Газет тілінің ерекшелігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Слам Толхын
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Газет тілінің ерекшелігі
050117- Қазақ тілі мен әдебиеті
оқытудың
түрі: күндізгі
Ғылыми
жетекшісі: аға оқ.
Қайырбекова И.С.
Ғылыми сарапшы:
жоғары санатты
мұғалім
Сүлейменова Ш.Қ.
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні: ____________
№___ хаттама
кафедра меңгерушісі:_______________ф.к.ғ., доц. Шапауов Ә.Қ.
Қорғайтын күні:________________
Бағасы : ___________
Көкшетау-2011
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Слам Толхын
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Газет тілінің ерекшелігі
Мамандығы: 050117- Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: Слам Толхын
Ғылыми жетекшісі: аға оқ.
Қайырбекова И.С.
Көкшетау-2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
1.НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Газет тілінің ерекшелігі.
1.1.Публистикалық стильдің
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ..7-13
1.2.Газет тілінің лексикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..14-35
1.3.Газет стилінің грамматикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .3 6-
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде тілдік жүйені тілдің
коммуникативтік қызметі, тіл мен адам факторы, тіл мен қоғам арасындағы
байланыс тұрғысынан қарастыруға ерекше назар аударылып отыр. Тіл білімінде
газет тіліне, оның жанрлық-стильдік ерекшеліктеріне көптеген зерттеулер
жасалды. Академик Р.Сыздық, Б.Әбілқасымов, С. Исаев, М.Серғалиев,
А.Алдашева, Н.Уәлиев, Б.Момынова, О.Бүркітов,
Ш. Мажитаева т.б. көптеген зерттеушілер газет тілінің стилі мен оның
жазба әдеби тіл ретінде ерекшеліктерін талдап көрсетті.
Алайда,тіл білімі ғылымында газеттің өзіндік ерекшелігін зерттеу
жұмыстарының көп болғанына қарамастан, нақты шағын жанрдың мағыналық,
құрылымдық сипаты, оның даму заңдылықтары мен тілі өз алдына ғылыми
зерттеудің нысаны болмаған еді. Сол себепті шағын жанр тілінің семантикасы
мен лексикасы мәселесі түбегейлі қарауды қажет етеді. Осы құбылыстарды тіл
жүйесіндегі коммуникативті негіздегі жүйелі лингвистикалық заңдылықтар
ретінде анықтау және сипаттау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің өзектілігін бірнеше факторлармен көрсетуге болады:
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері заманауи әлеуметтік ақпараттың көп
түрлілігіне орай, газеттің жанрлық жүйесі едәуір өзгерістерге ұшырады.
Солардың ішінде жылдам ақпарат берудің көзі болып саналатын газеттегі шағын
жанрларды анықтап, оларды жан-жақты, лингвистикалық тұрғыда зерттеудің
қажеттігі туындайды;
Басылым бетіндегі мәтіндер бүгінгі жаңа ақпараттық дәуірде түрлі
мағыналық өзгерістерге ұшырап әрі дамып отыр. Солардың бірі ретінде шағын
жанр мәтінінің мағыналық еркшеліктерін де қайта анықтау қажет. Сонда ғана
газеттегі шағын жанрдың стильдік сипатын анықтауға мүмкіндік жасалады;
Газет материалдарының өз оқырмандарының тілдік құзіреттілігін
қалыптастыруға көп ықпал ететіні белгілі. Газеттегі шағын жанрлардың
оқырмандарымен тығыз ара қатынасының болуы оларды өздігінен ойлауға,
мәселені түйсіне алуға үйретері және осы негізде стиль–жанр–мәтін
лингвостилистикалық парадигмасының да рөлін нақтылай түсері анық.
Газет жанры тілінің стилі мен оның жазба әдеби тіл ретіндегі
ерекшеліктерін талдап көрсету барысында газет публицистикасы деп аталатын
жанрдың көп қырлылығы анықталды. Әсіресе, газеттегі шағын жанрдың түрлерін
анықтап, олардың өзіндік стиль ерекшеліктеріне, мағыналық-құрылымдық сипаты
мен толығуына, көркемдік ерекшеліктері мен лексикалық сипатына кешенді
талдау жасаудың қажет екені дәлелденді.
Соңғы жылдары филологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарына шағын жанр
ұғымы енгізіліп, оның публицистикалық стильдің құрамына кіретіні анықталды.
Шағын жанрдың өзіне тән ерекшеліктері – олардың көлемінің шағын болуымен
қатар, жылдам ақпарат беру екендігі жұмыс барысында нақты дәлелденіп,
шағын жанр мәтіндеріне лингвистикалық талдау жасалды.
Газеттегі шағын жанрлар тілін лингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда,
ондағы ең басты мәселе коммуникация, яғни тіл арқылы байланыс, қарым-
қатынас жасау екендігіне орай,стиль-жанр-мәтін атты лингвостилистикалық
парадигманы зерттеуге тура келеді. Сондықтан да публицистикалық стильде
жазылған шағын жанр мәтіндерінің тілін зерттеу жалпы лингвистикалық
стилистиканы зерттеу мәселесіне толық сәйкес келеді.
Зерттеу барысында газеттегі шағын жанр тілінің қызмет аясы мен
стильдік ерекшеліктері анықталды. Сонымен қатар, шағын жанр тіліндегі стиль
жасаушы факторлары көрсетілді.
Зерттеудің нысаны ақпараттанудың басты көзі мен құралы болып табылатын
– газет мәтіндерінің тілі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты-газет
тілінің өзіндік ерекшелігін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін диплом
жұмысына мынадай міндеттер қойылды:
-қазіргі тіл білімінде публистикалық стильдің қарастырылуы (стильдің
жалпы сипаттамасы).
-газет тілі және ондағы шағын жанрлардың алатын орны.
-газеттегі шағын жанр тілінің қызмет аясы мен стильдік сипаты;
-газет тілінің лексикалық ерекшелігін (неологизм, кірме сөз, термин,
фразеологизмдер) көрсету;
-газет стилінің грамматикалық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында газет тілінің өзіндік
ерекшеліктері, стиль түрлері мен берілу жолдары алғаш рет жүйелі түрде
топтастырылып, жаңа мағыналық қырынан танылды. Зерттеу жұмысының барысында
төмендегідей тұжырымдар жасалды:
– ақпарат берудің жаңа көзі ретінде мерзімді баспасөз жанрларына
шағын жанр түрі болатыны анықталды;
– газеттегі шағын жанрлар жылдам ақпарат берудегі өзіндік ерекшелігі
бар тілдік бірлік екендігі анықталды;
– газеттегі шағын жанрлардың стильдік ерекшеліктері талданып, оның
орындылық, дұрыстық, нақтылық пен қарапайымдылық, әсерлілік сияқты
коммуникативтік белгілерінің дамығандығы тұжырымдалды;
– газеттегі шағын жанрларда да публицистикалық образдың жасалатыны
және образ-фактінің дүниетанымдық фактілер сипатында келетіні
көрсетілді;
– газеттегі шағын жанрлар жаңа қолданыстарды таратушы және
тұрақтандырушы кеңістік ретінде танылды;
– газеттегі шағын жанрлар публицистикалық қорды толықтыруға өзіндік
ықпалы бар бірлік ретінде анықталды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысының барысында
қазақ тіл білімінің өкілдері Р. Сыздық, Б. Әбілқасымов, С. Исаев, М.
Балақаев, М. Серғалиев, Ш.Сарыбаев, Н.Уәли, А.Алдашева, Б. Момынова, О.
Бүркітов, Ш. Мажитаева т.б., орыс тіл білімінде В.Виноградов, Г. Солганик,
Г. Винокур, В. Костомаров, Л. Щерба, А. Гвоздев, Б. Головин т.б. көптеген
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен тұжырымдары әдіснамалық
негіз етіп алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеуде сипаттамалы түрде талдау
жасау, тілдік материалдарды жинақтау, топтастыру, жүйелеу, баяндау,
қорытындылау әдіс-тәсілдері қолданылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысы жалпы тіл
жүйесінің, оның ішінде шағын жанрлардың лексикалық, грамматикалық және
стилистикалық құрылымы мен олардың өзектілігі жөнінде бүгінге дейін
жинақталған ғылыми еңбектерді тұжырымдайтын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде жүргізілетін Қазақ тілінің стилистикасы, Мәтін
лингвистикасы, Сөз мәдениеті, Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
курстарына қосымша ретінде, сондай-ақ аталған пәндерден оқулық, оқу-
әдістемелік құралдарын жазуда көмекші материал ретінде пайдалануға
болады.
Негізгі бөлім
1.Газет тілінің ерекшелігі
1.1.Публистикалық стильдің қарастырылуы
. Публицистикалық стильдің шығармалары бір тілде сөйлейтін адамдардың
жас ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне, наным-сенімдеріне қарамастан,
сол қоғам немесе аумақ мүшелерінің бәріне ортақ болып келеді.
Публицистика сөзінің шетел тілдерінен орыс тіліне ауысып, көпшілік
деген мағынаға ұқсас екенін ескерсек, бұл стильдің аталуы да, ақылға
қонымды келеді, себебі бұл стильде жазылып немесе айтылатын еңбектер,
шынында, көпшілік қауымға арналады. Публицистикалық еңбектердің
патриоттық ықпалы басым болып отырады. Қоғамдық-саяси әдебиеттің,
бұқаралық ақпарат құралдарының, көпшілікке арналған мәжілістердегі,
жиналыстардағы баяндамалар мен жарыссөздердің стилі публицистикалық
стиль деп аталады. Ғалым М.Серғалиев бұқаралық ақпарат құралдарын үшке
бөліп қарастырады: визуальдық (мерзімді баспасөз), аудиальдық (радио)
және аудиовизуальдық (телевизия, деректі кино) әрі олардың өздеріне
тән белгілерін анықтаған:
-ақпараттық (әр түрлі фактілер мен хабарларды жеткізу);
-түсініктеме-баға берушілік (деректер көбінесе түсініктемемен,
талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп отырады);
-танымдық-ағартушылық (мәдени, тарихи және ғылыми материалдарды
жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, оқырмандардың, көрермендердің білім
қорын толықтырып отырады);
-ықпал ету қызметі (БАҚ үшінші өкімет деп атау орын алып жүр) [1, 25].
Сөйтіп, визуальды хабарларды көрермендер қабылдаса, аудиальдық хабарларды
тыңдармандар қабылдайды, ал аудиовизуальдық хабарлардың адресаттары
көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып келеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшеліктеріне байланысты ол
хабарлардың тілдік ерекшеліктері де әр түрлі болады. Публицистикалық
стильдің негізгі газет тілі деп есептеледі. Ақпарат құралдарының ішінде
бәрінен бұрын пайда болғаны – газет, яғни радио мен телевизия өмірге келмей
тұрған кезде –ақ көпшілік қауым газетті молынан пайдаланды. Сондықтан, бір
жағынан, газетте материалдарды беру, екіншіден, сол материалдарды
оқырмандарға лайықтау, редакциялап деген сияқты, талай өңдеуден өткізу
тәжірбиесі болатыны белгілі.
Газет тілінің маңызын мына жайлардан байқауға болады:
-жаңалықтарды, тың ақпараттарды халыққа тез жеткізуді басты нысана
етеді;
-болып жатқан оқиғаларға түсініктеме береді;
әлдебір пікірдің шыңдығына оқырманның көзін жеткізе дәлелдейді және
оқырманнын оған деген сезімін оятып,қалыптастырады;
-оқырманды сол оқиғаға байланысты қимыл –әрекетке шақырады,
көпшіліктің көзқарасын қалыптастырады.
Газет тілі туралы ғалымдар мен жазушылардың түрлі ой-пікірлері бар.
Әлемдік деңгейде лингвистикалық стилистиканың негізін салушы Ш.Балли газет
тілі туралы: Өмірді танудың және миллиондарды олардың көздерінен тыс
дүниеде болып жатқан істерге тарта білудің өте сәтті формасы-дейді.
М.С.Шагинянның атап көрсеткеніндей, очерк – шындық әлеміне жазушының
белсенді саяхаты. Публицистикалық стиль саясат пен идеологияның барлық
саласында қызмет ететіндіктен, еліміздегі және одан шет жерлердегі
жаңалықтар мен оқиғаларға баға беру, халыққа ықпал ету сияқты өте маңызды
міндет атқаратындықтан, стильдің бұл түрінің аясы барынша кең. Басқа
стильдер сияқты, публицистикалық стильдің де экстралингвисликалық және
лингвистикалық ерекшеліктері немесе белгілері болады.
Экстралингвистикалық белгілері:
-хабардың толық қанды болуы;
-баяндаудың:
а)нақтылығы;
ә)фактографиялылығы;
б)логикалылығы;
в)ықшамдылығы;
г)экспрессивтілігі мен эмоциональдылығы;
ғ)қимыл-әрекетке итермелеуі.
Лингвистикалық белгілері:
- сөздердің үнемдеп қолданылуы;
- қалың оқырманға түсінікті болу мақсатында сөздердің ұтымды
пайдаланылуы ;
- қоғамдық-саяси лексика мен фразеологияның публицистикалық ыңғайда
кірістірілуі ;
- қажетті жерінде публицистикалық стильден басқа стильдердің тілдік
құралдарының жұмсалуы [1, 29].
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңі тұрғысынан қарайтын болсақ, бұқаралық
ақпарат құралдарының халық алдындағы міндеті орасан зор. Ол қоғам ішінде
жаңа сипаттағы әлеуметтік көзқарасты қалыптастырып, оны орнықтыруды мақсат
етеді. Коммуникацияның ең басты құралы – баспасөз тілі де, халық тілінің
сұрыптан өткен, әбден жетілген әдеби нормасы басшылыққа алуынуы тиіс. Қазақ
баспасөзінің негізгі міндеті мен бағытын анықтауда А. Байтұрсынұлының рөлі
ерекше. Ол қазақ баспасөзі қызметінің қаншалықты міндет арқалайтындығын
терең түсініп, газеттің қоғамдық қызметі туралы: Газет – жұртқа қызмет
ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп
көсемдері, оқығандары көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол
көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады,-деп атап көрсетеді [2, 54].
Бүгінгі бұқаралық ақпарат тілінің сипаты жайлы
Б.Момынованың: БАҚ тілі стильдік тармақтарға қойылатын
шектеуліктердің көбінен арылып, функционалды стильдерге тән формальды
қалыптың аясына сыя бермейтін жеке ағзаға айнала бастады. Бұл ағзаның өмір
сүруін қамтамасыз ететін түрлі ресурстар жеткілікті. БАҚ-қа деген сұраныс
деңгейі де жоғары деген ұстанымы – бүгінгі БАҚ тіліне берілген шынайы баға
[3,65б.].
Қазақ баспасөзінің тілі, қазақ баспасөзінің жүйесі мен құрылымы
жайлы мәселелер зерттеуші ғалымдар Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, М.Балақав,
Ы.Ысқақов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, М.
Серғалиев, Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде сөз болады. Мұнан басқа баспасөз тіліндегі функционалдық
стиль, терминология, тіл мәдениеті мәселелері қазақ ғалымдары Х.
Бекхожин, Б. Кенжебаев, Н. Қарашева, Ү. Субханбердина, А. Алдашева,
О. Бүркітов, Б. Момынова, Ш. Мажитаевалардың еңбектерінде әртұрғыда
зерттеліп келді.
Қазақ тіл білімінде соңғы кезде бұқаралық ақпарат құралдарының тіліне
біршама зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә. Әміров, Қ. Есенова, Г. Жұмашева, Ф.
Жақсыбаева, Г. Смағұлова, С. Қисымов, Р. Тұяқбаева, А. Мұсабекова, С.
Сапина, Н. Кенжебекова, Ә. Игенсартова, Н. Даулеткерееваның еңбектерін атап
өтуге болады.
Баспасөз жанрлары туралы сөз болғанда, ең алдымен, жанр дегеніміз не,
оның міндеті қандай деген сұрақтарды анықтап алу керек. Жанр дегеніміз –
белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарының
көріну, өмір сүру формасы. Нақты болмыс-құбылысты жазып, суреттеп айтып
берудің, оқиға, фактілерді көрсетудің ғылым белгілеген, жұрт таныған кескін-
пішіні болады және ол жанр деп аталады. Жанр сөзі бізге француз
тілінен енген, genre – орыс тіліне аударғанда, түр деген мағынаны
білдіреді. Қарапайым түсінікте жанр – түрлі оқиғаның, құбылыстың, шынайы
өмірдің түрлі жақтарының айрықша бейнесі жазушының, суретшінің, публицистің
шығармашылық құралы. О.С. Ахманова жанрды жағдайдың
нақтылы шарттарына байланысты жұмсауды мақсат еткен қолданыс тілінің түрі
деп көрсетеді [4, 86].
Жанрды таңдау нақты бір стильдегі немесе оның шағын түріндегі сөйлеу
субьектісі арқылы іске асырылады. Мәтінде қамтылатын мазмұн сол сөйлеу
субьектісі арқылы таңдалатын жанр түрінің заңдары бойынша сұрыпталады. Сол
себептен де әрбір функционалдық стильде жазылған мәтін белгілі бір жанрлық
түрлердің қалыптасу, я болмаса қолданылу дәстүрінің тарихын көрсетеді,
сонымен бірге адам қызметінің сол саладағы жағдаяттарға байланысты тілдік
тұлғалардың жұмсалу, бекітілу сапасын анықтайды. Осы тұрғыдан келгенде,
әрбір жанрлық түрге белгілі бір нақты құрылым, алдын ала айқындалып қойған
өзіндік қасиеттер тән болып келеді.
Газеттік-публицистикалық стиль әр түрлі жанрлармен беріледі. Газеттік-
публицистикалық стильдің жанрларын екі топқа бөлуге болады. Олар: таза
газеттік жанр – ақпараттық жанр және әсер ету функциясын атқаратын –
аналитикалық жанрлар. Баспасөзде пайдаланылатын жанрлар көп.
Т.Қожакеев оларды негізінен үш топқа бөледі: Бірінші топ – хабарлама
(информациялық) жанрлар. Бұған жататындар – заметка, есеп (отчет), сұхбат
(интервью) және репортаж. Екінші топ – талдамалы (аналитикалық) жанрлар.
Бұл топ корреспонденция, мақала, баспасөзге шолу, рецензиядан тұрады.
Үшінші топ – көркем публицистикалық жанрлар. Мұның құрамына фельетон,
памфлет, очерк, көркем публицистика енеді [5, 29].
Ғалым Н. Уәли баспасөз жанрларының тілі жайында Қазір бір ғана
бағдарламада ресми ақпарат, публицистикалық талдама, репортаж, комментарий,
сұхбат, очерк т.б. жанрларды кездестіруге болады. Осы жанрлардың сөз өрімі,
бедері әр алуан, - деді [6, 29].
Зерттеуші –ғалым Б. Момынова газеттің негізгі жанрлары ретінде
хабар (информация), шетелдік корреспонденция, есеп, үгіт-насихат
мақалалары, проблемалық мақала, очерк, сұхбат (интервью), репортаж,
фельетон, пікірді (рецензия) атайды. [2,65-68б]
Соңғы жылдары публицистика жанрында подстиль деген термин
қалыптасқан. Подстиль жайлы пікірлер әрқилы. Көптеген зерттеушілер газет
стилін журналистік әрекет сферасына қызмет ететін тіл қабаты деп есептеп,
оны газеттік-публицистикалық подстиль (газетно-публицистический подстиль)
деп атап, публицистикалық стильдің құрамына кіргізеді. Ал, академик М.
Серғалиев подстиль терминін шағын стиль деп аударуды ұсынған. Тілші-
ғалым функционалдық стильдердің қай-қайсысы да белгілі заңдылықтардың
нәтижесінде пайда болатынын айта келіп, олардың шағын стильдерге
жіктелетініне тоқталады. Шағын стиль әр стильдің құрамында және белгілі
бір мәтінге ғана байланысты болады және шағын стильді белгілі бір
мәтіндердің жиынтығы, ал сол мәтіннің әрқайсысын шағын стильдің құрамына
енетін жанр деп атаған жөн,-деген тұжырым жасайды. Ғалымның бұл тұжырымы
қисынды деуге болады, өйткені газет материалының шағын жанрдың қай түріне
жататыны тек сол стильде жазылған мәтіннің көлемі мен композициялық
құрылымына қарап қана ажыратылады.
Шағын стиль деп аталатын газет подстилінің публицистикалық стильмен
ортақ жалпы сипаты бар екендігі белгілі, сонымен қатар, оның өзіне тән
ерекшеліктері де бар. Ғалым М. Серғалиев публицистикалық стильдерді
мағыналық жағынан үш шағын топқа бөледі:
а) үгіттік публицистикалық шағын стиль;
ә) саяси-идеологиялық публицистикалық шағын стиль;
б) саяси бұқаралық публицистикалық шағын стильдер [1, 37].
Осы топтаудың негізінде үгіттік шағын стилге – корреспонденция,
репортаж жарнама, хабарландыру; саяси-идеологиялық шағын стилге –
ақпараттық мақала, аналитикалық мақала, комментарий; саяси бұқаралық шағын
стилге – интервью, фельетон, памфлет, очерк жанрлары жатады дейді. Бұның
барлығы публицистикалық стильдің құрамдас бөлігі болғандықтан, оларға
шағын жанр деген атаудың берілуі әбден орынды. Негізгі мәселе шағын жанр
материалдарының тақырып ауқымының үлкен, ал көлемінің шағын болатынында.
Қазіргі қоғамдық өзгерістерге байланысты газет жанрларының қызметі мен
дамуында да белгілі бір өзгерістер бар. Мұндай өзгерістер қоғамдық өмірдегі
жаңалықтарға байланысты. Қазіргі нарықтық экономика кезінде газетке
материал дайындап, басып, оқырманға жеткізгенге дейінгі атқаратын қызметтің
барлығы қаржы мәселесіне тікелей байланысты. Сондықтан газет ұжымы
экономикалық жағдайларға байланысты газет беттерінен жарнама,
құттықтау, еске алу, пресс-релиз немесе баспасөз хабарламасы,
түйіндеме, дайджест немесе ақпараттық шолу, жұлдызжорамал,
сауалнама т.б. жаңа жанрларға орын беруге мүдделі болып отыр.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде шағын жанрдың мынадай түрлері
анықталды: хабар немесе шағын ақпараттық мақала, аналитикалық есеп,
репортаж, сұхбат, хроникалық мақала, комментарий, журналистік зерттеу,
жарнама, сауалнама, пресс-релиз, дайджест немесе ақпараттық шолу, еске
алу, қазанама, хабарландыру, хат, пікір.
Газет ақпарат жеткізіп, үгіт-насихат тарататын болғандықтан, оның
қызметі әлеуметтік ортамен тығыз байланысты. Сондықтан газет тілін
әлеуметтік лингвистикамен ұштастыра зерттеген жөн. Газеттегі шағын
жанрларда жазылған материалдар – коммуникацияның түрі ретінде ең көп
таралған шығармалар және олардың атқаратын қызметтері де әр алуан. Олар
шағын жанрлар тілінің: ақпараттық және үгіт-насихаттық, деректілік және
көпшілікке түсініктілік, экспрессивтік және әсер етушілік, бағалауыштық,
танымдық, пікір қалыптастыру мен тәрбиелеу қызметтері деп атап көрсетілді.
Шағын жанр тілінің стильдік ерекшеліктеріне түрлі стильдік бояуы бар
лексико-грамматикалық бірліктердің болуы да ықпал жасайды. Олар газет
мәтініне экспрессивті және стандартты мағына үстеп, қалың көпшілікке автор
ойының нақты жетуіне мүмкіндік жасайды. Шағын жанр материалдарын стильдік
тұрғыдан үнемі байытып, оқиғаның, нақты деректердің мағынасын қоюландырып
отыратын – түрлі синтаксистік құрылымдар, модаль сөздер. Олар ойды сөз
арқылы неғұрлым көркем, анық және нақты жеткізу үшін, автордың көзқарасы
бойынша басты болып есептелінетін сәттерді, кейбір тақырыптық кезеңдерді
айқындау үшін қолданылады. Бұл газет мәтінінің тілдік көрінісін байытып,
әсерлендіріп отырады.
Шағын жанрлар тілінің өзіне тән стильдік ерекшеліктері деп:
1) шағын жанрлар тілінің жалпыға бірдей түсінікті және ұғынықты болуы;
2) шағын жанр материалдарында тілдік қана емес, контекстік-бағалауыштық
құралдардың да пайдаланылуы;
3) ой білдірудің дайын құралдарын жай қайталап шықпай, әрекетті
шығармашылықпен сипаттау;
4) шағын жанрлар мәтінінде функционалдық тұтастық және оқиғаны
баяндаушы мен оқырман арасындағы байланыстылық болатыны көрсетіледі.
Газет тілінің жетістігі оның сөздерінің тартымды болуында. Материал
тілінің өзіндік ерекшеліктері бар және ол автордың шешендігін көрсетеді.
Сөйлеудің мұндай түрін лингвистикада коммуникативтілік деп атайды.
Сөздің коммуникативті сапасы – қарым-қатынасты қамтамасыз ететін және
оның тиімділігін арттыра түсетін сөйлеу ерекшелігі. Сөйлеудің
коммуникативті сапасы деген терминді ХХ ғасырдың 60-жылдарында
Б.Н. Головин енгізді. Ол тіл мен сөйлеуді, сөйлеу мен ойлауды, сөйлеу мен
шынайы өмірді (шындықты), сөйлеу мен сапаны қамтитын жүйені біріктіреді.
Осы жүйенің негізінде орындылық, дұрыстық, тазалық, нақтылық пен
қарапайымдылық, әсерлілік деп аталатын сөйлеудің басты жетістіктері
анықталды. Аталған сапалар шағын жанрлардағы мәтіндерді жан-жақты талдауға
мүмкіндік береді және олардың тілдік құралдарды үнемдеп пайдалану, көп
ақпаратты ықшамдап беру, тілдік құралдардың неғұрлым халыққа түсініктісін
таңдай білу, публицистикалық стильді тақырыптары мен жанры басқа
стильдермен (ғылыми, ресми-іс қағаздары, көркем әдеби, сөйлеу) қатар
қолдану мәселелерінің қамтылатыны дәлелденді.
Кез келген шығармашылық туынды – сөз өнері. Шағын жанр стилінде
жазылған шығармалар да автор санасына орналасқан, тұйықталған, ішкі
дүниенің көрінісі. Бұл көркем туындылар сияқты, ойдан шығарылған әлем емес,
оның сүйенетін материалы – факт.
Ана тілін еркін меңгерген публицист өз ойын түрлі әдіс-тәсілдер арқылы
нақты әрі әсерлі жеткізіп отырады. Егер автор сөзді дұрыс таңдаса, ол ойдың
әсерлі берілуін ғана емес, сол шығарманың мағыналық құндылығын да арттыра
түседі. Көркем әдебиеттегі автор мәселесі Р. Сыздық, Б. Шалабай, В.
Виноградов, Г. Гинзбург, т.б. ғалымдардың назарында болды. Дәл
осылай, автор жасаған жарасымды бейне, келісті образ шағын жанрларда да
кездесіп отырады.
Шағын жанрларда да автор белгілі бір идеологияны қуаттайды. Ондағы
автордың образ жасау шеберлігі кейіпкер жөнінде түсінік беретін және оған
мінездеме жасауға өзек болатын факторларды көп және тиянақты жинаудан
көрінеді. Сол үшін де нақты автор – кейіпкер – оқырман деген тізбек
құрылады.
Публицистикалық образдың басты және өзіндік бір ерекшелігі – ол
журналистің өзі жүзеге асыратын, дамытатын, нақтылайтын, оның түрлі
сипаттарының шығуына көмектесетін ойдан туады. Публицистика, әсіресе, образ-
фактілерді пайдаланады. Образ-факт көркемдік заңдарына сәйкес туады және ол
дүниетанымдық фактілер сипатында болады. Бұл фактілер түбегейлі қойылған
нүкте немесе шындықтың кесіндісі емес, ол – сол шындықтың белгілі бір
уақытта және кеңістікте лайықты орны бар дүниелер. Публицист образ-фактіні
жасағанда, өз бақылауына ғана сүйеніп қоймайды, ол газеттердегі,
мұрағаттардағы және құжаттардағы баға жетпес құнды деректерді де пайдалана
алады. Публицист әрдайым баяндап отырған оқиғаға деген өзінің көзқарасын
оқырманға жеткiзу үшін түрлі тілдік құралдарды қолданады және осы тілдік
құралдарды жүйелі пайдалана отырып, дербес авторлық бейнені қалыптастырады.
Ол бейне, бір жағынан, кейіпкердің өзіне тіл бітірсе, екінші жағынан,
оқиғаға деген авторлық көзқарасты айқындайды. Мысалы: Әлбетте, мұндайда
білегін сыбанған кандидаттардың жауын құртындай қаптап кететіні бар
(Бұқпа., 04.02.2010). Ендеше, тәуелсіздіктің басты құндылықтары – ұлттық
саясатты, ұлттық мүддені ұмытып, тек теңге табу үшін өсек пен төсек
тақырыбын терген, ақша ұсынсаң, азуын көрсететін сары басылымдарға
тәуелсіз деген аса қымбатты сөзді қор қылмай, мемлекетттік емес, дұрысы
жекеменшік деп жазған жөн болар, сірә (ЕҚ., 06.02.2010). Енді бір
министріміз Меңдібаевтің желтоқсан оқиғасындағы ашылмаған аралдарын, елге
беймәлім қарғыбаулы әпербақандығын әшкереледі (ЖА., 08.02.2006) деген
сөйлемдерде автор жалаң фактілерді ғана алып отырған жоқ, оқиғаға өзінің
қатысын да білдіріп тұр. Авторды кандидаттардың жауын құртындай қаптап
кететіні, түрлі амалдармен екінші хатшы болып алған жағымсыз кейіпкер,
ақша табу үшін әртүрлі жағымсыз өсек-аяң терген басылымдар, Меңдібаевтың
жағымсыз қылықтары ашындырады. Оларға лайықты образ жасау үшін автор жауын
құрты, , өсек пен төсек, әпербақан сияқты экспрессиялы сөздерді
қолданып, контекстің эмотивті әсерін арттырып, өзінің авторлық көзқарасын
коннотациялық реңкі қанық лексикалық бірліктер мен жеткізген.
Шағын жанр стилі де, публицистикалық стильдің тармағы ретінде, ғылыми
және көркем стильдердің аралығында тұрады. Ол, қалай болғанда да, осы
стильдердің тәсілдері мен құралдарын пайдаланады және кәдімгі стиларалық
өзара әрекеттестікті білдіреді және бұл оның құрылымының күрделілігіне алып
келеді. Бұл жағдайда да авторлық көзқарас, автор ойы белең алып тұратыны
сөзсіз.
Қорыта келгенде, газеттегі шағын жанрларда да, көркем шығармадағы
сияқты, образ жасаудың қажет екендігі анық. Тек қана нақты фактілерге
негізделетін шағын жанр материалында автор өзінің ойын, идеологиялық
көзқарасын әсерлі жеткізуге, оқырман көңілінде наным ұялатуға тырысады.
Кейбір деректі шығармаларда автордың өз кейіпкерімен бірге қуанатын, бірге
күйінетін сәттері де болады.
1.2.Газет тілінің лексикалық ерекшелігі
Заман ағымын дәл басып, жіті саралап отыратын газет тілі қоғамдағы жаңа
ұғымдардың атауы болған жаңа қолданыстарды көпшілік арасында таратып,
насихаттап, орнықтыру, тұрақтандыру ісінде жетекші орынды иемденетіні
ешбір дау тудырмайды. Осыған қатысты пікірге ғалым Ш. Сарыбаев: Әдеби
тілімізде, оның ішінде, әсіресе, лексиканы, сөздік қорымызды байытуда
ақпарат құралдарының маңызы ерекше... жаңа қолданыстарды дүниеге келтіруде
көркем әдебиет емес, мерзімді баспасөз, ақпарат құралдарын бірінші орынға
қояр едік,- деді [7, 32].
Газеттегі шағын жанрда да жаңа қолданыстар еліміздің егемендік алуымен
және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен тығыз байланыста
өрбіді.
Газет материалдарында жаңа сөздер мен жаңа қолданыстар қоғамда болып
жатқан өзгерістерге орай күн санап қатарын толықтырып келеді. Ғалымдар
бұл мәселеге 1) сыртқы жағдаяттардың, яғни өмірде болып жатқан жаңа
құбылыстардың, тың ұғымдардың; 2) тілдің өзінің ішкі даму заңдылықтарының,
яғни сөз мағынасының өзгеруінің, кеңеюінің, басқа да әр түрлі тіркесу
құбылыстарының болатындығынан деп көрсетеді. Басқаша айтқанда,
экстралингвистикалық және интралингвистикалық факторлар әсерін дұрыс
ескерген.
Зерттеу материалдарындағы жаңа қолданыстардың да өзіндік ерекшеліктері
бар. Оларды:
1) автор тарапынан жаңа мағынаға ие болған қазақ сөздері: Жалпы бұл
ауданда бұзақылық, басқа да қылмыс түрлері толастамай тұр. Енді оған
қасиетті бабамыздың атына кір келтіретін ғасыр індеті қосылып отыр
(ЕҚ., 04. 01. 2010). Әкім болғаннан гөрі тазша бала рөлін сомдаған
үйлесетін тәрізді (ЕҚ., 04. 05. 2010). Кештің бағдарламасы аясында
көрнекті суреткердің Қазығұрт баспасынан жарық көрген алты томдық
Таңдамалы шығармаларының тұсаукесер рәсімі өтеді (ЕҚ.,7.02.2010).
Мұндағы ғасыр індеті, тазша бала, тұсаукесер рәсімі сөздері
заман талабына, мәтін мазмұнына қарай жаңа мағынаға ие болған
қолданыстар.
Елбасы Нұрсұлтан Женеваға жетпей тұрып-ақ, осындағы белді басылымдар
осы сапарға, жалпы Қазақстан деген мемлекетке тұтас нөмірлерін арнады (ЕҚ.,
23.01.2010); Белді басылым – оқырман көпшілікке кеңінен таныс беделді
газет деген мағынаны білдіреді.
2) қазақ тілінің лексикалық қорына кіріп кетіп, үнемі қолданыста
жүрген орыс сөздері: Ал, Жоғары билік маңындағы кадрлардың көбі
қазақ авторитеттерінің балалары (ЕҚ.,15.07.2010). Ауылға
олигархтар келе жатыр... (ЕҚ.,21.06.2010). Проблема шаш-етектен,
ал маслихат депутаттары жанжал шығарып көрді ме? (ЖА.,25.02.2007).
Осындағы авторитет, олигарх, проблема сөздері – тілдік
қорымызға еркін еніп, осы қалпында да қолданыс тауып жүрген орыс
сөздері.
Жаппай бұқаралық санада ғалам бейнесін қалыптастыру үшін қоғамдық-саяси
ұғымдарды білдіретін терминологияның маңызы зор. Адам санасы дамуының ең
жоғары сатысы ұғымға негізделген ойлау болып табылады, адам санасындағы
тарихи таным үрдісінің сөзге жинақталып көрсетілетіні анық. Адам танымы тек
ұғым арқылы ғана анықталады десек, сол ұғымдіы білдіретін лексикалық
бірліктер, терминдер болып саналады.
Газеттің мақсаты қалың оқырманға ғылыми ақпарат беру емес, көпшілікке
қажетті жалпы ақпаратты негізді жеткізу үшін салалық терминдерді
пайдаланады. Зерттеуші М.Н. Володина: Салалық ұғымдардың тілдік көрінісі
саналатын терминдер – арнаулы білімдерді репрезентациялаудың айрықша тәсілі
болып табылады. Қандай да бір арнаулы ұғымдарды білдіретін термин маңызды
ақпараттың бір бөлігін сақтап, жеткізуші ретінде түсіндіріледі. Ол ақпарат
бөлігі белгілі бір терминсферада аса құнды болып саналады,-деп анықтама
береді [8, 57].
Сондықтан да, шағын жанрларда автор өзі көтеріп отырған проблеманың мән-
мазмұнын ашып, нақтылай түсу үшін термин сөздердің аса бір тиімді деген
мәнін ғана пайдаланады.
Шағын жанр тілінде жазылған шығармаларда қоғамдық салада жаңадан пайда
болған қолданыстар қатары көбейіп келеді. Оларды:
1) тұтастай қазақ тіліне аударылған терминдер (қоғамдық келісім, рухани
талғам);
2) орыс тіліндегі атауы сақталған терминдер (инвестиция, саммит);
3) бір сөзі қазақ тіліне аударылған (саяси партия, лауреаттарды
марапаттау, министрліктің бағдарламасы, шығармашылық концерт, ішкі саясат
департаменті т.б. терминдер деп жіктелді. Шағын ақпараттық мақаладан
бірнеше мысалдар келтірейік.
Апта аяғында Парламентте болған жаңалық – жаңа депутаттық топ дүниеге
келді. Достық деп аталатын жаңа топ Ресейдегі Қазақстан жылына
орайластырылды. Достықтың болашақ көшбасшысы, сенатор Тасбай Симамбаевтың
айтуына қарағанда, мұндай топ Ресейде де құрылады... Жылдың ашылу және
жабылу салтанатын айтпағанда, оның ішінде Санкт-Петербордың 300 жылдығын
мерекелеу шарасына қатысу, Н. Назарбаевтың Ресейдің аймақтарын аралауы,
т.б.қызғылықты шаралар қарастырылған (ЖА.,04.02.2007).
Сол Цюрихте өткен Қазақстанда бизнесті өркендету кезінде Швейцария
компаниялары үшін жасалған іскерлік мүмкіндіктер деп аталған инвестициялық
мәслихатта Елбасы сөз сөйледі (ЕҚ.,23.01.2010).
Астанадағы театрдың әлі жастығын айта келіп, министр аталған газет
бетінде опералық қойылымдардың қатары өспегенін, барының өзі қазақтың ауыз
әдебиеті тудырған замана келбетін сомдаумен шектелгенін білдірді (ЕҚ.,
11.04.2010).
Келтірілген мысалдардағы депутаттық топ, инвестициялық мәслихат,
опералық қойылым тіркестері бір сыңары депутат, инвестиция, опера
кірме сөздер мен топ, мәслихат, қойылым сияқты қазақтың төл
сөздерінің тіркесуінен жасалса, жылдың ашылу және жабылу салтанаты,
мерекелеу шарасы деген тіркестер – терминдер.
Шағын жанрлар тілінде еш қажеттігі болмаса да әдейі, белгілі бір
стильдік мақсатта қолданылған өзге тілдің бірліктерін қолданылу, яғни
варваризмдер де кездеседі, ана тіліміздің нормасына қайшы келетін, тіл
мәдениетіне нұқсан келтіретін мұндай сөздер қоғам ауруын ажуалап көрсету
мақсатында қолданылғанын байқаймыз. Өзге тілдік дегенде, кірме
элементтердің бәрі дерлік орыс тілі арқылы қабылданғандықтан, көбіне орыс
тілінен тікелей және шет тілі арқылы енген тілдік бірліктер қарастырылады.
Зерттеушілердің пікірлеріне сүйене отырып, шағын жанрлардағы
варваризмдердің жасалу жолдары төмендегіше топтастырылды:
1. Варваризм ретінде жұмсалынған орыс сөздері әуелгі түбір күйін
сақтайды кейде сол түбірге қазақ тіліндегі қосымшаның жалғануымен де беріле
береді. Бұл жай көбінесе Жас Алаш газетінде көптеп ұшырасады.
– Отандықтар тағы бір жоба енгізбекші деген де әңгіме шығып
қалды...
– Жо-оқ, поезд ушел (ЕҚ.,25.02.10).
– Сондағы сводничество деп отырғаны – жеңгетайлық (ЕҚ.,05.07.10).
Түртпектеуден құтылу үшін мемлекет тарапынан ұсынылған бір дежурный
дүниені экрандауға мәжбүр болған (ЕҚ.,30.01.10). Бұл заңды внезапное
решение деп жүргендер де, насильственное деп жүргендер де бар
(ЕҚ.,23.01.10). Мысалы, Шерхан Мұртазаның смешанныйлардан нағыз
помешанныйлар шығады деген сөзіне күлудің орнына қуаттап, қол соғу керек
емес пе еді? (ЕҚ.,31.05.10). Пәле возрождениеден келген жоқ па?
(ЕҚ.,21.08.10) Дакаскос тәрізді дыхалкадан дәлдеп тебе алмауы мүмкін
(ЕҚ.,09.08.2010). Экс-премьер Тасмағанметовтың аяқ астынан отставкаға
өтініш білдіруінен кейін асығыс басталған ауыс-түйіс әлі де жалғасуда
(ЕҚ.,15.07.10). Бұл сөйлемдерде варваризмдер біреудің сөзі ретінде де
(сводничество, внезапное решение, смешанныйлар, помешанныйлар),
автордың өз сөзі ретінде де (поезд ушел, дежурный дүние, дыхалкадан
тебу, отставкаға өтініш білдіру) қолданылады.
Сондай-ақ поезд ушел, сводничество, дежурный, внезапное
решение, насильственное деген орыс сөздері сол қалпында қолданылса,
смешанныйлардан, помешанныйлар, возрождениеден, дыхалкадан,
отставкаға авторлар өздерінің эмоцияларын орыс сөздеріне қосымшалар
жалғай отырып қолдану арқылы білдіреді.
2. Варваризм сөздердің келесі тобында кірме сөздер қазақ тілінің
ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін орфоэпиялық өзгерістерге ұшырап жұмсалады
және бұл жағдай зерттеу нысаны болып отырған газеттердегі шағын жанрларда
(сұхбат, сауалнама, хат, пікір) жиі кездеседі.
Олар білмеген соң, жаңағы жігіттің бүнішкілері де, прабүнішкілері
де білмейтін болады (ЕҚ.,12.07.10). Ішімдікке қарсымыз, бірақ кәйп
ұстағанды жек көрмейтіндер де жетерлік (ЕҚ.,05.04.10). Алтыншаш апамның заң-
зәкүннен хабары бар ма? (ЖА.,30.01.07). Орысшаға онша емес Қализа – иә,
паштый первый десе керек (ЕҚ.,10.10.10). Сыртқы есіктің маңдайшасында
жалғыз ләмпішке жарқырап тұр (ЕҚ.,16.01.10). Пәпкі-пәпкі құжаттардың дені
орысша сайрайды (ЕҚ.,05.02.10). Түсініксіздігі, әлімсақтан келе жатқан
жалғыз ғана халық атымен берілетін осы атақты соңғы уақытта неге алып
тастадық, қандай жол-жоралғыға, қандай заң-зәкүнге сүйендік?
(ЕҚ.,29.01.10). Мұқаш болыстың баласы Көңілқош арнайы курстан оқып, елдегі
сол кездегі ең қадірлі мамандық – шопыр болды (ЕҚ.,29.07.10).
Варваризмдердің пайда болуы әдетте тіліміздегі кірме сөздермен тікелей
байланысты. Ескере кететін жайт – басқа тілден ауысқан кірме сөздер
қабылдаушы тілде алғашында өздерінің шет тілдік сипатын сақтап, кірме
элементтер ретінде қолданылады да, кейін олар бөтен тілдің сипатын сақтап
қолданылған варваризмге айналады.
Вульгаризм – (лат. Vulgaris анайы, дөрекі) – әдеби тіл қабылдамайтын
дөрекі, қарапайым сөздер мен сөйлемдер. Тұрмыс жайын суреттеуде кейіпкердің
бейнесін жасауда көркем әдебиетте мұндай сөздер әдейі қолданылады. Сөйлеуші
үшін де, тыңдаушы үшін де әбестеу көрінетін мазмұны төмен, стильдік реңкі
бәсең сөздің баспасөз тілінде қолдану да соңғы жылдары жиілей бастады.
Олардың қолданысы сирек те болса, автор ойына айрықша бояу, реңк береді.
Сауда-саттығы қызған базарда арба сүйрегендер мен құлбазарда қара
жұмысқа жегілгендер киер киім, ішер асқа әрең жететін азын-аулақ ақшадан
жырымдап, қорға қалай қаржы аударсын? (ЕҚ.,29.07.2010). Супер,
гипермаркеттер қара базар үшін аждаһа ма? (ЕҚ., 22.02.2010). Третьяковты
желпіндіріп жүрген ненің буы екенін итім білсін бе, бірақ, әрең қол
жеткізген тәуелсіздігін қолдан беріп қарап отыратын қазақтар ақымақ емес
(ЕҚ.,29.07.10). Сондықтан оларды мамбет деп кемсітудің орны жоқ
(ЕҚ.,15.04.10).
Сондай-ақ кәдімгі қазақ сөзіне кішірейту мәнді мини сөзін қосу арқылы
да журналистер кемсіту, мысқылдау мағынасын жаңа ұғымда береді. Әлде бұл
мемлекеттігімізді мойындамаудың минимысалы ма? (ЕҚ.,26.08.10) Қысқасы,
төртеудің кеңесі басталғалы бері осындай бір әуейі әңгімелердің
Қазақстандағы бәзбір орыс тілді басылымдарда аракідік қылаң беруі
кездейсоқтық па, әлде шын мәніндегі империялық пиғылдың миникөрінісі ме?
(ЕҚ.,26.08.10).
Қазақ тіліне әсер-ықпалын мол тигізген тілдің бірі – орыс тілі.
Мерзімді баспасөздің лексикалық құрамын байытуда орыс сөздерінің, орыс тілі
арқылы басқа тілден енген сөздердің ықпалы көп болды. Қарастырылған
мысалдарда орыс және басқа шет ел тілдерінен енген сөздердің қолданылу жайы
мағыналық тұрғыдан төмендегіше топтастыруға болады:
1.Орыс сөздерін аудармасыз, өзгетілдік қалпында қолдану. Вирус,
отставка, анекдот, гостроль, скотч, шоумэн, санаторий, контрабанда,
каникул сияқты сөздер, лайықты аудармаларын табу қиындық әкелмесе де,
басылым беттерінде, журналист сөзінде де, кейіпкер сөзінде де өзгетілдік
қалпында қолданыла беретін болды.
SARS ғарыштан келуі мүмкін деген болжамды растаушылар әлі де болса
вирустың ғарыштық денелер арқылы тарап, соның нәтижесінде жерге жеткенін
дәлелдеуге тырыспақ (ЕҚ.,27.05.2010). Күтпеген жағдайда үкіметі отставкаға
кетіп екі-үш-ақ күн министр болғандар да бар (ЕҚ.,24.05.2010). Ала
таяқтылар туралы анекдот неге көп (ЕҚ.,22.05.2010). 10 маусымда гострольдік
сапарымыз аяқталады. (ЕҚ.,20.05.2010). Қазақ актерлері дәл қазір осындай
күйде жүр: бірі-асаба, екіншісі-шоумэн, үшіншісі-күзетші, төртіншісі-
жарнамалық агент... (ЕҚ.,09.08.2010). Солнечный балалар санаторийінде
қосымша 25орын ашылған (ЕҚ.,07.08.2010). Кедендегі ен үлкен мәселе –
контрабанда мәселесі (ЕҚ.,18.11.2010). Мұндай жағдай, сөз жоқ, баспасөз
бетінде әрдайым ана тіліміздің шұбарлануына әкеліп соқтырады.
2. Орыс тілі арқылы басқа шет ел тілдерінен енген сөздерді пайдалану.
2-ші қыркүйек күні Үкіметімізбен Ислам даму банкі арасындағы займ
жөнінде келісім жасалды (ЕҚ.,05.09.10). Алайда паспорттар бүгінгі күннің
талабына сай емес қой... (ЕҚ.,05.09.10). Протоколда тең дәрежеде
(ЕҚ.,05.09.10). Криминал арқылы тез баю, тез табыс табу (ЕҚ.,31.11.10).
Жаңа заманның робот – дию – перілерінше, яки, супер солдатқа жандары сірі
келетін... (ЕҚ.,27.01.10). Бірақ, дәл осы жұмбақ әңгіменің аяқасты
сюрпризге айналуында нендей сыр жатыр (ЕҚ.,01.01.10). Қашан көрсең, кафе
ақын жазушыларға лықа толып отырады (ЕҚ.,01.01.10). Карнавалшылар эфирге,
интеллектуал болып шықты (ЖА.,25.11.08).Клиптер сайысы басталып кетті
(ЕҚ.,05.09.10).
3.Орыс сөздерін автор эмоциясын білдіру мақсатында қолдану.
Ал, енді, осындай, Олжекеңнің тілімен айтқанда, поддержка тұрғанда,
орыстар неге тайрандамасын? (ЖА.,19.06.2008). Білгіш космополит –
манкурт... Егер Жәнібек манкурт болса... (ЕҚ.,19.07.2010).
Калька – шет тілдерден жолма-жол аударудың арқасында пайда болған жаңа
сөз, біреулер оны калька десе, енді біреулер жасырын ауыс-күйіс деп
атайды. Калькалық аударма жасаудың ерекшелігі – сөзді аудару барысында
аударма тілдің ұлттық ерекшелігі, сол ұлттың тұрмыс-тіршілігінің жайы
ескеріледі. Ғалым Б.Момынова Қазіргі басылымдардағы жаңа ұғым атауларын
таңбалауда да калька таптырмайтын тілдік құралға айналып отыр деп,
төсбелгі (бейдж), кешірім (амнистия), бақпанды (иждивенец) т.б. сөздерді
мысалға келтіреді [9, 37].
Газеттегі шағын жанрларда кальканың бірнеше түрлері кездесіп отырады.
Шахмат корифейі, әлемнің вице-чемпионы Виктор Корчной Астана қаласында
қазақстандық гроссмейстер Дәрмен Садуақасовпен күш сынасуда (ЕҚ.,
16.01.10). Өңдеуші өнеркәсіп саласы мен импорт алмасу мәселелеріне қатысты
бағдарламаларға көңіл бөлінбей қалған. Бұл салаға тартылған инвестиция
көлемі де азайған (ЖА.,18.01.09). Келтірілген мысалдардан байқағанымыз –
бүгінде көпшілікке танымал болып отырған калькаланған сөз тіркестері
баспасөз беттерінде жиі қолданылып отырады. Бұл сөз тіркестерінің бір
құрамы шет тілінен алынып, ал, екіншісі төл сөзіміз болып келген.
Зерттеу барысында орыс сөздерін қазақ тіліне тікелей аударудың екі жолы
анықталды:
1) қазақ тіліндегі байырғы мағынадағы сөздерді қосымша реңк беру арқылы
жаңа сөз ретінде қолдану: Екеуі де әлем таныған музыканттар – Ж. Әубәкірова
мен А. Мұсаходжаева басқарады. Алайда осы екі жұлдыз қара домбыра мен қыл
қобызға жеткілікті дәрежеде көңіл бөліп отыр ма? (ЕҚ.,06.02.2010). Өнерде
халыққа танымал болған адамдарды соңғы жылдары жұлдыз деп атап жүр
(Жұлдыздар отбасы, Жұлдызбен сырласу).
2) сөз арасына біреу айтқан орысша сөйлемді тұтастай кірістіріп айту.
Газеттегі шағын жанрларда, сұхбатта ғана емес, басқа мақалаларда да,
орысша айтылған сөздерді сөйлем ішінде тұтастай беру кездесіп жүр. Бұл
үрдісті автордың кейіпкерге тілдік мінездеме беру мақсатымен жазылған деп
ұғынуға болады. Әлгілер көздері бағжиып: Мен ничего не знаем, казахский
текст нам из области поступает деп қарап отырады (ЕҚ.,24.04.2010).
Мұндайда орыстың Врага бьют его же оружием деген мәтелі өте орынды
айтылған (ЕҚ.,15.04.2010). Орыстар өзінің балаларына арналған ертектерінде
де здесь русским духом пахнет деген сөзді мыстан кемпірдің аузымен де
айтқызып қояды (ЕҚ.,27.05.2010).
Бұл қолданыстар, яғни варваризмдердің, орыс сөздері мен калькалардың
қолданылу ерекшеліктері коммуникативтік, стильдік мақсатта қолданғанмен,
газеттің көпшілік оқу құралы екенін ескерсек, көпшіліктің тіл мәдениетіне
нұсқан келтіретін қолданыстар екеніне мән беруіміз керек, сондықтан да
газет тілінің билингвизмге көп ұрынуы дұрыс емес деп ойлаймыз.
Газеттегі шағын жанрлар тілінде ұлттық тіл мәдениетіне нұсқан келтіріп,
ұлт тілінің дамуына кедергі тигізетін фактілер кездесіп отырады. Мұндай
стильдік кемшіліктердің қатарына тіларалық қарым-қатынас нәтижелерінің бір
көрінісі болып саналатын билингвизмдерді жатқызуға болады. Билингвизм (лат.
Bi - екі, lingua -тіл) – қостілділік қоғамда (мемлекетте) әлеуметтік
топтардың екі тілде сөйлеуі.
Орыс тілді ұлт өкілдерімен үнемі тілдік қатынаста болуымыздың нәтижесі
орыс-қазақ, сондай-ақ, қазақ-орыс билингвизмдерін дүниеге әкелді. Қазақ
тіліндегі билингвизм көріністері көбіне орыс тілінен алынған калькалардан
байқалады және олар ұлттық менталитетпен қабыспай, оқшауланып тұрады:
нәтиже шамалы (мало вероятности), жасыл сәуле (зеленый свет), мәселе әлі
өткір күйінде (вопрос остается открытым), нүкте қоятын кез жетті (пора
ставит точку над и), алқаның екінші жағы (обратная сторона медали), егіз
тамшыдай (как две капли воды) т.б. Осы мысалдардағы жасыл сәуле тіркесін
ешқандай кедергі жоқ немесе жол ашық деп жазуға болады. Ал, нүкте
қоюдың – негізгі семасы – істі, әрекетті аяқтау, кесімді түрде шешім
шығару деп, алқаның екінші жағын – мәселенің екінші жағы деп егіз
тамшыдай тіркесін егіз қозыдай деп жазуға да мүмкіндік мол.
Газет тілінде тәжірибелі мамандар, жергілікті әкімшілік органдары, ауыл
өмірінің тыныс-тіршілігі, ел өміріндегі елеулі өзгерістер, тамтығы қалмады,
іспен жауап берді, ыза-кегі оянды, күлін көкке ұшырды сияқты стандарт
құрылымдар, шаблон тіркестер, кездесіп отырады. Сондай-ақ, оқырманның ойына
түрткі салып, сезіміне әсер ету мақсатында экспрессивті бояуы қалың сөздер
де (арамза, құтыршақ т.б.) қолданылады.
Мысалы: Үлкенді-кішілі саясатқа араласып, билік дәліздеріндегі
мемлекеттік шенеуніктермен тамыр-таныс болса, бизнесінің тасы өрге қарай
домалаған үстіне домалай беретінін олар да жақсы біліп алған
(ЕҚ.,28.08.2010). Қорлар да сол сияқты, түскен қаржыны жасыл қағазға
айналдырып қойып, тыныш жатты (ЕҚ.,26.08.2010). Енді екеуі де бір
минутсыз спорт шебері! (ЕҚ.,15.07.2010). Келімсектердің тастай батып,
судай сіңуіне жасыл жарық жағып қойған өзіміздің солқылдақ заңдарымыз емес
пе екен? (ЕҚ.,22.01.2010). Тірнектеп жинаған ақшамыз түпсіз қалтаға
жұтылып кетпей ме? (ЕҚ., 22.04.2010). Келтірілген сөйлемдердегі билік
дәліздері (коридор власти), жасыл қағаз (зеленая бумага - доллар), бір
минутсыз (без одной минуты), жасыл жарық жағып қойған (зеленый свет),
түпсіз қалта (бездонный карман) – қазақ ұғымына жат, тек басқа тілден
тікелей аударудың нәтижесінде пайда болған сөздер мен сөз тіркестері. Бұл
сөздерді таза қазақша ұғыммен билік басындағылар, АҚШ ақшасы, ертең-ақ
спорт майталманы болатындар, ешкім тосқауыл болмайды, ақшамыздан айырылып
қалмаймыз ба деп аударуға да болар еді.
Қоғамымыздағы ақпараттық нарық, қатаң бәсекелестік, бұқаралық ақпарат
құралдарының оқырманын табу үшін күрес жолында журналистер өз өнімін
тартымды етіп ұсынуға тырысады. Ол үшін басылым беттерінде оқырман назарын
аудартатын тілдік құралдар, сөзді жандандыратын, тілге өткірлік сипат
беретін, ұлттық ажарға бөлейтін фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, тұрақты
тіркестер пайдаланылады. Қазақ тіл білімі ғылымында аталмыш лингвистикалық
құрылымға алғаш рет ғылыми негіз жасаған – академик І. Кеңесбаев.
Газеттегі шағын жанрлар тіліндегі фразеологиялық тіркестердің де
құрамдық және мағыналық өзгешеліктері бар екенін байқаймыз. Шағын
жанрларда да:
- публицистикалық фразеология (жаңа бетті ашу, бет қатталып жатқанда,
әлемдік деңгейде, мерзім ұзартылды, сұранысымызға орай);
- публицистикалық терминологияға айналып кеткен тіркестер (үкіметтік
дағдарыс, жоғары деңгейдегі кездесу, басқосудың күн тәртібі, экономиканың
мұқтаждары, экономикалық кеңістік құру, қосымша өңдеулер т.б.) көптеп
қолданылады.
Газет мәтіндерінде фразеологияны алмастыру да кездесіп отырады. Ж.
Әшімжанның қысқаша ақпаратында Қысқасы, дәл қазір ағымда бәрін айт та,
бірін айт, Коржованың жырын айт болып тұр (ЕҚ.,18.01.2007), делініп
коллективтің жырын айт деген Б. Майлиннің сөзі Коржованың деген сөзбен
алмастырылып, компонентінің құрамы саналы түрде өзгертілген. Бұл да шағын
жанрдың сыни-бағалауыштық қызметін айқындайды.
Жалпы қызметкерлер осы басшы қызметін жалғастыра берсе екен дегенді
ашық айтпаса да, бүйректерін Байсағатаовқа бұрып тұрғанын байқатты (ЕҚ.,
20.04.2010). Әдетте бүйрегі бұрып тұр деген тіркес құрамы өзгертілмей
қолданылып, жаны ашыды, жақын тартты, болысты, іш тартты деген мағынада
қолданылса, ал, бұл сөйлемде оның семантикалық құрылымының арасына сөз
қосылып, авторлық қолданыстағы фразаның имплициттік мәнін де аңғару қиынға
соқпайды.
Өткен жылы Парламент Сенатына депутат болып сайланған, бірақ сенаттағы
орынтағына отырып үлгермей қылмыс жасаушы ретінде мойнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Слам Толхын
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Газет тілінің ерекшелігі
050117- Қазақ тілі мен әдебиеті
оқытудың
түрі: күндізгі
Ғылыми
жетекшісі: аға оқ.
Қайырбекова И.С.
Ғылыми сарапшы:
жоғары санатты
мұғалім
Сүлейменова Ш.Қ.
Диплом жұмысының қорғауға
жіберілген күні: ____________
№___ хаттама
кафедра меңгерушісі:_______________ф.к.ғ., доц. Шапауов Ә.Қ.
Қорғайтын күні:________________
Бағасы : ___________
Көкшетау-2011
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Слам Толхын
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Газет тілінің ерекшелігі
Мамандығы: 050117- Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған: Слам Толхын
Ғылыми жетекшісі: аға оқ.
Қайырбекова И.С.
Көкшетау-2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
1.НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Газет тілінің ерекшелігі.
1.1.Публистикалық стильдің
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ..7-13
1.2.Газет тілінің лексикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ..14-35
1.3.Газет стилінің грамматикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .3 6-
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде тілдік жүйені тілдің
коммуникативтік қызметі, тіл мен адам факторы, тіл мен қоғам арасындағы
байланыс тұрғысынан қарастыруға ерекше назар аударылып отыр. Тіл білімінде
газет тіліне, оның жанрлық-стильдік ерекшеліктеріне көптеген зерттеулер
жасалды. Академик Р.Сыздық, Б.Әбілқасымов, С. Исаев, М.Серғалиев,
А.Алдашева, Н.Уәлиев, Б.Момынова, О.Бүркітов,
Ш. Мажитаева т.б. көптеген зерттеушілер газет тілінің стилі мен оның
жазба әдеби тіл ретінде ерекшеліктерін талдап көрсетті.
Алайда,тіл білімі ғылымында газеттің өзіндік ерекшелігін зерттеу
жұмыстарының көп болғанына қарамастан, нақты шағын жанрдың мағыналық,
құрылымдық сипаты, оның даму заңдылықтары мен тілі өз алдына ғылыми
зерттеудің нысаны болмаған еді. Сол себепті шағын жанр тілінің семантикасы
мен лексикасы мәселесі түбегейлі қарауды қажет етеді. Осы құбылыстарды тіл
жүйесіндегі коммуникативті негіздегі жүйелі лингвистикалық заңдылықтар
ретінде анықтау және сипаттау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің өзектілігін бірнеше факторлармен көрсетуге болады:
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері заманауи әлеуметтік ақпараттың көп
түрлілігіне орай, газеттің жанрлық жүйесі едәуір өзгерістерге ұшырады.
Солардың ішінде жылдам ақпарат берудің көзі болып саналатын газеттегі шағын
жанрларды анықтап, оларды жан-жақты, лингвистикалық тұрғыда зерттеудің
қажеттігі туындайды;
Басылым бетіндегі мәтіндер бүгінгі жаңа ақпараттық дәуірде түрлі
мағыналық өзгерістерге ұшырап әрі дамып отыр. Солардың бірі ретінде шағын
жанр мәтінінің мағыналық еркшеліктерін де қайта анықтау қажет. Сонда ғана
газеттегі шағын жанрдың стильдік сипатын анықтауға мүмкіндік жасалады;
Газет материалдарының өз оқырмандарының тілдік құзіреттілігін
қалыптастыруға көп ықпал ететіні белгілі. Газеттегі шағын жанрлардың
оқырмандарымен тығыз ара қатынасының болуы оларды өздігінен ойлауға,
мәселені түйсіне алуға үйретері және осы негізде стиль–жанр–мәтін
лингвостилистикалық парадигмасының да рөлін нақтылай түсері анық.
Газет жанры тілінің стилі мен оның жазба әдеби тіл ретіндегі
ерекшеліктерін талдап көрсету барысында газет публицистикасы деп аталатын
жанрдың көп қырлылығы анықталды. Әсіресе, газеттегі шағын жанрдың түрлерін
анықтап, олардың өзіндік стиль ерекшеліктеріне, мағыналық-құрылымдық сипаты
мен толығуына, көркемдік ерекшеліктері мен лексикалық сипатына кешенді
талдау жасаудың қажет екені дәлелденді.
Соңғы жылдары филологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарына шағын жанр
ұғымы енгізіліп, оның публицистикалық стильдің құрамына кіретіні анықталды.
Шағын жанрдың өзіне тән ерекшеліктері – олардың көлемінің шағын болуымен
қатар, жылдам ақпарат беру екендігі жұмыс барысында нақты дәлелденіп,
шағын жанр мәтіндеріне лингвистикалық талдау жасалды.
Газеттегі шағын жанрлар тілін лингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда,
ондағы ең басты мәселе коммуникация, яғни тіл арқылы байланыс, қарым-
қатынас жасау екендігіне орай,стиль-жанр-мәтін атты лингвостилистикалық
парадигманы зерттеуге тура келеді. Сондықтан да публицистикалық стильде
жазылған шағын жанр мәтіндерінің тілін зерттеу жалпы лингвистикалық
стилистиканы зерттеу мәселесіне толық сәйкес келеді.
Зерттеу барысында газеттегі шағын жанр тілінің қызмет аясы мен
стильдік ерекшеліктері анықталды. Сонымен қатар, шағын жанр тіліндегі стиль
жасаушы факторлары көрсетілді.
Зерттеудің нысаны ақпараттанудың басты көзі мен құралы болып табылатын
– газет мәтіндерінің тілі.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты-газет
тілінің өзіндік ерекшелігін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін диплом
жұмысына мынадай міндеттер қойылды:
-қазіргі тіл білімінде публистикалық стильдің қарастырылуы (стильдің
жалпы сипаттамасы).
-газет тілі және ондағы шағын жанрлардың алатын орны.
-газеттегі шағын жанр тілінің қызмет аясы мен стильдік сипаты;
-газет тілінің лексикалық ерекшелігін (неологизм, кірме сөз, термин,
фразеологизмдер) көрсету;
-газет стилінің грамматикалық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында газет тілінің өзіндік
ерекшеліктері, стиль түрлері мен берілу жолдары алғаш рет жүйелі түрде
топтастырылып, жаңа мағыналық қырынан танылды. Зерттеу жұмысының барысында
төмендегідей тұжырымдар жасалды:
– ақпарат берудің жаңа көзі ретінде мерзімді баспасөз жанрларына
шағын жанр түрі болатыны анықталды;
– газеттегі шағын жанрлар жылдам ақпарат берудегі өзіндік ерекшелігі
бар тілдік бірлік екендігі анықталды;
– газеттегі шағын жанрлардың стильдік ерекшеліктері талданып, оның
орындылық, дұрыстық, нақтылық пен қарапайымдылық, әсерлілік сияқты
коммуникативтік белгілерінің дамығандығы тұжырымдалды;
– газеттегі шағын жанрларда да публицистикалық образдың жасалатыны
және образ-фактінің дүниетанымдық фактілер сипатында келетіні
көрсетілді;
– газеттегі шағын жанрлар жаңа қолданыстарды таратушы және
тұрақтандырушы кеңістік ретінде танылды;
– газеттегі шағын жанрлар публицистикалық қорды толықтыруға өзіндік
ықпалы бар бірлік ретінде анықталды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысының барысында
қазақ тіл білімінің өкілдері Р. Сыздық, Б. Әбілқасымов, С. Исаев, М.
Балақаев, М. Серғалиев, Ш.Сарыбаев, Н.Уәли, А.Алдашева, Б. Момынова, О.
Бүркітов, Ш. Мажитаева т.б., орыс тіл білімінде В.Виноградов, Г. Солганик,
Г. Винокур, В. Костомаров, Л. Щерба, А. Гвоздев, Б. Головин т.б. көптеген
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен тұжырымдары әдіснамалық
негіз етіп алынды.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеуде сипаттамалы түрде талдау
жасау, тілдік материалдарды жинақтау, топтастыру, жүйелеу, баяндау,
қорытындылау әдіс-тәсілдері қолданылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Диплом жұмысы жалпы тіл
жүйесінің, оның ішінде шағын жанрлардың лексикалық, грамматикалық және
стилистикалық құрылымы мен олардың өзектілігі жөнінде бүгінге дейін
жинақталған ғылыми еңбектерді тұжырымдайтын зерттеу болып табылады.
Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде жүргізілетін Қазақ тілінің стилистикасы, Мәтін
лингвистикасы, Сөз мәдениеті, Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
курстарына қосымша ретінде, сондай-ақ аталған пәндерден оқулық, оқу-
әдістемелік құралдарын жазуда көмекші материал ретінде пайдалануға
болады.
Негізгі бөлім
1.Газет тілінің ерекшелігі
1.1.Публистикалық стильдің қарастырылуы
. Публицистикалық стильдің шығармалары бір тілде сөйлейтін адамдардың
жас ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне, наным-сенімдеріне қарамастан,
сол қоғам немесе аумақ мүшелерінің бәріне ортақ болып келеді.
Публицистика сөзінің шетел тілдерінен орыс тіліне ауысып, көпшілік
деген мағынаға ұқсас екенін ескерсек, бұл стильдің аталуы да, ақылға
қонымды келеді, себебі бұл стильде жазылып немесе айтылатын еңбектер,
шынында, көпшілік қауымға арналады. Публицистикалық еңбектердің
патриоттық ықпалы басым болып отырады. Қоғамдық-саяси әдебиеттің,
бұқаралық ақпарат құралдарының, көпшілікке арналған мәжілістердегі,
жиналыстардағы баяндамалар мен жарыссөздердің стилі публицистикалық
стиль деп аталады. Ғалым М.Серғалиев бұқаралық ақпарат құралдарын үшке
бөліп қарастырады: визуальдық (мерзімді баспасөз), аудиальдық (радио)
және аудиовизуальдық (телевизия, деректі кино) әрі олардың өздеріне
тән белгілерін анықтаған:
-ақпараттық (әр түрлі фактілер мен хабарларды жеткізу);
-түсініктеме-баға берушілік (деректер көбінесе түсініктемемен,
талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп отырады);
-танымдық-ағартушылық (мәдени, тарихи және ғылыми материалдарды
жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, оқырмандардың, көрермендердің білім
қорын толықтырып отырады);
-ықпал ету қызметі (БАҚ үшінші өкімет деп атау орын алып жүр) [1, 25].
Сөйтіп, визуальды хабарларды көрермендер қабылдаса, аудиальдық хабарларды
тыңдармандар қабылдайды, ал аудиовизуальдық хабарлардың адресаттары
көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып келеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшеліктеріне байланысты ол
хабарлардың тілдік ерекшеліктері де әр түрлі болады. Публицистикалық
стильдің негізгі газет тілі деп есептеледі. Ақпарат құралдарының ішінде
бәрінен бұрын пайда болғаны – газет, яғни радио мен телевизия өмірге келмей
тұрған кезде –ақ көпшілік қауым газетті молынан пайдаланды. Сондықтан, бір
жағынан, газетте материалдарды беру, екіншіден, сол материалдарды
оқырмандарға лайықтау, редакциялап деген сияқты, талай өңдеуден өткізу
тәжірбиесі болатыны белгілі.
Газет тілінің маңызын мына жайлардан байқауға болады:
-жаңалықтарды, тың ақпараттарды халыққа тез жеткізуді басты нысана
етеді;
-болып жатқан оқиғаларға түсініктеме береді;
әлдебір пікірдің шыңдығына оқырманның көзін жеткізе дәлелдейді және
оқырманнын оған деген сезімін оятып,қалыптастырады;
-оқырманды сол оқиғаға байланысты қимыл –әрекетке шақырады,
көпшіліктің көзқарасын қалыптастырады.
Газет тілі туралы ғалымдар мен жазушылардың түрлі ой-пікірлері бар.
Әлемдік деңгейде лингвистикалық стилистиканың негізін салушы Ш.Балли газет
тілі туралы: Өмірді танудың және миллиондарды олардың көздерінен тыс
дүниеде болып жатқан істерге тарта білудің өте сәтті формасы-дейді.
М.С.Шагинянның атап көрсеткеніндей, очерк – шындық әлеміне жазушының
белсенді саяхаты. Публицистикалық стиль саясат пен идеологияның барлық
саласында қызмет ететіндіктен, еліміздегі және одан шет жерлердегі
жаңалықтар мен оқиғаларға баға беру, халыққа ықпал ету сияқты өте маңызды
міндет атқаратындықтан, стильдің бұл түрінің аясы барынша кең. Басқа
стильдер сияқты, публицистикалық стильдің де экстралингвисликалық және
лингвистикалық ерекшеліктері немесе белгілері болады.
Экстралингвистикалық белгілері:
-хабардың толық қанды болуы;
-баяндаудың:
а)нақтылығы;
ә)фактографиялылығы;
б)логикалылығы;
в)ықшамдылығы;
г)экспрессивтілігі мен эмоциональдылығы;
ғ)қимыл-әрекетке итермелеуі.
Лингвистикалық белгілері:
- сөздердің үнемдеп қолданылуы;
- қалың оқырманға түсінікті болу мақсатында сөздердің ұтымды
пайдаланылуы ;
- қоғамдық-саяси лексика мен фразеологияның публицистикалық ыңғайда
кірістірілуі ;
- қажетті жерінде публицистикалық стильден басқа стильдердің тілдік
құралдарының жұмсалуы [1, 29].
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңі тұрғысынан қарайтын болсақ, бұқаралық
ақпарат құралдарының халық алдындағы міндеті орасан зор. Ол қоғам ішінде
жаңа сипаттағы әлеуметтік көзқарасты қалыптастырып, оны орнықтыруды мақсат
етеді. Коммуникацияның ең басты құралы – баспасөз тілі де, халық тілінің
сұрыптан өткен, әбден жетілген әдеби нормасы басшылыққа алуынуы тиіс. Қазақ
баспасөзінің негізгі міндеті мен бағытын анықтауда А. Байтұрсынұлының рөлі
ерекше. Ол қазақ баспасөзі қызметінің қаншалықты міндет арқалайтындығын
терең түсініп, газеттің қоғамдық қызметі туралы: Газет – жұртқа қызмет
ететін нәрсе, олай болатын мәнісі жұрттың білімді, пікірлі, көргені көп
көсемдері, оқығандары көп адамдары газет арқылы халықтың алдына түсіп, жол
көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады,-деп атап көрсетеді [2, 54].
Бүгінгі бұқаралық ақпарат тілінің сипаты жайлы
Б.Момынованың: БАҚ тілі стильдік тармақтарға қойылатын
шектеуліктердің көбінен арылып, функционалды стильдерге тән формальды
қалыптың аясына сыя бермейтін жеке ағзаға айнала бастады. Бұл ағзаның өмір
сүруін қамтамасыз ететін түрлі ресурстар жеткілікті. БАҚ-қа деген сұраныс
деңгейі де жоғары деген ұстанымы – бүгінгі БАҚ тіліне берілген шынайы баға
[3,65б.].
Қазақ баспасөзінің тілі, қазақ баспасөзінің жүйесі мен құрылымы
жайлы мәселелер зерттеуші ғалымдар Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, М.Балақав,
Ы.Ысқақов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, Ш.Сарыбаев, М.
Серғалиев, Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде сөз болады. Мұнан басқа баспасөз тіліндегі функционалдық
стиль, терминология, тіл мәдениеті мәселелері қазақ ғалымдары Х.
Бекхожин, Б. Кенжебаев, Н. Қарашева, Ү. Субханбердина, А. Алдашева,
О. Бүркітов, Б. Момынова, Ш. Мажитаевалардың еңбектерінде әртұрғыда
зерттеліп келді.
Қазақ тіл білімінде соңғы кезде бұқаралық ақпарат құралдарының тіліне
біршама зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә. Әміров, Қ. Есенова, Г. Жұмашева, Ф.
Жақсыбаева, Г. Смағұлова, С. Қисымов, Р. Тұяқбаева, А. Мұсабекова, С.
Сапина, Н. Кенжебекова, Ә. Игенсартова, Н. Даулеткерееваның еңбектерін атап
өтуге болады.
Баспасөз жанрлары туралы сөз болғанда, ең алдымен, жанр дегеніміз не,
оның міндеті қандай деген сұрақтарды анықтап алу керек. Жанр дегеніміз –
белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарының
көріну, өмір сүру формасы. Нақты болмыс-құбылысты жазып, суреттеп айтып
берудің, оқиға, фактілерді көрсетудің ғылым белгілеген, жұрт таныған кескін-
пішіні болады және ол жанр деп аталады. Жанр сөзі бізге француз
тілінен енген, genre – орыс тіліне аударғанда, түр деген мағынаны
білдіреді. Қарапайым түсінікте жанр – түрлі оқиғаның, құбылыстың, шынайы
өмірдің түрлі жақтарының айрықша бейнесі жазушының, суретшінің, публицистің
шығармашылық құралы. О.С. Ахманова жанрды жағдайдың
нақтылы шарттарына байланысты жұмсауды мақсат еткен қолданыс тілінің түрі
деп көрсетеді [4, 86].
Жанрды таңдау нақты бір стильдегі немесе оның шағын түріндегі сөйлеу
субьектісі арқылы іске асырылады. Мәтінде қамтылатын мазмұн сол сөйлеу
субьектісі арқылы таңдалатын жанр түрінің заңдары бойынша сұрыпталады. Сол
себептен де әрбір функционалдық стильде жазылған мәтін белгілі бір жанрлық
түрлердің қалыптасу, я болмаса қолданылу дәстүрінің тарихын көрсетеді,
сонымен бірге адам қызметінің сол саладағы жағдаяттарға байланысты тілдік
тұлғалардың жұмсалу, бекітілу сапасын анықтайды. Осы тұрғыдан келгенде,
әрбір жанрлық түрге белгілі бір нақты құрылым, алдын ала айқындалып қойған
өзіндік қасиеттер тән болып келеді.
Газеттік-публицистикалық стиль әр түрлі жанрлармен беріледі. Газеттік-
публицистикалық стильдің жанрларын екі топқа бөлуге болады. Олар: таза
газеттік жанр – ақпараттық жанр және әсер ету функциясын атқаратын –
аналитикалық жанрлар. Баспасөзде пайдаланылатын жанрлар көп.
Т.Қожакеев оларды негізінен үш топқа бөледі: Бірінші топ – хабарлама
(информациялық) жанрлар. Бұған жататындар – заметка, есеп (отчет), сұхбат
(интервью) және репортаж. Екінші топ – талдамалы (аналитикалық) жанрлар.
Бұл топ корреспонденция, мақала, баспасөзге шолу, рецензиядан тұрады.
Үшінші топ – көркем публицистикалық жанрлар. Мұның құрамына фельетон,
памфлет, очерк, көркем публицистика енеді [5, 29].
Ғалым Н. Уәли баспасөз жанрларының тілі жайында Қазір бір ғана
бағдарламада ресми ақпарат, публицистикалық талдама, репортаж, комментарий,
сұхбат, очерк т.б. жанрларды кездестіруге болады. Осы жанрлардың сөз өрімі,
бедері әр алуан, - деді [6, 29].
Зерттеуші –ғалым Б. Момынова газеттің негізгі жанрлары ретінде
хабар (информация), шетелдік корреспонденция, есеп, үгіт-насихат
мақалалары, проблемалық мақала, очерк, сұхбат (интервью), репортаж,
фельетон, пікірді (рецензия) атайды. [2,65-68б]
Соңғы жылдары публицистика жанрында подстиль деген термин
қалыптасқан. Подстиль жайлы пікірлер әрқилы. Көптеген зерттеушілер газет
стилін журналистік әрекет сферасына қызмет ететін тіл қабаты деп есептеп,
оны газеттік-публицистикалық подстиль (газетно-публицистический подстиль)
деп атап, публицистикалық стильдің құрамына кіргізеді. Ал, академик М.
Серғалиев подстиль терминін шағын стиль деп аударуды ұсынған. Тілші-
ғалым функционалдық стильдердің қай-қайсысы да белгілі заңдылықтардың
нәтижесінде пайда болатынын айта келіп, олардың шағын стильдерге
жіктелетініне тоқталады. Шағын стиль әр стильдің құрамында және белгілі
бір мәтінге ғана байланысты болады және шағын стильді белгілі бір
мәтіндердің жиынтығы, ал сол мәтіннің әрқайсысын шағын стильдің құрамына
енетін жанр деп атаған жөн,-деген тұжырым жасайды. Ғалымның бұл тұжырымы
қисынды деуге болады, өйткені газет материалының шағын жанрдың қай түріне
жататыны тек сол стильде жазылған мәтіннің көлемі мен композициялық
құрылымына қарап қана ажыратылады.
Шағын стиль деп аталатын газет подстилінің публицистикалық стильмен
ортақ жалпы сипаты бар екендігі белгілі, сонымен қатар, оның өзіне тән
ерекшеліктері де бар. Ғалым М. Серғалиев публицистикалық стильдерді
мағыналық жағынан үш шағын топқа бөледі:
а) үгіттік публицистикалық шағын стиль;
ә) саяси-идеологиялық публицистикалық шағын стиль;
б) саяси бұқаралық публицистикалық шағын стильдер [1, 37].
Осы топтаудың негізінде үгіттік шағын стилге – корреспонденция,
репортаж жарнама, хабарландыру; саяси-идеологиялық шағын стилге –
ақпараттық мақала, аналитикалық мақала, комментарий; саяси бұқаралық шағын
стилге – интервью, фельетон, памфлет, очерк жанрлары жатады дейді. Бұның
барлығы публицистикалық стильдің құрамдас бөлігі болғандықтан, оларға
шағын жанр деген атаудың берілуі әбден орынды. Негізгі мәселе шағын жанр
материалдарының тақырып ауқымының үлкен, ал көлемінің шағын болатынында.
Қазіргі қоғамдық өзгерістерге байланысты газет жанрларының қызметі мен
дамуында да белгілі бір өзгерістер бар. Мұндай өзгерістер қоғамдық өмірдегі
жаңалықтарға байланысты. Қазіргі нарықтық экономика кезінде газетке
материал дайындап, басып, оқырманға жеткізгенге дейінгі атқаратын қызметтің
барлығы қаржы мәселесіне тікелей байланысты. Сондықтан газет ұжымы
экономикалық жағдайларға байланысты газет беттерінен жарнама,
құттықтау, еске алу, пресс-релиз немесе баспасөз хабарламасы,
түйіндеме, дайджест немесе ақпараттық шолу, жұлдызжорамал,
сауалнама т.б. жаңа жанрларға орын беруге мүдделі болып отыр.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде шағын жанрдың мынадай түрлері
анықталды: хабар немесе шағын ақпараттық мақала, аналитикалық есеп,
репортаж, сұхбат, хроникалық мақала, комментарий, журналистік зерттеу,
жарнама, сауалнама, пресс-релиз, дайджест немесе ақпараттық шолу, еске
алу, қазанама, хабарландыру, хат, пікір.
Газет ақпарат жеткізіп, үгіт-насихат тарататын болғандықтан, оның
қызметі әлеуметтік ортамен тығыз байланысты. Сондықтан газет тілін
әлеуметтік лингвистикамен ұштастыра зерттеген жөн. Газеттегі шағын
жанрларда жазылған материалдар – коммуникацияның түрі ретінде ең көп
таралған шығармалар және олардың атқаратын қызметтері де әр алуан. Олар
шағын жанрлар тілінің: ақпараттық және үгіт-насихаттық, деректілік және
көпшілікке түсініктілік, экспрессивтік және әсер етушілік, бағалауыштық,
танымдық, пікір қалыптастыру мен тәрбиелеу қызметтері деп атап көрсетілді.
Шағын жанр тілінің стильдік ерекшеліктеріне түрлі стильдік бояуы бар
лексико-грамматикалық бірліктердің болуы да ықпал жасайды. Олар газет
мәтініне экспрессивті және стандартты мағына үстеп, қалың көпшілікке автор
ойының нақты жетуіне мүмкіндік жасайды. Шағын жанр материалдарын стильдік
тұрғыдан үнемі байытып, оқиғаның, нақты деректердің мағынасын қоюландырып
отыратын – түрлі синтаксистік құрылымдар, модаль сөздер. Олар ойды сөз
арқылы неғұрлым көркем, анық және нақты жеткізу үшін, автордың көзқарасы
бойынша басты болып есептелінетін сәттерді, кейбір тақырыптық кезеңдерді
айқындау үшін қолданылады. Бұл газет мәтінінің тілдік көрінісін байытып,
әсерлендіріп отырады.
Шағын жанрлар тілінің өзіне тән стильдік ерекшеліктері деп:
1) шағын жанрлар тілінің жалпыға бірдей түсінікті және ұғынықты болуы;
2) шағын жанр материалдарында тілдік қана емес, контекстік-бағалауыштық
құралдардың да пайдаланылуы;
3) ой білдірудің дайын құралдарын жай қайталап шықпай, әрекетті
шығармашылықпен сипаттау;
4) шағын жанрлар мәтінінде функционалдық тұтастық және оқиғаны
баяндаушы мен оқырман арасындағы байланыстылық болатыны көрсетіледі.
Газет тілінің жетістігі оның сөздерінің тартымды болуында. Материал
тілінің өзіндік ерекшеліктері бар және ол автордың шешендігін көрсетеді.
Сөйлеудің мұндай түрін лингвистикада коммуникативтілік деп атайды.
Сөздің коммуникативті сапасы – қарым-қатынасты қамтамасыз ететін және
оның тиімділігін арттыра түсетін сөйлеу ерекшелігі. Сөйлеудің
коммуникативті сапасы деген терминді ХХ ғасырдың 60-жылдарында
Б.Н. Головин енгізді. Ол тіл мен сөйлеуді, сөйлеу мен ойлауды, сөйлеу мен
шынайы өмірді (шындықты), сөйлеу мен сапаны қамтитын жүйені біріктіреді.
Осы жүйенің негізінде орындылық, дұрыстық, тазалық, нақтылық пен
қарапайымдылық, әсерлілік деп аталатын сөйлеудің басты жетістіктері
анықталды. Аталған сапалар шағын жанрлардағы мәтіндерді жан-жақты талдауға
мүмкіндік береді және олардың тілдік құралдарды үнемдеп пайдалану, көп
ақпаратты ықшамдап беру, тілдік құралдардың неғұрлым халыққа түсініктісін
таңдай білу, публицистикалық стильді тақырыптары мен жанры басқа
стильдермен (ғылыми, ресми-іс қағаздары, көркем әдеби, сөйлеу) қатар
қолдану мәселелерінің қамтылатыны дәлелденді.
Кез келген шығармашылық туынды – сөз өнері. Шағын жанр стилінде
жазылған шығармалар да автор санасына орналасқан, тұйықталған, ішкі
дүниенің көрінісі. Бұл көркем туындылар сияқты, ойдан шығарылған әлем емес,
оның сүйенетін материалы – факт.
Ана тілін еркін меңгерген публицист өз ойын түрлі әдіс-тәсілдер арқылы
нақты әрі әсерлі жеткізіп отырады. Егер автор сөзді дұрыс таңдаса, ол ойдың
әсерлі берілуін ғана емес, сол шығарманың мағыналық құндылығын да арттыра
түседі. Көркем әдебиеттегі автор мәселесі Р. Сыздық, Б. Шалабай, В.
Виноградов, Г. Гинзбург, т.б. ғалымдардың назарында болды. Дәл
осылай, автор жасаған жарасымды бейне, келісті образ шағын жанрларда да
кездесіп отырады.
Шағын жанрларда да автор белгілі бір идеологияны қуаттайды. Ондағы
автордың образ жасау шеберлігі кейіпкер жөнінде түсінік беретін және оған
мінездеме жасауға өзек болатын факторларды көп және тиянақты жинаудан
көрінеді. Сол үшін де нақты автор – кейіпкер – оқырман деген тізбек
құрылады.
Публицистикалық образдың басты және өзіндік бір ерекшелігі – ол
журналистің өзі жүзеге асыратын, дамытатын, нақтылайтын, оның түрлі
сипаттарының шығуына көмектесетін ойдан туады. Публицистика, әсіресе, образ-
фактілерді пайдаланады. Образ-факт көркемдік заңдарына сәйкес туады және ол
дүниетанымдық фактілер сипатында болады. Бұл фактілер түбегейлі қойылған
нүкте немесе шындықтың кесіндісі емес, ол – сол шындықтың белгілі бір
уақытта және кеңістікте лайықты орны бар дүниелер. Публицист образ-фактіні
жасағанда, өз бақылауына ғана сүйеніп қоймайды, ол газеттердегі,
мұрағаттардағы және құжаттардағы баға жетпес құнды деректерді де пайдалана
алады. Публицист әрдайым баяндап отырған оқиғаға деген өзінің көзқарасын
оқырманға жеткiзу үшін түрлі тілдік құралдарды қолданады және осы тілдік
құралдарды жүйелі пайдалана отырып, дербес авторлық бейнені қалыптастырады.
Ол бейне, бір жағынан, кейіпкердің өзіне тіл бітірсе, екінші жағынан,
оқиғаға деген авторлық көзқарасты айқындайды. Мысалы: Әлбетте, мұндайда
білегін сыбанған кандидаттардың жауын құртындай қаптап кететіні бар
(Бұқпа., 04.02.2010). Ендеше, тәуелсіздіктің басты құндылықтары – ұлттық
саясатты, ұлттық мүддені ұмытып, тек теңге табу үшін өсек пен төсек
тақырыбын терген, ақша ұсынсаң, азуын көрсететін сары басылымдарға
тәуелсіз деген аса қымбатты сөзді қор қылмай, мемлекетттік емес, дұрысы
жекеменшік деп жазған жөн болар, сірә (ЕҚ., 06.02.2010). Енді бір
министріміз Меңдібаевтің желтоқсан оқиғасындағы ашылмаған аралдарын, елге
беймәлім қарғыбаулы әпербақандығын әшкереледі (ЖА., 08.02.2006) деген
сөйлемдерде автор жалаң фактілерді ғана алып отырған жоқ, оқиғаға өзінің
қатысын да білдіріп тұр. Авторды кандидаттардың жауын құртындай қаптап
кететіні, түрлі амалдармен екінші хатшы болып алған жағымсыз кейіпкер,
ақша табу үшін әртүрлі жағымсыз өсек-аяң терген басылымдар, Меңдібаевтың
жағымсыз қылықтары ашындырады. Оларға лайықты образ жасау үшін автор жауын
құрты, , өсек пен төсек, әпербақан сияқты экспрессиялы сөздерді
қолданып, контекстің эмотивті әсерін арттырып, өзінің авторлық көзқарасын
коннотациялық реңкі қанық лексикалық бірліктер мен жеткізген.
Шағын жанр стилі де, публицистикалық стильдің тармағы ретінде, ғылыми
және көркем стильдердің аралығында тұрады. Ол, қалай болғанда да, осы
стильдердің тәсілдері мен құралдарын пайдаланады және кәдімгі стиларалық
өзара әрекеттестікті білдіреді және бұл оның құрылымының күрделілігіне алып
келеді. Бұл жағдайда да авторлық көзқарас, автор ойы белең алып тұратыны
сөзсіз.
Қорыта келгенде, газеттегі шағын жанрларда да, көркем шығармадағы
сияқты, образ жасаудың қажет екендігі анық. Тек қана нақты фактілерге
негізделетін шағын жанр материалында автор өзінің ойын, идеологиялық
көзқарасын әсерлі жеткізуге, оқырман көңілінде наным ұялатуға тырысады.
Кейбір деректі шығармаларда автордың өз кейіпкерімен бірге қуанатын, бірге
күйінетін сәттері де болады.
1.2.Газет тілінің лексикалық ерекшелігі
Заман ағымын дәл басып, жіті саралап отыратын газет тілі қоғамдағы жаңа
ұғымдардың атауы болған жаңа қолданыстарды көпшілік арасында таратып,
насихаттап, орнықтыру, тұрақтандыру ісінде жетекші орынды иемденетіні
ешбір дау тудырмайды. Осыған қатысты пікірге ғалым Ш. Сарыбаев: Әдеби
тілімізде, оның ішінде, әсіресе, лексиканы, сөздік қорымызды байытуда
ақпарат құралдарының маңызы ерекше... жаңа қолданыстарды дүниеге келтіруде
көркем әдебиет емес, мерзімді баспасөз, ақпарат құралдарын бірінші орынға
қояр едік,- деді [7, 32].
Газеттегі шағын жанрда да жаңа қолданыстар еліміздің егемендік алуымен
және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуымен тығыз байланыста
өрбіді.
Газет материалдарында жаңа сөздер мен жаңа қолданыстар қоғамда болып
жатқан өзгерістерге орай күн санап қатарын толықтырып келеді. Ғалымдар
бұл мәселеге 1) сыртқы жағдаяттардың, яғни өмірде болып жатқан жаңа
құбылыстардың, тың ұғымдардың; 2) тілдің өзінің ішкі даму заңдылықтарының,
яғни сөз мағынасының өзгеруінің, кеңеюінің, басқа да әр түрлі тіркесу
құбылыстарының болатындығынан деп көрсетеді. Басқаша айтқанда,
экстралингвистикалық және интралингвистикалық факторлар әсерін дұрыс
ескерген.
Зерттеу материалдарындағы жаңа қолданыстардың да өзіндік ерекшеліктері
бар. Оларды:
1) автор тарапынан жаңа мағынаға ие болған қазақ сөздері: Жалпы бұл
ауданда бұзақылық, басқа да қылмыс түрлері толастамай тұр. Енді оған
қасиетті бабамыздың атына кір келтіретін ғасыр індеті қосылып отыр
(ЕҚ., 04. 01. 2010). Әкім болғаннан гөрі тазша бала рөлін сомдаған
үйлесетін тәрізді (ЕҚ., 04. 05. 2010). Кештің бағдарламасы аясында
көрнекті суреткердің Қазығұрт баспасынан жарық көрген алты томдық
Таңдамалы шығармаларының тұсаукесер рәсімі өтеді (ЕҚ.,7.02.2010).
Мұндағы ғасыр індеті, тазша бала, тұсаукесер рәсімі сөздері
заман талабына, мәтін мазмұнына қарай жаңа мағынаға ие болған
қолданыстар.
Елбасы Нұрсұлтан Женеваға жетпей тұрып-ақ, осындағы белді басылымдар
осы сапарға, жалпы Қазақстан деген мемлекетке тұтас нөмірлерін арнады (ЕҚ.,
23.01.2010); Белді басылым – оқырман көпшілікке кеңінен таныс беделді
газет деген мағынаны білдіреді.
2) қазақ тілінің лексикалық қорына кіріп кетіп, үнемі қолданыста
жүрген орыс сөздері: Ал, Жоғары билік маңындағы кадрлардың көбі
қазақ авторитеттерінің балалары (ЕҚ.,15.07.2010). Ауылға
олигархтар келе жатыр... (ЕҚ.,21.06.2010). Проблема шаш-етектен,
ал маслихат депутаттары жанжал шығарып көрді ме? (ЖА.,25.02.2007).
Осындағы авторитет, олигарх, проблема сөздері – тілдік
қорымызға еркін еніп, осы қалпында да қолданыс тауып жүрген орыс
сөздері.
Жаппай бұқаралық санада ғалам бейнесін қалыптастыру үшін қоғамдық-саяси
ұғымдарды білдіретін терминологияның маңызы зор. Адам санасы дамуының ең
жоғары сатысы ұғымға негізделген ойлау болып табылады, адам санасындағы
тарихи таным үрдісінің сөзге жинақталып көрсетілетіні анық. Адам танымы тек
ұғым арқылы ғана анықталады десек, сол ұғымдіы білдіретін лексикалық
бірліктер, терминдер болып саналады.
Газеттің мақсаты қалың оқырманға ғылыми ақпарат беру емес, көпшілікке
қажетті жалпы ақпаратты негізді жеткізу үшін салалық терминдерді
пайдаланады. Зерттеуші М.Н. Володина: Салалық ұғымдардың тілдік көрінісі
саналатын терминдер – арнаулы білімдерді репрезентациялаудың айрықша тәсілі
болып табылады. Қандай да бір арнаулы ұғымдарды білдіретін термин маңызды
ақпараттың бір бөлігін сақтап, жеткізуші ретінде түсіндіріледі. Ол ақпарат
бөлігі белгілі бір терминсферада аса құнды болып саналады,-деп анықтама
береді [8, 57].
Сондықтан да, шағын жанрларда автор өзі көтеріп отырған проблеманың мән-
мазмұнын ашып, нақтылай түсу үшін термин сөздердің аса бір тиімді деген
мәнін ғана пайдаланады.
Шағын жанр тілінде жазылған шығармаларда қоғамдық салада жаңадан пайда
болған қолданыстар қатары көбейіп келеді. Оларды:
1) тұтастай қазақ тіліне аударылған терминдер (қоғамдық келісім, рухани
талғам);
2) орыс тіліндегі атауы сақталған терминдер (инвестиция, саммит);
3) бір сөзі қазақ тіліне аударылған (саяси партия, лауреаттарды
марапаттау, министрліктің бағдарламасы, шығармашылық концерт, ішкі саясат
департаменті т.б. терминдер деп жіктелді. Шағын ақпараттық мақаладан
бірнеше мысалдар келтірейік.
Апта аяғында Парламентте болған жаңалық – жаңа депутаттық топ дүниеге
келді. Достық деп аталатын жаңа топ Ресейдегі Қазақстан жылына
орайластырылды. Достықтың болашақ көшбасшысы, сенатор Тасбай Симамбаевтың
айтуына қарағанда, мұндай топ Ресейде де құрылады... Жылдың ашылу және
жабылу салтанатын айтпағанда, оның ішінде Санкт-Петербордың 300 жылдығын
мерекелеу шарасына қатысу, Н. Назарбаевтың Ресейдің аймақтарын аралауы,
т.б.қызғылықты шаралар қарастырылған (ЖА.,04.02.2007).
Сол Цюрихте өткен Қазақстанда бизнесті өркендету кезінде Швейцария
компаниялары үшін жасалған іскерлік мүмкіндіктер деп аталған инвестициялық
мәслихатта Елбасы сөз сөйледі (ЕҚ.,23.01.2010).
Астанадағы театрдың әлі жастығын айта келіп, министр аталған газет
бетінде опералық қойылымдардың қатары өспегенін, барының өзі қазақтың ауыз
әдебиеті тудырған замана келбетін сомдаумен шектелгенін білдірді (ЕҚ.,
11.04.2010).
Келтірілген мысалдардағы депутаттық топ, инвестициялық мәслихат,
опералық қойылым тіркестері бір сыңары депутат, инвестиция, опера
кірме сөздер мен топ, мәслихат, қойылым сияқты қазақтың төл
сөздерінің тіркесуінен жасалса, жылдың ашылу және жабылу салтанаты,
мерекелеу шарасы деген тіркестер – терминдер.
Шағын жанрлар тілінде еш қажеттігі болмаса да әдейі, белгілі бір
стильдік мақсатта қолданылған өзге тілдің бірліктерін қолданылу, яғни
варваризмдер де кездеседі, ана тіліміздің нормасына қайшы келетін, тіл
мәдениетіне нұқсан келтіретін мұндай сөздер қоғам ауруын ажуалап көрсету
мақсатында қолданылғанын байқаймыз. Өзге тілдік дегенде, кірме
элементтердің бәрі дерлік орыс тілі арқылы қабылданғандықтан, көбіне орыс
тілінен тікелей және шет тілі арқылы енген тілдік бірліктер қарастырылады.
Зерттеушілердің пікірлеріне сүйене отырып, шағын жанрлардағы
варваризмдердің жасалу жолдары төмендегіше топтастырылды:
1. Варваризм ретінде жұмсалынған орыс сөздері әуелгі түбір күйін
сақтайды кейде сол түбірге қазақ тіліндегі қосымшаның жалғануымен де беріле
береді. Бұл жай көбінесе Жас Алаш газетінде көптеп ұшырасады.
– Отандықтар тағы бір жоба енгізбекші деген де әңгіме шығып
қалды...
– Жо-оқ, поезд ушел (ЕҚ.,25.02.10).
– Сондағы сводничество деп отырғаны – жеңгетайлық (ЕҚ.,05.07.10).
Түртпектеуден құтылу үшін мемлекет тарапынан ұсынылған бір дежурный
дүниені экрандауға мәжбүр болған (ЕҚ.,30.01.10). Бұл заңды внезапное
решение деп жүргендер де, насильственное деп жүргендер де бар
(ЕҚ.,23.01.10). Мысалы, Шерхан Мұртазаның смешанныйлардан нағыз
помешанныйлар шығады деген сөзіне күлудің орнына қуаттап, қол соғу керек
емес пе еді? (ЕҚ.,31.05.10). Пәле возрождениеден келген жоқ па?
(ЕҚ.,21.08.10) Дакаскос тәрізді дыхалкадан дәлдеп тебе алмауы мүмкін
(ЕҚ.,09.08.2010). Экс-премьер Тасмағанметовтың аяқ астынан отставкаға
өтініш білдіруінен кейін асығыс басталған ауыс-түйіс әлі де жалғасуда
(ЕҚ.,15.07.10). Бұл сөйлемдерде варваризмдер біреудің сөзі ретінде де
(сводничество, внезапное решение, смешанныйлар, помешанныйлар),
автордың өз сөзі ретінде де (поезд ушел, дежурный дүние, дыхалкадан
тебу, отставкаға өтініш білдіру) қолданылады.
Сондай-ақ поезд ушел, сводничество, дежурный, внезапное
решение, насильственное деген орыс сөздері сол қалпында қолданылса,
смешанныйлардан, помешанныйлар, возрождениеден, дыхалкадан,
отставкаға авторлар өздерінің эмоцияларын орыс сөздеріне қосымшалар
жалғай отырып қолдану арқылы білдіреді.
2. Варваризм сөздердің келесі тобында кірме сөздер қазақ тілінің
ауызекі сөйлеу тілінде кездесетін орфоэпиялық өзгерістерге ұшырап жұмсалады
және бұл жағдай зерттеу нысаны болып отырған газеттердегі шағын жанрларда
(сұхбат, сауалнама, хат, пікір) жиі кездеседі.
Олар білмеген соң, жаңағы жігіттің бүнішкілері де, прабүнішкілері
де білмейтін болады (ЕҚ.,12.07.10). Ішімдікке қарсымыз, бірақ кәйп
ұстағанды жек көрмейтіндер де жетерлік (ЕҚ.,05.04.10). Алтыншаш апамның заң-
зәкүннен хабары бар ма? (ЖА.,30.01.07). Орысшаға онша емес Қализа – иә,
паштый первый десе керек (ЕҚ.,10.10.10). Сыртқы есіктің маңдайшасында
жалғыз ләмпішке жарқырап тұр (ЕҚ.,16.01.10). Пәпкі-пәпкі құжаттардың дені
орысша сайрайды (ЕҚ.,05.02.10). Түсініксіздігі, әлімсақтан келе жатқан
жалғыз ғана халық атымен берілетін осы атақты соңғы уақытта неге алып
тастадық, қандай жол-жоралғыға, қандай заң-зәкүнге сүйендік?
(ЕҚ.,29.01.10). Мұқаш болыстың баласы Көңілқош арнайы курстан оқып, елдегі
сол кездегі ең қадірлі мамандық – шопыр болды (ЕҚ.,29.07.10).
Варваризмдердің пайда болуы әдетте тіліміздегі кірме сөздермен тікелей
байланысты. Ескере кететін жайт – басқа тілден ауысқан кірме сөздер
қабылдаушы тілде алғашында өздерінің шет тілдік сипатын сақтап, кірме
элементтер ретінде қолданылады да, кейін олар бөтен тілдің сипатын сақтап
қолданылған варваризмге айналады.
Вульгаризм – (лат. Vulgaris анайы, дөрекі) – әдеби тіл қабылдамайтын
дөрекі, қарапайым сөздер мен сөйлемдер. Тұрмыс жайын суреттеуде кейіпкердің
бейнесін жасауда көркем әдебиетте мұндай сөздер әдейі қолданылады. Сөйлеуші
үшін де, тыңдаушы үшін де әбестеу көрінетін мазмұны төмен, стильдік реңкі
бәсең сөздің баспасөз тілінде қолдану да соңғы жылдары жиілей бастады.
Олардың қолданысы сирек те болса, автор ойына айрықша бояу, реңк береді.
Сауда-саттығы қызған базарда арба сүйрегендер мен құлбазарда қара
жұмысқа жегілгендер киер киім, ішер асқа әрең жететін азын-аулақ ақшадан
жырымдап, қорға қалай қаржы аударсын? (ЕҚ.,29.07.2010). Супер,
гипермаркеттер қара базар үшін аждаһа ма? (ЕҚ., 22.02.2010). Третьяковты
желпіндіріп жүрген ненің буы екенін итім білсін бе, бірақ, әрең қол
жеткізген тәуелсіздігін қолдан беріп қарап отыратын қазақтар ақымақ емес
(ЕҚ.,29.07.10). Сондықтан оларды мамбет деп кемсітудің орны жоқ
(ЕҚ.,15.04.10).
Сондай-ақ кәдімгі қазақ сөзіне кішірейту мәнді мини сөзін қосу арқылы
да журналистер кемсіту, мысқылдау мағынасын жаңа ұғымда береді. Әлде бұл
мемлекеттігімізді мойындамаудың минимысалы ма? (ЕҚ.,26.08.10) Қысқасы,
төртеудің кеңесі басталғалы бері осындай бір әуейі әңгімелердің
Қазақстандағы бәзбір орыс тілді басылымдарда аракідік қылаң беруі
кездейсоқтық па, әлде шын мәніндегі империялық пиғылдың миникөрінісі ме?
(ЕҚ.,26.08.10).
Қазақ тіліне әсер-ықпалын мол тигізген тілдің бірі – орыс тілі.
Мерзімді баспасөздің лексикалық құрамын байытуда орыс сөздерінің, орыс тілі
арқылы басқа тілден енген сөздердің ықпалы көп болды. Қарастырылған
мысалдарда орыс және басқа шет ел тілдерінен енген сөздердің қолданылу жайы
мағыналық тұрғыдан төмендегіше топтастыруға болады:
1.Орыс сөздерін аудармасыз, өзгетілдік қалпында қолдану. Вирус,
отставка, анекдот, гостроль, скотч, шоумэн, санаторий, контрабанда,
каникул сияқты сөздер, лайықты аудармаларын табу қиындық әкелмесе де,
басылым беттерінде, журналист сөзінде де, кейіпкер сөзінде де өзгетілдік
қалпында қолданыла беретін болды.
SARS ғарыштан келуі мүмкін деген болжамды растаушылар әлі де болса
вирустың ғарыштық денелер арқылы тарап, соның нәтижесінде жерге жеткенін
дәлелдеуге тырыспақ (ЕҚ.,27.05.2010). Күтпеген жағдайда үкіметі отставкаға
кетіп екі-үш-ақ күн министр болғандар да бар (ЕҚ.,24.05.2010). Ала
таяқтылар туралы анекдот неге көп (ЕҚ.,22.05.2010). 10 маусымда гострольдік
сапарымыз аяқталады. (ЕҚ.,20.05.2010). Қазақ актерлері дәл қазір осындай
күйде жүр: бірі-асаба, екіншісі-шоумэн, үшіншісі-күзетші, төртіншісі-
жарнамалық агент... (ЕҚ.,09.08.2010). Солнечный балалар санаторийінде
қосымша 25орын ашылған (ЕҚ.,07.08.2010). Кедендегі ен үлкен мәселе –
контрабанда мәселесі (ЕҚ.,18.11.2010). Мұндай жағдай, сөз жоқ, баспасөз
бетінде әрдайым ана тіліміздің шұбарлануына әкеліп соқтырады.
2. Орыс тілі арқылы басқа шет ел тілдерінен енген сөздерді пайдалану.
2-ші қыркүйек күні Үкіметімізбен Ислам даму банкі арасындағы займ
жөнінде келісім жасалды (ЕҚ.,05.09.10). Алайда паспорттар бүгінгі күннің
талабына сай емес қой... (ЕҚ.,05.09.10). Протоколда тең дәрежеде
(ЕҚ.,05.09.10). Криминал арқылы тез баю, тез табыс табу (ЕҚ.,31.11.10).
Жаңа заманның робот – дию – перілерінше, яки, супер солдатқа жандары сірі
келетін... (ЕҚ.,27.01.10). Бірақ, дәл осы жұмбақ әңгіменің аяқасты
сюрпризге айналуында нендей сыр жатыр (ЕҚ.,01.01.10). Қашан көрсең, кафе
ақын жазушыларға лықа толып отырады (ЕҚ.,01.01.10). Карнавалшылар эфирге,
интеллектуал болып шықты (ЖА.,25.11.08).Клиптер сайысы басталып кетті
(ЕҚ.,05.09.10).
3.Орыс сөздерін автор эмоциясын білдіру мақсатында қолдану.
Ал, енді, осындай, Олжекеңнің тілімен айтқанда, поддержка тұрғанда,
орыстар неге тайрандамасын? (ЖА.,19.06.2008). Білгіш космополит –
манкурт... Егер Жәнібек манкурт болса... (ЕҚ.,19.07.2010).
Калька – шет тілдерден жолма-жол аударудың арқасында пайда болған жаңа
сөз, біреулер оны калька десе, енді біреулер жасырын ауыс-күйіс деп
атайды. Калькалық аударма жасаудың ерекшелігі – сөзді аудару барысында
аударма тілдің ұлттық ерекшелігі, сол ұлттың тұрмыс-тіршілігінің жайы
ескеріледі. Ғалым Б.Момынова Қазіргі басылымдардағы жаңа ұғым атауларын
таңбалауда да калька таптырмайтын тілдік құралға айналып отыр деп,
төсбелгі (бейдж), кешірім (амнистия), бақпанды (иждивенец) т.б. сөздерді
мысалға келтіреді [9, 37].
Газеттегі шағын жанрларда кальканың бірнеше түрлері кездесіп отырады.
Шахмат корифейі, әлемнің вице-чемпионы Виктор Корчной Астана қаласында
қазақстандық гроссмейстер Дәрмен Садуақасовпен күш сынасуда (ЕҚ.,
16.01.10). Өңдеуші өнеркәсіп саласы мен импорт алмасу мәселелеріне қатысты
бағдарламаларға көңіл бөлінбей қалған. Бұл салаға тартылған инвестиция
көлемі де азайған (ЖА.,18.01.09). Келтірілген мысалдардан байқағанымыз –
бүгінде көпшілікке танымал болып отырған калькаланған сөз тіркестері
баспасөз беттерінде жиі қолданылып отырады. Бұл сөз тіркестерінің бір
құрамы шет тілінен алынып, ал, екіншісі төл сөзіміз болып келген.
Зерттеу барысында орыс сөздерін қазақ тіліне тікелей аударудың екі жолы
анықталды:
1) қазақ тіліндегі байырғы мағынадағы сөздерді қосымша реңк беру арқылы
жаңа сөз ретінде қолдану: Екеуі де әлем таныған музыканттар – Ж. Әубәкірова
мен А. Мұсаходжаева басқарады. Алайда осы екі жұлдыз қара домбыра мен қыл
қобызға жеткілікті дәрежеде көңіл бөліп отыр ма? (ЕҚ.,06.02.2010). Өнерде
халыққа танымал болған адамдарды соңғы жылдары жұлдыз деп атап жүр
(Жұлдыздар отбасы, Жұлдызбен сырласу).
2) сөз арасына біреу айтқан орысша сөйлемді тұтастай кірістіріп айту.
Газеттегі шағын жанрларда, сұхбатта ғана емес, басқа мақалаларда да,
орысша айтылған сөздерді сөйлем ішінде тұтастай беру кездесіп жүр. Бұл
үрдісті автордың кейіпкерге тілдік мінездеме беру мақсатымен жазылған деп
ұғынуға болады. Әлгілер көздері бағжиып: Мен ничего не знаем, казахский
текст нам из области поступает деп қарап отырады (ЕҚ.,24.04.2010).
Мұндайда орыстың Врага бьют его же оружием деген мәтелі өте орынды
айтылған (ЕҚ.,15.04.2010). Орыстар өзінің балаларына арналған ертектерінде
де здесь русским духом пахнет деген сөзді мыстан кемпірдің аузымен де
айтқызып қояды (ЕҚ.,27.05.2010).
Бұл қолданыстар, яғни варваризмдердің, орыс сөздері мен калькалардың
қолданылу ерекшеліктері коммуникативтік, стильдік мақсатта қолданғанмен,
газеттің көпшілік оқу құралы екенін ескерсек, көпшіліктің тіл мәдениетіне
нұсқан келтіретін қолданыстар екеніне мән беруіміз керек, сондықтан да
газет тілінің билингвизмге көп ұрынуы дұрыс емес деп ойлаймыз.
Газеттегі шағын жанрлар тілінде ұлттық тіл мәдениетіне нұсқан келтіріп,
ұлт тілінің дамуына кедергі тигізетін фактілер кездесіп отырады. Мұндай
стильдік кемшіліктердің қатарына тіларалық қарым-қатынас нәтижелерінің бір
көрінісі болып саналатын билингвизмдерді жатқызуға болады. Билингвизм (лат.
Bi - екі, lingua -тіл) – қостілділік қоғамда (мемлекетте) әлеуметтік
топтардың екі тілде сөйлеуі.
Орыс тілді ұлт өкілдерімен үнемі тілдік қатынаста болуымыздың нәтижесі
орыс-қазақ, сондай-ақ, қазақ-орыс билингвизмдерін дүниеге әкелді. Қазақ
тіліндегі билингвизм көріністері көбіне орыс тілінен алынған калькалардан
байқалады және олар ұлттық менталитетпен қабыспай, оқшауланып тұрады:
нәтиже шамалы (мало вероятности), жасыл сәуле (зеленый свет), мәселе әлі
өткір күйінде (вопрос остается открытым), нүкте қоятын кез жетті (пора
ставит точку над и), алқаның екінші жағы (обратная сторона медали), егіз
тамшыдай (как две капли воды) т.б. Осы мысалдардағы жасыл сәуле тіркесін
ешқандай кедергі жоқ немесе жол ашық деп жазуға болады. Ал, нүкте
қоюдың – негізгі семасы – істі, әрекетті аяқтау, кесімді түрде шешім
шығару деп, алқаның екінші жағын – мәселенің екінші жағы деп егіз
тамшыдай тіркесін егіз қозыдай деп жазуға да мүмкіндік мол.
Газет тілінде тәжірибелі мамандар, жергілікті әкімшілік органдары, ауыл
өмірінің тыныс-тіршілігі, ел өміріндегі елеулі өзгерістер, тамтығы қалмады,
іспен жауап берді, ыза-кегі оянды, күлін көкке ұшырды сияқты стандарт
құрылымдар, шаблон тіркестер, кездесіп отырады. Сондай-ақ, оқырманның ойына
түрткі салып, сезіміне әсер ету мақсатында экспрессивті бояуы қалың сөздер
де (арамза, құтыршақ т.б.) қолданылады.
Мысалы: Үлкенді-кішілі саясатқа араласып, билік дәліздеріндегі
мемлекеттік шенеуніктермен тамыр-таныс болса, бизнесінің тасы өрге қарай
домалаған үстіне домалай беретінін олар да жақсы біліп алған
(ЕҚ.,28.08.2010). Қорлар да сол сияқты, түскен қаржыны жасыл қағазға
айналдырып қойып, тыныш жатты (ЕҚ.,26.08.2010). Енді екеуі де бір
минутсыз спорт шебері! (ЕҚ.,15.07.2010). Келімсектердің тастай батып,
судай сіңуіне жасыл жарық жағып қойған өзіміздің солқылдақ заңдарымыз емес
пе екен? (ЕҚ.,22.01.2010). Тірнектеп жинаған ақшамыз түпсіз қалтаға
жұтылып кетпей ме? (ЕҚ., 22.04.2010). Келтірілген сөйлемдердегі билік
дәліздері (коридор власти), жасыл қағаз (зеленая бумага - доллар), бір
минутсыз (без одной минуты), жасыл жарық жағып қойған (зеленый свет),
түпсіз қалта (бездонный карман) – қазақ ұғымына жат, тек басқа тілден
тікелей аударудың нәтижесінде пайда болған сөздер мен сөз тіркестері. Бұл
сөздерді таза қазақша ұғыммен билік басындағылар, АҚШ ақшасы, ертең-ақ
спорт майталманы болатындар, ешкім тосқауыл болмайды, ақшамыздан айырылып
қалмаймыз ба деп аударуға да болар еді.
Қоғамымыздағы ақпараттық нарық, қатаң бәсекелестік, бұқаралық ақпарат
құралдарының оқырманын табу үшін күрес жолында журналистер өз өнімін
тартымды етіп ұсынуға тырысады. Ол үшін басылым беттерінде оқырман назарын
аудартатын тілдік құралдар, сөзді жандандыратын, тілге өткірлік сипат
беретін, ұлттық ажарға бөлейтін фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, тұрақты
тіркестер пайдаланылады. Қазақ тіл білімі ғылымында аталмыш лингвистикалық
құрылымға алғаш рет ғылыми негіз жасаған – академик І. Кеңесбаев.
Газеттегі шағын жанрлар тіліндегі фразеологиялық тіркестердің де
құрамдық және мағыналық өзгешеліктері бар екенін байқаймыз. Шағын
жанрларда да:
- публицистикалық фразеология (жаңа бетті ашу, бет қатталып жатқанда,
әлемдік деңгейде, мерзім ұзартылды, сұранысымызға орай);
- публицистикалық терминологияға айналып кеткен тіркестер (үкіметтік
дағдарыс, жоғары деңгейдегі кездесу, басқосудың күн тәртібі, экономиканың
мұқтаждары, экономикалық кеңістік құру, қосымша өңдеулер т.б.) көптеп
қолданылады.
Газет мәтіндерінде фразеологияны алмастыру да кездесіп отырады. Ж.
Әшімжанның қысқаша ақпаратында Қысқасы, дәл қазір ағымда бәрін айт та,
бірін айт, Коржованың жырын айт болып тұр (ЕҚ.,18.01.2007), делініп
коллективтің жырын айт деген Б. Майлиннің сөзі Коржованың деген сөзбен
алмастырылып, компонентінің құрамы саналы түрде өзгертілген. Бұл да шағын
жанрдың сыни-бағалауыштық қызметін айқындайды.
Жалпы қызметкерлер осы басшы қызметін жалғастыра берсе екен дегенді
ашық айтпаса да, бүйректерін Байсағатаовқа бұрып тұрғанын байқатты (ЕҚ.,
20.04.2010). Әдетте бүйрегі бұрып тұр деген тіркес құрамы өзгертілмей
қолданылып, жаны ашыды, жақын тартты, болысты, іш тартты деген мағынада
қолданылса, ал, бұл сөйлемде оның семантикалық құрылымының арасына сөз
қосылып, авторлық қолданыстағы фразаның имплициттік мәнін де аңғару қиынға
соқпайды.
Өткен жылы Парламент Сенатына депутат болып сайланған, бірақ сенаттағы
орынтағына отырып үлгермей қылмыс жасаушы ретінде мойнына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz