгілі бір деңгейдегі күш, төзімділік қабілеттерін
жетілдіретін жаттығулар керек. Себебі 10 жасқа дейінгі балалар жиі алаңдап,
белгілі бір деңгейде күш жұмсауға қабілетсіз болса, 10 жастан кейін күш
қабілеті едәуір артады.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозғалыс шапшаң-дығын
арттыруға арналған жаттығулар пайдаланылады. Қозғалыс шап-шаңдығын дамытуда
қайталау тәсілі қолданады. Әрбір келесі қимыл - әрекет бұрын көрсетілген
шапшаңдықты арттыру міндетін алға қою керек.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикалық жаттығулармен қоса
әдеттегі қимыл – қозғалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануға болады.
Мысалы, беткейден шаңғымен еңіске қарай жұптасып сырғанап түсу немесе
заттарды көтеріп сырғанап түсу.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте
кіріспе бөлімнен кейін, сабақтың негізгі бөлімнің басында орындалады.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам организміне
белгілі бір дәрежеде әсерін тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әр түрлі
болады, әрі ол оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды.
Адам денесінің барлық мүшелері өзара байланысты болғандықтан
және сабақта әр түрлі жаттығулар өте көп қолданылатындықтан организм
жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті жаттығудан жаттығуға бірте –бірте өсіре
берген жөн. Денеге түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін белгілеген кезде
оның жүйелі және дәйекті болуын мейлінше дұрыс сақтау қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш,
жылдамдық, ептілік, төзімділік тағы басқа қасиет–қабілеттерінің қа-
лыптасуына белсенді түрде әсер етеді.
Дене жаттығуларының негізгі мақсаты–дененің дамып–жетілуіне
көмектесу, денсаулықты нығайту. Бұл маңызды міндеттерді жүзеге асыру
төмендегі жағдайларының орындалуын қажет етеді.
Оқушылардың сабақтағы қимыл – қозғалыс қызметі организмнің өсуі мен
дамуына көмегін тигізетіндей болуы қажет. Алайда, организмге шамадан тыс
күш түсірілмеуі керек. Себебі, үдемелі және ұзаққа созылатын, шамадан тыс
күш жұмсауды қажет ететін жұмыс баланың дамуы мен өсуін тежейді.
Сабақта және жаттығулар орындау кезінде қолданатын дене жаттығулары адам
организміне жан–жақты әсер етуі керек, яғни тірек аппаратының дамуына,
мүсіннің қалыптасуына, нерв жүйесін нығайтуға, өсіп келе жатқан оганизмнің
тиісті қажеттілктеріне сәйкес зат алмасуының жақсаруына көмектесу қажет.
Оқулықта көрсетілген жаттығулардан тыс жалпы дамыту жаттығу-ларын
таңдап, іріктегенде олар өз жас шамаларына, дұрыс өсіп - жетілуіне сәйкес
келетін және жағымды әсер ететін болуын ескерген жөн [5].
Әрбір оқушы денеге түсетін күшті өз шамасына (денсаулық жағ-дайына,
денесінің дамуына, қозғалыс дағдылары мен қабілеттерінің өсу деңгейіне)
қарай белгілеу керек. Қажет болса дене тәрбиесі мұғалімімен ақылдасуға да
болады.
Ішкі - сыртқы әсерлерге организм жеткілікті мөлшерде қарсылық көрсете
алмайтынын, яғни әлі толық жетіліп болмағандығын есте ұстап, денеге артық
күш түспеуін ескеру керек. Денені шынықтыру үшін оқушы өз бетінше
орындайтын жатығуларды таза ауада өткізіп, таңертеңгілік гимнастиканы
үздіксіз жасауға дағдылана берген жөн.
1.2.1. Мектеп жасындағы балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты дене
дамуы мен дене қуаты дайындығы
Дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын қозғалыс
дағдыларының жүйесін қалыптастыру белгілі бір заңдылықтарға сүйенеді.
Оларды білу қимыл – қозғалысты игерудің біртекті еместігін және үйрету
жағдайларын өзгертіп отыру мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға жағдай туғызады:
дағдыларды ауыстыру тиімділігін пайдалана отырып, жетекші жаттығулар мен
сабақтар жүйесін дұрыс орналастыруды қамтамасыз етеді: қозғалысты орындай
білуге үйретудің әрбір кезеңінің ең тиімді мазмұнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиесінің мән–мазмұнын және орындауға үйрену үшін оқушылардың
белсенді қозғалыс әрекеті ерекше және басты рөл атқарады.Сол арқылы бала
дене және психологиялық жағынан өсіп жетіледі.Сонымен бірге балалар дене
тәрбиесі жөніндегі арнаулы білімге де ие болады.
Қозғалыс қимылдарын үйрету-шағын көлемді әрі нақты міндеттерді
шешу жолында атқарылатын педагогикалық процесс.
Қимылды үйрету-бір мезгілде білімді қабылдау,қозғалыс дағдыларын
қалыптастыру және тиісті дене мүмкіндіктерін қалыптастыру
процесі.Балалардың барлығы бір-біріне жәрдемдеседі,бірақ олардың әдістері
мен қолданатын құралдары бірдей болмайды.Сондықтан да педагогикалық
процесте бір не басқа міндеті болса көрсетуге жиі барады.
Дене тәрбиесіндегі білім-бұл дұрыс ұйымдастырылған дене тәрбиесі
негізіндегі нақтылықтар мен түсініктердің және заңдылықтардың жүйесі.
Үйренетін қозғалыс қимылын меңгеру шартты түрде үш деңгейге
бөлінеді.Олардың әрқайсысы оған жеке атау беруге мүмкіндік туғызатындай
белгілі бір сипаттамаларға ие:
1-деңгей-бастапқы деңгей,
2-деңгей-дағды,
3-деңгей-дағдылы шеберлік.
Денгейлер арасында соншама нақты шекара жоқ.Негізінде,бастапқы дағды-
бұл әлі қалыптасып болмаған дағды,ал дағдылы шеберлік-бұл қалыптасқан
дағдыны меңгерудің жоғары деңгейі.
Қозғалыс дағдысы-жеке қозғалыстары емес,қозғалыс қимылының
нәтижесіне және орындалу жағдайына назар адара отырып,оны шебер орындау
қабілеттілігі. Кез келген дене жаттығуларын және жаттығулардың кез келген
тобын үйрету төмендегідей ерекшеліктермен сипатталады.
Оқушылардың белсенді қозғалыс әрекеті – оқу материалын меңгерудің қажетті
шарты. Баланың дене жаттығуларын үйренуі, ондағы бар психологиялық және
дене күшін жұмсауды талап ететін оқу мен еңбек әрекеті болып табылады.
Жұмысқа қабілеттілік бірнеше факторға байланысты: тұқым қуа-лаушылық,
өмірде жинақталған және нақты жағдайларға бейім-делу әрекетінің тәсілдері.
Олар көбірек дамыған сайын адам жұмыс қабілеттлігін де жақсы көрсете алады.
Жай уақытта адам өзінің жалпы жұмыс қабілеттілігінің белгілі бір бөлігін
ғана пайдаланады.
Қимылды үйретуде қолданатын қолайлы жағдайлар, әсіресе, үйрету әдісін
жетілдіргенде көрінеді.Қозғалыс дағдыларының жүйесін қалыптастыру. Қимыл
жүйесі ғана оқушылардың дене дайындығының сипатын анықтайды. Бірақ қимыл
жүйесі түрлерінің көп болуы нәтижесінде олар дене тәрбиесінің бағытына және
оның нақты міндеттеріне байланысты іріктеп алынуы керек.
Бұл жүйелерді анықтау тәсілдері бір не басқа қимылдарды пайдаланудың
көпжылдық тәжірибесі мен олардың теориялық және тәжірибелік негізіне
сүйенеді. Мысалы, мектеп бағдарламасы үшін дене жаттығуларының жүйесін
жасауды қолданбалалық қағидасына сүйене отырып, өмірлік тәжірибемен өте
тығыз байланыстағы қимылдар ғана іріктеліп алынады. Сонан соң жүйе
практикада ыңғайлы болуы үшін бірін–бірі қайталауы немесе екінші кезектегі
қимылдар шығарылып тасталады.
Қозғалыс қимылдарын үйретудің дене мүмкіндіктерін қалыптастырумен
өзара байланысты. Екі процестің өзара шарттылығы үш бағытта көрінеді:
кейбір қозғалыс қимылдарына үйретуді дене мүмкіндіктерінің тиісті
деңгейінсіз жүзеге асыру мүмкін емес (мысалы, өрмелеп үйрету қолдың бұлшық
ет жеткілікті жоғары деңгейін талап етеді); қозғалыс дағдыларының
қалыптасуы дене мүшелерінің тиісті деңгейінің бір мезгілде өсуімен қоса
жүреді (мысалы, кіші допты лақтыруға үйрету күш пен шапшаңдық мүмкіндігінің
өсуімен қоса жүреді); қалыптасқан дағдының нәтижелілігі арнайы мүмкіндіктер
деңгейіне байланысты, ал ол өз кезегінде өзге мүмкіндіктердің деңгейіне
қатысты (мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруді үйреткенде шапшаңдық
мүмкіндіктері дамытылады, бірақ олардың дамуы күш пен шыдамдылықтың қолайлы
деңгейі жағдайында тиімді болады).
Қимылға үйрету нәтижелілігі дене туралы білімнің қол жеткен деңгейімен
ғана емес, сонымен бірге дене дамуының жинақталған деңгейімен де
анықталады. Білім жүйелерін және қимылды меңгерудің дұрыс ұйымдастырылған
педагогикалық процесі дененің даму көрсеткішінің артуымен де қоса жүруі
керек.
Балалар мен жасөспірімдер 7 жастан 17-18 жас аралығындағы кездерінде
мектеп қабырғасында білім алады. Осы кездеріңде олардың денсаулықтары
нығаяды, дене келбеті, түзу тұлғасы, әр түрлі қимыл-қозғалыс шеберліктері
қалыптасады, негізгі жан-жақты дене қуаты қасиеттері дамиды.
Ғалымдардың дәлелдеулерінше, осы кезеңдегі негізгі денсаульіқ белгісі
- оқушылардың дене дамуы. Балалардың бойы мен салмағына қарап олардың өмір
сүру жағдайы мен сыртқы ортаның бала ағзасына жағымды, жағымсыз әсерін
білуге болады. Балалардың бойы мен салмағы олардың денсаулықтарын
анықтайтын санитарлы-гигиеналык, дәрігерлік-қоғамдық көрсеткіш болып
табылады.
Ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша, баланың бойы орташа
көрсеткіштерден жоғары болса, оларды тұрақты дәрігерлік бақылаудан өткізіп,
ағзасының жүктемеге төзімділігін тексеру қажет болады. Салмағы орта
көрсеткішерден артық болса оның ағзасында функционалдық өзгерістер, жүрек-
қан тамыры жүйесі жұмысы нашар болуы мүмкін деп есептеледі. Осы жағдайларды
сабақ кездерінде жүктемелер бергенде ескеру қажет.
Орта көрсеткіштерден бойы мен салмағы жоғары балалар мен
жасөспірімдердің жүйке жүйелерінің қозу үрдісі тез болады, олар ашуланса
көп уақыт сабаларына түсе алмай отырады. Ойын сабақтары, эмоциялық әсерлер
көп пайда болатын кездерде, ондай оқушыларға мұғалімдер көбірек тынығулар
беруге тырысуы керек. Салмақтары өте аз оқушыларға тыныс алу, кеуде демалу
бұлшық еттерін дамытатын жаттығуларды көбірек беру қажет болады. Балалардың
дене даму көрсеткіштері олардың дене қуаты көрсеткіштерімен тығыз
байланысты. Қимылды ойындарды өткізудің ерекшеліктері қандай. Балаларға
қалыптан артық күш түсіретін немесе бұлшық еттің белгілі бір топтарына бір
жақты әсер ететін қимылды ойындарды ұсынуға болмайды. Жеткіншектік жаста
сүйектің әлі ұзынынан өсе беретінін, қаңқаның сүйектену процесінің және
ішкі органдардың дамуы аяқталмағанын ескерту керек. Осы жаста жүрек - тамыр
жүйесінің даму ерекшеліктерін еске ала отырып, қимылды ойындармен ұдайы
шұғылданған кезде ойындардың бірте-бірте ауырлайтын жүйелігін қадағалап
отырудың маңызы зор. Балалардың назарын әр түрлі қимылды ойындарға аудару
керек,ал мұнымен шұғылдану ойыншылардың денесінің жан-жақты дамуына сәйкес
келетін болсын [9].
Денелері дұрыс дамыған балалардың көбінесе дене қуаты көрсеткіштері де
жақсы болады.
Көрсеткіштер бойынша оқушылардың дене даму деңгейін анықтап, келешек
жұмыстарға өзгерістер енгізуге болады. Бұл стандарттық сынақ жаттығулары
қарапайым дене қуаты деңгейі туралы көп ақпараттар береді:
- 1000 м жүгіру. Сынақ жаттығуы төзімділік деңгейін анықтауға
арналған;
- 10 м * 3 рет қайталап жүгіру. Сынак жаттығуы жылдамдык және ептілікті
бағалауға арналған;
- кермеде тартылу (ер балалар). Сынақ жаттығуы қол мен иық
деңгейінің күш төзімділігін бағалауға арналған:
- шалқалап жатқан қалыпта 30 сек бойы кеудені көтеру. Сынақ жаттығуы
кеудені көтеру бұлшық еттерінің күшін бағалауға арналған;
- отырған қалыптан алдыға еңкею. Сынақ жаттығуы омыртқа мен жамбас-сан
буынының икемділігін өлшеуге арналған;
- 30 метрге жүгіру. Жылдамдық деңгейін анықтау жаттығуы;
- нығыздалған допты екі қолмен желкеден лақтыру. Қол, иық деңгейінің күшін
анықтау жаттығуы.
Осы оқушылардың дене қуаты дайындығы деңгейін анықтау нормалары
кестесі 1-кестеде көрсетілген.
Егер сынып оқушыларының 15% бірнеше дене қуаты қасиеті сынақтарын
төменгі деңгейде тапсырса, дене тәрбиесі сабағының үрдісіне сол қасиеттерді
дамыту туралы өзгерістер енгізу керек болады Жоғары деңгейде болса
сабақтарды оқу, жаттықтыру түрінде өткізіп дене қуаты қасиеттерін ары қарай
дамыта береміз.
1 – кесте. Дене қуаты дайындығы деңгейін анықтау нормалары
Спорт түрі 30 м жүгіру 1000м үздіксіз
жүгіру
ұлдар қыздар ұлдар қыздар
Жылдамдық 3,9 2,9 15,4
Күш, жылдамдық – күш 15,8 18,4 79,0
қабілеті
Жалпы төзімділік 3,3 2,1 13,0
Арнаулы төзімділігі 4,1 1,0 16,4
Күш төзімділігі 9,4 3,3 37,5
Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері
Орта мектеп жасындағы оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу
әдістемесі негізгі базалық спорт түрлерінің ( спорттық ойын - волейбол)
жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.
Орта сыныпта оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың
дене қуаты қасиеттерінің даму деңгейлері, қимыл-козғалыс мүмкіншіліктері,
психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму
деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері осы
ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре, тани
білулері қажет. Өздерінің сабақ, жатгықтырулар жүргізу барысындағы
жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қуаты қасиеттерін дамыту
кездерінде осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе дене
қуаты дайындығы жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелік,
даралық әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ
кездерінде жеке тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін
ескеріп, басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі
мүғалімдері ескерсе дұрыс болады.
Орта мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір
әдістемелік ерекшелігі - олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі кезде
ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министірлігінің 21 маусым 2002 жылғы № 506 бұйрығында: 5-
сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар арасында бөлек
жүргізілуі керек, - деп жазылған. Осы министрлік бұйрығы жалғасын тауып,
жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық базалары жақсарып,
кұрал жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері ескеріліп, дене тәрбиесі
сабақтары үлдар мен қыздар арасында бөлек жүргізіп жатса өте дұрыс болар
еді.
15-17 жас кездерінде оқушылардың сыртқы ортаны тануы толық
қалыптасады. Ойлау қызметтері жоғары деңгейге көтеріледі. Олардың қозғалыс
құрылысын түсіну қабілеттілігі жоғарылайды. Кеңістіктік, уақыттық қимыл
әрекеттерді жекелей ұғыну, дәл кайталау бүкіл қоғалысты тұтас орындау
мүмкіншілігі қалыптасады.
Жоғарғы сынып оқушыларының алдыға қойған мақсаттарға жетуге
ұмтылушылығы, қажырлылығы, шаршаған, болдырған кездерде шыдау
қабілеттіліктері секілді ерік- жігерлік қасиеттері пайда бола бастайды.
Бірақ олардың басқа мектеп жасындағы оқушыларға қарағанда дене қуаты
қасиеттері даму пайыздары азырақ болады (3-кесте)[11].
3-кесте.Жоғарғы мектеп жасындағы окушылардың дене қуаты қасиеттерінің өсу
қарқыны (%)
Дене қуаты Жылдық орташа дамуыЖалпы дамуы
қасиеттері
жігіттерқыздар жігіттер қыздар
Жылдамдық 1,5 0,2 3,1 0,5
Күш 14,0 9,0 28,0 18,0
Жалпы төзімділік 2,1 0,7 6,4 2,1
Жылдамдық 2,1 -0,6 6,3 - 1,8
төзімділігі
Күш төзімділігі 8,5 -2,0 26,7 -6,0
Жоғары мектеп жасында дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен жас жігіттер
арасында бөлек жүргізіледі. Олардың ағзаларының анатомиялық, физиологиялық
және психологиялық өзгешеліктері, ерекшеліктері дене тәрбиесі жаттығуларын
үйрету, дене қуаты қасиеттерін дамыту амалдары мен әдістерін әр түрлі түрде
тандауды, жүктемені әр түрлі беруді, сабақты бөлек ұйымдастыруды талап
етеді.
Қыздарға қарағанда жасөспірім жігіттердің жүктеме көлемі мен қарқынын
ұзақ, жоғары деңгейде орындауларының функционалдык мүмкіншіліктері көп.
Олар үлкен жүктемелерді жүрек соғу жиілігі аз, қан қысымы жоғары жағдайда
орындайды. Осы жүктемелерден кейінгі ағзаның қалпына келуі қыздарға
қарағанда жас жігіттерде аз уақыт алады. Түсіндіре отырып көрсету арқылы
мұғалім оқушыларға қимыл-жаттығудың ерекшеліктері мен оның маңызын
таныстырады. Көрсету кезінде мұғалім жаттығудың орындалу дәлдігіне, оның
жекелеген тұс-тарына оқушылардың назарын аударды. Алғашқы әсер тұрақты
болатындықтан да, қимыл – жаттығуды мүмкіндігінше дәл орындауға қол
жеткізу қажет. Бұл үшін қимыл жаттығулардың жеңілдетілген түрі орындалады
немесе олар жеке-жеке бөліктерге бөліп үйретіледі.
Қимыл – жаттығулар бейнелі әсермен жеңіл меңгеріледі. Мысалы:
қолды тіреп секірген кезде снарядқа қолды дұрыс қою тәсілін түсіндіру үшін
мұғалім “ Сендер ыстық пешке қолдарыңды қоямыз деп есептеңдер”, - деп
ескертеді. Таныстыру кезінде белгілі бір іс–қимылдарды оқушының бұрынғы
жаттығу әрекеттерімен байланыстырудың, олардың арасындағы ұқсас қимылдарды
тауып, өзара үйлестіре білудің маңызы ерекше.
Алғашқы қимыл–жаттығуды мұқият бақылап, шәкірттің жіберген
қатесін түсіндіріп беру–табыс кепілі. Жаттығулардың арасында үзілістер
болуы қажет. Бұл аралықта оқушылар өздерінің іс-әрекет қимылын қалай жақсы
орындауға болатынын ойластырады.
Екінші сатыда қимыл– жаттығулардың жалпы құрылымы нақтыланып,
күрделі жаттығулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz