ҒАБИТ МҮСІРЕПОВТІҢ ЖАТ ҚОЛЫНДА РОМАНЫНДАҒЫ ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алған жиырма жыл ішінде халқымыздың ғасырлар бойғы
арманы жүзеге асырылып, қазақ деген халықтың кемел ойлы ұлдары барлығы,
олардың әлемнің көркемдік үрдісіне, рухани қазынасына қосқан қыруар үлесі
барлығы әлемге танылып, біздің жанымызды жадыратуда. Осы жылдар ішінде
қазақтың біртуар асыл азаматтарын танып-білудің бір қырындай жылма – жыл
олардың айтулы күндері, халқына сіңірген еңбектері әлемдік ақыл – ойдың
жинақталып, қорытылатын Біріккен Ұлттар Ұйымының Юнеско төңірегінде
аталып жатуы қандай ғанибет. Қазақтың жарық жұлдыздарының еңбегін ардақтау
Абайдан басталып Жамбылға, Мұхтарға, Дулатиға, Қанышқа, Сәбитке жалғасса,
2002 жыл Ғабит Мүсірепов үлесіне тиіп, сол жыл әлем бойынша Ғабит жылы
аталды. Мұның өзі үлкен мақтаныш. Расында да дарынды ғалым Зейнолла
Қабдолов айтқандай ...Мүсіреповті мақтаудың керегі жоқ, Мүсіреповпен
мақтану керек.
Осыған орай біз жұмысымызда ұлы жазушы, драматург, Социалистік Еңбек
Ері, қарымды қаламгер Ғабит Мүсіреповтің шығармашылығына барып, оның жалпы
атауы Оянған өлке деп аталып, қазақ даласындағы ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталған өндіріс туралы жазған, қазақ әдебиетін үлкен биікке
көтерген шығармасындағы образдар жүйесіне тоқталдық та оны негізінде екінші
кітап – Жат қолында[1] романы бойынша қарастырдық. Алайда образдар
жүйесін саралағанда бірінші кітапқа соқпай кету мүмкін емес, сондықтан
жұмыс барысында Оянған өлке романына да көп көңіл бөлінді.
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда, әлем экономикасы үлкен дағдарысқа
ұшыраған сәтте, бұл жай, әсіресе, ғасырлар бойы бар экономикасы шет ел
билігінде болған, тәуелсіздікке жеткеніне жиырма жыл ғана болған біздің ел
үшін аса қиындық туып отырғаны бесенеден белгілі. Бүгінгі заманда елінің
келешегін алдын ала болжай алатын көреген де іскер адамдар аса қажет. Ал
оларды дер кезінде танып-білу үлкен қөрегендікті қажетсінеді.
Заманының өткені мен бүгінін, жарқын болашағын салыстыра келе халқы
үшін, халқының тығырықтан шығуы үшін еңбек етер ұшқыр ойлы да іскер жандар
қажеттігін адам жанының инженерлері (Горький айтқанындай), атап айтқанда
үлкен әріппен атар қаламгерлер ғана дөп басып айта алады. Осындай жандардың
бірі – өз заманының заңғар жазушысы Ғабит Мүсірепов еді де, оның заманын
өрге сүйрер іскер де дарынды кейіпкері Оянған өлке романының бас тұлғасы
– Игілік Өтепов болатын да, оны екінші кітапта жалғастырған Кенжеғара еді.
Сондықтан да біз осы тақырыпқа бардық..
Зерттеу нысанасы ретінде жазушы қаламынан шыққан, ғасыр туындысы
атанған Оянған өлке романының жалғасы Жат қолында романын алдық та,
образдар жүйесінің сабақтастығын ашу мақсатында Оянған өлке романын да
пайдаландық.
Жұмыстың жаңалығы. Зерттеу барысында бұрыннан үстем тап өкілі ретінде
жағымсыз бейнеде суреттелді деп келген Игілік Өтепов және оның ісін
жалғастырушы Кенжеғара мен замандастары бейнелері арқылы жазушының өз
заманы, дәлірек айтсақ бүгінгі күндер үшін ең Қажетті адамдар–іскер де,
қайраткер адам ретінде көрсеткенін сөз етіп, соны шығарма негізінде
айқындауға тырыстық.
Зерттеудің ғылыми - практикалық мәні. Еңбекті орта мектеп пен жоғары
оқу оқулықтары мен құралдарында әлі де бұрынғыша–әдебиетке таптық
көзқараспен қараушылық басым болғандықтан, жаңа көзқараспен жазылған
дүниелер жекелеген мақалалар мен еңбектер деңгейінде ғана болғандықтан
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің теориялық, методологиялық негіздері. Әдебиетші ғалымдар
Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, М.Атымов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, С.Қирабаев,
Ш.Елеукенов, Р.Бердияров, Т.Кәкішев және басқалардың зерттеу еңбектерінде
айтылған теориялық тұжырымдар басшылықка алынды.
Зерттеу әдісі. Ғ.Мүсіреповтің прозасын зерттеуге жаңашылдық тұрғыда
қараған сыншылар мен замана қалпын, бұрын-соңды роман төңірегінде сөз
етілген пікірлерді салыстыра отырып ой қозғауға тырыстық.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, тараушаларға бөлінген екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ОЯНҒАН ӨЛКЕ ДИЛОГИЯСЫ – ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНЫҢ БИІГІ
1.1 Сөз зергерінің тағлымды тағдыры
Жақсы адамды көргенде оған
теңелу жайында ойлан да, ал
жаман адамды көргенде өзіңді-
өзің зертте.
Конфуций
Көзі тірісінде - ақ аты аңызға айналған адамдар болады. Ол аңыз оның ел
сүйсінген ерекшеліктерінен туындайды. Біртуар азаматын сүйген халықтың ырза
көңілінен туған ол аңыздар ақиқаттан онша алыс та емес.
Түнде де жарқырайтын жақұттай жауһар шығармаларымен ғана емес, ұлт үшін
жасаған ұлы ерлігімен де ел сүйіспеншілігіне бөленген сөз зергері Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов жайлы да аңыз әңгімелер аз емес. Осындай қайта тумас,
қайталанбас, таланттың кейбір қырлары мен сырлары, рухы биік ұлылығы мен
сымбаты бөлек жан сұлулығы ел есінде мол қалған жанның бірі – Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов болатын. Біздің ендігі сөз етеріміз де сол абзал жан.
Мүсрепов Ғабит Махмұтүлы – ойшыл жазушы, әдебиеттанушы, мемлекет және
қоғам қайраткері. Ол қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы,
Жаңажол ауылында 1902 жылы 22 наурызда дүниеге келген.
Әкесі Махмұт шаруа адамы болған, өз ісіне пысық, жинақы, елге сыйлы
елағасыатанған жан. Ғабит Мүсрепов 9 жасқа дейін өз ауылында оқып, арабша
хат таниды. 1916 жылы екі сыныпты ауылдық орыс мектебінде оқып, оны 1921
жылы бітірді, осы кезде оған белгілі ағартушы-педагог, ХХ басындағы қазақ
әдебиетінің белгілі өкілі – Бекет Өтетілеуов болатын. Одан Ғабит Мүсірепов
орыс тілін ғана біліп қойған жоқ, болашақ жазушыға ең қажетті дүние – сөз
шеберлігіне үйреніп, болашақ сөз зергері атануының басқы сатысы –
көркемдік дүниесін меңгеруге жол бастады.
1923 жылы Орынбор қаласындағы жұмысшы факультетіне түсіп, онда үш жыл
Сәбит Мұқановпен бірге оқыды, Сәкен Сейфуллинмен танысты. 1926 жылы
жұмфакты бітірген соң, Омбыдағы ауылшаруашылық институтында бір жыл оқып,
1927-1928 жылдары Бурабай техникумында оқытушылық қызмет атқарды. Өзінің
тұңғыш шығармасы – Тулаған толқында повесін де осында (1927) жазды. Он
жыл бойы баспасөз орындарында, кеңес, партия мекемелерінде жауапты жұмыстар
жасай жүріп (баспа директоры, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан
газеттерінің бас редакторы, Қазақстан КП Орталық Комитетінің бөлім
меңгерушісі, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы Өнер істері
басқармасының бастығы) әдеби шығармашылығын үдете түсті. 1938-1955 жылдары
бірыңғай жазушылық жұмыспен шұғылданды. 1955-1966 жылдары Ара журналының
бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы
болып істейді. 1958 жылдан бастап КСРО Жазушылар одағы басқармасы
хатшыларының бірі, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі Бүкіл-
одақтық комитеттердің мүшесі. Азия, Африка елдерімен әдеби байланысты
нығайтуға, қазақ әдебиеті табыстарын дүние жүзіне уағыздауда елеулі еңбек
сіңірген. Осы орайда оның мына сөздерінің ұлылығы адамзат ойының асыл
қорытындысындай болары айғақ: Қазақ ойы, қазақ ақылы, казақ сезімі,
қыскарак айтқанда туған еліміздің санасезімі топас емес, тотыққан деуге
келмейді. Тіршілік жағдайы оңынан келіп калғанда Абай, Сүйінбай, Ыбырай,
Шоқан, Жамбыл, Құрманғазы, Дина сияқты ой-сезім даналары топас ойлы елден
шықпаса керек.
Қолынан қаламын түсірмей өткен алпыс жылдай уақыт ішіндегі елдің
қоғамдық және мәдени өмірдегі қадау-қадау оқиғалары суреткер
шығармашылығының өзекті тақырыбына айналды. Мүсірепов әңгімелері мен
пьесалары, повестері мен романдары, ұлттық әдебиеттің қалыптасуына игі
ықпалын тигізді, олар қазақ қоғамы мен қазақ халқы психологиясындағы бүкіл
әлеуметтік өзгерістерді шынайы бейнелеп берді.
30-жылдардың басында Мүсрепов әдеби шығармашылықтың өте бір күрделі
саласы саналатын драматургияға ден қойған еді, сөйтіп, ол қазақ әдебиетінде
осы жаңа жанрдың негізін салушылардың бірі саналады.
1934 жылы алғашқы пьесасы – Қыз Жібек, сосын опера либреттосын жазды.
Мұның қатары кейін Амангелді (1935), Қозы-Көрпеш – Баян сұлу (1939),
Ақан сері – Ақтоқты (1966) пьесаларымен толықты. Ал, Қазақ солдаты
(1945), Оянған өлке (1953), Ұлпан (1974) романдары – ұлттық
әдебиетініздің алтын қорына қосылған шығармалар.
Жазушы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін 1968 жылы Қазақ КСР
Мемлекеттік сыйлығын алды. Ол туралы белгілі әдебиет зерттеушісі, қазақ
әдебиет сынының басты тұлғасы, әдебиет сынының тарихының оқулығының [2]
авторы, Сәкентанушы Ғалым, филология ғылымдарының докторы академик
Тұрсынбек Кәкішев былайша ой қорытады: ...Кездеспей кеткең бір бейнені
әңгімелегенде, оның жанрыңа, творчестволық тәсіліне назар аудару айрықша
қажет. Прозалық поэма – қазақ әдебиеті үшін соны жаңалық. Бізде қара сөзбен
жазылған өлеңдер аз да болса кездескенімен, прозалық дастан осы уақытқа
дейін туа қоймаған еді. Өзінің терең сырлы, шығармаларымен әдебиетімізге
үлкен олжа салып келе жатқан Ғ.Мүсрепов жаңа жанрдың кіндігін кесіп, тың
үлгі көрсетіп отыр.
Мәдениеті өскен прозамыздың даму заңдылығынан туған осы жаңалықтың арғы
бастауын іздегенде, мөлдір поэзиялы, қиюынан қыл өтпейтін маржаң сөзді,
ойлы да өрнекті Ғабең прозасын алдымең ауызға аламыз. Қазақ прозасының
шағын түрлерінің, әсіресе, әңгімелері мен новеллаларының туып, қалыптасуына
өлшеусіз үлес қосқан, көркемдік шеберліктің биік асуына шығарған дарынның
өнерпаздығы бұл поэмада тағы да бір жаңа қырымен көрінді.
Қара сөзбен дастан жазу үшін, ең алдымен, сюжеттік желіні өрбітуге өзек
болар оңтайлы оқиға көрініс, кейіпкер табу, оны ақындық асқақтықпен
суреттей білу шарт. Кеңілдегі көрікті ойды сыртқа шығарарда, жазушы
қолданар көркемдік тәсілдің мәні зор болмақ. Осы жөнінен келгенде,
Кездеспей кеткен бір бейне поэмасы реалистік шындыққа, тарихи оқиғаға
арқа сүйеп, романтикалық пафоспен жазылғанын көреміз. Аты аңызға айналған
ардагер азамат, атақты ақын, дала дауылпазы туралы тебіренбей, шабыт
шалқарына құлаш ұрмай, ер қиялды жыр шертпей салмақты да салиқалы ой айту,
қайталанбас сурет салу, көріқті бейне жасау қиын екендігін автор қатты
ескерген.
Атақты Оянған өлкенің[3] заңды жалғасы – Жат қолында романы арада
ширек ғасырдай уақыт өткен соң, 1984 жылы оқырман қолына тиді.
Жазушының қоғамдық, публицистік, сыншылық еңбектері Суреткер парызы
(1970), Заман және әдебиет (1972), Уақыт іздері (1988) атты кітаптарына
енген. Ғ.Мүсрепов аудармашылық қызметпен де айналысты.
Ол – әдебиет жөніндегі оқулықтар мен оқу құралдарының авторы. Қазақ
әдебиетінде Мүсреповтің алған орны айрықша: оның артына қалдырып кеткен
ұланғайыр әдеби мұрасы қымбат.
Ғ.Мүсрепов бесінші сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің және 6, 7, 8, 9,
10, 11- сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. 1974-1975
жылдары Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
Ол – Социалистік Еңбек Ері (1974), Қазақ КСР Ғылым академиясының
академигі (1958), Қазақстанның халық жазушысы (1984), үш рет Ленин
орденімен, Октябрь революциясы орденімен, екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен,
медальдармен марапатталған.
Ол өз шығармашылық жолының басына ақ қазақтың халық әдебиетінің
байлығын, қазақтың от ауызды би-шешендерінің шебер сөздерін, терең мағналы
шығыс поэзиясының жауһарларының асыл мұраларын, орыстың атақты ақын -
жазушыларының шығармаларын оқып білді. Оның орыс әдебиетіне баруының
бастауы ауыл мектебінде өзін оқытқан әдебиетші мұғалім Бекет Өтетілеуовтің
әсер-ықпалы болатын. Осынысы болашақ жазушының әдебиетке ерекше ықылас
аударуына септігін тигізеді. Орынбордағы рабфакта оқып жүргенде ол әдеби
білімін, эстетикалық сезімін одан сайын жетілдіре түседі. Содан кейін Омбы
қаласындағы ауыл шаруашылығы институтында оқып жүрген оны Қазақстан үкіметі
қайта шақырып алып қазіргі Көкшетау жеріндегі (Бурабай поселкасы) орман
шаруашылығы техникумына ұстаз етіп тағайындады да партия – кеңес
жұмыстарына жекті. Осы кезде өзінің тырнақалды туындысы Тулаған толқында
(1927) повесін жазады. Содан былай қарай баспа орындарында, партия – кеңес
мекемелерінде жауапты қызмет атқара жүріп, шығармашылық жұмысын толассыз
дамыта береді. Соның нәтижесіндей болып, Қос шалқар, Көк үйдегі
көршілер, Шұғыла, Талпақ танау әңгімелері мен Бір адым кейін, екі
адым ілгері повесі жыл аралатып барып, бірінен кейін бірі жарық көреді.
Оның бұл шығармалары қазақ әдебиетіне жазу стилі қалыптасқан, көркемдік
шеберлігі ерекше жаңа суреткердің келгенін жария еткен еді. Шығармашылық
жолының бір белесін аналар туралы әңгімелер топтамасымен түйіндеген жазушы
енді кең тынысты туынды жазуға кіріседі. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғын
ала ол өзінің тұлғалы туындысы Қазақ солдаты (1944) романын жазады. Роман
тың тақырыбымен, образдарының көркем бейнеленуімен, сюжет құру
шеберлігімен, тартымды тамаша тілімен таңдаулы қазақ романдарының қатарына
қосылады. Бұдан кейін ол араға біраз уақыт салып барып, өзінің ең ірі
салалы да салиқалы шығармасы Оянған өлке (1953) романын жариялайды.
Қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы саналған осы романынан кейін
жазушы қайтадан шағын жанрға ойысады. Сөйтіп, әңгіме жанрында зергер
суреткерлігімен танылған ізденімпаз жазушы, көркемдік шеберлігін барған
сайын шыңдап, әр әңгіме, повесі сайын жаңа бір белеске көтеріліп отырады.
1968 жылы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін Абай атындағы
республикалық сыйлық алады. Араға бес-алты жыл салып барып, прозадағы соңғы
елеулі туындыларының бірі Ұлпан повесін [4] жариялайды. Сонау отызыншы
жылдарда-ақ үлкен драматург екенін танытып, Қыз Жібек операсының
либреттосын, Қозы Көрпеш Баян сұлу пьесасын берген Ғ.Мүсірепов кейінгі
жылдарда да бүкіл қазақ драматургиясының тамаша туындысы болып табылған
Амангелді, Ақан сері–Ақтоқты драмаларын жазады. Оның шығармаларының
негізінде кинофильмдер түсіріледі, жетпісінші жылдары қазақ халқының
тәуелсіздігі үшін күрескен белгілі батыр, шешен, тарихи тұлға Сырым Датов
туралы Болашаққа аманат, Азербайжанның классик жазушысы Низамидің
творчестволық ғұмырына нәр берген қыпшақ қызы Аппақ туралы Аппақ наме
драмасын жазып қазақ драматургиясы мен театр өнеріне үлкен үлес қосады.
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық
қызметімен де туған халқының мәдениетінің дамуына зор еңбек сіңірді. Алайда
қазақ халқы оны үлкен суреткер жазушы деп таниды, көркем сөздің хас шебері
деп біледі, қүрмет тұтады. Ол бірнеше мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің,
бір рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы болып сайланды. Екі мәрте Ленин орденімен және Еңбек Қызыл Ту
ордендерімен марапатталды. 1974 жылы КСРО Жазушылар Одағының 40 жылдығына
орай ең таңдаулы қаламгерлер қатарында Социалистік Еңбек Ері атағына ие
болып, кеудесіне үшінші Ленин ордені мен Алтын жұлдыз қадады.
Алыптар тобының өкілі Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов жазушы ғана емес,
сонымен бірге, қоғам қайраткері, зерттеуші ретінде бай мұра қалдырған
қайталанбас тұлға. Оның әр шығармасы тарихи негізде жазылып, Отан тарихының
қилы кезеңдерінің әдебиеттегі көріністеріне айналды.
Зерттеушілердің көпшілігі Мүсіреповтануда ең алдымен оның әдеби мұрасын
назарға алады. Бұл әрине заңды. Себебі Ғ.Мүсірепов алдымен жазушы. XX
ғасырда қазақ әдебиетіне кесек туындылар әкелген көркем сөз шебері, дара
суреткер. Жазушының суреткерлік қыры өз заманында жеткілікті қарастырылды.
Оның көркемдік әлемін ашуға бағытталған ізденістер әдебиеттану ғылымында
әлі де жалғасын таба бермек.
XX ғасырдың басындағы қазақ қаламгерлері энциклопедиялық білімге ие
кемелді тұлғалар еді. Ғылым мен өнер саласындағы жаңа қадамдар, кәсіби
маманның жетіспеушілігі зиялылардың барлық салада қызмет істеуіне жол ашып,
жан-жақты жетілу орайын берді. Сонымен бірге бар мүмкіндіктерін жұмсап
қызмет істеу міндетін де жүктеді. Қоғамдық өзгерістер, міндеттің ауырлығы
мен ауқымдылығы олардың қайраткерлік тұлғасының қалыптасуына игі ықпал
жасады. Бұл ретте С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов,
М.Тынышбаев, С.Мұқанов, Қ.Сәтбаев, Е.Бөкетов және басқаларды айтуға болады.
Ғ.Мүсірепов те осындай күрделі де кемелді тұлғалардың бірі, сондықтан Ғабит
Махмұтұлы мұрасын әдебиетші ретінде ғана қарау жеткіліксіз. Оның
қайраткерлік қырын тарих және мәдениеттану ғылымдары аясында қарастырған
орынды болмақ.
Бұл тақырыпты жан-жақты және терең зерттеу ең алдымен бүгінгі қоғамның
сұранысынан туындайды. Ғ.Мүсіреповтің мұрасының ашылмаған қырларын тану
өткен тарихтан қорытынды жасап, бүгінгі өмірде ұтымды пайдалану үшін ғана
емес, ертеңгі ұрпаққа дұрыс жол сілтеудің де қажеттігі. Ғабит Мүсіреповтің
Қыз Жібек, Оянған өлке, Қазақ солдаты, Кездеспей кеткен бір бейне
т.б. туындыларында Отан тарихында терең із қалдырған оқиғалардың әдеби
көркем шежіресі жасалған. Ғ.Мүсірепов мұрасының тарихи негіздеріне үңілу
қазақ халқының қалыптасуы мен дамуын, мәдени - өркениеттік деңгейін,
әлеуметтік - экономикалық болмыс-бітімін ұғынуға кілт ұстатады. Бұл ретте
Ғ.Мүсіреповтің дүниетанымындағы мейлінше аз зерттелген мәселелердің
бірі–оның тарихи көзқарасы.
Ғ.Мүсіреповтің жазушылық тегеуріні зерттеушілерді оның саяси, тарихи
көзқарасын талдаудан ығыстыра берді. Оның тарихтағы алған орнын,
қайшылықтарға толы шығармашылық және саяси қызметінің толық бағасын беру,
қоғамның рухани әлеуетін нығайтудағы еңбегін жалғыз әдебиеттану тұрғысынан
түсіну мүмкін емес. Тарихшылар, мәдениеттанушылар, философтар жұмыла
кіріскенде ғана бұл түйінді шешуге болады. Ғ.Мүсіреповтей іргелі құбылыстың
тарихқа қатынасын зерттеудің танымдық жағынан берері мол. Өмірін
шығармашылық ізденіспен өткізген, өз заманындағы саяси оқиғаларға белсене
араласқан ол тарихшылардың назарынан тыс қалған тарихи фактілер мен олардың
себебін көре білген. Міне, сондықтан да, Ғ.Мүсіреповтің тарихқа,
мәдениеттің дамуына қосқан үлесін зерттеу жазушының қайраткерлік қыры мен
рухани мұрасын кешенді түсінуге мүмкіндік беретін қадам.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеп, баға беру Отан
тарихын танудағы толық ашылмаған тақырып. Қазіргі тарих ғылымы алдындағы
міндеттер мен мүмкіндіктер бұл тақырыпты терең зерттеуді талап етеді.
Өйткені Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке
басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда, ұлттық жігер мен толысқан зерде
сабағы ұмыт болған жоқ. Ел тарихын әйгілі тұлғалар арқылы тану мүмкіндігі –
тәуелсіздік жемістерінің бірі. Бүгінде адам баласы сан алуан кәсіпті
игерді, талай қүпиялардың сырын ашты. Бірақ қиынның қиыны – өзіңді тану.
Өзіңді тануды ұлттық зиялыларды танудан бастасақ, тар жол, тайғақ кешуге
ұшырамай, ұлы көштен өз орнымызды табарымыз сөзсіз.[5,132]
Тақырыптың өзектілігі бұл тұрғыдан да айқын көрінеді. Ғ.Мүсіреповтің
тарихи көзқарасында дәстүрлі қазақи ұғым-түсінік пен тарихи құндылықтар да,
социализм тұсындағы саяси құндылықтар да шоғырланып, үйлесімді жарасым
тапқан. Демек, осы құпиясы мол құбылысты зерделеу өткеніміздің тағылымын
бүгінгі күнге қолдануға септігін тигізеді. Тақырыптың ғылыми-практикалық
маңызы осында жатыр.
Ғ.Мүсіреповтің рухани мұрасы туралы зерттеулер өткен ғасырдың 50-
жылдарында басталды. Зерттеулердің дені қаламгердің әдеби-сын идеяларына
арналған. Ал оның тарихи көзқарасы мәселесі күні бүгінге дейін зерттеушілер
назарынан тыс қалып келеді.
Жазушы шығармашылығы туралы сонау отызыншы жылдардан басталған сыни
пікірлер көбіне газет-журналдарда жарияланып келді де 1956 жылы жеке
зерттеу объектісіне айналды. Ол туралы арнайы зерттеу болып очерк
тұрғысындағы кітап басылып шықты. Бұл Т.Ахтановтың Ғ.Мүсірепов атты
очеркінде жазушының өмірі мен шығармашылығы алғаш рет зерттелді. Т.Ахтанов
Ғ.Мүсірепов шығармашылығын жанрларға бөліп қарастырады. Мүсіреповтің колхоз
құрылысына арналған шығармаларын екі жүйеге бөлген: бірі - колхоздың
алғашқы ұйымдастыру дәуіріне, сондағы тап тартысын, қиыншылықтарды
көрсетуге арналған әңгіме, повестер (Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер,
Алғашқы адымдар), екіншісі – колхоз құрылысы ұйымдастыру кезеңінен өтіп,
нығайып, қалыпты тұрмысқа көше бастаған кезеңіне арнаған (Талпақ танау,
Туннель т.б.). Мүсірепов шығармаларына алғаш талдау жасаған Ахтанов оның
романдары Қазақ солдаты, Оянған өлкені қазақ әдебиетінің елеулі
табыстарының қатарына қосады. Т.Ахтанов Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты
романында Отан соғысының негізгі үш кезеңін ерекше суреттегеніне тоқталады:
Бірінші кезең - 1941 жыл оқиғасы, біздің әскерлердің шегінуі. Екінші
кезең – табан тірескен қорғаныс ұрыстары, Кавказды қорғау. Үшінші кезең –
Совет армиясының шабуылы, жау қолында қалған совет жерін азат ету. Оянған
өлке романы туралы: Бұл тақырып жазушыдан сол дәуірдегі қазақ халқының
салт-санасын, әдет-ғұрпын білудің ғана емес, сонымен бірге сол кездегі
Қазақстанның қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық өмірінде қоғамдық күштердің
ара салмағын, олардың әрқилы қарым-қатынасын да терең зерттеуді қажет
етті..Әлі бітпеген бұл еңбек, халық өмірін, ел тағдырын кең қамтуы жағынан,
көркемдік шеберлігі, тереңдігі жағынан, құнарлы жасалған ұлттық
характерлері, ірі тұлғалы образдары жағынан қазақ әдебиетінде М.Әуезовтың
Абай, Абай жолы романдарына тетелес [6,15 б], –деп тоқталады. Ол
Мүсіреповтің драматургиясың да талдап, халық тарихында елдің рухани
өмірінде елеулі із қалдырған үлкен келелі тақырыптарға барғанын жазған.
Ғ.Мүсірепов сөз зергері деген атаққа ең бірінші ие болған қаламгер.
Сөз зергері атты мақаланы алғаш жазған С.Сейітов: Біз Ғабитті қазақ
жазушысы ғана деп санамай, көрнекті совет жазушыларының, көркемсөз
зергерлерінің бірі деп санаймыз [7] -дейді. Мүсіреповтің Римге, Токиоға,
Каирға барған сапарларын ...халықаралық мәдени, әдеби қатынастарды
нығайту, бейбітшілікті баянды ету мақсатынан туған қадамдар деп, оны
кабинетшіл жазушы емес, қоғамдық, мемлекеттік істерге белсене араласатын
қайраткер жазушыдеп баға береді.
А.Нұрқатов, [8] С.Жұмабеков [9] сияқты ғалымдар жазушының суреткерлік
тұлғасын тануға арналған әдеби сын-зерттеулер жазды. С.Жұмабеков
Мүсіреповтің жазушылық қызметінің қыр-сыры, шығармашылығының басты
ерекшеліктерін қарастырады. Автор сондай-ақ қаламгердің бірқатар
шығармаларына талдау жасай отырып, жазушының өмірлік позициясы мен
эстетикалық көзқарастарына тоқталады. Ғабит Мүсірепов атты очеркінде
қаламгер еңбектерін хронологиялық тізбекпен бөліп қарастырады. Автор:
Ғ.Мүсіреповтің қаламынан 1928-1938 жылдар аралығында: Қос шалқар,
Талпақ танау, Көк үйдегі көршілер, Шұғыла, Адамның анасы, Жеңілген
Есрафил және тағы басқа әңгіме - новеллалар дүниеге келді деп, 1938-1955
жылдар аралығында әңгімелерді сирек жазғанын, ал 1956-1977 жылдардағы
әңгіме-новеллаларында әлеуметтік философиялық сарын айрықша бітім-болмыспен
көзге түскенін жазады. Олар. Өмір жорығы, Сөз жоқ соның іздері,
Автобиографиялық әңгіме, Жиырма төрт сағатта, Өмір жорығы, Қыран
самғауы тәрізді әңгіме - новеллалары еді.
Ғ.Мүсірепов қаламгерлігі бірнеше диссертациялық еңбектердің обьектісіне
айналды. Н.Ғабдулиннің Ғ.Мүсірепов-драматург [10] атты монографиясында
Мүсірепов драматургиясы алғаш зерттелді. Бұл - Ғ. Мүсірепов жасампаздығына
арналған тұңғыш ғылыми еңбектердің бірі еді. Автор Ғ.Мүсіреповтің қазақ
драматургиясында тарихи тақырыпты терең меңгергенін және осы жүйедегі
пьесаларының зор үлгі - нұсқа болып келгенін айрықша атап айтады. Сол
жылдары Ғабит Мүсіреповтің Оянған өлке романы туралы белгілі сыншы,
партия – кеңес қайраткері, қазақ халқының, оның өскелең әдебиетінің шын
жанашыры Ілияс Омаров бірнеше сыни мақалаларын жазып, романның шығармашылық
табысың жоғары қойды [11]. Содан бастап жазушы шығармалары туралы арнайы
зерттеулер шыға бастады. Драматургиясы жөнінде Қ.Құттыбаев [12], прозасы
туралы М.Бекбергенов [13] арнайы зерттеулер жазып, өз еңбектерінде
жазушының шығармаларын терендей толық зерттеуді мақсат еткен. Мүсірепов
шығармашылығын толық зерттеген М.Бекбергеновтің Ғ.Мүсіреповтің прозасы
деген еңбегінде: Оянған өлке мен Жат қолында романдары берері мол,
тағылымы үлкен шығармалар ретінде қарастырылады.
Тағылым деген сөз бұл арада кең мағынада айтылып отыр. Оянған,
көркейген Қазақстан тарихы, егерде тіл бітіп сөйлей қалса, дәл Ғабит
Мүсірепов романдарындағыдай тілде сөйлер еді [13, 85б.] деп жазушының
роман - дилогиясында ел тарихының маңызды кезеңдерін көркемдегенін айтады.
М.Бекбергенов академик - жазушының прозасына әдеби - тарихи талдау жасаған
алғаш ғалым.
А.Ибраеваның Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке, Жат қолында роман-
дилогиясының шығармашылық тарихы [14] атты кандидаттық диссертациясы оның
роман-дилогиясының жазылу тарихын зерттеген еңбек болды. А.Ибраева
кандидаттық диссертациясында қаламгердің шығарманы жазу барысында мұрағат
құжаттарымен қыруар жұмыс жасағанын, осы кезеңге қатысты ғылыми еңбектерді
қарағанын жазады. Автор: Өндіріс өмірін жан-жақты меңгеру үшін жазушы
История горной техники, Горное спасательное дело, Карагандинское
угольное месторождение деп аталатын еңбектерді оқып зерттеп, олардан
шығармаға қажет болар-ау деген тұстарын қысқаша конспектіледі. Шахта
құрылысы, ондағы әртүрлі атаулар, солардың қазақша баламасы бәрін жазушы
жіпке тізгендей етіп қағазға түсірген. Сан алуан суреттер, схемалар,
диаграммалар, цифрлар, тау-кен пародаларының аттары, техникалық
терминдердің барлығын жазушы қойын дәптеріне көшірген. Дәптер беті сондай-
ақ, Москвадағы тау - кен департаменті архиві, Алматы мемлекеттік архиві,
Ақмола архиві материалдарымен толды [13, 15] деп Мүсіреповтің зерттеушілік
методологиясын аша түседі.
С.Әшімханова жазушының шығармашылығы жайлы орыс тілінде докторлық
диссертация қорғаған. Ол Мир Ғабита Мусрепова [15] атты монографиясында
қаламгердің шығармашылығының ерекшеліктері мен құндылығын зерттеген
еңбегінде: Ғабит Мүсіреповтің шығармашылық қабілетін үғынуға ұмтылу аса
қажеттілікті тудырады. Ғ.Мүсіреповтің көптеген тілдерге аударылған
туындыларын дүниежүзілік мәдени контекстен ажыратуға болмайды. Ол көркемсөз
зергері, монтаждық қиыстырулардың виртуозды шебері ретінде суреткершілік
әлемнің жаңа қырларының көшбастаушысы болды, [15, 37] дейді зерттеуші.
Ғ.Мүсіреповті зерттеудің жинақталған көрінісін Хасен Әдібаевтың Талант,
талғам, тағдыр [16] кітабынан байқауға болады.
Бұдан басқа, қазақ прозасы, қазақ романдары туралы жазылған М.Қаратаев,
Т.Нұртазин, М.Базарбаев, Р.Бердібай, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали,
М.Атымов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Т.Кәкішев, Б.Шалабаев еңбектерінде
Ғ.Мүсірепов романдары, прозасы әдеби даму арқауында сөз болады.
Аталған еңбектерде Ғ.Мүсірепов шығармашылығы әр қырынан зерттелді. Оның
суреткерлік шеберлігі, өмір шындығын нанымды бере білетін ерекшелігі,
оқиғаларды іріктеуі, тіл байлығы тұрғысынан сөз еткен. Р.Нұрғалидың Қазақ
әдебиетінің алтын ғасыры атты кітабында: Әдебиет тарихында Ғабит есімі
Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтар, Сәбиттермен қатар аталады. Бұлар –
өнеріміздегі жаңа арналардың көш бастаушылары. Әрине үлкен жазушы, кемел
суреткер болу – бақыт, ал көшбасылық одан да зор абырой. Қазақ жаңа
әдебиетінің ірге тасын қалау миссиясы осы алыптарға бұйырды, [17, 56] деп
жазылған.
Бір кереметі, суреткер халқына жаңа шығармадан еш кем түспейтін және
бір туындысын, ғажайып творчестволық лабораториясын сыйлап кетті. Ол –
бүгіндер жұртшылық назары қатты ауған басылым – Ғабеңнің Күнделік атты
кітабы., оның негізгі жазушының Таныс қыз атты кітабына кірген болатын
[18 ].
Күнделік кітабында ұлы жүректен құйылған сөздердің өз Ғақлиясы бар.
Және қандай Ғақлия ол! Көзің түскен жеріне қадала қалатын, бас алдырмай
оқитын бұл қара сөзге көшірілген жыр тебіренісінің өзекті тақырыбы тағы
да сол қазақ қауымының болмысы, келешек тірлігі туралы сыршыл, парасатшыл
жанның әңгіме-дүкені, еркін ойлары, тапқыр түйіндері, сыншылдық озғын
пікірлері, өсиет-толғамдары болады.
Сөз зергерін жоқтайтын кезіміз аз емес. Әсіресе, қазіргі қазақ тілінің
үстемдігі үшін жанталас күрес барысында. Құқы сөз жүзінде таудай, іс
жүзінде тоқымдай мемлекеттік тіліміздің бағы әлі күнге жанбай тұрған
қазіргі жағдайда, – атышулы: Ана тілін анамыздай қорғайық, Авгийдің ат
қорасынан бастайық атты мақалалар авторының исі қазақты, барша елді аузына
қарататын шешуші сөзі ара-тұра жетіңкіремейтіні қабырғаңа бататыны рас...
[19 ]
Ендеше, тілімізді ұлы жазушыша аялай білейік дегіміз келеді. Ғабит
Мүсіреповтей таудан аққан бұлақтай мөлдіретіп жазу, әрине, қиын. Бірақ одан
жазу-сызуларымызға қатаң жауапкершілікпен қарауға, тілімізді қастерлеп
құрметтеуге, ана сүтіндей ардақтауға үйрене аламыз және үйренуге
міндеттіміз де.
Ғабит Мүсірепов шығармаларына үңілген сайын замана зәрулігімен
байланысты проблемаларды суыртпақтап атай беруге болады. Жазушы үшін
шығармасының өміршеңдігінен артық дүниеде не керек? Тілімізді, ділімізді,
келер дәуірлерде, туар заманаларда да амандап қалсақ, Ғабит Мүсіреповтей
сөз ұстасының мұрасы талай қағаз мұхитынан Алатаудай асқақтап, кейінгі
нәсілдерді, болашақ ұрпақтарды өнер сұлулығының небір мәйегімен
тамсандыратынында шәк бар ма?!
Ғ.Мүсірепов мұрасының бір саласы көркемдік-эстетикалық ойлар. Ол
профессионал сыншы да, көп әдебиетшінің бірі де емес. Соған қарамастан
Ғабит Мүсірепов әдеби процесті терең саралаған профессионал жазушы ретінде
көріне білді. Оның бұл саладағы еңбектері Суреткер парызы [20] кітабында
топталып берілді. Оның осы сан салалы еңбегінің маңыздылығын айта келіп,
белгілі әдебиет сыншысы С.Әшімбаев... Көп жылдардағы сыни еңбектері мен
әңгіме, очерк, новеллаларын айтпағанда тек Оянған өлке, Ұлпан, Жат
қолында, сынды көркем де мазмұнды еңбектерін талдай отырып даусыз
тұжырымға келесің – Ғ.Мүсірепов - қазақ әдебиетінің классигі [21], деп ой
қорытады.
Ұзақ жылдар бойы қазақ кеңес әдебиетінің дамуына бір кісідей еңбек
еткен жазушы қазақ әдебиетінің ірілі уақты барлық шараларына араласты.
Сексенінші жылдары сол кезеңдегі жазушылар Одағының басшысы Олжас
Сүлейменовтің бастамасымен құрылған ағалар алқасы жұмыс істей бастады. Оның
құрамына Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мүстафин, М.Қаратаев, Ә.Әбішев, Д.Снегин, З.Сәмеди,
Ә.Сәрсенбаев, Ә.Шәріпов сынды айтулы қаламгерлер, дара да дана тұлғалар
енді. Олар сол кезеңдегі әдебиетіміздің өресінің биіктеп, әлемдік деңгейге
көтерілуіне еселі үлес қосты. Осы ұйымның әдеби хатшысы болған жазушы Сәбит
Досанов қаламгердің жүз он жылдығына арнаған Аты аңызға айналған суреткер
атты естелігінде [22] Ғабит Мүсіреповтің қазақ әдебиеті тарихына қосқан
үлесін айта келіп, оның қазақ әдебиеті, қазақ мәдениеті, қазақ халқы үшін
қиын сәттерде, өз өміріне қауып төніп тұрғанда жасаған үш көзсіз ерлігін
былайша сөз етеді:
Шілденің шіліңгір ыстығы – тәнді, саясаттың аңызақ аптабы жанды
шыжғырып тұрған әйгілі 1932 жыл. Күнмен бірге Ғабит Мүсіреповтің де жүрегі
жанып тұр. Көңіл нала, жаны жара жазушы көп ойланып, көп толғанды. Аштықтың
қанды шеңгелі бүріп, қан қақсаған халқына ара түсуге бекінген ол жазу
үстеліне отырды. Сол күні шілде айының бірінші жұлдызында дүниеге келген
Бесеудің хаты араға бірер күн салып өлкелік партия комитетінің бірінші
хатшысы Голощекиннің алдынан бір-ақ шықты. Оның бір данасы Кремльдегі күн
көсем атанған Мәскеудегі мұртты патша – Сталинге де жеткен еді.
Қазақ зиялыларының ашынғаннан шыққан ащы дауысын елдің бірінші
басшылары өшпенділіктің қара қазанында бұрқ-сарқ қайнаған кекпен қабылдады.
Оқты көз, отты сөзді үнсіздік соңы сол хаттың негізгі авторы – жазушы Ғабит
Мүсіреповті қыстың көзі қырауда қиян шеттегі Қостанайдың алыс бір
түкпіріндегі Аманкелді ауданына ұзақ мерзімді іссапарга жіберумен аяқталды.
Мылтықсыз майданда бет пердесі сыпырылған биліктің ондағы ойы бесенеден
белгілі болатын. Оның берісі – аштан қырылып жатқан халықтың ортасына
айдап салған айшылық, алыс сапар тентек жазушыны тезге салып тәубесіне
келтірсін, әрісі өзі де сол аштармен бірге өлмесе, өмірем қапсын еді.
Құдай сақтап, қазақтың бағына бұл азапты да ауыр, қиын да қатерлі сапардан
ол Алматыға аман-сау оралды.
Бұл жазушы Ғабит Мүсіреповтің өзінің саналы ғұмырындағы халқы үшін
жасаған бірінші ерлігі еді.
Сөйткен қайран Ғабең арада бес жыл өткенде басын бәйгеге екінші рет
тікті. Бұл оқиға былай болып еді.
Жақсылардың басын жалмаған әйгілі 1937 жыл. Өлкелік партия комитетінде
халық жауы Бейімбет Майлин жайлы жиын өтіп жатты. Жиынды басқарып отырған
биік билік иесі:
– Жазушы неге үндемейді? Бұл мәселедегі Мүсіреповтің пікірін білейік, –
дейді.
Орнынан тұрып, ырғала басып биік мінбеге көтерілген Ғабит Мүсірепов зал
толы халыққа қыдырта көз тастап алды да, былай деді:
– Тарихтың тар кезеңінде жазушы үнсіз кала алмайды. Бейімбет жау болса,
мен де – жаумын!
Бұл ерлік те қымбатқа түсті. Өлкелік партия комитетінің жауапты
қызметкері Ғабит Мүсірепов жұмыстан қуылып, партбилеттен айырылды.
Жазушының үшінші ерлігі туралы сыншы былайша ой шертеді...
Бұл оқиға 1985 жылдың 28 желтоқсанында болған еді. Ғабең қалам ұстауға
халі болмағандықтан, көңілін сұрауға ауруханаға келе қалған Әлжаппар Әбішев
пен Мұхтар Мағауинге айтып жаздырған сол соңғы хат – соңғы ерліктегі сом
алтын сөз, ақырет сапарына аттанып бара жатқан сәттегі ақырғы тілек мынау:
Туған елге соңғы сөз. Кешегі өткен Ғабиден досқа енді екі жыл жүрсек
жетпей ме дегенім бар еді. Сол мөлшерім мөлшер екен. Қойны суық қасиетті
қара жер құшағына, міне, мен де кеткелі жатырмын.
Үмітпен, күреспен, сеніммен өткізген ұзақ ғұмырымды қорыта қарасам,
куанышым да ренішім де мол екен. Жаңа қазақ мемлекетінің биік туы менің көз
алдымда көтерілді. Бүгінде күллі әлем назары ауған іргелі елге айналдық,
бірақ әдебиет пен өнер ұлы болмаған жағдайда ұлт ұлы болып есептелмейтінін
ұмытпайықшы. Жан сүйсінтер бірлік жоқ жерде, саналы тірлік те жоқ. Кейде
мыстың – алтынға, қыранның қарғаға телініп жататыны – осының кесірі. Үлкен
өнердің үлкен таза мінезі болуға керек. Өзім іргетасын қаласқан қазақтың
ата әдебиеті атынан өтінемін: мені соңғы сапарға шығарып саларда осы ақтық
тілегімді еске алыңдаршы...
Ал қасиетті елім, жерім, қиыспас дос-жаран, ағайын-туыс, сәулелі жас
ұрпақ, хош, хош болыңдар!.
Бұл өзінің бүкіл саналы ғұмырында қара басының емес, халқының қамын
ойлап өткен, ұлттың рухын көтерген сұңғыла суреткер Ғабит Мүсіреповтің
үшінші – ең соңғы ерлігі болатын.
Сол күні қазақ халқы Ғабит Мүсіреповпен ғана емес, небір сын сағаттарда
мықтылардан ықпаған, соңғы демі бітер сәтте де ерлік туын жықпаған алыптар
тобының ең соңғы өкілімен қоштасып еді... [22]
Біз бұл естелікті толық беріп отырғанымыз ұлы жазушының халқы үшін
жасаған ерлігін ұрпақ есінде қалдырғанды жөн көрдік.
Қазақ әдебиетіне алпыс жылдай еселі еңбегімен мол үлес қосқан ұлы
жазушы 1985 жылдың 28 желтоқсанында өмірден озды.
Өзінің шығармашылық лабораториясы туралы сыр шерте келіп, 1953 жылы
бітірген Оянған өлкенің бірінші кітабынан кейін оның жалғасы Жат
қолынданы жазу үшін отыз жыл үзіліс жасағаның, әбден пісіп тұрған
туындысын аяқтай алмай, әр түрлі себептермен ұзақ уақытқа созғаның былайша
түсіндіреді. Үлкен биікке көтерілген қазақ әдебиеті одақ көлемінде әдейі
төмендетілді, оның жетістіктері ескерілмеді. Тіпті Лениндік сыйлыққа ие
болған Мұқтар Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясын әдебиет сыншысы
А.Марченко даттап Литературная газетада мақала жазды, соған да әдебиет
институты мен жазушылар одағы үнсіз қалды. Қазақ әдебиетінің жетістіктері
орыс әдебииетінің ықпалы мен әсерінен деген пікір қалыптасты. Соған
байланысты даяр тұрған үлкен дүниені кейінге қалдырып ұсақ әңгіме, новелла
мен драматургияға қайта оралғанын, өз қалпына тек жетпісінші жылдардың
аяғында ғана келіп, алдымен Кездеспей кеткен бір бейне повесін, жазып,
дайындық ретінде Ұлпан атты романға барғаның содан кейін барып өзінің ең
соңғы кесек туындысын – Жат қолында романың жазғанын айтады. Әрі
шығарманы, әр түрлі мерзімде жазғанын былайша еске алады:
Ұлпаннан кейін той тойлап жүрмін. Оянған өлкенің екінші кітабы...
Өз басым өз үстелімнен басқа жерде жаза алмаймын. Белгілі уақытта жаза
алмаймын, телефоннан кейін екі сағат, арыздан соң бес сағат...
Қозы-Көрпешті – 15 күн, Ақан серіні – 12 күн, Оянған өлкені – 8
ай, Ұлпанды – екі ай, Қазақ солдатын – 45 күн, Кездеспей кеткен бір
бейнені бір ай жаздым. Уақытымның көбі жазуға әзірлікке, ойлануға кетеді.
Қайырғалимен үш ай отырдым.
Оянған өлкеде бір жарым жыл тақырыпты төңіректеп жүрдім. Қарағандыға
бес-алты рет бардым. Әр нәрсеге әркімнің көзімен қарадым, Көк өзек Ушаков
үшін не, Игілік үшін не, көлікші үшін не?..[23]
Осылайша әбден пісіріп, ой қорытып барып кіріскен шығармасын отыз жылға
созып, жалғасын тек қана 1984 жылы шығарғаның ашып айтпайды, ол кезде
айтуға да мүмкіндігі болмағанға ұқсайды.
Алайда Оянған өлкеден басталып Жат қолындаға жалғасқан шығармалар
шоғырында жазушы қазақ жұмысшысын табуының қалыптасуы ғана емес ұлтық
сананың өсуін де сом тұлғалы соны бейнелер арқылы өзіне тән сұңғылалықпен
суреттеп бере алды.
1.2 Оянған өлке – Ғабит Мүсірепов прозасының жаңа қыры
1952 жыл. Өзінің елу жасқа толған мүшелтойын Ғабит Мүсірепов жаңа
романын бітіргенімен атап өтті. Творчестволық жолындағы осындай кезеңдерді
сүбелі еңбекпен қарсы алу сыбағасы – сирек суреткерлерге тағдыр-талайы
сыйлайтын зор бақыт. Әдебиет және искусство журналының 1952 жылғы 1 – 5
және 10 – 12 сандарында жарияланған роман, міне сол, Оянған өлке болатын.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы марғау-мимырт
тіршілікке өндіріс ошақтарының лебі ене бастады. Патшалық Россияның
Рязанов, Ушаков сияқты алпауыттары иен сахарадағы сутегін байлықты
айдаһардың обырлығымен жұтып, өздерінің дәулет-қазынасын арттыра түсті.
Тиын беріп, сом алатын капиталистік өндіріс орын тепкен жерде жұмысшы табы
да біртіндеп пайда болады, дамиды, қалыптасады, әрі түптің түбінде
әлеуметтік зор күшке айналады. Қазақ жері мен халқының тарихындағы, міне,
осындай кезеңді барлық күрделілігімен, барлық тартысымен, барлық шындығымен
көрсететін Оянған өлке романы 1953 жылы жарыққа шықты. Шығарма оқырман
қауымның да, әдеби-көркем сынның да жоғары бағасына бірауыздан ие болып,
қазақ прозасының ырысына айналған шоң туынды ретінде дүркін-дүркін
жарияланып, кеңінен танымал болды. Сонымен қатар, бұл жазушының
творчестволық жоспарындағы роман-эпопеяның бірінші кітабы болатын.
Ал, роман-эпопеяның екінші кітабы – Жат қолында – романы арада отыз
жыл өткен соң, 1984 жылы шығып, оқырмандар қолына тиді. Сонымен көп жылға
созылған тынымсыз еңбек баянды аяқталып, қазақ совет әдебиетінің бәсіре-
еншісіне тағы да бір роман-эпопея келіп қосылды.
Оянған өлке Ғ.Мүсіреповтің әңгіме, очерк, фельетон жанрлары,
лирикалық мен формасында жазылган Қазақ солдаты сияқты іргелі романы,
драматургия саласындағы құнарлы табыстарынан кейін қолға алынды. Өзіне
дейінгі Абай жолы арқылы көрінген М.Әуезовтің ұлттық қара сөз өнеріндегі
өзгеше сорабы, мүлде тың, жаңашыл көркемдік жетістіктері нысаналы сабақ,
тамыры терең дәстүр сүрлеуін әкелумен бірге үзеңгілес серіктері үшін тарихи
тақырып саласындағы ізденістерге жол көрсетсе де, қиялап келмесе, шыңына
жеткізбес құбылыс еді. Тегінде Ғ.Мүсірепов М.Әуезовпен эпикалық ауқым,
психологиялық тереңдік, соны композициялық құрылым, ешкімге ұқсамас тамаша
юмористік дарыны арқылы заңды түрде үндесіп әрі оқшауланып жатса, Оянған
өлкеде Абай жолындағы сахара тұрмысының салтанатты сәніне қарама-қайшы
алынғандай, сондағы кедей-жатақтар күн көрісін арнайы бөлектеп, ұйқыдағы
далаға бейтаныс дүрбелең әкелген өндіріс қажеттілігімен, жұмысшы кәсібінің
түйін салып, бой бекіту әрекеттерімен салалас суреттеу бар.
М.Әуезов романындағы үстем күш өкілдерінің ит жарыс тартысы Оянған
өлкеде Игілік би мен Жұман бай арасындағы бітімге келмес, терең ордай,
қайтусыз қақтығыстарды бедерлеу жүлгелерінен шебер көрініс тапқан. Абай
жолында бұл ыңғайдағы қоғамдық тарихи коллизия шежірелік ретпен, буыннан
буын алмаса, ұзақ кезеңдерге созыла, мираскерлік тұрғыларынан мол
нанымдылықпен өрнектелсе, Оянған өлкеде осы тартымдық типтік көрінісі
Игілік-Жұман арасындағы кереғар күндестік, көзсіз бақталастық оқиғалары
арқылы ықшам да сенімді баяндалады.
Ғ.Мүсірепов суреттейтін ресми-әкімшілік орындардан сәл шалғай жатқан
Қарағанды өңіріндегі феодалдық тұрмыс-салт сипаттарын елестету үшін түп
бейнелері болғанмен, басым түрде шығармашылық қиялға еркіндік беретін
романда Алтай-Қарпықтағы бір-бірінен тайсалмас, ымыраға жоқ екі байдың
аяусыз қырқысын алумен шектелу орынды қадам есепті. Жаңаға ұмтылудың бір
нышаны предметтік-бейнелеу жүйесінен басқа, осындай оқиға, сюжеттік
желілерді орайластыру жобасынан көрініс береді. Шығармада суреттелетін
кезең – шырыны бұзылмаған дала ғұрпына тұнып тұрған, негізінен малшылық
кәсіптен күнелткен дербестігі мол дәуір емес, қазақ даласында Нілді,
Ақбұйрат, Жезқазған, Гүлшат, Балқаш, Қарағанды кендерінде орыс, ағылшын
алпауыттары пайда шеңгелін сала бастаған суыт мезгіл. Феодализм дәстүрі мен
алғашқы капитализм үрдістерінің бой тасалап келіп, ен жайыла түскен үнсіз
арбасуы өріс алған шақта қаламгердің реалистік назары бай мен бай емес, бай
мен кедей, жұмысшы мен өндіріс иелері арасындағы таусылмас қақтығыстарға
ауған. Өркеуде, шешен, батыр, айлалы, қатігез Құнанбайлар дәуірі көне
тартып, қулығы мен екі жүзділігі, жұмысқылығы басым жорға Игіліктердің
заманы төбе көрсеткен тұс. Күреңкөз қожа, Жұмабек төре, Боздақ би сияқты
Игілік айналасындағы адамдар да өздерінің атақ, лауазымдарына сәйкес
биіктен түсіп, даланың шөбі мен малын ақша, алтынға айналдыра бастайтын
қалтасы қалың, есебі мықты бас бидің ығында жүріп, сөзін сөйлеуге, күйін
күйттеуге ғана ойысқан. Баласы Ордабайды болыс қойдырған, кен ашушы Попов,
Рязанов, Ушаков тәрізді орыс капиталистерімен тамыр басысқан, сол заманның
материалды-техникалық әлеміндегі жаңалық атаулыға құлағы турік, ынташыл,
қиырдан ойлайтын Игілік былай Қарағанда осал жанды өз емес, туысы,
Қарабайдың сараңдығын бойына асыра сіңірген, күйгелек әрі беймаза, іші тар,
шолақ түйсікті, дүниеқор, іліп алар бір қасиеті жоқ Жұман байды алып та,
шалып та жығып отырады. Ғ.Мүсірепов Игілік тұлғасын әр қырынан, көтере
сипаттаусыз, нақты мінездік штрихтармен жан-жақты реалистік нақыштар арқылы
суреттесе, Алтай-Қарпыққа мәлім тапал адам, мұқыл тырнақты саусақтары
келінің сабындай жұп-жуан, қылтанақ шығып көрмеген қасқа иегінен тағалы
ат тайып жығылғандай, етегін көтерместей біржола түйілген қабақты[3, 12]
Жұманның портреттік сипаттамасынан бастап, жүріс-тұрыс, іс-қылығына дейін
гротескілік сыңаймен, ернеуі іркілмес мол юмор өрнектерімен бейнелейді.
Жұманның прообразын фольклорлық дәстүрден іздесек, Қарабай тұлғасымен
тамырластықты байқаймыз. Қозы Көрпеш – Баян сұлу драмасының авторы өзі
терең көркемдік жинақтаудан өткізген трагикомедиалық кейіпкердің ұлттық
өмірдегі этнопсихологиялық орнын дәл аңғарып, жаңа шығармасындағы жаңа
мезгілдерге, жаңа жағдайларға қатысты ол бейненің тарихи-философиялық мәнін
толық аша түсуді міндет санаса керек. Қырсығып, қарсыласына алдымен қыр
көрсететін Жұман ылғи да ойсырай жеңіліп, жерге отырып қалады. Ашушаңдық,
ызақорлығы мен ақылсыздығынан жапа шегетін Жұманның елден ерек қараулығын
бедерлейтін нақты психологиялық детальдар жеткілікті.
Оянған өлкеде Ғ.Мүсірепов стилінің аналитикалық психологизмінен гөрі
синтетикалық психологизмге оңтайлылығы шығарманың ауқымды идеялық мақсаты
мен кең эпикалық құлашына сай. Қаламгердің дара қолтаңбасы да, ол кездегі
қазақ прозасының негізгі дәстүрі де әлеуметтік-психологиялық талдау
өнерінің орнын, оқиғалар мен құбылыстарды суреттеудің драмалық кернеуімен
толтыруға арқа сүйейтін. Сюжет қоюлығы, қоғамдық-саяси тартыстар шымырлығы,
баяндау құрылымындағы динамизм Ғ.Мүсірепов психологизмінің арнайы тілектен
емес, шығармашылық қажеттіліктен туған, жарқылдағы жоқ, көп сырын ішіне
бүккен, әсерлі, серпінді, лаконизмге бейім астарлы сипаттарын айғақтамақ.
Суреткердің бір ендікпен шектелмейтін, қарымы кең, сергек те зерделі
назарын сан алуан фабулалық, сезім-күйлік шақтардан аңғару қиын емес.
Мәселен, романда жағымды тұрғыдан, парасат, зиялылық сапаларымен әр тұста
таныла түсетін талайы қиын Көпей бәйбішенің ессіз де болса ері, күйгелек
Жұманның қамы үшін сыйлас қайнысы, зымиян Игілікпен жасырын келіссөз
жүргізетін мезетінде шын ұнамдылық қырлары көрініс береріне күмән жоқ.
Алайда жалшы Күлше бай құрбысынан түңілгендей күй кешеді. Кедей-кепшікке
әшейінде қайырымды Көпей ең алдымен Жұман абыройы мен дәулетінің шашылмауын
көздейтіндей. Жарлы-жақыбайдың жазықсыз сойылға ұрынуы (Жабай – жылтыр Омар
оқиғасы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміз егемендік алған жиырма жыл ішінде халқымыздың ғасырлар бойғы
арманы жүзеге асырылып, қазақ деген халықтың кемел ойлы ұлдары барлығы,
олардың әлемнің көркемдік үрдісіне, рухани қазынасына қосқан қыруар үлесі
барлығы әлемге танылып, біздің жанымызды жадыратуда. Осы жылдар ішінде
қазақтың біртуар асыл азаматтарын танып-білудің бір қырындай жылма – жыл
олардың айтулы күндері, халқына сіңірген еңбектері әлемдік ақыл – ойдың
жинақталып, қорытылатын Біріккен Ұлттар Ұйымының Юнеско төңірегінде
аталып жатуы қандай ғанибет. Қазақтың жарық жұлдыздарының еңбегін ардақтау
Абайдан басталып Жамбылға, Мұхтарға, Дулатиға, Қанышқа, Сәбитке жалғасса,
2002 жыл Ғабит Мүсірепов үлесіне тиіп, сол жыл әлем бойынша Ғабит жылы
аталды. Мұның өзі үлкен мақтаныш. Расында да дарынды ғалым Зейнолла
Қабдолов айтқандай ...Мүсіреповті мақтаудың керегі жоқ, Мүсіреповпен
мақтану керек.
Осыған орай біз жұмысымызда ұлы жазушы, драматург, Социалистік Еңбек
Ері, қарымды қаламгер Ғабит Мүсіреповтің шығармашылығына барып, оның жалпы
атауы Оянған өлке деп аталып, қазақ даласындағы ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан басталған өндіріс туралы жазған, қазақ әдебиетін үлкен биікке
көтерген шығармасындағы образдар жүйесіне тоқталдық та оны негізінде екінші
кітап – Жат қолында[1] романы бойынша қарастырдық. Алайда образдар
жүйесін саралағанда бірінші кітапқа соқпай кету мүмкін емес, сондықтан
жұмыс барысында Оянған өлке романына да көп көңіл бөлінді.
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда, әлем экономикасы үлкен дағдарысқа
ұшыраған сәтте, бұл жай, әсіресе, ғасырлар бойы бар экономикасы шет ел
билігінде болған, тәуелсіздікке жеткеніне жиырма жыл ғана болған біздің ел
үшін аса қиындық туып отырғаны бесенеден белгілі. Бүгінгі заманда елінің
келешегін алдын ала болжай алатын көреген де іскер адамдар аса қажет. Ал
оларды дер кезінде танып-білу үлкен қөрегендікті қажетсінеді.
Заманының өткені мен бүгінін, жарқын болашағын салыстыра келе халқы
үшін, халқының тығырықтан шығуы үшін еңбек етер ұшқыр ойлы да іскер жандар
қажеттігін адам жанының инженерлері (Горький айтқанындай), атап айтқанда
үлкен әріппен атар қаламгерлер ғана дөп басып айта алады. Осындай жандардың
бірі – өз заманының заңғар жазушысы Ғабит Мүсірепов еді де, оның заманын
өрге сүйрер іскер де дарынды кейіпкері Оянған өлке романының бас тұлғасы
– Игілік Өтепов болатын да, оны екінші кітапта жалғастырған Кенжеғара еді.
Сондықтан да біз осы тақырыпқа бардық..
Зерттеу нысанасы ретінде жазушы қаламынан шыққан, ғасыр туындысы
атанған Оянған өлке романының жалғасы Жат қолында романын алдық та,
образдар жүйесінің сабақтастығын ашу мақсатында Оянған өлке романын да
пайдаландық.
Жұмыстың жаңалығы. Зерттеу барысында бұрыннан үстем тап өкілі ретінде
жағымсыз бейнеде суреттелді деп келген Игілік Өтепов және оның ісін
жалғастырушы Кенжеғара мен замандастары бейнелері арқылы жазушының өз
заманы, дәлірек айтсақ бүгінгі күндер үшін ең Қажетті адамдар–іскер де,
қайраткер адам ретінде көрсеткенін сөз етіп, соны шығарма негізінде
айқындауға тырыстық.
Зерттеудің ғылыми - практикалық мәні. Еңбекті орта мектеп пен жоғары
оқу оқулықтары мен құралдарында әлі де бұрынғыша–әдебиетке таптық
көзқараспен қараушылық басым болғандықтан, жаңа көзқараспен жазылған
дүниелер жекелеген мақалалар мен еңбектер деңгейінде ғана болғандықтан
қосымша құрал ретінде пайдалануға болады деп ойлаймыз.
Зерттеудің теориялық, методологиялық негіздері. Әдебиетші ғалымдар
Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғалиев, М.Атымов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, С.Қирабаев,
Ш.Елеукенов, Р.Бердияров, Т.Кәкішев және басқалардың зерттеу еңбектерінде
айтылған теориялық тұжырымдар басшылықка алынды.
Зерттеу әдісі. Ғ.Мүсіреповтің прозасын зерттеуге жаңашылдық тұрғыда
қараған сыншылар мен замана қалпын, бұрын-соңды роман төңірегінде сөз
етілген пікірлерді салыстыра отырып ой қозғауға тырыстық.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, тараушаларға бөлінген екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ОЯНҒАН ӨЛКЕ ДИЛОГИЯСЫ – ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНЫҢ БИІГІ
1.1 Сөз зергерінің тағлымды тағдыры
Жақсы адамды көргенде оған
теңелу жайында ойлан да, ал
жаман адамды көргенде өзіңді-
өзің зертте.
Конфуций
Көзі тірісінде - ақ аты аңызға айналған адамдар болады. Ол аңыз оның ел
сүйсінген ерекшеліктерінен туындайды. Біртуар азаматын сүйген халықтың ырза
көңілінен туған ол аңыздар ақиқаттан онша алыс та емес.
Түнде де жарқырайтын жақұттай жауһар шығармаларымен ғана емес, ұлт үшін
жасаған ұлы ерлігімен де ел сүйіспеншілігіне бөленген сөз зергері Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов жайлы да аңыз әңгімелер аз емес. Осындай қайта тумас,
қайталанбас, таланттың кейбір қырлары мен сырлары, рухы биік ұлылығы мен
сымбаты бөлек жан сұлулығы ел есінде мол қалған жанның бірі – Ғабит
Махмұтұлы Мүсірепов болатын. Біздің ендігі сөз етеріміз де сол абзал жан.
Мүсрепов Ғабит Махмұтүлы – ойшыл жазушы, әдебиеттанушы, мемлекет және
қоғам қайраткері. Ол қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы,
Жаңажол ауылында 1902 жылы 22 наурызда дүниеге келген.
Әкесі Махмұт шаруа адамы болған, өз ісіне пысық, жинақы, елге сыйлы
елағасыатанған жан. Ғабит Мүсрепов 9 жасқа дейін өз ауылында оқып, арабша
хат таниды. 1916 жылы екі сыныпты ауылдық орыс мектебінде оқып, оны 1921
жылы бітірді, осы кезде оған белгілі ағартушы-педагог, ХХ басындағы қазақ
әдебиетінің белгілі өкілі – Бекет Өтетілеуов болатын. Одан Ғабит Мүсірепов
орыс тілін ғана біліп қойған жоқ, болашақ жазушыға ең қажетті дүние – сөз
шеберлігіне үйреніп, болашақ сөз зергері атануының басқы сатысы –
көркемдік дүниесін меңгеруге жол бастады.
1923 жылы Орынбор қаласындағы жұмысшы факультетіне түсіп, онда үш жыл
Сәбит Мұқановпен бірге оқыды, Сәкен Сейфуллинмен танысты. 1926 жылы
жұмфакты бітірген соң, Омбыдағы ауылшаруашылық институтында бір жыл оқып,
1927-1928 жылдары Бурабай техникумында оқытушылық қызмет атқарды. Өзінің
тұңғыш шығармасы – Тулаған толқында повесін де осында (1927) жазды. Он
жыл бойы баспасөз орындарында, кеңес, партия мекемелерінде жауапты жұмыстар
жасай жүріп (баспа директоры, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан
газеттерінің бас редакторы, Қазақстан КП Орталық Комитетінің бөлім
меңгерушісі, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы Өнер істері
басқармасының бастығы) әдеби шығармашылығын үдете түсті. 1938-1955 жылдары
бірыңғай жазушылық жұмыспен шұғылданды. 1955-1966 жылдары Ара журналының
бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы
болып істейді. 1958 жылдан бастап КСРО Жазушылар одағы басқармасы
хатшыларының бірі, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі Бүкіл-
одақтық комитеттердің мүшесі. Азия, Африка елдерімен әдеби байланысты
нығайтуға, қазақ әдебиеті табыстарын дүние жүзіне уағыздауда елеулі еңбек
сіңірген. Осы орайда оның мына сөздерінің ұлылығы адамзат ойының асыл
қорытындысындай болары айғақ: Қазақ ойы, қазақ ақылы, казақ сезімі,
қыскарак айтқанда туған еліміздің санасезімі топас емес, тотыққан деуге
келмейді. Тіршілік жағдайы оңынан келіп калғанда Абай, Сүйінбай, Ыбырай,
Шоқан, Жамбыл, Құрманғазы, Дина сияқты ой-сезім даналары топас ойлы елден
шықпаса керек.
Қолынан қаламын түсірмей өткен алпыс жылдай уақыт ішіндегі елдің
қоғамдық және мәдени өмірдегі қадау-қадау оқиғалары суреткер
шығармашылығының өзекті тақырыбына айналды. Мүсірепов әңгімелері мен
пьесалары, повестері мен романдары, ұлттық әдебиеттің қалыптасуына игі
ықпалын тигізді, олар қазақ қоғамы мен қазақ халқы психологиясындағы бүкіл
әлеуметтік өзгерістерді шынайы бейнелеп берді.
30-жылдардың басында Мүсрепов әдеби шығармашылықтың өте бір күрделі
саласы саналатын драматургияға ден қойған еді, сөйтіп, ол қазақ әдебиетінде
осы жаңа жанрдың негізін салушылардың бірі саналады.
1934 жылы алғашқы пьесасы – Қыз Жібек, сосын опера либреттосын жазды.
Мұның қатары кейін Амангелді (1935), Қозы-Көрпеш – Баян сұлу (1939),
Ақан сері – Ақтоқты (1966) пьесаларымен толықты. Ал, Қазақ солдаты
(1945), Оянған өлке (1953), Ұлпан (1974) романдары – ұлттық
әдебиетініздің алтын қорына қосылған шығармалар.
Жазушы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін 1968 жылы Қазақ КСР
Мемлекеттік сыйлығын алды. Ол туралы белгілі әдебиет зерттеушісі, қазақ
әдебиет сынының басты тұлғасы, әдебиет сынының тарихының оқулығының [2]
авторы, Сәкентанушы Ғалым, филология ғылымдарының докторы академик
Тұрсынбек Кәкішев былайша ой қорытады: ...Кездеспей кеткең бір бейнені
әңгімелегенде, оның жанрыңа, творчестволық тәсіліне назар аудару айрықша
қажет. Прозалық поэма – қазақ әдебиеті үшін соны жаңалық. Бізде қара сөзбен
жазылған өлеңдер аз да болса кездескенімен, прозалық дастан осы уақытқа
дейін туа қоймаған еді. Өзінің терең сырлы, шығармаларымен әдебиетімізге
үлкен олжа салып келе жатқан Ғ.Мүсрепов жаңа жанрдың кіндігін кесіп, тың
үлгі көрсетіп отыр.
Мәдениеті өскен прозамыздың даму заңдылығынан туған осы жаңалықтың арғы
бастауын іздегенде, мөлдір поэзиялы, қиюынан қыл өтпейтін маржаң сөзді,
ойлы да өрнекті Ғабең прозасын алдымең ауызға аламыз. Қазақ прозасының
шағын түрлерінің, әсіресе, әңгімелері мен новеллаларының туып, қалыптасуына
өлшеусіз үлес қосқан, көркемдік шеберліктің биік асуына шығарған дарынның
өнерпаздығы бұл поэмада тағы да бір жаңа қырымен көрінді.
Қара сөзбен дастан жазу үшін, ең алдымен, сюжеттік желіні өрбітуге өзек
болар оңтайлы оқиға көрініс, кейіпкер табу, оны ақындық асқақтықпен
суреттей білу шарт. Кеңілдегі көрікті ойды сыртқа шығарарда, жазушы
қолданар көркемдік тәсілдің мәні зор болмақ. Осы жөнінен келгенде,
Кездеспей кеткен бір бейне поэмасы реалистік шындыққа, тарихи оқиғаға
арқа сүйеп, романтикалық пафоспен жазылғанын көреміз. Аты аңызға айналған
ардагер азамат, атақты ақын, дала дауылпазы туралы тебіренбей, шабыт
шалқарына құлаш ұрмай, ер қиялды жыр шертпей салмақты да салиқалы ой айту,
қайталанбас сурет салу, көріқті бейне жасау қиын екендігін автор қатты
ескерген.
Атақты Оянған өлкенің[3] заңды жалғасы – Жат қолында романы арада
ширек ғасырдай уақыт өткен соң, 1984 жылы оқырман қолына тиді.
Жазушының қоғамдық, публицистік, сыншылық еңбектері Суреткер парызы
(1970), Заман және әдебиет (1972), Уақыт іздері (1988) атты кітаптарына
енген. Ғ.Мүсрепов аудармашылық қызметпен де айналысты.
Ол – әдебиет жөніндегі оқулықтар мен оқу құралдарының авторы. Қазақ
әдебиетінде Мүсреповтің алған орны айрықша: оның артына қалдырып кеткен
ұланғайыр әдеби мұрасы қымбат.
Ғ.Мүсрепов бесінші сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің және 6, 7, 8, 9,
10, 11- сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. 1974-1975
жылдары Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
Ол – Социалистік Еңбек Ері (1974), Қазақ КСР Ғылым академиясының
академигі (1958), Қазақстанның халық жазушысы (1984), үш рет Ленин
орденімен, Октябрь революциясы орденімен, екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен,
медальдармен марапатталған.
Ол өз шығармашылық жолының басына ақ қазақтың халық әдебиетінің
байлығын, қазақтың от ауызды би-шешендерінің шебер сөздерін, терең мағналы
шығыс поэзиясының жауһарларының асыл мұраларын, орыстың атақты ақын -
жазушыларының шығармаларын оқып білді. Оның орыс әдебиетіне баруының
бастауы ауыл мектебінде өзін оқытқан әдебиетші мұғалім Бекет Өтетілеуовтің
әсер-ықпалы болатын. Осынысы болашақ жазушының әдебиетке ерекше ықылас
аударуына септігін тигізеді. Орынбордағы рабфакта оқып жүргенде ол әдеби
білімін, эстетикалық сезімін одан сайын жетілдіре түседі. Содан кейін Омбы
қаласындағы ауыл шаруашылығы институтында оқып жүрген оны Қазақстан үкіметі
қайта шақырып алып қазіргі Көкшетау жеріндегі (Бурабай поселкасы) орман
шаруашылығы техникумына ұстаз етіп тағайындады да партия – кеңес
жұмыстарына жекті. Осы кезде өзінің тырнақалды туындысы Тулаған толқында
(1927) повесін жазады. Содан былай қарай баспа орындарында, партия – кеңес
мекемелерінде жауапты қызмет атқара жүріп, шығармашылық жұмысын толассыз
дамыта береді. Соның нәтижесіндей болып, Қос шалқар, Көк үйдегі
көршілер, Шұғыла, Талпақ танау әңгімелері мен Бір адым кейін, екі
адым ілгері повесі жыл аралатып барып, бірінен кейін бірі жарық көреді.
Оның бұл шығармалары қазақ әдебиетіне жазу стилі қалыптасқан, көркемдік
шеберлігі ерекше жаңа суреткердің келгенін жария еткен еді. Шығармашылық
жолының бір белесін аналар туралы әңгімелер топтамасымен түйіндеген жазушы
енді кең тынысты туынды жазуға кіріседі. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғын
ала ол өзінің тұлғалы туындысы Қазақ солдаты (1944) романын жазады. Роман
тың тақырыбымен, образдарының көркем бейнеленуімен, сюжет құру
шеберлігімен, тартымды тамаша тілімен таңдаулы қазақ романдарының қатарына
қосылады. Бұдан кейін ол араға біраз уақыт салып барып, өзінің ең ірі
салалы да салиқалы шығармасы Оянған өлке (1953) романын жариялайды.
Қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы саналған осы романынан кейін
жазушы қайтадан шағын жанрға ойысады. Сөйтіп, әңгіме жанрында зергер
суреткерлігімен танылған ізденімпаз жазушы, көркемдік шеберлігін барған
сайын шыңдап, әр әңгіме, повесі сайын жаңа бір белеске көтеріліп отырады.
1968 жылы Кездеспей кеткен бір бейне кітабы үшін Абай атындағы
республикалық сыйлық алады. Араға бес-алты жыл салып барып, прозадағы соңғы
елеулі туындыларының бірі Ұлпан повесін [4] жариялайды. Сонау отызыншы
жылдарда-ақ үлкен драматург екенін танытып, Қыз Жібек операсының
либреттосын, Қозы Көрпеш Баян сұлу пьесасын берген Ғ.Мүсірепов кейінгі
жылдарда да бүкіл қазақ драматургиясының тамаша туындысы болып табылған
Амангелді, Ақан сері–Ақтоқты драмаларын жазады. Оның шығармаларының
негізінде кинофильмдер түсіріледі, жетпісінші жылдары қазақ халқының
тәуелсіздігі үшін күрескен белгілі батыр, шешен, тарихи тұлға Сырым Датов
туралы Болашаққа аманат, Азербайжанның классик жазушысы Низамидің
творчестволық ғұмырына нәр берген қыпшақ қызы Аппақ туралы Аппақ наме
драмасын жазып қазақ драматургиясы мен театр өнеріне үлкен үлес қосады.
Ғабит Мүсірепов өзінің қоғамдық, публицистік, журналистік, сыншылдық
қызметімен де туған халқының мәдениетінің дамуына зор еңбек сіңірді. Алайда
қазақ халқы оны үлкен суреткер жазушы деп таниды, көркем сөздің хас шебері
деп біледі, қүрмет тұтады. Ол бірнеше мәрте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің,
бір рет КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
төрағасы болып сайланды. Екі мәрте Ленин орденімен және Еңбек Қызыл Ту
ордендерімен марапатталды. 1974 жылы КСРО Жазушылар Одағының 40 жылдығына
орай ең таңдаулы қаламгерлер қатарында Социалистік Еңбек Ері атағына ие
болып, кеудесіне үшінші Ленин ордені мен Алтын жұлдыз қадады.
Алыптар тобының өкілі Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов жазушы ғана емес,
сонымен бірге, қоғам қайраткері, зерттеуші ретінде бай мұра қалдырған
қайталанбас тұлға. Оның әр шығармасы тарихи негізде жазылып, Отан тарихының
қилы кезеңдерінің әдебиеттегі көріністеріне айналды.
Зерттеушілердің көпшілігі Мүсіреповтануда ең алдымен оның әдеби мұрасын
назарға алады. Бұл әрине заңды. Себебі Ғ.Мүсірепов алдымен жазушы. XX
ғасырда қазақ әдебиетіне кесек туындылар әкелген көркем сөз шебері, дара
суреткер. Жазушының суреткерлік қыры өз заманында жеткілікті қарастырылды.
Оның көркемдік әлемін ашуға бағытталған ізденістер әдебиеттану ғылымында
әлі де жалғасын таба бермек.
XX ғасырдың басындағы қазақ қаламгерлері энциклопедиялық білімге ие
кемелді тұлғалар еді. Ғылым мен өнер саласындағы жаңа қадамдар, кәсіби
маманның жетіспеушілігі зиялылардың барлық салада қызмет істеуіне жол ашып,
жан-жақты жетілу орайын берді. Сонымен бірге бар мүмкіндіктерін жұмсап
қызмет істеу міндетін де жүктеді. Қоғамдық өзгерістер, міндеттің ауырлығы
мен ауқымдылығы олардың қайраткерлік тұлғасының қалыптасуына игі ықпал
жасады. Бұл ретте С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов,
М.Тынышбаев, С.Мұқанов, Қ.Сәтбаев, Е.Бөкетов және басқаларды айтуға болады.
Ғ.Мүсірепов те осындай күрделі де кемелді тұлғалардың бірі, сондықтан Ғабит
Махмұтұлы мұрасын әдебиетші ретінде ғана қарау жеткіліксіз. Оның
қайраткерлік қырын тарих және мәдениеттану ғылымдары аясында қарастырған
орынды болмақ.
Бұл тақырыпты жан-жақты және терең зерттеу ең алдымен бүгінгі қоғамның
сұранысынан туындайды. Ғ.Мүсіреповтің мұрасының ашылмаған қырларын тану
өткен тарихтан қорытынды жасап, бүгінгі өмірде ұтымды пайдалану үшін ғана
емес, ертеңгі ұрпаққа дұрыс жол сілтеудің де қажеттігі. Ғабит Мүсіреповтің
Қыз Жібек, Оянған өлке, Қазақ солдаты, Кездеспей кеткен бір бейне
т.б. туындыларында Отан тарихында терең із қалдырған оқиғалардың әдеби
көркем шежіресі жасалған. Ғ.Мүсірепов мұрасының тарихи негіздеріне үңілу
қазақ халқының қалыптасуы мен дамуын, мәдени - өркениеттік деңгейін,
әлеуметтік - экономикалық болмыс-бітімін ұғынуға кілт ұстатады. Бұл ретте
Ғ.Мүсіреповтің дүниетанымындағы мейлінше аз зерттелген мәселелердің
бірі–оның тарихи көзқарасы.
Ғ.Мүсіреповтің жазушылық тегеуріні зерттеушілерді оның саяси, тарихи
көзқарасын талдаудан ығыстыра берді. Оның тарихтағы алған орнын,
қайшылықтарға толы шығармашылық және саяси қызметінің толық бағасын беру,
қоғамның рухани әлеуетін нығайтудағы еңбегін жалғыз әдебиеттану тұрғысынан
түсіну мүмкін емес. Тарихшылар, мәдениеттанушылар, философтар жұмыла
кіріскенде ғана бұл түйінді шешуге болады. Ғ.Мүсіреповтей іргелі құбылыстың
тарихқа қатынасын зерттеудің танымдық жағынан берері мол. Өмірін
шығармашылық ізденіспен өткізген, өз заманындағы саяси оқиғаларға белсене
араласқан ол тарихшылардың назарынан тыс қалған тарихи фактілер мен олардың
себебін көре білген. Міне, сондықтан да, Ғ.Мүсіреповтің тарихқа,
мәдениеттің дамуына қосқан үлесін зерттеу жазушының қайраткерлік қыры мен
рухани мұрасын кешенді түсінуге мүмкіндік беретін қадам.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеп, баға беру Отан
тарихын танудағы толық ашылмаған тақырып. Қазіргі тарих ғылымы алдындағы
міндеттер мен мүмкіндіктер бұл тақырыпты терең зерттеуді талап етеді.
Өйткені Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке
басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда, ұлттық жігер мен толысқан зерде
сабағы ұмыт болған жоқ. Ел тарихын әйгілі тұлғалар арқылы тану мүмкіндігі –
тәуелсіздік жемістерінің бірі. Бүгінде адам баласы сан алуан кәсіпті
игерді, талай қүпиялардың сырын ашты. Бірақ қиынның қиыны – өзіңді тану.
Өзіңді тануды ұлттық зиялыларды танудан бастасақ, тар жол, тайғақ кешуге
ұшырамай, ұлы көштен өз орнымызды табарымыз сөзсіз.[5,132]
Тақырыптың өзектілігі бұл тұрғыдан да айқын көрінеді. Ғ.Мүсіреповтің
тарихи көзқарасында дәстүрлі қазақи ұғым-түсінік пен тарихи құндылықтар да,
социализм тұсындағы саяси құндылықтар да шоғырланып, үйлесімді жарасым
тапқан. Демек, осы құпиясы мол құбылысты зерделеу өткеніміздің тағылымын
бүгінгі күнге қолдануға септігін тигізеді. Тақырыптың ғылыми-практикалық
маңызы осында жатыр.
Ғ.Мүсіреповтің рухани мұрасы туралы зерттеулер өткен ғасырдың 50-
жылдарында басталды. Зерттеулердің дені қаламгердің әдеби-сын идеяларына
арналған. Ал оның тарихи көзқарасы мәселесі күні бүгінге дейін зерттеушілер
назарынан тыс қалып келеді.
Жазушы шығармашылығы туралы сонау отызыншы жылдардан басталған сыни
пікірлер көбіне газет-журналдарда жарияланып келді де 1956 жылы жеке
зерттеу объектісіне айналды. Ол туралы арнайы зерттеу болып очерк
тұрғысындағы кітап басылып шықты. Бұл Т.Ахтановтың Ғ.Мүсірепов атты
очеркінде жазушының өмірі мен шығармашылығы алғаш рет зерттелді. Т.Ахтанов
Ғ.Мүсірепов шығармашылығын жанрларға бөліп қарастырады. Мүсіреповтің колхоз
құрылысына арналған шығармаларын екі жүйеге бөлген: бірі - колхоздың
алғашқы ұйымдастыру дәуіріне, сондағы тап тартысын, қиыншылықтарды
көрсетуге арналған әңгіме, повестер (Қос шалқар, Көк үйдегі көршілер,
Алғашқы адымдар), екіншісі – колхоз құрылысы ұйымдастыру кезеңінен өтіп,
нығайып, қалыпты тұрмысқа көше бастаған кезеңіне арнаған (Талпақ танау,
Туннель т.б.). Мүсірепов шығармаларына алғаш талдау жасаған Ахтанов оның
романдары Қазақ солдаты, Оянған өлкені қазақ әдебиетінің елеулі
табыстарының қатарына қосады. Т.Ахтанов Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты
романында Отан соғысының негізгі үш кезеңін ерекше суреттегеніне тоқталады:
Бірінші кезең - 1941 жыл оқиғасы, біздің әскерлердің шегінуі. Екінші
кезең – табан тірескен қорғаныс ұрыстары, Кавказды қорғау. Үшінші кезең –
Совет армиясының шабуылы, жау қолында қалған совет жерін азат ету. Оянған
өлке романы туралы: Бұл тақырып жазушыдан сол дәуірдегі қазақ халқының
салт-санасын, әдет-ғұрпын білудің ғана емес, сонымен бірге сол кездегі
Қазақстанның қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық өмірінде қоғамдық күштердің
ара салмағын, олардың әрқилы қарым-қатынасын да терең зерттеуді қажет
етті..Әлі бітпеген бұл еңбек, халық өмірін, ел тағдырын кең қамтуы жағынан,
көркемдік шеберлігі, тереңдігі жағынан, құнарлы жасалған ұлттық
характерлері, ірі тұлғалы образдары жағынан қазақ әдебиетінде М.Әуезовтың
Абай, Абай жолы романдарына тетелес [6,15 б], –деп тоқталады. Ол
Мүсіреповтің драматургиясың да талдап, халық тарихында елдің рухани
өмірінде елеулі із қалдырған үлкен келелі тақырыптарға барғанын жазған.
Ғ.Мүсірепов сөз зергері деген атаққа ең бірінші ие болған қаламгер.
Сөз зергері атты мақаланы алғаш жазған С.Сейітов: Біз Ғабитті қазақ
жазушысы ғана деп санамай, көрнекті совет жазушыларының, көркемсөз
зергерлерінің бірі деп санаймыз [7] -дейді. Мүсіреповтің Римге, Токиоға,
Каирға барған сапарларын ...халықаралық мәдени, әдеби қатынастарды
нығайту, бейбітшілікті баянды ету мақсатынан туған қадамдар деп, оны
кабинетшіл жазушы емес, қоғамдық, мемлекеттік істерге белсене араласатын
қайраткер жазушыдеп баға береді.
А.Нұрқатов, [8] С.Жұмабеков [9] сияқты ғалымдар жазушының суреткерлік
тұлғасын тануға арналған әдеби сын-зерттеулер жазды. С.Жұмабеков
Мүсіреповтің жазушылық қызметінің қыр-сыры, шығармашылығының басты
ерекшеліктерін қарастырады. Автор сондай-ақ қаламгердің бірқатар
шығармаларына талдау жасай отырып, жазушының өмірлік позициясы мен
эстетикалық көзқарастарына тоқталады. Ғабит Мүсірепов атты очеркінде
қаламгер еңбектерін хронологиялық тізбекпен бөліп қарастырады. Автор:
Ғ.Мүсіреповтің қаламынан 1928-1938 жылдар аралығында: Қос шалқар,
Талпақ танау, Көк үйдегі көршілер, Шұғыла, Адамның анасы, Жеңілген
Есрафил және тағы басқа әңгіме - новеллалар дүниеге келді деп, 1938-1955
жылдар аралығында әңгімелерді сирек жазғанын, ал 1956-1977 жылдардағы
әңгіме-новеллаларында әлеуметтік философиялық сарын айрықша бітім-болмыспен
көзге түскенін жазады. Олар. Өмір жорығы, Сөз жоқ соның іздері,
Автобиографиялық әңгіме, Жиырма төрт сағатта, Өмір жорығы, Қыран
самғауы тәрізді әңгіме - новеллалары еді.
Ғ.Мүсірепов қаламгерлігі бірнеше диссертациялық еңбектердің обьектісіне
айналды. Н.Ғабдулиннің Ғ.Мүсірепов-драматург [10] атты монографиясында
Мүсірепов драматургиясы алғаш зерттелді. Бұл - Ғ. Мүсірепов жасампаздығына
арналған тұңғыш ғылыми еңбектердің бірі еді. Автор Ғ.Мүсіреповтің қазақ
драматургиясында тарихи тақырыпты терең меңгергенін және осы жүйедегі
пьесаларының зор үлгі - нұсқа болып келгенін айрықша атап айтады. Сол
жылдары Ғабит Мүсіреповтің Оянған өлке романы туралы белгілі сыншы,
партия – кеңес қайраткері, қазақ халқының, оның өскелең әдебиетінің шын
жанашыры Ілияс Омаров бірнеше сыни мақалаларын жазып, романның шығармашылық
табысың жоғары қойды [11]. Содан бастап жазушы шығармалары туралы арнайы
зерттеулер шыға бастады. Драматургиясы жөнінде Қ.Құттыбаев [12], прозасы
туралы М.Бекбергенов [13] арнайы зерттеулер жазып, өз еңбектерінде
жазушының шығармаларын терендей толық зерттеуді мақсат еткен. Мүсірепов
шығармашылығын толық зерттеген М.Бекбергеновтің Ғ.Мүсіреповтің прозасы
деген еңбегінде: Оянған өлке мен Жат қолында романдары берері мол,
тағылымы үлкен шығармалар ретінде қарастырылады.
Тағылым деген сөз бұл арада кең мағынада айтылып отыр. Оянған,
көркейген Қазақстан тарихы, егерде тіл бітіп сөйлей қалса, дәл Ғабит
Мүсірепов романдарындағыдай тілде сөйлер еді [13, 85б.] деп жазушының
роман - дилогиясында ел тарихының маңызды кезеңдерін көркемдегенін айтады.
М.Бекбергенов академик - жазушының прозасына әдеби - тарихи талдау жасаған
алғаш ғалым.
А.Ибраеваның Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке, Жат қолында роман-
дилогиясының шығармашылық тарихы [14] атты кандидаттық диссертациясы оның
роман-дилогиясының жазылу тарихын зерттеген еңбек болды. А.Ибраева
кандидаттық диссертациясында қаламгердің шығарманы жазу барысында мұрағат
құжаттарымен қыруар жұмыс жасағанын, осы кезеңге қатысты ғылыми еңбектерді
қарағанын жазады. Автор: Өндіріс өмірін жан-жақты меңгеру үшін жазушы
История горной техники, Горное спасательное дело, Карагандинское
угольное месторождение деп аталатын еңбектерді оқып зерттеп, олардан
шығармаға қажет болар-ау деген тұстарын қысқаша конспектіледі. Шахта
құрылысы, ондағы әртүрлі атаулар, солардың қазақша баламасы бәрін жазушы
жіпке тізгендей етіп қағазға түсірген. Сан алуан суреттер, схемалар,
диаграммалар, цифрлар, тау-кен пародаларының аттары, техникалық
терминдердің барлығын жазушы қойын дәптеріне көшірген. Дәптер беті сондай-
ақ, Москвадағы тау - кен департаменті архиві, Алматы мемлекеттік архиві,
Ақмола архиві материалдарымен толды [13, 15] деп Мүсіреповтің зерттеушілік
методологиясын аша түседі.
С.Әшімханова жазушының шығармашылығы жайлы орыс тілінде докторлық
диссертация қорғаған. Ол Мир Ғабита Мусрепова [15] атты монографиясында
қаламгердің шығармашылығының ерекшеліктері мен құндылығын зерттеген
еңбегінде: Ғабит Мүсіреповтің шығармашылық қабілетін үғынуға ұмтылу аса
қажеттілікті тудырады. Ғ.Мүсіреповтің көптеген тілдерге аударылған
туындыларын дүниежүзілік мәдени контекстен ажыратуға болмайды. Ол көркемсөз
зергері, монтаждық қиыстырулардың виртуозды шебері ретінде суреткершілік
әлемнің жаңа қырларының көшбастаушысы болды, [15, 37] дейді зерттеуші.
Ғ.Мүсіреповті зерттеудің жинақталған көрінісін Хасен Әдібаевтың Талант,
талғам, тағдыр [16] кітабынан байқауға болады.
Бұдан басқа, қазақ прозасы, қазақ романдары туралы жазылған М.Қаратаев,
Т.Нұртазин, М.Базарбаев, Р.Бердібай, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали,
М.Атымов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Т.Кәкішев, Б.Шалабаев еңбектерінде
Ғ.Мүсірепов романдары, прозасы әдеби даму арқауында сөз болады.
Аталған еңбектерде Ғ.Мүсірепов шығармашылығы әр қырынан зерттелді. Оның
суреткерлік шеберлігі, өмір шындығын нанымды бере білетін ерекшелігі,
оқиғаларды іріктеуі, тіл байлығы тұрғысынан сөз еткен. Р.Нұрғалидың Қазақ
әдебиетінің алтын ғасыры атты кітабында: Әдебиет тарихында Ғабит есімі
Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтар, Сәбиттермен қатар аталады. Бұлар –
өнеріміздегі жаңа арналардың көш бастаушылары. Әрине үлкен жазушы, кемел
суреткер болу – бақыт, ал көшбасылық одан да зор абырой. Қазақ жаңа
әдебиетінің ірге тасын қалау миссиясы осы алыптарға бұйырды, [17, 56] деп
жазылған.
Бір кереметі, суреткер халқына жаңа шығармадан еш кем түспейтін және
бір туындысын, ғажайып творчестволық лабораториясын сыйлап кетті. Ол –
бүгіндер жұртшылық назары қатты ауған басылым – Ғабеңнің Күнделік атты
кітабы., оның негізгі жазушының Таныс қыз атты кітабына кірген болатын
[18 ].
Күнделік кітабында ұлы жүректен құйылған сөздердің өз Ғақлиясы бар.
Және қандай Ғақлия ол! Көзің түскен жеріне қадала қалатын, бас алдырмай
оқитын бұл қара сөзге көшірілген жыр тебіренісінің өзекті тақырыбы тағы
да сол қазақ қауымының болмысы, келешек тірлігі туралы сыршыл, парасатшыл
жанның әңгіме-дүкені, еркін ойлары, тапқыр түйіндері, сыншылдық озғын
пікірлері, өсиет-толғамдары болады.
Сөз зергерін жоқтайтын кезіміз аз емес. Әсіресе, қазіргі қазақ тілінің
үстемдігі үшін жанталас күрес барысында. Құқы сөз жүзінде таудай, іс
жүзінде тоқымдай мемлекеттік тіліміздің бағы әлі күнге жанбай тұрған
қазіргі жағдайда, – атышулы: Ана тілін анамыздай қорғайық, Авгийдің ат
қорасынан бастайық атты мақалалар авторының исі қазақты, барша елді аузына
қарататын шешуші сөзі ара-тұра жетіңкіремейтіні қабырғаңа бататыны рас...
[19 ]
Ендеше, тілімізді ұлы жазушыша аялай білейік дегіміз келеді. Ғабит
Мүсіреповтей таудан аққан бұлақтай мөлдіретіп жазу, әрине, қиын. Бірақ одан
жазу-сызуларымызға қатаң жауапкершілікпен қарауға, тілімізді қастерлеп
құрметтеуге, ана сүтіндей ардақтауға үйрене аламыз және үйренуге
міндеттіміз де.
Ғабит Мүсірепов шығармаларына үңілген сайын замана зәрулігімен
байланысты проблемаларды суыртпақтап атай беруге болады. Жазушы үшін
шығармасының өміршеңдігінен артық дүниеде не керек? Тілімізді, ділімізді,
келер дәуірлерде, туар заманаларда да амандап қалсақ, Ғабит Мүсіреповтей
сөз ұстасының мұрасы талай қағаз мұхитынан Алатаудай асқақтап, кейінгі
нәсілдерді, болашақ ұрпақтарды өнер сұлулығының небір мәйегімен
тамсандыратынында шәк бар ма?!
Ғ.Мүсірепов мұрасының бір саласы көркемдік-эстетикалық ойлар. Ол
профессионал сыншы да, көп әдебиетшінің бірі де емес. Соған қарамастан
Ғабит Мүсірепов әдеби процесті терең саралаған профессионал жазушы ретінде
көріне білді. Оның бұл саладағы еңбектері Суреткер парызы [20] кітабында
топталып берілді. Оның осы сан салалы еңбегінің маңыздылығын айта келіп,
белгілі әдебиет сыншысы С.Әшімбаев... Көп жылдардағы сыни еңбектері мен
әңгіме, очерк, новеллаларын айтпағанда тек Оянған өлке, Ұлпан, Жат
қолында, сынды көркем де мазмұнды еңбектерін талдай отырып даусыз
тұжырымға келесің – Ғ.Мүсірепов - қазақ әдебиетінің классигі [21], деп ой
қорытады.
Ұзақ жылдар бойы қазақ кеңес әдебиетінің дамуына бір кісідей еңбек
еткен жазушы қазақ әдебиетінің ірілі уақты барлық шараларына араласты.
Сексенінші жылдары сол кезеңдегі жазушылар Одағының басшысы Олжас
Сүлейменовтің бастамасымен құрылған ағалар алқасы жұмыс істей бастады. Оның
құрамына Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мүстафин, М.Қаратаев, Ә.Әбішев, Д.Снегин, З.Сәмеди,
Ә.Сәрсенбаев, Ә.Шәріпов сынды айтулы қаламгерлер, дара да дана тұлғалар
енді. Олар сол кезеңдегі әдебиетіміздің өресінің биіктеп, әлемдік деңгейге
көтерілуіне еселі үлес қосты. Осы ұйымның әдеби хатшысы болған жазушы Сәбит
Досанов қаламгердің жүз он жылдығына арнаған Аты аңызға айналған суреткер
атты естелігінде [22] Ғабит Мүсіреповтің қазақ әдебиеті тарихына қосқан
үлесін айта келіп, оның қазақ әдебиеті, қазақ мәдениеті, қазақ халқы үшін
қиын сәттерде, өз өміріне қауып төніп тұрғанда жасаған үш көзсіз ерлігін
былайша сөз етеді:
Шілденің шіліңгір ыстығы – тәнді, саясаттың аңызақ аптабы жанды
шыжғырып тұрған әйгілі 1932 жыл. Күнмен бірге Ғабит Мүсіреповтің де жүрегі
жанып тұр. Көңіл нала, жаны жара жазушы көп ойланып, көп толғанды. Аштықтың
қанды шеңгелі бүріп, қан қақсаған халқына ара түсуге бекінген ол жазу
үстеліне отырды. Сол күні шілде айының бірінші жұлдызында дүниеге келген
Бесеудің хаты араға бірер күн салып өлкелік партия комитетінің бірінші
хатшысы Голощекиннің алдынан бір-ақ шықты. Оның бір данасы Кремльдегі күн
көсем атанған Мәскеудегі мұртты патша – Сталинге де жеткен еді.
Қазақ зиялыларының ашынғаннан шыққан ащы дауысын елдің бірінші
басшылары өшпенділіктің қара қазанында бұрқ-сарқ қайнаған кекпен қабылдады.
Оқты көз, отты сөзді үнсіздік соңы сол хаттың негізгі авторы – жазушы Ғабит
Мүсіреповті қыстың көзі қырауда қиян шеттегі Қостанайдың алыс бір
түкпіріндегі Аманкелді ауданына ұзақ мерзімді іссапарга жіберумен аяқталды.
Мылтықсыз майданда бет пердесі сыпырылған биліктің ондағы ойы бесенеден
белгілі болатын. Оның берісі – аштан қырылып жатқан халықтың ортасына
айдап салған айшылық, алыс сапар тентек жазушыны тезге салып тәубесіне
келтірсін, әрісі өзі де сол аштармен бірге өлмесе, өмірем қапсын еді.
Құдай сақтап, қазақтың бағына бұл азапты да ауыр, қиын да қатерлі сапардан
ол Алматыға аман-сау оралды.
Бұл жазушы Ғабит Мүсіреповтің өзінің саналы ғұмырындағы халқы үшін
жасаған бірінші ерлігі еді.
Сөйткен қайран Ғабең арада бес жыл өткенде басын бәйгеге екінші рет
тікті. Бұл оқиға былай болып еді.
Жақсылардың басын жалмаған әйгілі 1937 жыл. Өлкелік партия комитетінде
халық жауы Бейімбет Майлин жайлы жиын өтіп жатты. Жиынды басқарып отырған
биік билік иесі:
– Жазушы неге үндемейді? Бұл мәселедегі Мүсіреповтің пікірін білейік, –
дейді.
Орнынан тұрып, ырғала басып биік мінбеге көтерілген Ғабит Мүсірепов зал
толы халыққа қыдырта көз тастап алды да, былай деді:
– Тарихтың тар кезеңінде жазушы үнсіз кала алмайды. Бейімбет жау болса,
мен де – жаумын!
Бұл ерлік те қымбатқа түсті. Өлкелік партия комитетінің жауапты
қызметкері Ғабит Мүсірепов жұмыстан қуылып, партбилеттен айырылды.
Жазушының үшінші ерлігі туралы сыншы былайша ой шертеді...
Бұл оқиға 1985 жылдың 28 желтоқсанында болған еді. Ғабең қалам ұстауға
халі болмағандықтан, көңілін сұрауға ауруханаға келе қалған Әлжаппар Әбішев
пен Мұхтар Мағауинге айтып жаздырған сол соңғы хат – соңғы ерліктегі сом
алтын сөз, ақырет сапарына аттанып бара жатқан сәттегі ақырғы тілек мынау:
Туған елге соңғы сөз. Кешегі өткен Ғабиден досқа енді екі жыл жүрсек
жетпей ме дегенім бар еді. Сол мөлшерім мөлшер екен. Қойны суық қасиетті
қара жер құшағына, міне, мен де кеткелі жатырмын.
Үмітпен, күреспен, сеніммен өткізген ұзақ ғұмырымды қорыта қарасам,
куанышым да ренішім де мол екен. Жаңа қазақ мемлекетінің биік туы менің көз
алдымда көтерілді. Бүгінде күллі әлем назары ауған іргелі елге айналдық,
бірақ әдебиет пен өнер ұлы болмаған жағдайда ұлт ұлы болып есептелмейтінін
ұмытпайықшы. Жан сүйсінтер бірлік жоқ жерде, саналы тірлік те жоқ. Кейде
мыстың – алтынға, қыранның қарғаға телініп жататыны – осының кесірі. Үлкен
өнердің үлкен таза мінезі болуға керек. Өзім іргетасын қаласқан қазақтың
ата әдебиеті атынан өтінемін: мені соңғы сапарға шығарып саларда осы ақтық
тілегімді еске алыңдаршы...
Ал қасиетті елім, жерім, қиыспас дос-жаран, ағайын-туыс, сәулелі жас
ұрпақ, хош, хош болыңдар!.
Бұл өзінің бүкіл саналы ғұмырында қара басының емес, халқының қамын
ойлап өткен, ұлттың рухын көтерген сұңғыла суреткер Ғабит Мүсіреповтің
үшінші – ең соңғы ерлігі болатын.
Сол күні қазақ халқы Ғабит Мүсіреповпен ғана емес, небір сын сағаттарда
мықтылардан ықпаған, соңғы демі бітер сәтте де ерлік туын жықпаған алыптар
тобының ең соңғы өкілімен қоштасып еді... [22]
Біз бұл естелікті толық беріп отырғанымыз ұлы жазушының халқы үшін
жасаған ерлігін ұрпақ есінде қалдырғанды жөн көрдік.
Қазақ әдебиетіне алпыс жылдай еселі еңбегімен мол үлес қосқан ұлы
жазушы 1985 жылдың 28 желтоқсанында өмірден озды.
Өзінің шығармашылық лабораториясы туралы сыр шерте келіп, 1953 жылы
бітірген Оянған өлкенің бірінші кітабынан кейін оның жалғасы Жат
қолынданы жазу үшін отыз жыл үзіліс жасағаның, әбден пісіп тұрған
туындысын аяқтай алмай, әр түрлі себептермен ұзақ уақытқа созғаның былайша
түсіндіреді. Үлкен биікке көтерілген қазақ әдебиеті одақ көлемінде әдейі
төмендетілді, оның жетістіктері ескерілмеді. Тіпті Лениндік сыйлыққа ие
болған Мұқтар Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясын әдебиет сыншысы
А.Марченко даттап Литературная газетада мақала жазды, соған да әдебиет
институты мен жазушылар одағы үнсіз қалды. Қазақ әдебиетінің жетістіктері
орыс әдебииетінің ықпалы мен әсерінен деген пікір қалыптасты. Соған
байланысты даяр тұрған үлкен дүниені кейінге қалдырып ұсақ әңгіме, новелла
мен драматургияға қайта оралғанын, өз қалпына тек жетпісінші жылдардың
аяғында ғана келіп, алдымен Кездеспей кеткен бір бейне повесін, жазып,
дайындық ретінде Ұлпан атты романға барғаның содан кейін барып өзінің ең
соңғы кесек туындысын – Жат қолында романың жазғанын айтады. Әрі
шығарманы, әр түрлі мерзімде жазғанын былайша еске алады:
Ұлпаннан кейін той тойлап жүрмін. Оянған өлкенің екінші кітабы...
Өз басым өз үстелімнен басқа жерде жаза алмаймын. Белгілі уақытта жаза
алмаймын, телефоннан кейін екі сағат, арыздан соң бес сағат...
Қозы-Көрпешті – 15 күн, Ақан серіні – 12 күн, Оянған өлкені – 8
ай, Ұлпанды – екі ай, Қазақ солдатын – 45 күн, Кездеспей кеткен бір
бейнені бір ай жаздым. Уақытымның көбі жазуға әзірлікке, ойлануға кетеді.
Қайырғалимен үш ай отырдым.
Оянған өлкеде бір жарым жыл тақырыпты төңіректеп жүрдім. Қарағандыға
бес-алты рет бардым. Әр нәрсеге әркімнің көзімен қарадым, Көк өзек Ушаков
үшін не, Игілік үшін не, көлікші үшін не?..[23]
Осылайша әбден пісіріп, ой қорытып барып кіріскен шығармасын отыз жылға
созып, жалғасын тек қана 1984 жылы шығарғаның ашып айтпайды, ол кезде
айтуға да мүмкіндігі болмағанға ұқсайды.
Алайда Оянған өлкеден басталып Жат қолындаға жалғасқан шығармалар
шоғырында жазушы қазақ жұмысшысын табуының қалыптасуы ғана емес ұлтық
сананың өсуін де сом тұлғалы соны бейнелер арқылы өзіне тән сұңғылалықпен
суреттеп бере алды.
1.2 Оянған өлке – Ғабит Мүсірепов прозасының жаңа қыры
1952 жыл. Өзінің елу жасқа толған мүшелтойын Ғабит Мүсірепов жаңа
романын бітіргенімен атап өтті. Творчестволық жолындағы осындай кезеңдерді
сүбелі еңбекпен қарсы алу сыбағасы – сирек суреткерлерге тағдыр-талайы
сыйлайтын зор бақыт. Әдебиет және искусство журналының 1952 жылғы 1 – 5
және 10 – 12 сандарында жарияланған роман, міне сол, Оянған өлке болатын.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы марғау-мимырт
тіршілікке өндіріс ошақтарының лебі ене бастады. Патшалық Россияның
Рязанов, Ушаков сияқты алпауыттары иен сахарадағы сутегін байлықты
айдаһардың обырлығымен жұтып, өздерінің дәулет-қазынасын арттыра түсті.
Тиын беріп, сом алатын капиталистік өндіріс орын тепкен жерде жұмысшы табы
да біртіндеп пайда болады, дамиды, қалыптасады, әрі түптің түбінде
әлеуметтік зор күшке айналады. Қазақ жері мен халқының тарихындағы, міне,
осындай кезеңді барлық күрделілігімен, барлық тартысымен, барлық шындығымен
көрсететін Оянған өлке романы 1953 жылы жарыққа шықты. Шығарма оқырман
қауымның да, әдеби-көркем сынның да жоғары бағасына бірауыздан ие болып,
қазақ прозасының ырысына айналған шоң туынды ретінде дүркін-дүркін
жарияланып, кеңінен танымал болды. Сонымен қатар, бұл жазушының
творчестволық жоспарындағы роман-эпопеяның бірінші кітабы болатын.
Ал, роман-эпопеяның екінші кітабы – Жат қолында – романы арада отыз
жыл өткен соң, 1984 жылы шығып, оқырмандар қолына тиді. Сонымен көп жылға
созылған тынымсыз еңбек баянды аяқталып, қазақ совет әдебиетінің бәсіре-
еншісіне тағы да бір роман-эпопея келіп қосылды.
Оянған өлке Ғ.Мүсіреповтің әңгіме, очерк, фельетон жанрлары,
лирикалық мен формасында жазылган Қазақ солдаты сияқты іргелі романы,
драматургия саласындағы құнарлы табыстарынан кейін қолға алынды. Өзіне
дейінгі Абай жолы арқылы көрінген М.Әуезовтің ұлттық қара сөз өнеріндегі
өзгеше сорабы, мүлде тың, жаңашыл көркемдік жетістіктері нысаналы сабақ,
тамыры терең дәстүр сүрлеуін әкелумен бірге үзеңгілес серіктері үшін тарихи
тақырып саласындағы ізденістерге жол көрсетсе де, қиялап келмесе, шыңына
жеткізбес құбылыс еді. Тегінде Ғ.Мүсірепов М.Әуезовпен эпикалық ауқым,
психологиялық тереңдік, соны композициялық құрылым, ешкімге ұқсамас тамаша
юмористік дарыны арқылы заңды түрде үндесіп әрі оқшауланып жатса, Оянған
өлкеде Абай жолындағы сахара тұрмысының салтанатты сәніне қарама-қайшы
алынғандай, сондағы кедей-жатақтар күн көрісін арнайы бөлектеп, ұйқыдағы
далаға бейтаныс дүрбелең әкелген өндіріс қажеттілігімен, жұмысшы кәсібінің
түйін салып, бой бекіту әрекеттерімен салалас суреттеу бар.
М.Әуезов романындағы үстем күш өкілдерінің ит жарыс тартысы Оянған
өлкеде Игілік би мен Жұман бай арасындағы бітімге келмес, терең ордай,
қайтусыз қақтығыстарды бедерлеу жүлгелерінен шебер көрініс тапқан. Абай
жолында бұл ыңғайдағы қоғамдық тарихи коллизия шежірелік ретпен, буыннан
буын алмаса, ұзақ кезеңдерге созыла, мираскерлік тұрғыларынан мол
нанымдылықпен өрнектелсе, Оянған өлкеде осы тартымдық типтік көрінісі
Игілік-Жұман арасындағы кереғар күндестік, көзсіз бақталастық оқиғалары
арқылы ықшам да сенімді баяндалады.
Ғ.Мүсірепов суреттейтін ресми-әкімшілік орындардан сәл шалғай жатқан
Қарағанды өңіріндегі феодалдық тұрмыс-салт сипаттарын елестету үшін түп
бейнелері болғанмен, басым түрде шығармашылық қиялға еркіндік беретін
романда Алтай-Қарпықтағы бір-бірінен тайсалмас, ымыраға жоқ екі байдың
аяусыз қырқысын алумен шектелу орынды қадам есепті. Жаңаға ұмтылудың бір
нышаны предметтік-бейнелеу жүйесінен басқа, осындай оқиға, сюжеттік
желілерді орайластыру жобасынан көрініс береді. Шығармада суреттелетін
кезең – шырыны бұзылмаған дала ғұрпына тұнып тұрған, негізінен малшылық
кәсіптен күнелткен дербестігі мол дәуір емес, қазақ даласында Нілді,
Ақбұйрат, Жезқазған, Гүлшат, Балқаш, Қарағанды кендерінде орыс, ағылшын
алпауыттары пайда шеңгелін сала бастаған суыт мезгіл. Феодализм дәстүрі мен
алғашқы капитализм үрдістерінің бой тасалап келіп, ен жайыла түскен үнсіз
арбасуы өріс алған шақта қаламгердің реалистік назары бай мен бай емес, бай
мен кедей, жұмысшы мен өндіріс иелері арасындағы таусылмас қақтығыстарға
ауған. Өркеуде, шешен, батыр, айлалы, қатігез Құнанбайлар дәуірі көне
тартып, қулығы мен екі жүзділігі, жұмысқылығы басым жорға Игіліктердің
заманы төбе көрсеткен тұс. Күреңкөз қожа, Жұмабек төре, Боздақ би сияқты
Игілік айналасындағы адамдар да өздерінің атақ, лауазымдарына сәйкес
биіктен түсіп, даланың шөбі мен малын ақша, алтынға айналдыра бастайтын
қалтасы қалың, есебі мықты бас бидің ығында жүріп, сөзін сөйлеуге, күйін
күйттеуге ғана ойысқан. Баласы Ордабайды болыс қойдырған, кен ашушы Попов,
Рязанов, Ушаков тәрізді орыс капиталистерімен тамыр басысқан, сол заманның
материалды-техникалық әлеміндегі жаңалық атаулыға құлағы турік, ынташыл,
қиырдан ойлайтын Игілік былай Қарағанда осал жанды өз емес, туысы,
Қарабайдың сараңдығын бойына асыра сіңірген, күйгелек әрі беймаза, іші тар,
шолақ түйсікті, дүниеқор, іліп алар бір қасиеті жоқ Жұман байды алып та,
шалып та жығып отырады. Ғ.Мүсірепов Игілік тұлғасын әр қырынан, көтере
сипаттаусыз, нақты мінездік штрихтармен жан-жақты реалистік нақыштар арқылы
суреттесе, Алтай-Қарпыққа мәлім тапал адам, мұқыл тырнақты саусақтары
келінің сабындай жұп-жуан, қылтанақ шығып көрмеген қасқа иегінен тағалы
ат тайып жығылғандай, етегін көтерместей біржола түйілген қабақты[3, 12]
Жұманның портреттік сипаттамасынан бастап, жүріс-тұрыс, іс-қылығына дейін
гротескілік сыңаймен, ернеуі іркілмес мол юмор өрнектерімен бейнелейді.
Жұманның прообразын фольклорлық дәстүрден іздесек, Қарабай тұлғасымен
тамырластықты байқаймыз. Қозы Көрпеш – Баян сұлу драмасының авторы өзі
терең көркемдік жинақтаудан өткізген трагикомедиалық кейіпкердің ұлттық
өмірдегі этнопсихологиялық орнын дәл аңғарып, жаңа шығармасындағы жаңа
мезгілдерге, жаңа жағдайларға қатысты ол бейненің тарихи-философиялық мәнін
толық аша түсуді міндет санаса керек. Қырсығып, қарсыласына алдымен қыр
көрсететін Жұман ылғи да ойсырай жеңіліп, жерге отырып қалады. Ашушаңдық,
ызақорлығы мен ақылсыздығынан жапа шегетін Жұманның елден ерек қараулығын
бедерлейтін нақты психологиялық детальдар жеткілікті.
Оянған өлкеде Ғ.Мүсірепов стилінің аналитикалық психологизмінен гөрі
синтетикалық психологизмге оңтайлылығы шығарманың ауқымды идеялық мақсаты
мен кең эпикалық құлашына сай. Қаламгердің дара қолтаңбасы да, ол кездегі
қазақ прозасының негізгі дәстүрі де әлеуметтік-психологиялық талдау
өнерінің орнын, оқиғалар мен құбылыстарды суреттеудің драмалық кернеуімен
толтыруға арқа сүйейтін. Сюжет қоюлығы, қоғамдық-саяси тартыстар шымырлығы,
баяндау құрылымындағы динамизм Ғ.Мүсірепов психологизмінің арнайы тілектен
емес, шығармашылық қажеттіліктен туған, жарқылдағы жоқ, көп сырын ішіне
бүккен, әсерлі, серпінді, лаконизмге бейім астарлы сипаттарын айғақтамақ.
Суреткердің бір ендікпен шектелмейтін, қарымы кең, сергек те зерделі
назарын сан алуан фабулалық, сезім-күйлік шақтардан аңғару қиын емес.
Мәселен, романда жағымды тұрғыдан, парасат, зиялылық сапаларымен әр тұста
таныла түсетін талайы қиын Көпей бәйбішенің ессіз де болса ері, күйгелек
Жұманның қамы үшін сыйлас қайнысы, зымиян Игілікпен жасырын келіссөз
жүргізетін мезетінде шын ұнамдылық қырлары көрініс береріне күмән жоқ.
Алайда жалшы Күлше бай құрбысынан түңілгендей күй кешеді. Кедей-кепшікке
әшейінде қайырымды Көпей ең алдымен Жұман абыройы мен дәулетінің шашылмауын
көздейтіндей. Жарлы-жақыбайдың жазықсыз сойылға ұрынуы (Жабай – жылтыр Омар
оқиғасы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz