Грамматикалық категория жүйесіндегі мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. I. Қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы жұп сыңарлы грамматикалық
категориялар орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Тілдік категория ұғымына түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. 2. Қарама-қарсылықққа құрылған жұп сөздердің тілдегі өрісі ... ... .
3. “Семантикалық және грамматикалық полярлар”
түсінігінің ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Мәселенің зерттелуі жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. Грамматикалық категория жүйесіндегі мазмұны жұп
сыңардан тұратын грамматикалық
мағыналар ... ... ... ... ... ..
2.1. Қарама-қарсылыққа негізделген денотат және сигнификат мағыналар ...
2.2. Жалпы және жалқы мағыналарының ішкі құрылымы мен берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Деректі, дерексіздік мағынасының лексика –грамматикалық
өрісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Белгілі мен белгісіздік мағыналарының тілдегі көрінісі ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қарастырылып отырған жұп сыңарлы категориялар семантика-грамматикалық
негізі бар табиғаты күрделі тілдік құбылыстар. Зерттеу жұмысымыздың
барысында семантика мен грамматикалық көрсеткіштерге аса бай жалқы-жалпы,
жанды-жансыз, деректі-дерексіз, жақты-жақсыз, белгілі-белгісіз, көптік-
жекелік грамматикалық категорияларының тілдегі орны, ғылыми негізі, тіл
білімінде зерттелу деңгейі анықталды. Тіл білімінде мағына - тұлғалық
жағынан қарама-қарсы қолданылып жүрген жұп ұғымдар ғылымның басқа да
салаларының логика, философия, психология т.б. зерттеу объектілері болып
отырғандығы байқалады. Зерттеу барысында аталған категориялар тілдің
барлық деңгейлерінен орын алатындығы және өзара бірі-бірімен тығыз
байланыста екендігі анықталды. Жалпы табиғи негізі шындық болмыс заттары
мен құбылыстарына сәйкестенетін, адамның ой-санасынан белгілі бір қарым-
қатынастар нәтижесінде туындайтын, жұпталған семантикалық категориялардың
табиғатын тұтастықта аша түсу қажеттігі туындайды. Әрқашанда
зерттеушілердің назарынан тыс қалмай үнемі қарастырылып отырғандығын
байқауға болады. Бұл мәселе жөнінде жалпы тіл білімінде де, түркітануда да,
қазақ тіл білімінде де арнайы зерттеулер, айтылған пікірлер, ой-
тұжырымдамалар кездеседі. Бірақ та жұп категориялардың мағынасы мен
қызметіне енетін барлық мәселе жан-жақты қарастырылды, түгелдей шешімін
тапты дей алмаймыз. Сол себепті оның тілдегі көп қырлы көрінісін қазіргі
тіл білімінің даму деңгейіне сай ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу маңызды
мәселе болып табылады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тіл білімі саласында жұп болып қолданылатын
тілдік категориялар алуан түрлі және олардың алатын орны да ерекше. Осы
уақытқа дейінгі жалқы-жалпы, белгілі-белгісіз, жекеше-көпше, деректі-
дерексіз, жанды-жансыз, жақты-жақсыз категорияларына байланысты зерттеулер
бір жақты, грамматиканың дәстүрлі деңгейінде ғана сөз етілді. Қазақ тіл
білімінде аталмыш категориялардың ішінен жанды-жансыз, жақты-жақсыз,
белгілі-белгісіз, деректі-дерексіз, көпшенің жекешесі арнайы зерттеу
нысанасы болған емес. Ғылыми грамматикаларда, кейбір оқулықтарда бұл
мәселелерге екі-үш беттік мәліметтер берілген. Соңғы жылдары белгілі-
белгісіз категориясын көне орыс тіл говорларының негізінде, сөйлем
төңірегінде зерттеген ғалым З.К.Сабитованың алғаш Категория определенности-
неопределенности предложения (1999) салыстырмалы-тарихи зерттеуі жарық
көрді. Ал орыс тіл білімінде А.Г.Нарушевич 1996 жылы Категория
одушевленности – неодушевленности в свете теории поля тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғады. Жоғарыда айтылған тілдегі олқылықтарды
ескере отыра, зерттеу еңбегіміздің барысында зат есімдердің жұп құрайтын
семантика-грамматикалық топтарының тіл танымдық мәртебесін толық түрде, жан-
жақты қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені күні бүгінге дейін сыңар
жақты қарастырылып келген бұл грамматикалық категорияларды салыстыра отыра,
жұп күйінде жүйелеп зерттеу бүгінгі заманның өзекті мәселелеріне айналуы
деп есептейміз. Жұп сыңарлылардың тіл жүйесіндегі рөлін, сөйлеу
процесіндегі атқарар қызметін, тілдегі алуан түрлі көрсеткіштермен
берілуін, тілдік өрісін, өзара тығыз байланысын, жалпы қасиеттері бойынша
біріктіріліп, жеке белгілері бойынша ажыратылатын, сөйтіп, қарама-қарсылық
негізінде жұп құрайтын категория тұрғысынан тану - зерттеу еңбегіміздің
өзектілігін танытады деп есептейміз.
Зерттеудің мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты – жұп сыңарлы
категориялардың табиғатын семантикалық парадигматика негізінде өзара
салыстырып анықтау, әр сыңар мағынасының біртұтас семантика-грамматикалық
категория болып танылуын белгілеу. Осы мақсатқа сай келесі міндеттер
туындайды: а) тіл біліміндегі тілдік категориялар табиғатын сипаттау; ә)
қарама-қарсылық ұғымының рөлі мен қызметін анықтау; б) қарама-қарсылық
негізінде жұптасқан сөздер өрісін жүйелеу; в) жұп сыңарлы
категориялардың зерттелуін анықтау; г) тілдегі “семантика -грамматикалық
полярлар” түсінігіне ғылыми тұрғыдан сипаттама беру; ғ) денотат және
сигнификат мағыналарының қарама-қарсылығын анықтау; д) тілдегі жалпы және
жалқы мағынаның ішкі құрылымы мен берілу жолдарын жүйелеу; е) деректі және
дерексіз мағынаның лексика-грамматикалық өрісін анықтау; ж) белгілі және
белгісіз категорияның тілдегі көрінісіне шолу жасау;
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінің грамматикалық жүйесіндегі зат есімдер
шеңберінен орын алатын жұп сыңарлы грамматикалық категорияларды жүйелеу,
мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар өрісін анықтау –
зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу мәні: Зерттеу жұмысымыздағы жинақталған мәліметтер, семантиканың,
грамматиканың мәселелері туралы ой-пікірлер, теориялық тұжырымдар қазақ
тіл білімінің теориясын одан әрі толықтырып, жандандырып, тілдің дамуына
қосымша үлес қосады, ғылыми-теориялық оқулықтар жазуға септігін тигізеді.
Зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмысты жазу барысында баяндау,
салыстыру, анализ-синтез, қорытындылау әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары. Қажетті теориялық мәліметтер мен материалдар
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, К.Аханов, С.Аманжолов, М.Б.Балақаев, Р.Сыздықова,
С.Исаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Т.Жанұзақов, Ә.Төлеуов, Ғ.Айдаров,
М.Томанов, Ә.Болғанбаев, М.Серғалиев, Ә.Қайдаров, М.Оразов,
А.А.Реформатский, О.Есперсен, Н.М.Шанский, С.И.Ожегов, В.А.Звегинцев,
Р.А.Будагов, Н.Баскаков, О.С.Ахманова, және т.б. ғалымдар еңбектерінен
алынды. Ал еңбекте қолданылған мысалдар әдеби көркем шығармалардан, көне
түркі жазбалар тілінен, газет, журналдардан алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертация тақырыбының мазмұнын ашу
мақсатында келесі дереккөздерге сүйендік: логика, философиялық сөздіктер,
лингвистикалық терминдер сөздігі, тіл білімінің энциклопедиялық сөздіктері,
тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми зерттеулер мен мақалалар, қазақ тілі
грамматикасы.
Зерттеудің теориялық негіздемесіне философия, логика ғылымдарының жалпы
теориялық қағидалары, жалпы тіл білімі, семантика, грамматика саласына
қатысты жалпы ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде жұп сыңарлы
категориялардың тіл жүйесіндегі орны, ғылыми негіздемесі, олардың
семантикалық және грамматикалық ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан
зерттелуі лингвистикалық семантикадағы маңызды мәселелердің бірі болып
табылады. Осының негізінде зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми
жаңалықтар қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- грамматикалық категория негізін ұғымдық және семантикалық категориялар
құрайтыны анықталды;
- сөз өрістеріндегі семантикалық заңдардың көрінісі дәлелденді;
- жұп сыңарлылардың зерттелу деңгейі анықталды;
- семантикалық және грамматикалық полярларға ғылыми сипаттама берілді;
- мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар өрісі анықталды.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- оппозиция түрлерінің тілдегі сөздер өрісінен көрініс табатыны
дәлелденді;
- жалпы құбылыстар арасындағы қарама-қарсылық анықталды;
- жалқы және жалпы, жанды мен жансыз, деректі мен дерексіз, жақты мен
жақсыз, жекеше мен көпше, белгілі және белгісіз ұғымдарының шындық
болмыстағы орны, жұп сыңарлылардың табиғаты анықталды;
- тілдік таңбаның заттық-ұғымдық мазмұны қарама-қарсылық негізде жұмсалады;
қарама-қарсылықтағы денотат пен сигнификат объектив дүниедегі заттарды
жалпылығы немесе жалқылығы, нақтылығы я абстрактілігі, белгілігі я
белгісіздігі бойынша ажыратуға негіз болады;
- сөздердің лексикалық мағынасы құрамына еніп, сөздерді белгілі бір
топтарға топтастырып тұратын, жинақтаушылық қасиеті бар мағынаны жалпы
мағына деп, сол топтағы жеке сөздердің әрқайсысына тән, ажыратушылық
қасиетке ие мағынаны жалқы мағына деп анықтадық;
- деректі және дерексіз мағынаның тілдегі өрісі анықталды;
- белгілік пен белгісіздік мағыналарының ядролық өрісі жалқы және жалпы
есімдер, ойдың айтылу шеңберіне қатысты тема және ремалық құбылыстар,
дейктикалық сөздер, тілдің синтаксистік бірлігі – сөйлем шеңберінен
анықталса, перифериялық өрісіне поссесивтілік пен күшейткіш-шектеулік
және сұраулық демеуліктері жатқызылатыны дәлелденді;
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны Білім беру
және психологиялық ғылым: дамудың қазіргі деңгейі атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (2003ж. 24 маусым, Көкшетау), “Жоғары білімнің
дамуындағы өзекті мәселелер” атты жоғары оқу орындарының арасындағы 3
ғылыми-практикалық конференцияда (2002 ж. 10 сәуір, Көкшетау) көпшілік
ғалымдар арасында талқыға түсті. Диссертациялық жұмыстың негізгі өзегі
бойынша республикалық ғылыми басылымдар мен арнайы жинақтарда 7 мақала
жарық көрді. Диссертациялық жұмыстың теориялық мәселелері, ғылыми
тұжырымдары Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік университетінің қазақ
тіл білімі кафедрасында талқыланды.
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы жұп сыңарлы грамматикалық
категориялар орны деп аталатын I тараудың Тілдік категория ұғымына
түсініктеме атты тараушасы бойынша тұжырым. Сонымен, тілдегі жалпы ұғымдар
туралы ой-пікірлерді, шолуларды зерделей отыра, адам санасында объективтік
шындықты бейнелеп, материалды дүние құбылыстарының жалпы және негізгі
қасиеттері мен қатынастарын топшылайтын, таным мен ойлаудың ең жалпы
түрлерін, ғылымның қалыптасуы мен дамуының жалпы шарттарын білдіретін
ұғымдарды категория деп есептейміз. Бұл жалпы ұғымына сәйкес. Жалпылық
мағынаны білдіруші материя, қозғалыс, кеңістік, себептілік – бұл
философиялық категориялар басқа, жеке ғылымдардың дамуына негіз болушы
ұғымдар. Бұлар табиғат пен қоғам құбылыстарының барлығына тән белгі мен
қатынастарды бейнелейді. Ал жеке ғылым категориялары объективті дүниенің
жеке қырларын, дүние бөлшектерін бейнелеуші жалқы ұғымдар. Жеке ғылым
санатындағы тілдік категория деп, жалпы қасиетке ие болатын тілдік
элементтің кез келген тобын атаймыз. Тілдегі алуан қырлы категориялар
шындық болмыста бар, дерексізденген, жалпылама, тілден тыс категорияға,
ұғымдық категорияға негізделеді деген қорытындыға келеміз. Ұғымдық
категориялармен белгілі қоғамдық ортада қолданылатын сол тілдегі ұғымдар
беріледі. Бұл ұғымдар тілдің лексикалық және грамматикалық құрылысында
көрініс табады. Ұғымдық категориялар синтаксистік немесе морфологиялық
нысандарымен көрініп, грамматикалық ұғымға ұласып, грамматикалық
категорияға ауысады. Бұл жерде ескере кететін бір жәйт, ұғымдық және
семантикалық категория логикалық мазмұны бойынша бір-біріне ұқсас, себебі
семантикалық категория тілден тыс шындыққа жақын. Ұғымдық категорияны
бірден бір жүзеге асырушы категория деп есептейміз.
Аса абстракты және логикалы дербес категориялар болып есептелетін зат,
белгі, болмыс, қатынас,қимыл, қалып, сан, сапа, кеңістік, уақыт т.с.с.
семантикалық категориялар ең жалпы ұғымдармен сәйкес келеді. Семантикалық
категориялардың көріну тәсілдері әр қилы, олар лексикалық та тәсілдермен,
сонымен қатар грамматиканың ашық және жасырын нысандарымен берілетін,
ұғымдық негізі бар абстракты мазмұнды категория деген тұжырым шығарамыз.
Тілдегі категориялар бір-бірімен әрқашан байланыста болады. Жалпы
сипатқа ие негізгі ұғымдардың бірі болып саналатын грамматикалық категория
семантикалық және ұғымдық категориялар арқылы көрініс табады немесе
семантикалық және ұғымдық категориялар тілде грамматикалық көрсеткіштер
көмегімен жасалады. Жалпы грамматикалық категориялар өз ішінен жалқы
грамматикалық категорияларға сараланса, жалқы категориялар жинақталып,
жалпы категорияларға ұласуын байқаймыз.
Қарама-қарсылыққа құрылған жұп сөздердің тілдегі өрісі атты тарауша
бойынша тұжырым. Тілдегі жалпы я жалқы категориялар объективті шындық
өмірге қатыстылығымен, объективті өмірде бейнеленетін объектілерімен
ерекшеленеді де, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Осы жалпы мен
жалқының ерекшеліктерін анықтау үшін оппозиция тәсілін қолданудың маңызы
зор екендігіне көзіміз жетті. Оппозиция – екі немесе бірнеше бірыңғай
тілдік бірліктер арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты ажырату тәсілі.
Демек, тілдегі қарама-қарсылық қызметін, өрісін зерттей отыра, оппозиция
негізінде жүйеленген сөздер тобының тілдегі көрінісін келесі тілдік
құбылыстар бойынан аңғарамыз. Қарама-қарсылықтағы сөздер болсын, жалпы
тілдік ұғымдар болсын мағыналық – тұлғалық тұтастық құрап, жұп болып
қолданылуы келесі тілдік құбылыстар деңгейінен анықталды:
- сөздің ішкі қарама-қарсы мағыналарын білдіретін құбылыс, яғни
энантиосемия шеңберіндегі сөздердің жұпталуы;
- сөздің қарама-қарсы мағынада қолданылып, антонимдік жұп құрауы;
- салыстырмалы белгілері бойынша синонимдердің бір-бірімен оппозицияда
жұмсалуы, сөздерді жұп қолданысқа әкеледі;
- сөздер және синонимдік тіркестер арасындағы оппозиция формальды,
семантикалық белгілері бойынша жүзеге асырылады;
- тәуелділік категориясының оппозициясы;
- мағыналық-тұлғалық белгілері бойынша қарама-қарсылыққа құрылған етіс
түрлерінің жұп құрауы;
- қимылдың реальді және ирреальді ұғымдарының жұпталуы.
Семантикалық және грамматикалық полярлар түсінігінің ғылыми сипаттамасы
атты тараушамызды қорытындылайтын болсақ, тілдегі семантика мен
грамматикалық белгілері бойынша полярлы, жұптасқан тілдік ұғымдар шындық
болмыста да орын алғандығына көзіміз жетті. Ақиқат дүниедегі заттар мен
құбылыстардың екі жақтылығы, яғни полярлығы, оларға тән белгілер мен
қасиеттердің жалқы мен жалпы, жекеше я көп, жанды немесе жансыз, белгілі я
белгісіз, деректі не дерексіз, жақты не жақсыз болып келуі шындық. Бұлардың
адам санасында бейнеленіп, сәйкес ұғымға айналып, тілден көрініс
табатындығы да белгілі. Бұл ұғымдар объективті заттар мен іс-әрекеттерді
бейнелеуші семаларына байланысты және тілде әр түрлі грамматикалық
тәсілдермен жасалуына байланысты тілде де, шындықта да оппозициялы
түсініктер болып келеді.
Осы жұп түсініктерді саралап шығатын болсақ, белгілі бір затты арнайы,
даралай атау, көп заттың ішінен бір затты ерекше ажыратып атау жалқы есім
тудырса, бірыңғай көп затты жинақтап, жалпылап атау жалпы есімді тудырады.
Жалқы есімде нақты затпен ара-қатынас негізгі тірек болса, ал жалпы есім
мен ұғым арасындағы байланыс тікелей жүзеге асады. Жалқы есімдердің
мағыналары денотат жөніндегі информациядан туындайды, оның өзгешелігі
сөйлеу фактісінде білінеді.
Жанды есімдерге тек қана жыныс ерекшелігін білдіретін, адамға қатысты
кім? сұрауына жауап беретін ұғымдар енсе, жансыз есімдерге адамнан басқа
зат атаулары, не? сұрауына жауап беретін ұғымдар жатқызылады.
Жанды заттың (адамның) қимылымен байланысты ұғым жақты ұғымның пайда
болуына әкелсе, әрекеттенуші адаммен ешбір байланысқа түспейтін, жансыз
заттармен байланысты, өмірде, табиғатта өздігінен болатын құбылыстарға тән
ерекшелік – жақсыз ұғымын береді. Демек, жақты ұғым – субъектілі, жақсыз
ұғым – субъектісіз.
Адамның көз алдында тұрған жақсы таныс нәрсе, зат я болып жатқан құбылыс,
объект өзінің атымен аталып, заттың белгі, сапалық қасиеттері ерекше
айтылса, зат белгілі болу ақиқат, ал объектив дүниедегі зат, құбылыс, іс-
қимыл нақтыланбай жалпы түрде, бірінші рет айтылса, заттар, объектілер
адамға таныс емес болса, олардың ерекше қасиеттері жөнінде айтылмай, ұғым
жалпыланып берілсе, адам түйсігіндегі ұғым белгісіз болады.
Зат кеңістікте, мезгілде сан жағынан біреу ғана болса, жекеше болғаны,
сан жағынан көп болса көпше болғаны.
Сезім мүшелері арқылы танып білінетін нақты зат деректі ұғымды берсе,
ал адамның түйсігі арқылы қабылданатын, нақты заттық дерегі жоқ ұғымдар
дерексіз деп аталады. Ұғымдар заттар мен нәрселерді белгілесе деректі
болғаны, ал заттардың қасиет, сапасын бейнелесе дерексіз болады.
Мағынасы мен тұлғалық ерекшеліктері бойынша қарама-қарсы қойылған бұл
ұғымдар лингвистика ғылымында ғана емес, сонымен қатар философия мен
логика ғылымдарында да (жалқы-жалпы, деректі-дерексіз, жекеше-көпше,
белгілі-белгісіз) орын алатын сан қырлы түсініктер екендігі анықталды.
Біздің зерттеу объектіміз болып отырған жұп ұғымдардың бұл ғылымдардағы
айырмашылықтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Философия ѓылымындаѓы бµлек деп ќарастырылатын (зат, ќ±былыс) ерекше
белгілерімен жекеленіп, тілде басќа заттардан ажыратушы белгісі бар
жалќы есімдер тобымен т‰йісіп ќалып отырѓанымен, єрқайсысы єр т‰рлі
ѓылымдардыњ µзіндік ж±п ќ±райтын категориялары. Философиядаѓы бµлек
жекеше мен кµпшеніњ, жалпыныњ бірлігінен т±рса, тілдегі жекеше – кµпше,
жалќы – жалпы зат есімдердіњ маѓыналыќ топтарына жатады. Таным процесінде
де белгілі бір даму зањдылыѓы жекешеден кµпшеге, кµпшеден жалпыѓа
µрлесе, тіл білімінде жекеше – кµпшеге, жалќы жалпыѓа ауысып жєне,
керісінше, тілдік ќ±былыстар байќалады. Тіліміздегі жалпы есімдердіњ
жалќы есімге ауысу ќ±былысы, єсіресе, антропонимдер мен топонимдерден
айќын кµрінеді. Жалќы есімдердіњ жалпы есімге ауысуына орай сµз
маѓынасы т‰рленеді. Єсіресе жалпы есімге ауысќан кµркем єдебиет
кейіпкерлерініњ саны тілімізде кµп - аќ. Мысалы, Мырќымбай (кім болса
сол), Ќожанасыр (алањѓасар), Кµсе (ќу). Логика ѓылымындаѓы жеке жєне
жалпы атаулар тілдік жалќы жєне жалпы есімдермєн маѓынасы жаѓынан,
екеуініњ де ойлауѓа ќатыстылыѓынан да бір – бірімен ±ќсас. Б±л атаулар
ќатарына логикадаѓы конкретті жєне абстракті ±ѓымдар жєне тіл
біліміндегі конкретті – абстракті есімдер категориялары да ќосылады. Адам
санасында жоѓарыда аталѓан ±ѓымдар тіл арќылы кµрініс табатын
болѓандыќтан, олардыњ тіл білімінде зерттелуі зањды. Зат пен ќ±былыс
болмаѓан жерде немесе олардыњ ±ѓымы болмаѓан жерде, сµз де болмайды.
Адам санасында шындыќ µмірдіњ бейнеленуі тілсіз іске асуы м‰мкін емес.
Тіл мен ойлау бір – бірімен тыѓыз байланыста болады дегенде, тілдегі
категориялар мен ойлау категорияларыныњ µз ара байланысы, арақатысы
ескеріледі. Тілдегі сөз, логикалыќ категория - ±ѓыммен тыѓыз байланыста
болса, сµйлем пайымдаумен тыѓыз байланыста болады. Жоѓарыда сµз болѓан
ж±п сыњарлы тілдік жєне логикалыќ, философиялық категориялар тепе тењ
болмаса да, біраќ µз ара байланысты екендігін кµреміз. Сµз кейде ±ѓымды
ѓана емес, пайымдауды да білдіруі м‰мкін. Логика ѓылымында жеке
(частное), жекеше (единичное), жалпы (общее), белгілі я белгісіз
пайымдаулар µз ерекшеліктерімен ажыратылатыны жоѓарыда аныќталды.
Логикадаѓы пайымдау т‰рлері тілдегі сµйлемдер арќылы берілетін ойлау
формалары. Пайымдау мен сµйлемдердіњ ќ±рылысында негізгі м‰шелері
сєйкес келгенімен, олардыњ бір – бірінен кейбір айырмашылыќтары да бар.
Б±л µзінен µзі т‰сінікті, µйткені сµйлемніњ грамматикалыќ ќ±рылысы
т‰рлі ±лт тілдерінде алуан т‰рлі болса, пайымдаудыњ логикалыќ ќ±рылысы
барлыќ халыќтарда бірдей, ол жалпы халықќа тєн.
“Мәселенің зерттелуі жайында” деп аталатын зерттеу жұмысымыздың
тараушасын тұжырымдайтын болсақ, жұп сыңарлылардың ішінен жалқы және жалпы
зат есімдер жалпы тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде жалпы
есімге қарағанда жалқы есім тобындағы адам атаулары арнайы және көп
зерттелген.
Зат есімдерді екі класқа бөлу қарақалпақ тілін зерттеген ғалым
Н.А.Баскаковтың “Каракалпакский язык” еңбегінде кездеседі. К.М.Мусаев та
“Грамматика караимского языка” деген зерттеуінде зат есімді мағыналық
жағынан талдап кеткен. Зат есім сөзжасамдық тұрғыда Г.Садвакасовтың
“Қазіргі ұйғыр тіліндегі зат есімдердің сөз жасауы” атты еңбегінде
талданған. Адамның жас ерекшеліктеріне байланысты атаулар М.Д.Нарзиеваның
“Семантическая структура имен существительных возрастной характеристики
лица в узбекском языке” еңбегінде талданды. Сондай-ақ түркітануда адам
есімдерінің арнайы зерттеу нысанасына айналуына А.Г.Шайхуловтың түркі
тектес татар және башқұрт кісі есімдері жайлы жазған еңбегі,
О.Т.Сайымбетовтың “Состав и структура каракалпакских личных имен”
зерттеулері дәлел.
Жұп сыңарлылардың қазақ тіл білімінде зерттелуіне келсек, зат есімдердің
жалпы және жалқы болып бөлінетіні жайлы А.Байтұрсыновтың “Тіл құрал”
еңбегінде айтылған. 20-30 жылдардағы мектеп оқушыларына арнап жазылған
оқулықтарда зат есім жалпы және жалқы деп екіге бөлініп, оның септелуі,
тәуелденуі жайлы деректер енгізілген. Бірақ та бұл жұп сыңарлылар арнайы
зерттелмеген. 40 жылдары зат есім жан-жақты зерттеле бастады. Бірнеше
ғалымдар, мысалы, А.Ысқақов, Ә.Төлеуов, С.Исаев,
К.Бейсембаева,Б.Катембаева, Қ.Әлімжанов, С.Омарбеков, Ғ.Мұсабаев,
И.Ұйықбаев, Н.Оралбаева, А.Данияров және т.б. зат есімге байланысты
мақалалар, арнайы зерттеулер, еңбектер жазды. Жұп категориялардың жалпы
сыңарына қарағанда жалқы сыңары ғалымдардың әрқашан да назарынан тыс
қалмаған, арнайы зерттеліп отырған. Әсіресе жалқы есімдерге жататын кісі
аттары мен жер-су атаулары терең де жан-жақты зерттелген. 40-жылдардан
бергі уақыттар ішінде жекелеген топонимдік атауларға байланысты
С.Аманжоловтың, Н.Баяндин мен Ғ.Қоңқашбаевтың, Ғ.Мұсабаевтың мақалалары
жарияланды. 1949 жылы Ғ.Қоңқашбаев Қазақтың халықтық географиялық
терминдері, 1965 жылы А.Әбдірахмановтың Қазақстан топонимикасының кейбір
мәселелері атты тақырыптарға диссертациялар қорғалды. А.Әбдірахманов
Қазақстан жер су аттары, Топонимика және этимология, Қазақстан
этнотопонимикасы атты үш еңбек жазды. Ономастика саласында Т.Жанұзақовтың
Қазақ ономастикасының очеркі еңбегін ерекше атап кетуге болады. 1984 жылы
топонимика саласына Атаулар сыры атты Е.Керімбаевтың еңбегі жарық көрді.
Соңғы уақытта М.Д.Мұсабаева осы бағыттарда, Г.Ш.Бекенова кандидаттық
диссертация қорғады.
Жалқы есімдерге 1965 жылы Т.Жанұзақов Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
атты еңбек жазды. Бұлардан басқа Қазақ есімдерінің тарихы, Есімдер сыры
атты елеулі еңбектері бар. Ал енді 1955 жылы К.Ахановтың Қазақ тілі
лексикасының мәселелері, 1957 жылы Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі зат
есім синонимдері, Қазақ тілінің лексикологиясы 1968 жылы, 1963 жылы
Ә.Төлеуовтың Қазақ тіліндегі есім категориясы, 1976 жылы
Ф.М.Мұсабекованың Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы атты еңбектері
жарық көрді. Бұл еңбектерде жалпы және жалқы есімдер жеке қырларынан, яғни
зат есімдерге қатысты синонимдерге, мағыналық ерекшеліктеріне, жалқы
есімнің қолданылуының тілде қалыптасқан белгілі заңдылығына талдау
жасалған. Бұлардан басқа оқулықтар мен грамматикаларда жалқы мен жалпы
есімдер жайлы құнды-құнды мәліметтер жинақталған.
Ал орыс тіл біліміне келсек, антропонимика мәселелері төңірегінде Личные
имена в прошлом, настоящем, будущем атпен 1970 жылы мақалалар жинағы
шықты. 1978 жылы Имя нарицательное и собственное атты мақалалар жинағы,
1981 жылы От собственных имен к нарицательным айдармен жоғары сынып
оқушыларына арналған кітап шықты. Жалқы және жалпы зат есімдерге орыс
тілінде Ю.В.Рождественский, И.В.Бестужев-Лада, М.Н.Морозова, Н.Д.Арутюнова,
А.В.Суперанская, В.П.Нерозняк, Л.А.Введенская, Н.П.Колесников,
М.Горбаневский, Л.Б.Лебедевалар ерекше көңіл аударып, еңбектеріне арқау
еткен.
Жақты және жақсыз категориясы жалпы тіл білімінде күні бүгінге дейін
зерттеу объектісі болмаған. Жақты ұғым алғаш Қ.Қ.Жұбановтың 1936 жылғы
Қазақ тілі жөнінде зерттеулер деп аталатын еңбегінде жетек сөздің
қызметін атқарушы жіктік жалғауымен байланыстырылады. Және де тіл
біліміндегі еңбектердің барлығында жақтық ұғым есімдердің, етістіктердің
жіктік нысанымен түрленуіне қатысты болғандықтан, жақтық ұғымға байланысты
деректерді тікелей осы жіктік жалғауларының қызметімен тығыз байланыста
зерттедік. Жақты категория мүлдем зерттелмесе де, жақсызға қарағанда бұл
категория жөнінде деректер мол. Бұл категориялар жөнінде нақты тұжырымдар
қазақ тілінің ғылыми грамматикасында (1967) беріледі. Жақтылық және
жақсыздық категориясының ара жігі алғаш осы ұжымдық еңбекте ажыратылады.
Жақ мағынасын білдіруші жіктік жалғауларының шығу тегі жайлы көзқарастар
А.Н.Кононов пен Н.А.Баскаков есімдерімен байланысты. Жіктік жалғауының
тарихы туралы мәліметтер Н.М.Курманбаев Происхождение грамматических
категорий 1981 жылғы еңбегінде, 1988 жылғы Ғ.Мұсабаевтың “Қазақ тілі
тарихынан” атты еңбегінде, 1992 жылғы М.Томановтың “Түркі тілдерінің
салыстырмалы грамматикасы” еңбектерінен кездестіреміз. М.Серғалиев,
А.Айғабылов, О.Күлкенованың еңбектерінде жақ-сан категориясымен тығыз
байланыста қарастырылады. Бұл ғалымдар жіктік жалғауларының қызметін өз
ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөліп ажыратқан. Е.Мергенбаев 1994 жылғы
Қазақ тіліндегі сөз өзгерім жүйесі еңбегінде жақтық қосымшаларын жіктік
сөзбайлам қосымшасы деп атаған. Жақ мағынасы зат есімдерге, етістіктерге
бөліп қарастырылған. С.И.Исавтың 1998 жылғы Қазіргі қазақ тіліндегі
сөздердің грамматикалық сипаты еңбегінде жақ категориясы грамматикалық жақ
жіктелу категориясы немесе жіктік жақ категориясы деп аталып, категория
тұрғысынан талданған. Зат есімдерді жақты және жақсыз деп бөлу үлгісі
Қазақ тілі энциклопедиясында 1998 жылғы кездеседі. Жіктелу қабілеті бар
зат есімдер жайлы құнды деректер қазақ тілінің грамматикасында да (2002)
бар. Соңғы жылдары Ж.О.Тектіғұлдың 2003 жылғы Қазақ тіліндегі негізді есім
қосымшаларының тарихи дамуы атты зерттеу еңбегінде жақтық мағына
төңірегінде жіктік жалғауларымен қатар тәуелдік жалғауы да қарастырылған.
Орыс грамматикасында В.М.Никитевич өзінің Грамматические категории в
современном русском языке (1963) еңбегінде жақсыздық ұғымына ерекше
тоқталған. Жақсыз ұғымды субъектісіз қимылмен байланыста қараған. Оны жан-
жақты қарастырмаса да, ғалым болжамы тілдегі басқа болжамдардан
ерекшеленеді.
Жіктік жалғауының зат есімге қарағанда етістікпен көп қолданылатын
ерекшелігіне сәйкес, етістіктің белгілі бір жақты нұсқап, I, II, III жақта
қолданылуын жақты категориясымен бірге қарастырамыз да, етістікпен
тіркесуші жағы болмаса, қимыл субъектісіз қолданысқа түссе жақсыз
категориясымен байланыстырамыз.
Жекеше және көпше категориясының зерттелуіне көз жүгіртсек, қазақ тіл
білімінде көптік жекешеге қарағанда біршама зерттелген. Бұл жұп
категориялар жайлы деректерді А.Байтұрсыновтың “Тіл құрал” еңбегінен
кездестіреміз. Бұл ұғымдарды заттың екі айырысы деп берген. Бірақ бұл
еңбекте жекеше мен көпшеге байланысты анықтамадан басқа еш мәліметтер жоқ.
Көптік категориясы жайлы 1959 жылы Н.Оралбаеваның Зат есімнің көптік
категориясы атты мақаласы жарық көрді. Көптік категориясының қос сөздермен
жасалуы жөнінде деректер А.Қайдаровтың Парные слова в современном
уйгурском языке (1958) еңбегінде, С.Кеңесбаевтың “Қос сөздердің кейбір
жасалу жолдары” (1964) атты еңбектерінен орын алғандығы байқалады. Қазіргі
қазақ тіліндегі көптік категориясы жайлы ерекше айтып кететін еңбек 1965
жылғы жазылған А.Д.Данияровтың ғылыми еңбегі. Ғалым көптік категориясына
тоқталмастан бұрын тілдегі жекелік мағынаға, зат есімнің жекеше түріне
сипаттама берген. Жекелік мағынасының бір санының мағынасымен тығыз
байланыстылығы және қазақ тіліндегі бұл мағынаның лексика-грамматикалық
тәсілдері анықталған. Сонымен қатар көптік категориясы мен көпше түр
арасындағы ерекшелік сипатталған. Көптік категориясының берілу тәсілдері
бір жүйеге келтірілген.
Қазақ тіл білімінде жекеше категория арнайы зерттеу объектісі болмаған,
ал орыс тіл білімінде бұлар жан-жақты зерттелген. Зат есімнің жекеше түрі
Л.В.Якимованың Значение единственного числа имен существительных в
современном русском литературном языке деген 1955 жылғы ғылыми еңбегінде
талданды. 1958 жылы Д.И.Арбатскийдің “Единственное число имен
существительных со значением нечленимости”, 1961 жылы “Единственное число
имен существительных с обобщенно-предметным значением”, 1963 жылы “К
вопросу о значении и употреблении единственного числа имен существительных”
мақалалары жарық көрді.
Зат есімнің көптік түрі де зерттелген. 1954 жылы Д.И.Арбатский Значение
форм множественного числа имен существительных в современном русском
литературном языке кандидаттық диссертациясы, 1972 жылы Т.П.Перетятьконың
Лексические средства означения неопределенного большого количества
предметов мақаласы, 1977 жылғы В.В.Новицкаяның Структурно-семантическая
характеристика поля множества атты мақаласы, 1986 жылы Г.В.Максимованың
Лингвистические средства выражения категорий множественности и общности
тақырыбына жазылған кандидаттық диссертациясы жарық көрді. Бұл еңбектерде
көптік мағынасы мен көптік категория өрісі жан-жақты талданған. Көпше
түрдің мағынасын зерттеген ғалым А.А.Потебня екені белгілі. Ғалымның
пікірін кейіннен А.А.Шахматов,С.П.Обнорский, В.В.Виноградов дамытқан.
Бұлардан басқа Е.А.Земская, А.С.Чикобава, Б.А.Серебренников,
А.А.Реформатский бұл мәселелерді көңілден тыс қалдырмаған.
Арнайы зерттеулерден басқа көптік мағына білдіруші қосымша түрлері жайлы
деректерді А.Есенқұловтың Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар
(1976) еңбегінде, көптік жалғауының түркі тілдеріндегі варианттары жайлы
пікірлер Ә.Қайдаров, М.Оразовтың “Түркітануға кіріспе” (1992) кітабында,
М.Томановтың “Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” (1992)
еңбектерінде жинақталған. Сонымен қатар көптік мағынаны беруші –ыс, -іс, -с
аффикстері жайлы деректер А.Қалыбаеваның “Қазақ тіліндегі етіс категориясы”
(1951) еңбегінде, көптік тұлға мен көптік мағына тең ұғымдар еместігі
жөнінде қазақ тілі грамматикасында (1967), көптік жалғауының қосымша
мағына үстемелдейтіндігі туралы пікірлер М.Серғалиев,
А.Айғабылов,О.Күлкеновалардың еңбектерінде, Н.Оралбаева, Г.Мадина,
А.Әбілқаевтың “Қазақ тілі” оқулығында, көптік мағынаның грамматикалық сан-
мөлшер категориясымен байланыстылығы жайлы болжамдар Ә.Хасеновтың “Тіл
білімінде” (1996), К.Ахановтың Грамматика теориясының негіздері (1996)
еңбегінде, көптік көрсеткішінің мағыналық, тұлғалық жағынан өзгеруі
Ж.О.Тектіғұлдың “Қазақ тіліндегі түркі негізді есім қосымшалардың тарихи
дамуы” деп аталатын докторлық еңбегінде зерттелген.
Белгілі мен белгісіздік категориялар мәселесі түркі тіл білімінде, оның
ішінде қазақ тілінде жеке грамматикалық категория ретінде қарастырылмаған
да, зерттелмеген де аспект. Қазақ тілінде белгісіздік мағына белгісіздік
есімдік деңгейінде ғана айтылып жүрген. Тілдегі есімдіктер тарихына
арналған еңбек 1966 жылы жазылған А.Ибатов еңбегі. Бұл еңбекте белгісіз
есімдігінің шығу тегі мен даму жүйесі талданған. Сонымен қатар белгісіздік
есімдіктерінің түп негізін құраушы “бір” сан есімі туралы мәліметтер
Н.М.Құрманбаевтың “Происхождение грамматических категорий” еңбегінен,
белгісіз есімдіктің этимологиясы жайлы деректер М.Томановтың “Түркі
тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” еңбегінен кездестіреміз. Бұл
категориялар жайлы қысқаша ғана мәліметтер, пікірлер М.Оразовтың “Қазақ
тілі семантикасында”, Ә.Хасеновтың “Тіл білімінде”, орыс тіл білімінде
А.А.Реформатскийдің “Введение в языковедение” оқулығында, В.А.Звегинцевтің
“Очерки по общему языкознанию” еңбегінде беріледі.
Бұл жұп мағыналар категория деңгейінде көне орыс жазба ескерткіштері тілі
негізінде салыстырмалы-тарихи бағытта алғаш 1999 жылы З.К.Сабитова
зерттеген. Докторлық диссертацияда белгілі-белгісіз категориясының берілу
амалдарының жүйесі славян, үндіевропа тілдері мен орыс говорларының тілдік
материалдарымен салыстырыла талданады. Ежелгі орыс тіліндегі белгілі-
белгісіз категориясы функционалды-семантикалық категория ретінде
қарастырылады.
Бұл категориялар мағынасы тілдегі сөйлемнің актуальды мүшеленуінің
элементтері, тема мен рема, дейксис сөздер мағыналарымен, сонымен қатар
жақты және жақсыз сөйлем, поссесивтілік ұғымымен байланысты болғандықтан
бұл бағытта біз осы аспектілердің зерттелуін жүйеледік.
Тілдегі актуальды мүшеленуге қатысты алғашқы пікірлер Р.Әміров,
М.Серғалиев, Т.Сайрамбаевқа қатысты болса, ал бұл аспектіні арнайы
зерттеген ғалымдар В.В.Богданов, А.Н.Баранов, Е.Ш.Чиалашвили, Е.В.Падучева,
С.М.Аташев, А.Б.Қалыбаева, С.Дениц, З.М.Базарбаева, болса, белгілі жақты
және белгісіз жақты сөйлемдерді тюркологияда А.Н.Кононов, А.Н.Баскаков,
И.Х.Ахматов, қазақ тіл білімінде С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев,
орыс тіл білімінде А.А.Шахматов, В.В.Виноградов, Е.М.Галкина-Федорук
қарастырған. Бұл саланы арнайы зерттегендер М.А.Сагитова, М.С.Бектұров,
П.А.Лекант, Г.М.Бадагулова, А.В.Кузнецова, Т.Нуруев, Д.А.Капасова және т.б.
Есімдіктер жөнінде ой-пікірлер тіл білімінде А.Ибатов, А.Ысқақов,
А.А.Потебня, Н.И.Греч, Г.Павловский, К.С.Аксаков, И.И.Давыдов, А.Добиаш,
А.А.Реформатский, Р.А.Будагов, Н.К.Грунский, В.В.Виноградов, А.А.Шахматов
есімдерімен байланысты. Л.А.Киселеваның бұл салада есімдіктер мағынасына
талдау жасалған О лексическом значении местоимения и его типах атты
мақаласы, О.В.Петрованың Местоимения в системе функционально-семантических
классов слов деп аталатын еңбегі бар. Ал поссесивтілік З.К.Ахметжанованың
Функционально-семантические поля русского и казахского языков атты
еңбегінде зерттелген.
Зат есімнің конкретті және абстракты лексика-грамматикалық тобы туралы
пікірлер А.Байтұрсыновтың Тіл құралынан орын алған. Бұл еңбекте екі
ұғымның ара жігі нақты ашылған. Күні бүгінге дейін деректі және дерексіз
зат есімдер жөнінде оқулықтар мен грамматикаларда қалыптасқан пікірлер,
тұжырымдар біркелкі. Бұл жұп сыңарлылыр жайлы мәліметтер өте аз, шағын
ғана. Мәселен, М.Томанов, Ғ.Айдаров, Т.Р.Қордабаев, А.Ысқақов, Ә.Төлеуов,
М.Оразов, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев және тағы басқа ғалымдар пікірлерінен
байқалады. Қазақ тілінің сөз тіркестеріндегі деректі және дерексіз
мағыналарының көрінісі туралы болжамдар М.Б.Балақаев, Ә.Аблақов, С.Исаев,
Е.Ағманов және О.Есперсен есімдерімен байланысты. Сөздің нақты мағынасымен
жалпылық мағынасының қатар көрінетіні жайлы немесе нақты, абстракт
мағынаның бір сөздің бойында да байқалатыны жайлы І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсаевтар
айтқан. Ә.Төлеуов абстрактілі зат есімді жалпылық зат есімдерімен
қатысты қарастырады. Деректі зат атаулары дерексізге қарағанда алғаш пайда
болған сөздер деген тұжырымдарды А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі оқу
құралынан, Р.А.Будаговтың Очерки по языкознанию зерттеуінен
кездестіреміз. Ә.Болғанбайұлы мен Г.Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы деген еңбектерінде сөз зат пен оның
белгі, қасиеттерін дәл, айқын атаса, онда нақты мағына болады да, ал егерде
затты нақты қасиеттерінен ажыратып, жалпыландырып атаса абстракті мағынаға
ие болады деген анықтамалары абстракті мағынаның жалпы ұғыммен сәйкесетінін
тағы да дәлелдейді. Орыс тілінде Р.А.Будагов, Н.А.Баскаков, О.Есперсен,
В.Н.Перетрухин, Н.Д.Андреев, А.В.Суперанская, А.А.Реформатский,
А.А.Уфимцева деректі және дерексіз ұғымдардың шығу тарихы, жасалуы, тілдегі
көрінісі жөнінде азды-көпті болжамдар айтқан. М.Д.Степанова, Г.Хельбиг
абстракті есімдерді қимыл, сапа, қалып, белгі есімдері және уақыт пен ауру
атаулары деп жіктеуі кейінгі қалыптасқан пікірлерге негіз болады. Бұл екі
ұғымның дерексіздік сыңары бойынша 1989 жылы Э.Х.Хабибуллина
Сопоставительная характеристика абстрактных имен существительных
множественного числа во французском и русском языках тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғады. Еңбекте орыс және француз тілдеріндегі
абстракты зат есімдердің көпше түрінің семантика-стилистикалық
ерекшеліктеріне талдау жасалып, абстракты атаулардың функциональдық
ерекшеліктері зерттелген. Тіл білімінде бұл категориялар бойынша нақты
ізденістер, арнайы зерттеулер жоқтың қасы, және де шолу барысында
байқағанымыз орыс тілінде бұл категориялар жайлы деректер көлемі ауқымды
және ой-пікірлер терең айтылған. Жанды және жансыз зат есімдері
грамматикалық категория деңгейінде алғаш 1996 жылы Категория
одушевленности-неодушевленности в свете теории поля атты тақырыппен
А.Г.Нарушевич арнайы зерттеген. Бұл еңбекке дейін 1987 жылы
Л.Д.Чеснокованың Местоимения кто, что и семантика одушевленности-
неодушевленности в современном русском языке деп аталатын мақаласы жарық
көрді. Алғаш бұл категориялар жайлы пікірлер А.И.Ысқақовтың
Морфологическая струкрура слова и именные части речи в современном
казахском языке тақырыбына жазылған докторлық диссертациясында кездеседі.
Бұл еңбекте ғалым жанды және жансыз есімдерді қазақ тілінде жақты мен
жақсыз категорияларын ажыратушы белгінің бірі ретінде есептейді. Жанды және
жансыз заттарды формальдық жағынан кім? не? сұрақтары бойынша ажырату
Ә.Төлеуов, Н.Оралбаева, А.Ысқақов еңбектерінде кездеседі. А.Ысқақов бұл
ұғымдарды адамзат және ғаламзат деп те ажыратқан. Ал Ә.Хасенов жанды және
жансыз ұғымдарын орыс тіліндегі одушевленный және неодушевленный
ұғымдарымен салыстырып ажыратқан.
Қазақ тіліндегі жыныс семантикалық категориясының жанды және жансыз
категорияларымен ұштасатындығы жайлы дәлелдемелер Г.М.Тасыбаеваның
Семантическая категория пола животных: проблема супплетивности (2003)
атты ғылыми еңбегінде берілген.
Жанды категориясының негізгі көрсеткішінің бірі жыныс категориясы жайлы
пікір К.А.Бейсенбаеваға қатысты. Ғалым жыныс категориясы негізінде жанды
категорияға сипаттама беріп, салыстырмалық тұрғыдан орыс және қазақ
тілдеріндегі жыныс категориясының жасалу жолдарын анықтаған. Жанды
ұғымдардың қазақ тілінде жасалу тәсілдеріне тоқталған.
Бұл категориялар жайлы ауқымды да терең ой-пікірлер орыс тіл білімінде
кездеседі. Табыс септігі көмегімен ажырату А.А.Реформатский (Введение в
языковедение) еңбегінде, К.В.Горшкова мен Г.А.Хабургаевтың “Историческая
грамматика русского языка” оқу құралында, тек ұғымымен байланысты болжам
Н.М.Шанский оқулығында, тек жүйесінің өзгеруі нәтижесінде пайда болған
жанды және жансыз категориялар жайында болжамдар В.Н.Перетрухин пікірімен
байланысты.
Жанды және жансыз ұғымдардың сапалық сын есімдер, үстеулер бойынан
көрінуі туралы болжам Ж.А.Сергееваның “О семантической основе качественных
наречий в современном русском языке” (1979) еңбегінде анықталған.
Жанды есімнің тілдегі функционалдық-семантикалық өрісін неміс және
қырғыз тілдері материалдарының негізінде салыстырмалы бағытта зерттеген
Ф.Д.Кадыркулова. Лингвистикалық талдау нәтижесінде осы тілдердің жанды зат
есімдерін жасаушы лексика-грамматикалық құралдары анықталып, жандыны
тікелей және жанама түрде білдіруші зат есімдердің жігін ажыратып берген.
Сонымен зерттеу жұмысымыздың Грамматикалық категория жүйесіндегі
мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар деп аталатын II
тарауының Қарама-қарсылыққа негізделген денотат және сигнификат мағыналар
атты тараушасында сөздің екі жақты бірлігі (денотат пен сигнификат) мен
қарама-қарсылығы тілдегі басқа да ұғымдардың, атаулардың бірлігі мен қарама-
қарсылығына ұласады деген пікірге келеміз. Алдымен сөздің заттық және
ұғымдық негізі ойды сыртқа шығарушы мазмұндар. Зат пен құбылыс болмаған
жерде, ұғымның пайда болуы да мүмкін емес. Ұғым заттың немесе құбылыстың
жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып,
жалпыланған бейнесі. Сөздің заттық мағынасы сөз мағынасының ядросы болса,
ұғымдық мағынасы заттың барлық қасиетін қамтушы жалпы ұғым. Заттық мағына
сөздің тура, негізгі мағына элементін құраса, ұғымдық мағына сөздің
ауыспалы мағыналық өрісімен байланысты. Заттық негізі басым сөздер, бұл –
денотатқа ие жалқы есімдер, яғни қоршаған ортадағы объектілерді тікелей
атау үшін қолданылатын есімдер мен сезім мүшелері арқылы қабылдауға болатын
конкретті материалды заттар атауларымен тығыз байланысты. Сөздің денотаттық
мағынасы жалқы, конкретті есімдермен байланыста болғандықтан, заттың
белгілігімен де байланысында күмән жоқ. Ал сөздің сигнификатты мағынасы,
бірыңғай тектес заттарға берілген ұғымдық негізі бар атаулар, яғни жалпы
есімдермен және сөздің абстракты мағыналары, яғни ойлау категориясын
білдіретін абсолюттік жоғары деңгейдегі жалпыланған ұғымдармен байланысын
атаймыз. Заттық мағына сөзді затпен байланыстырса, ұғымдық мағына оны
оймен, санамен байланыстырады. Зат атаулары жалпы және жалқы да болады.
Ендеше сөздің жалпы зат атауларына қатысын жалпы заттық қатыстылық десек,
жалқы заттарға қатыстылығы бойынша жалқы заттық қатыстылық дейміз.
Бір сөздің бойында денотаттық мағына біреу емес, одан да көп болуы
мүмкін және денотат мағына негізінде жасалатын сигнификат мағына да бірнеше
болады. Бұдан сөздің алғашқы денотат мағынасы тура мағынамен сәйкестенсе,
ал сол сөздің келесі денотат мағыналары сөздің көпмағыналығына әкеледі
деген тұжырымға келеміз. Ал тілдегі көпмағыналылық сөз мағынасының кеңею
үрдісіне, жаңа ұғымдық мағыналардың жасалуына әкелсе, бұған қарсы құбылыс,
яғни сөз мағынасының тарылуы сигнификат мағынасының жойылып, мағынаның
даралану, жалқылану құбылысына әкеледі. Сонымен, сөз мағынасының құрылымдық
компоненттері болып саналатын, денотат пен сигнификат тілде күрделі де
болады. Күрделі денотат пен сигнификат дегеніміз, сөйлем ішінде заттар мен
құбылыстардың әрекеттестігін, өзара қатынасын, оқиғаларды атайтын бөлігі
мен сөйлем мазмұны, оның коммуникативті негізімен байланысатын, ұғымдық
аспектісін айқындайтын бөлігі.
“Жалпы және жалқы мағыналарының ішкі құрылымы мен берілу жолдары” деп
аталатын тараушамызда заттық-ұғымдық мағыналардың қарама-қарсылығы жалқы-
жалпы ұғымдарының қалыптасуына себепші болатынына көзіміз жетті. Шындық
болмыстағы біртектес объектілерге тән ортақ, жалпы белгі ұғым мен мағына
жалпылығын берсе, біртектес объектілер мен құбылыстарды, қимыл, сын, сапа,
қатынастарды өзгешелеп, ажыратушы белгілері ұғым мен мағына жалқылығына
ұласады.
Жалпы мағына деп, сөз таптарының мағынасына қатысты (классема), таза
грамматикалық категорияларға байланысты (граммема), сөздің лексика –
семантикалық және тематикалық топтарына тән (архисема) мағынаны атаймыз.
Лексикалық және грамматикалық категориялар деңгейінде негізгі
ұйымдастырушы, жүйелеуші мағына осы жалпы және жалқы мағыналар. Жалпы
мағына жалпылық қасиетке ие болса, жалқы мағына ажыратушы қасиетке ие.
Жалқы мағына тілдегі жалпы грамматикалық категорияларды, сөз таптарының
мағыналық жалпылық қасиетін, лексика-семантикалық және тематикалық сөздер
тобын ары қарай саралап, жіктеу үшін, бір-бірінен ажырату үшін қолданылатын
тілдік элемент. Біз зерттеу жұмысымызда жалпылық және жалқылық мағынаның
өрісін заттың атауын білдіретін сөздер деңгейінде, гиперо-гипонимдік
құбылыстар, антонимдер, меронимия және синонимдер деңгейінде талдадық.
Енді Деректі, дерексіз мағыналарының лексика-грамматикалық өрісі
деген тараушамызда тілдегі абстракция деңгейі жоғарылаған сайын, ұғым мен
мағына күңгірттеніп, жалпылана түссе, абстракция деңгейі төмендеген сайын
мағына мен ұғым нақтылана, жалқылана түсуі барлық тілдерге тән заңдылық
деген болжамға келеміз. Деректілік пен дерексіздік мағыналар жайында
айтылған мәліметтерді қорытындылай келе, зат атауы, яғни денотат жеке,
деректі заттармен сәйкестене отыра, тікелей сезінуге келмейтін ұғымдар
атауына, сигнификатқа, дерексіздікке, жалпылыққа қарама-қарсы қойылады деп
қорытындылаймыз. Деректі және дерексіз зат есімнің лексикалық өрісі өте
ауқымды. Оған тек сезім мүшелеріне түйсік туғызатын зат атаулары ғана емес,
сонымен қатар нақты-заттық ұғымдарды, санау арқылы есептеуге келетін жанды
тұлғалар, метрикалық өлшем арқылы есептеуге көнетін заттардың жиынын топтап
атайтын немесе табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атауларын жатқызсақ,
дерексіздік ұғымның лексикалық өрісі сезім мүшелеріне түйсік туғызбайтын
зат атаулары мен қасиетті, қалыпты, іс-қимылды, құбылысты білдіретін зат
есімдер тобынан, ғылыми және басқа да терминдер шеңберінен көрініс табады.
Деректі ұғым шындық болмыстағы материалдық объектілер класымен тікелей
қатысты болса, дерексіз ұғым деректі заттың жалпылық қасиетке ие болу
нәтижесінен немесе сөздің ауыспалы мағынада қолданылу негізінде пайда
болған сөздер. Деректі ұғымдардың дерексізденуіне полисемия құбылысының
әсері, яғни негізгі мағыналы нақты туынды зат есімдерден туынды мағыналы
абстрактылы түбір зат есімдердің жасалуы тілге тән екендігі анықталды.
Зерттеу барысында изафеттің бірінші түріне жататын анықтауыштық қатынастағы
тіркестерді құрайтын зат есімдердің алдыңғы сыңары конкретті ұғымды
білдіретін сөздер және де изафеттің бірінші түрінің құрамындағы бағыныңқы
сөз конкретті затты білдірсе, бағыныңқы сөздің басқа сөз табына айналуы
нәтижесінде абстракты заттың атауына ауысу құбылысы байқалды. Сонымен
қатар тілдегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалардың құрамындағы сөздердің
нақты мағыналарының жалпылануы тілдің құрылымдық элементтерін абстракциялап
қолдану заңының нәтижесі екені айдан анық.
Тілдегі сөз тіркестері мағыналарының жалпылануы, яғни дерексіздену
нәтижесінде кіріккен сөздерге айналу құбылысы байқалды, сол сияқты аффиксіз
зат есімдердің тіркесуі жалпылық, дерексіз ұғым берсе, аффиксті зат есімдер
аффиксіз қолданыстарға қарағанда нақтылануы да тілде өріс алғаны анықталды.
Не болмаса тілдегі сөз тіркестерінің біріншісі – анықтауыш, нақты белгіні
білдірсе, екінші сөзі – анықталатын зат пен белгіні білдіріп, қарама-қарсы
қойылады. Екінші ұғым бірінші ұғыммен нақтыланады. Бұндай процесс сөйлем
ішінде де байқалады. Сөйлем ішіндегі бастауыш – жалпыланған немесе
жалқыланған нақты, деректі ұғым да, баяндауыш – бастауыш бойындағы мағынаны
жалпылайтын, абстракт ұғымға ие мүшенің бірі екені анықталды..
Зерттеу еңбегіміздің келесі Белгілі мен белгісіз мағынасының тілдегі
көрінісі деп аталатын тараушадан жұп сыңарлы категориялардың қазақ
тіліндегі көрінісі көне орыс, қырғыз, өзбек тілдеріндегі материалдар
негізінде салыстырыла отыра дәлелденді. Бұл мағыналарды артикльді тілдерде
ажыратушы тілдік элементтердің бірі - белгілі және белгісіз артикльдері
болса, артикльсіз тілдерде тілдік жүйенің кейбір салаларына байланысты
бірліктер жиынтығымен берілетіні анықталды. Тараушада тіл біліміндегі
белгілі мен белгісіз ұғымдарға қатысты ой-пікірлер жүйеленді, тілдегі
қалыптасқан пікірлерге сүйене отыра, қазақ тілінде белгілі және белгісіз
мағына сөйлемнің актуальды мүшелену ұғымымен, белгілі жақты және белгісіз
жақты, жақсыз конструкцияларымен, есімдіктің мғыналық түрлері, соның ішінде
белгілі мағына жіктеу, сілтеу, өздік есімдік қолданысынан көрінсе, белгісіз
мағына жалпылау, сұрау, белгісіздік, болымсыздық есімдіктер мағыналарымен
сәйкестенеді деген тұжырым шығардық.
Коммуникативті синтаксис категориясы аспектісіне жататын сөйлемнің
актуальды мүшелерінің темасы көбінесе тыңдаушыға таныс немесе контекстен
белгілі болып көрінетін, біреу жайлы не бір нәрсе, құбылыс жайлы айтылған
белгілі бөлігі болса, рема – сөйлемдердің, ойдың ең негізгі, айтылмай
қалған, айтылатын бөлігін, белгісіз хабарды білдіреді.
Адам танымы конкреттіліктен абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа қарай
дамыса, адам ойының да сыртқа шығуы белгіліден белгісізге қарай өрлейді.
Қазақ тіліндегі сөйлемдер құрылысы көбінесе бастауышпен басталып,
баяндауышқа аяқталғандықтан, фразаның бастапқы нүктесі, алғашқы белгілі ойы
бастауышпен, ал соңғы, негізгі, белгісіз ойы баяндауышпен сәйкес келетіні
анықталды. Сонымен қатар тема – бастапқы хабарды білдіре отыра, өзінің
табиғаты бойынша номинативті, өйткені белгілі затты, құбылысты, ойды атайды
да, сөйтіп белгілі ұғым денотат мағынаға ие болады, ал рема – жаңа хабар,
яғни оқырманның, тыңдаушының санасына жетпеген, әрқашанда түсіндіруді
қажет ететін, ұғымның, ойдың белгісіз бөлігі, жалпыланған ой, сондықтан
сигнификатпен байланысты деген қорытындыға келеміз.
Әрине, шындық болмыста іс-қимыл субъектісіз іске аспайтыны, әрекет
болған жерде субъектінің болуы ақиқат дүниеде де, тілде де қалыптасқан
қағида екендігін біз жоққа шығара алмаймыз. Енді белгісіз жақты
конструкцияларда әрекеттенуші жақтың, субъектінің белгісіз болуы – бірден-
бір шартты белгісі. Тілдегі белгісіздік мағынаны берудің ерекше
көрсеткішінің бірі осы деп білеміз.
Қазақ тіл білімінде жанама жақты сөйлемдер деп жүргеніміз осы жақсыз
сөйлемдер. Бұл сөйлемнің негізгі ерекшелігі – бір ғана бас мүшесі –
баяндауыштың болуы, грамматикалық бастауыштың болуына мүмкіндік берілмеуі,
субъекті жақтылық мән арнаулы септік жалғаулы сөздерден, баяндауыш
құрамындағы тәуелдік жалғаулы сөздерден немесе контекстен логикалық
ыңғайда аңғарылып тұрады. Бұдан шығатын қорытынды, тек қана жақсыз
сөйлемдердің (субъектісіз) логикалық субъектісі болмайтын қасиетін –
белгісіздік мағынамен байланысты деп қараймыз.
Тілдегі белгілі мағынаға келетін болсақ, бұл аспекті жақтың, әрекеттенуші
тұлғаның мәлім, белгілі екендігін, қимыл субъектісі нақты аңғарылып тұрған,
грамматикалық бастауышы болмағанымен оны баяндауыш арқылы тауып алуға
болатын қасиеттері бойынша ерекшеленетін белгілі жақты немесе жақты
сөйлем мағыналарымен тығыз байланыстылығы анықталды. Сондықтан белгілі
және белгісіз категориялар синтаксистегі белгісіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. I. Қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы жұп сыңарлы грамматикалық
категориялар орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Тілдік категория ұғымына түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. 2. Қарама-қарсылықққа құрылған жұп сөздердің тілдегі өрісі ... ... .
3. “Семантикалық және грамматикалық полярлар”
түсінігінің ғылыми сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Мәселенің зерттелуі жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. Грамматикалық категория жүйесіндегі мазмұны жұп
сыңардан тұратын грамматикалық
мағыналар ... ... ... ... ... ..
2.1. Қарама-қарсылыққа негізделген денотат және сигнификат мағыналар ...
2.2. Жалпы және жалқы мағыналарының ішкі құрылымы мен берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Деректі, дерексіздік мағынасының лексика –грамматикалық
өрісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Белгілі мен белгісіздік мағыналарының тілдегі көрінісі ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қарастырылып отырған жұп сыңарлы категориялар семантика-грамматикалық
негізі бар табиғаты күрделі тілдік құбылыстар. Зерттеу жұмысымыздың
барысында семантика мен грамматикалық көрсеткіштерге аса бай жалқы-жалпы,
жанды-жансыз, деректі-дерексіз, жақты-жақсыз, белгілі-белгісіз, көптік-
жекелік грамматикалық категорияларының тілдегі орны, ғылыми негізі, тіл
білімінде зерттелу деңгейі анықталды. Тіл білімінде мағына - тұлғалық
жағынан қарама-қарсы қолданылып жүрген жұп ұғымдар ғылымның басқа да
салаларының логика, философия, психология т.б. зерттеу объектілері болып
отырғандығы байқалады. Зерттеу барысында аталған категориялар тілдің
барлық деңгейлерінен орын алатындығы және өзара бірі-бірімен тығыз
байланыста екендігі анықталды. Жалпы табиғи негізі шындық болмыс заттары
мен құбылыстарына сәйкестенетін, адамның ой-санасынан белгілі бір қарым-
қатынастар нәтижесінде туындайтын, жұпталған семантикалық категориялардың
табиғатын тұтастықта аша түсу қажеттігі туындайды. Әрқашанда
зерттеушілердің назарынан тыс қалмай үнемі қарастырылып отырғандығын
байқауға болады. Бұл мәселе жөнінде жалпы тіл білімінде де, түркітануда да,
қазақ тіл білімінде де арнайы зерттеулер, айтылған пікірлер, ой-
тұжырымдамалар кездеседі. Бірақ та жұп категориялардың мағынасы мен
қызметіне енетін барлық мәселе жан-жақты қарастырылды, түгелдей шешімін
тапты дей алмаймыз. Сол себепті оның тілдегі көп қырлы көрінісін қазіргі
тіл білімінің даму деңгейіне сай ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу маңызды
мәселе болып табылады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Тіл білімі саласында жұп болып қолданылатын
тілдік категориялар алуан түрлі және олардың алатын орны да ерекше. Осы
уақытқа дейінгі жалқы-жалпы, белгілі-белгісіз, жекеше-көпше, деректі-
дерексіз, жанды-жансыз, жақты-жақсыз категорияларына байланысты зерттеулер
бір жақты, грамматиканың дәстүрлі деңгейінде ғана сөз етілді. Қазақ тіл
білімінде аталмыш категориялардың ішінен жанды-жансыз, жақты-жақсыз,
белгілі-белгісіз, деректі-дерексіз, көпшенің жекешесі арнайы зерттеу
нысанасы болған емес. Ғылыми грамматикаларда, кейбір оқулықтарда бұл
мәселелерге екі-үш беттік мәліметтер берілген. Соңғы жылдары белгілі-
белгісіз категориясын көне орыс тіл говорларының негізінде, сөйлем
төңірегінде зерттеген ғалым З.К.Сабитованың алғаш Категория определенности-
неопределенности предложения (1999) салыстырмалы-тарихи зерттеуі жарық
көрді. Ал орыс тіл білімінде А.Г.Нарушевич 1996 жылы Категория
одушевленности – неодушевленности в свете теории поля тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғады. Жоғарыда айтылған тілдегі олқылықтарды
ескере отыра, зерттеу еңбегіміздің барысында зат есімдердің жұп құрайтын
семантика-грамматикалық топтарының тіл танымдық мәртебесін толық түрде, жан-
жақты қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені күні бүгінге дейін сыңар
жақты қарастырылып келген бұл грамматикалық категорияларды салыстыра отыра,
жұп күйінде жүйелеп зерттеу бүгінгі заманның өзекті мәселелеріне айналуы
деп есептейміз. Жұп сыңарлылардың тіл жүйесіндегі рөлін, сөйлеу
процесіндегі атқарар қызметін, тілдегі алуан түрлі көрсеткіштермен
берілуін, тілдік өрісін, өзара тығыз байланысын, жалпы қасиеттері бойынша
біріктіріліп, жеке белгілері бойынша ажыратылатын, сөйтіп, қарама-қарсылық
негізінде жұп құрайтын категория тұрғысынан тану - зерттеу еңбегіміздің
өзектілігін танытады деп есептейміз.
Зерттеудің мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты – жұп сыңарлы
категориялардың табиғатын семантикалық парадигматика негізінде өзара
салыстырып анықтау, әр сыңар мағынасының біртұтас семантика-грамматикалық
категория болып танылуын белгілеу. Осы мақсатқа сай келесі міндеттер
туындайды: а) тіл біліміндегі тілдік категориялар табиғатын сипаттау; ә)
қарама-қарсылық ұғымының рөлі мен қызметін анықтау; б) қарама-қарсылық
негізінде жұптасқан сөздер өрісін жүйелеу; в) жұп сыңарлы
категориялардың зерттелуін анықтау; г) тілдегі “семантика -грамматикалық
полярлар” түсінігіне ғылыми тұрғыдан сипаттама беру; ғ) денотат және
сигнификат мағыналарының қарама-қарсылығын анықтау; д) тілдегі жалпы және
жалқы мағынаның ішкі құрылымы мен берілу жолдарын жүйелеу; е) деректі және
дерексіз мағынаның лексика-грамматикалық өрісін анықтау; ж) белгілі және
белгісіз категорияның тілдегі көрінісіне шолу жасау;
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінің грамматикалық жүйесіндегі зат есімдер
шеңберінен орын алатын жұп сыңарлы грамматикалық категорияларды жүйелеу,
мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар өрісін анықтау –
зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу мәні: Зерттеу жұмысымыздағы жинақталған мәліметтер, семантиканың,
грамматиканың мәселелері туралы ой-пікірлер, теориялық тұжырымдар қазақ
тіл білімінің теориясын одан әрі толықтырып, жандандырып, тілдің дамуына
қосымша үлес қосады, ғылыми-теориялық оқулықтар жазуға септігін тигізеді.
Зерттеу әдістері. Диссертациялық жұмысты жазу барысында баяндау,
салыстыру, анализ-синтез, қорытындылау әдістері қолданылды.
Зерттеу материалдары. Қажетті теориялық мәліметтер мен материалдар
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, К.Аханов, С.Аманжолов, М.Б.Балақаев, Р.Сыздықова,
С.Исаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов, Т.Жанұзақов, Ә.Төлеуов, Ғ.Айдаров,
М.Томанов, Ә.Болғанбаев, М.Серғалиев, Ә.Қайдаров, М.Оразов,
А.А.Реформатский, О.Есперсен, Н.М.Шанский, С.И.Ожегов, В.А.Звегинцев,
Р.А.Будагов, Н.Баскаков, О.С.Ахманова, және т.б. ғалымдар еңбектерінен
алынды. Ал еңбекте қолданылған мысалдар әдеби көркем шығармалардан, көне
түркі жазбалар тілінен, газет, журналдардан алынды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Диссертация тақырыбының мазмұнын ашу
мақсатында келесі дереккөздерге сүйендік: логика, философиялық сөздіктер,
лингвистикалық терминдер сөздігі, тіл білімінің энциклопедиялық сөздіктері,
тақырыпқа қатысты жарық көрген ғылыми зерттеулер мен мақалалар, қазақ тілі
грамматикасы.
Зерттеудің теориялық негіздемесіне философия, логика ғылымдарының жалпы
теориялық қағидалары, жалпы тіл білімі, семантика, грамматика саласына
қатысты жалпы ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ тіл білімінде жұп сыңарлы
категориялардың тіл жүйесіндегі орны, ғылыми негіздемесі, олардың
семантикалық және грамматикалық ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан
зерттелуі лингвистикалық семантикадағы маңызды мәселелердің бірі болып
табылады. Осының негізінде зерттеу барысында қол жеткізген ғылыми
жаңалықтар қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- грамматикалық категория негізін ұғымдық және семантикалық категориялар
құрайтыны анықталды;
- сөз өрістеріндегі семантикалық заңдардың көрінісі дәлелденді;
- жұп сыңарлылардың зерттелу деңгейі анықталды;
- семантикалық және грамматикалық полярларға ғылыми сипаттама берілді;
- мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар өрісі анықталды.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- оппозиция түрлерінің тілдегі сөздер өрісінен көрініс табатыны
дәлелденді;
- жалпы құбылыстар арасындағы қарама-қарсылық анықталды;
- жалқы және жалпы, жанды мен жансыз, деректі мен дерексіз, жақты мен
жақсыз, жекеше мен көпше, белгілі және белгісіз ұғымдарының шындық
болмыстағы орны, жұп сыңарлылардың табиғаты анықталды;
- тілдік таңбаның заттық-ұғымдық мазмұны қарама-қарсылық негізде жұмсалады;
қарама-қарсылықтағы денотат пен сигнификат объектив дүниедегі заттарды
жалпылығы немесе жалқылығы, нақтылығы я абстрактілігі, белгілігі я
белгісіздігі бойынша ажыратуға негіз болады;
- сөздердің лексикалық мағынасы құрамына еніп, сөздерді белгілі бір
топтарға топтастырып тұратын, жинақтаушылық қасиеті бар мағынаны жалпы
мағына деп, сол топтағы жеке сөздердің әрқайсысына тән, ажыратушылық
қасиетке ие мағынаны жалқы мағына деп анықтадық;
- деректі және дерексіз мағынаның тілдегі өрісі анықталды;
- белгілік пен белгісіздік мағыналарының ядролық өрісі жалқы және жалпы
есімдер, ойдың айтылу шеңберіне қатысты тема және ремалық құбылыстар,
дейктикалық сөздер, тілдің синтаксистік бірлігі – сөйлем шеңберінен
анықталса, перифериялық өрісіне поссесивтілік пен күшейткіш-шектеулік
және сұраулық демеуліктері жатқызылатыны дәлелденді;
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны Білім беру
және психологиялық ғылым: дамудың қазіргі деңгейі атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (2003ж. 24 маусым, Көкшетау), “Жоғары білімнің
дамуындағы өзекті мәселелер” атты жоғары оқу орындарының арасындағы 3
ғылыми-практикалық конференцияда (2002 ж. 10 сәуір, Көкшетау) көпшілік
ғалымдар арасында талқыға түсті. Диссертациялық жұмыстың негізгі өзегі
бойынша республикалық ғылыми басылымдар мен арнайы жинақтарда 7 мақала
жарық көрді. Диссертациялық жұмыстың теориялық мәселелері, ғылыми
тұжырымдары Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік университетінің қазақ
тіл білімі кафедрасында талқыланды.
Қазақ тілінің грамматикалық құрылысындағы жұп сыңарлы грамматикалық
категориялар орны деп аталатын I тараудың Тілдік категория ұғымына
түсініктеме атты тараушасы бойынша тұжырым. Сонымен, тілдегі жалпы ұғымдар
туралы ой-пікірлерді, шолуларды зерделей отыра, адам санасында объективтік
шындықты бейнелеп, материалды дүние құбылыстарының жалпы және негізгі
қасиеттері мен қатынастарын топшылайтын, таным мен ойлаудың ең жалпы
түрлерін, ғылымның қалыптасуы мен дамуының жалпы шарттарын білдіретін
ұғымдарды категория деп есептейміз. Бұл жалпы ұғымына сәйкес. Жалпылық
мағынаны білдіруші материя, қозғалыс, кеңістік, себептілік – бұл
философиялық категориялар басқа, жеке ғылымдардың дамуына негіз болушы
ұғымдар. Бұлар табиғат пен қоғам құбылыстарының барлығына тән белгі мен
қатынастарды бейнелейді. Ал жеке ғылым категориялары объективті дүниенің
жеке қырларын, дүние бөлшектерін бейнелеуші жалқы ұғымдар. Жеке ғылым
санатындағы тілдік категория деп, жалпы қасиетке ие болатын тілдік
элементтің кез келген тобын атаймыз. Тілдегі алуан қырлы категориялар
шындық болмыста бар, дерексізденген, жалпылама, тілден тыс категорияға,
ұғымдық категорияға негізделеді деген қорытындыға келеміз. Ұғымдық
категориялармен белгілі қоғамдық ортада қолданылатын сол тілдегі ұғымдар
беріледі. Бұл ұғымдар тілдің лексикалық және грамматикалық құрылысында
көрініс табады. Ұғымдық категориялар синтаксистік немесе морфологиялық
нысандарымен көрініп, грамматикалық ұғымға ұласып, грамматикалық
категорияға ауысады. Бұл жерде ескере кететін бір жәйт, ұғымдық және
семантикалық категория логикалық мазмұны бойынша бір-біріне ұқсас, себебі
семантикалық категория тілден тыс шындыққа жақын. Ұғымдық категорияны
бірден бір жүзеге асырушы категория деп есептейміз.
Аса абстракты және логикалы дербес категориялар болып есептелетін зат,
белгі, болмыс, қатынас,қимыл, қалып, сан, сапа, кеңістік, уақыт т.с.с.
семантикалық категориялар ең жалпы ұғымдармен сәйкес келеді. Семантикалық
категориялардың көріну тәсілдері әр қилы, олар лексикалық та тәсілдермен,
сонымен қатар грамматиканың ашық және жасырын нысандарымен берілетін,
ұғымдық негізі бар абстракты мазмұнды категория деген тұжырым шығарамыз.
Тілдегі категориялар бір-бірімен әрқашан байланыста болады. Жалпы
сипатқа ие негізгі ұғымдардың бірі болып саналатын грамматикалық категория
семантикалық және ұғымдық категориялар арқылы көрініс табады немесе
семантикалық және ұғымдық категориялар тілде грамматикалық көрсеткіштер
көмегімен жасалады. Жалпы грамматикалық категориялар өз ішінен жалқы
грамматикалық категорияларға сараланса, жалқы категориялар жинақталып,
жалпы категорияларға ұласуын байқаймыз.
Қарама-қарсылыққа құрылған жұп сөздердің тілдегі өрісі атты тарауша
бойынша тұжырым. Тілдегі жалпы я жалқы категориялар объективті шындық
өмірге қатыстылығымен, объективті өмірде бейнеленетін объектілерімен
ерекшеленеді де, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Осы жалпы мен
жалқының ерекшеліктерін анықтау үшін оппозиция тәсілін қолданудың маңызы
зор екендігіне көзіміз жетті. Оппозиция – екі немесе бірнеше бірыңғай
тілдік бірліктер арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты ажырату тәсілі.
Демек, тілдегі қарама-қарсылық қызметін, өрісін зерттей отыра, оппозиция
негізінде жүйеленген сөздер тобының тілдегі көрінісін келесі тілдік
құбылыстар бойынан аңғарамыз. Қарама-қарсылықтағы сөздер болсын, жалпы
тілдік ұғымдар болсын мағыналық – тұлғалық тұтастық құрап, жұп болып
қолданылуы келесі тілдік құбылыстар деңгейінен анықталды:
- сөздің ішкі қарама-қарсы мағыналарын білдіретін құбылыс, яғни
энантиосемия шеңберіндегі сөздердің жұпталуы;
- сөздің қарама-қарсы мағынада қолданылып, антонимдік жұп құрауы;
- салыстырмалы белгілері бойынша синонимдердің бір-бірімен оппозицияда
жұмсалуы, сөздерді жұп қолданысқа әкеледі;
- сөздер және синонимдік тіркестер арасындағы оппозиция формальды,
семантикалық белгілері бойынша жүзеге асырылады;
- тәуелділік категориясының оппозициясы;
- мағыналық-тұлғалық белгілері бойынша қарама-қарсылыққа құрылған етіс
түрлерінің жұп құрауы;
- қимылдың реальді және ирреальді ұғымдарының жұпталуы.
Семантикалық және грамматикалық полярлар түсінігінің ғылыми сипаттамасы
атты тараушамызды қорытындылайтын болсақ, тілдегі семантика мен
грамматикалық белгілері бойынша полярлы, жұптасқан тілдік ұғымдар шындық
болмыста да орын алғандығына көзіміз жетті. Ақиқат дүниедегі заттар мен
құбылыстардың екі жақтылығы, яғни полярлығы, оларға тән белгілер мен
қасиеттердің жалқы мен жалпы, жекеше я көп, жанды немесе жансыз, белгілі я
белгісіз, деректі не дерексіз, жақты не жақсыз болып келуі шындық. Бұлардың
адам санасында бейнеленіп, сәйкес ұғымға айналып, тілден көрініс
табатындығы да белгілі. Бұл ұғымдар объективті заттар мен іс-әрекеттерді
бейнелеуші семаларына байланысты және тілде әр түрлі грамматикалық
тәсілдермен жасалуына байланысты тілде де, шындықта да оппозициялы
түсініктер болып келеді.
Осы жұп түсініктерді саралап шығатын болсақ, белгілі бір затты арнайы,
даралай атау, көп заттың ішінен бір затты ерекше ажыратып атау жалқы есім
тудырса, бірыңғай көп затты жинақтап, жалпылап атау жалпы есімді тудырады.
Жалқы есімде нақты затпен ара-қатынас негізгі тірек болса, ал жалпы есім
мен ұғым арасындағы байланыс тікелей жүзеге асады. Жалқы есімдердің
мағыналары денотат жөніндегі информациядан туындайды, оның өзгешелігі
сөйлеу фактісінде білінеді.
Жанды есімдерге тек қана жыныс ерекшелігін білдіретін, адамға қатысты
кім? сұрауына жауап беретін ұғымдар енсе, жансыз есімдерге адамнан басқа
зат атаулары, не? сұрауына жауап беретін ұғымдар жатқызылады.
Жанды заттың (адамның) қимылымен байланысты ұғым жақты ұғымның пайда
болуына әкелсе, әрекеттенуші адаммен ешбір байланысқа түспейтін, жансыз
заттармен байланысты, өмірде, табиғатта өздігінен болатын құбылыстарға тән
ерекшелік – жақсыз ұғымын береді. Демек, жақты ұғым – субъектілі, жақсыз
ұғым – субъектісіз.
Адамның көз алдында тұрған жақсы таныс нәрсе, зат я болып жатқан құбылыс,
объект өзінің атымен аталып, заттың белгі, сапалық қасиеттері ерекше
айтылса, зат белгілі болу ақиқат, ал объектив дүниедегі зат, құбылыс, іс-
қимыл нақтыланбай жалпы түрде, бірінші рет айтылса, заттар, объектілер
адамға таныс емес болса, олардың ерекше қасиеттері жөнінде айтылмай, ұғым
жалпыланып берілсе, адам түйсігіндегі ұғым белгісіз болады.
Зат кеңістікте, мезгілде сан жағынан біреу ғана болса, жекеше болғаны,
сан жағынан көп болса көпше болғаны.
Сезім мүшелері арқылы танып білінетін нақты зат деректі ұғымды берсе,
ал адамның түйсігі арқылы қабылданатын, нақты заттық дерегі жоқ ұғымдар
дерексіз деп аталады. Ұғымдар заттар мен нәрселерді белгілесе деректі
болғаны, ал заттардың қасиет, сапасын бейнелесе дерексіз болады.
Мағынасы мен тұлғалық ерекшеліктері бойынша қарама-қарсы қойылған бұл
ұғымдар лингвистика ғылымында ғана емес, сонымен қатар философия мен
логика ғылымдарында да (жалқы-жалпы, деректі-дерексіз, жекеше-көпше,
белгілі-белгісіз) орын алатын сан қырлы түсініктер екендігі анықталды.
Біздің зерттеу объектіміз болып отырған жұп ұғымдардың бұл ғылымдардағы
айырмашылықтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Философия ѓылымындаѓы бµлек деп ќарастырылатын (зат, ќ±былыс) ерекше
белгілерімен жекеленіп, тілде басќа заттардан ажыратушы белгісі бар
жалќы есімдер тобымен т‰йісіп ќалып отырѓанымен, єрқайсысы єр т‰рлі
ѓылымдардыњ µзіндік ж±п ќ±райтын категориялары. Философиядаѓы бµлек
жекеше мен кµпшеніњ, жалпыныњ бірлігінен т±рса, тілдегі жекеше – кµпше,
жалќы – жалпы зат есімдердіњ маѓыналыќ топтарына жатады. Таным процесінде
де белгілі бір даму зањдылыѓы жекешеден кµпшеге, кµпшеден жалпыѓа
µрлесе, тіл білімінде жекеше – кµпшеге, жалќы жалпыѓа ауысып жєне,
керісінше, тілдік ќ±былыстар байќалады. Тіліміздегі жалпы есімдердіњ
жалќы есімге ауысу ќ±былысы, єсіресе, антропонимдер мен топонимдерден
айќын кµрінеді. Жалќы есімдердіњ жалпы есімге ауысуына орай сµз
маѓынасы т‰рленеді. Єсіресе жалпы есімге ауысќан кµркем єдебиет
кейіпкерлерініњ саны тілімізде кµп - аќ. Мысалы, Мырќымбай (кім болса
сол), Ќожанасыр (алањѓасар), Кµсе (ќу). Логика ѓылымындаѓы жеке жєне
жалпы атаулар тілдік жалќы жєне жалпы есімдермєн маѓынасы жаѓынан,
екеуініњ де ойлауѓа ќатыстылыѓынан да бір – бірімен ±ќсас. Б±л атаулар
ќатарына логикадаѓы конкретті жєне абстракті ±ѓымдар жєне тіл
біліміндегі конкретті – абстракті есімдер категориялары да ќосылады. Адам
санасында жоѓарыда аталѓан ±ѓымдар тіл арќылы кµрініс табатын
болѓандыќтан, олардыњ тіл білімінде зерттелуі зањды. Зат пен ќ±былыс
болмаѓан жерде немесе олардыњ ±ѓымы болмаѓан жерде, сµз де болмайды.
Адам санасында шындыќ µмірдіњ бейнеленуі тілсіз іске асуы м‰мкін емес.
Тіл мен ойлау бір – бірімен тыѓыз байланыста болады дегенде, тілдегі
категориялар мен ойлау категорияларыныњ µз ара байланысы, арақатысы
ескеріледі. Тілдегі сөз, логикалыќ категория - ±ѓыммен тыѓыз байланыста
болса, сµйлем пайымдаумен тыѓыз байланыста болады. Жоѓарыда сµз болѓан
ж±п сыњарлы тілдік жєне логикалыќ, философиялық категориялар тепе тењ
болмаса да, біраќ µз ара байланысты екендігін кµреміз. Сµз кейде ±ѓымды
ѓана емес, пайымдауды да білдіруі м‰мкін. Логика ѓылымында жеке
(частное), жекеше (единичное), жалпы (общее), белгілі я белгісіз
пайымдаулар µз ерекшеліктерімен ажыратылатыны жоѓарыда аныќталды.
Логикадаѓы пайымдау т‰рлері тілдегі сµйлемдер арќылы берілетін ойлау
формалары. Пайымдау мен сµйлемдердіњ ќ±рылысында негізгі м‰шелері
сєйкес келгенімен, олардыњ бір – бірінен кейбір айырмашылыќтары да бар.
Б±л µзінен µзі т‰сінікті, µйткені сµйлемніњ грамматикалыќ ќ±рылысы
т‰рлі ±лт тілдерінде алуан т‰рлі болса, пайымдаудыњ логикалыќ ќ±рылысы
барлыќ халыќтарда бірдей, ол жалпы халықќа тєн.
“Мәселенің зерттелуі жайында” деп аталатын зерттеу жұмысымыздың
тараушасын тұжырымдайтын болсақ, жұп сыңарлылардың ішінен жалқы және жалпы
зат есімдер жалпы тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде жалпы
есімге қарағанда жалқы есім тобындағы адам атаулары арнайы және көп
зерттелген.
Зат есімдерді екі класқа бөлу қарақалпақ тілін зерттеген ғалым
Н.А.Баскаковтың “Каракалпакский язык” еңбегінде кездеседі. К.М.Мусаев та
“Грамматика караимского языка” деген зерттеуінде зат есімді мағыналық
жағынан талдап кеткен. Зат есім сөзжасамдық тұрғыда Г.Садвакасовтың
“Қазіргі ұйғыр тіліндегі зат есімдердің сөз жасауы” атты еңбегінде
талданған. Адамның жас ерекшеліктеріне байланысты атаулар М.Д.Нарзиеваның
“Семантическая структура имен существительных возрастной характеристики
лица в узбекском языке” еңбегінде талданды. Сондай-ақ түркітануда адам
есімдерінің арнайы зерттеу нысанасына айналуына А.Г.Шайхуловтың түркі
тектес татар және башқұрт кісі есімдері жайлы жазған еңбегі,
О.Т.Сайымбетовтың “Состав и структура каракалпакских личных имен”
зерттеулері дәлел.
Жұп сыңарлылардың қазақ тіл білімінде зерттелуіне келсек, зат есімдердің
жалпы және жалқы болып бөлінетіні жайлы А.Байтұрсыновтың “Тіл құрал”
еңбегінде айтылған. 20-30 жылдардағы мектеп оқушыларына арнап жазылған
оқулықтарда зат есім жалпы және жалқы деп екіге бөлініп, оның септелуі,
тәуелденуі жайлы деректер енгізілген. Бірақ та бұл жұп сыңарлылар арнайы
зерттелмеген. 40 жылдары зат есім жан-жақты зерттеле бастады. Бірнеше
ғалымдар, мысалы, А.Ысқақов, Ә.Төлеуов, С.Исаев,
К.Бейсембаева,Б.Катембаева, Қ.Әлімжанов, С.Омарбеков, Ғ.Мұсабаев,
И.Ұйықбаев, Н.Оралбаева, А.Данияров және т.б. зат есімге байланысты
мақалалар, арнайы зерттеулер, еңбектер жазды. Жұп категориялардың жалпы
сыңарына қарағанда жалқы сыңары ғалымдардың әрқашан да назарынан тыс
қалмаған, арнайы зерттеліп отырған. Әсіресе жалқы есімдерге жататын кісі
аттары мен жер-су атаулары терең де жан-жақты зерттелген. 40-жылдардан
бергі уақыттар ішінде жекелеген топонимдік атауларға байланысты
С.Аманжоловтың, Н.Баяндин мен Ғ.Қоңқашбаевтың, Ғ.Мұсабаевтың мақалалары
жарияланды. 1949 жылы Ғ.Қоңқашбаев Қазақтың халықтық географиялық
терминдері, 1965 жылы А.Әбдірахмановтың Қазақстан топонимикасының кейбір
мәселелері атты тақырыптарға диссертациялар қорғалды. А.Әбдірахманов
Қазақстан жер су аттары, Топонимика және этимология, Қазақстан
этнотопонимикасы атты үш еңбек жазды. Ономастика саласында Т.Жанұзақовтың
Қазақ ономастикасының очеркі еңбегін ерекше атап кетуге болады. 1984 жылы
топонимика саласына Атаулар сыры атты Е.Керімбаевтың еңбегі жарық көрді.
Соңғы уақытта М.Д.Мұсабаева осы бағыттарда, Г.Ш.Бекенова кандидаттық
диссертация қорғады.
Жалқы есімдерге 1965 жылы Т.Жанұзақов Қазақ тіліндегі жалқы есімдер
атты еңбек жазды. Бұлардан басқа Қазақ есімдерінің тарихы, Есімдер сыры
атты елеулі еңбектері бар. Ал енді 1955 жылы К.Ахановтың Қазақ тілі
лексикасының мәселелері, 1957 жылы Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі зат
есім синонимдері, Қазақ тілінің лексикологиясы 1968 жылы, 1963 жылы
Ә.Төлеуовтың Қазақ тіліндегі есім категориясы, 1976 жылы
Ф.М.Мұсабекованың Қазақ тіліндегі зат есім стилистикасы атты еңбектері
жарық көрді. Бұл еңбектерде жалпы және жалқы есімдер жеке қырларынан, яғни
зат есімдерге қатысты синонимдерге, мағыналық ерекшеліктеріне, жалқы
есімнің қолданылуының тілде қалыптасқан белгілі заңдылығына талдау
жасалған. Бұлардан басқа оқулықтар мен грамматикаларда жалқы мен жалпы
есімдер жайлы құнды-құнды мәліметтер жинақталған.
Ал орыс тіл біліміне келсек, антропонимика мәселелері төңірегінде Личные
имена в прошлом, настоящем, будущем атпен 1970 жылы мақалалар жинағы
шықты. 1978 жылы Имя нарицательное и собственное атты мақалалар жинағы,
1981 жылы От собственных имен к нарицательным айдармен жоғары сынып
оқушыларына арналған кітап шықты. Жалқы және жалпы зат есімдерге орыс
тілінде Ю.В.Рождественский, И.В.Бестужев-Лада, М.Н.Морозова, Н.Д.Арутюнова,
А.В.Суперанская, В.П.Нерозняк, Л.А.Введенская, Н.П.Колесников,
М.Горбаневский, Л.Б.Лебедевалар ерекше көңіл аударып, еңбектеріне арқау
еткен.
Жақты және жақсыз категориясы жалпы тіл білімінде күні бүгінге дейін
зерттеу объектісі болмаған. Жақты ұғым алғаш Қ.Қ.Жұбановтың 1936 жылғы
Қазақ тілі жөнінде зерттеулер деп аталатын еңбегінде жетек сөздің
қызметін атқарушы жіктік жалғауымен байланыстырылады. Және де тіл
біліміндегі еңбектердің барлығында жақтық ұғым есімдердің, етістіктердің
жіктік нысанымен түрленуіне қатысты болғандықтан, жақтық ұғымға байланысты
деректерді тікелей осы жіктік жалғауларының қызметімен тығыз байланыста
зерттедік. Жақты категория мүлдем зерттелмесе де, жақсызға қарағанда бұл
категория жөнінде деректер мол. Бұл категориялар жөнінде нақты тұжырымдар
қазақ тілінің ғылыми грамматикасында (1967) беріледі. Жақтылық және
жақсыздық категориясының ара жігі алғаш осы ұжымдық еңбекте ажыратылады.
Жақ мағынасын білдіруші жіктік жалғауларының шығу тегі жайлы көзқарастар
А.Н.Кононов пен Н.А.Баскаков есімдерімен байланысты. Жіктік жалғауының
тарихы туралы мәліметтер Н.М.Курманбаев Происхождение грамматических
категорий 1981 жылғы еңбегінде, 1988 жылғы Ғ.Мұсабаевтың “Қазақ тілі
тарихынан” атты еңбегінде, 1992 жылғы М.Томановтың “Түркі тілдерінің
салыстырмалы грамматикасы” еңбектерінен кездестіреміз. М.Серғалиев,
А.Айғабылов, О.Күлкенованың еңбектерінде жақ-сан категориясымен тығыз
байланыста қарастырылады. Бұл ғалымдар жіктік жалғауларының қызметін өз
ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөліп ажыратқан. Е.Мергенбаев 1994 жылғы
Қазақ тіліндегі сөз өзгерім жүйесі еңбегінде жақтық қосымшаларын жіктік
сөзбайлам қосымшасы деп атаған. Жақ мағынасы зат есімдерге, етістіктерге
бөліп қарастырылған. С.И.Исавтың 1998 жылғы Қазіргі қазақ тіліндегі
сөздердің грамматикалық сипаты еңбегінде жақ категориясы грамматикалық жақ
жіктелу категориясы немесе жіктік жақ категориясы деп аталып, категория
тұрғысынан талданған. Зат есімдерді жақты және жақсыз деп бөлу үлгісі
Қазақ тілі энциклопедиясында 1998 жылғы кездеседі. Жіктелу қабілеті бар
зат есімдер жайлы құнды деректер қазақ тілінің грамматикасында да (2002)
бар. Соңғы жылдары Ж.О.Тектіғұлдың 2003 жылғы Қазақ тіліндегі негізді есім
қосымшаларының тарихи дамуы атты зерттеу еңбегінде жақтық мағына
төңірегінде жіктік жалғауларымен қатар тәуелдік жалғауы да қарастырылған.
Орыс грамматикасында В.М.Никитевич өзінің Грамматические категории в
современном русском языке (1963) еңбегінде жақсыздық ұғымына ерекше
тоқталған. Жақсыз ұғымды субъектісіз қимылмен байланыста қараған. Оны жан-
жақты қарастырмаса да, ғалым болжамы тілдегі басқа болжамдардан
ерекшеленеді.
Жіктік жалғауының зат есімге қарағанда етістікпен көп қолданылатын
ерекшелігіне сәйкес, етістіктің белгілі бір жақты нұсқап, I, II, III жақта
қолданылуын жақты категориясымен бірге қарастырамыз да, етістікпен
тіркесуші жағы болмаса, қимыл субъектісіз қолданысқа түссе жақсыз
категориясымен байланыстырамыз.
Жекеше және көпше категориясының зерттелуіне көз жүгіртсек, қазақ тіл
білімінде көптік жекешеге қарағанда біршама зерттелген. Бұл жұп
категориялар жайлы деректерді А.Байтұрсыновтың “Тіл құрал” еңбегінен
кездестіреміз. Бұл ұғымдарды заттың екі айырысы деп берген. Бірақ бұл
еңбекте жекеше мен көпшеге байланысты анықтамадан басқа еш мәліметтер жоқ.
Көптік категориясы жайлы 1959 жылы Н.Оралбаеваның Зат есімнің көптік
категориясы атты мақаласы жарық көрді. Көптік категориясының қос сөздермен
жасалуы жөнінде деректер А.Қайдаровтың Парные слова в современном
уйгурском языке (1958) еңбегінде, С.Кеңесбаевтың “Қос сөздердің кейбір
жасалу жолдары” (1964) атты еңбектерінен орын алғандығы байқалады. Қазіргі
қазақ тіліндегі көптік категориясы жайлы ерекше айтып кететін еңбек 1965
жылғы жазылған А.Д.Данияровтың ғылыми еңбегі. Ғалым көптік категориясына
тоқталмастан бұрын тілдегі жекелік мағынаға, зат есімнің жекеше түріне
сипаттама берген. Жекелік мағынасының бір санының мағынасымен тығыз
байланыстылығы және қазақ тіліндегі бұл мағынаның лексика-грамматикалық
тәсілдері анықталған. Сонымен қатар көптік категориясы мен көпше түр
арасындағы ерекшелік сипатталған. Көптік категориясының берілу тәсілдері
бір жүйеге келтірілген.
Қазақ тіл білімінде жекеше категория арнайы зерттеу объектісі болмаған,
ал орыс тіл білімінде бұлар жан-жақты зерттелген. Зат есімнің жекеше түрі
Л.В.Якимованың Значение единственного числа имен существительных в
современном русском литературном языке деген 1955 жылғы ғылыми еңбегінде
талданды. 1958 жылы Д.И.Арбатскийдің “Единственное число имен
существительных со значением нечленимости”, 1961 жылы “Единственное число
имен существительных с обобщенно-предметным значением”, 1963 жылы “К
вопросу о значении и употреблении единственного числа имен существительных”
мақалалары жарық көрді.
Зат есімнің көптік түрі де зерттелген. 1954 жылы Д.И.Арбатский Значение
форм множественного числа имен существительных в современном русском
литературном языке кандидаттық диссертациясы, 1972 жылы Т.П.Перетятьконың
Лексические средства означения неопределенного большого количества
предметов мақаласы, 1977 жылғы В.В.Новицкаяның Структурно-семантическая
характеристика поля множества атты мақаласы, 1986 жылы Г.В.Максимованың
Лингвистические средства выражения категорий множественности и общности
тақырыбына жазылған кандидаттық диссертациясы жарық көрді. Бұл еңбектерде
көптік мағынасы мен көптік категория өрісі жан-жақты талданған. Көпше
түрдің мағынасын зерттеген ғалым А.А.Потебня екені белгілі. Ғалымның
пікірін кейіннен А.А.Шахматов,С.П.Обнорский, В.В.Виноградов дамытқан.
Бұлардан басқа Е.А.Земская, А.С.Чикобава, Б.А.Серебренников,
А.А.Реформатский бұл мәселелерді көңілден тыс қалдырмаған.
Арнайы зерттеулерден басқа көптік мағына білдіруші қосымша түрлері жайлы
деректерді А.Есенқұловтың Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар
(1976) еңбегінде, көптік жалғауының түркі тілдеріндегі варианттары жайлы
пікірлер Ә.Қайдаров, М.Оразовтың “Түркітануға кіріспе” (1992) кітабында,
М.Томановтың “Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” (1992)
еңбектерінде жинақталған. Сонымен қатар көптік мағынаны беруші –ыс, -іс, -с
аффикстері жайлы деректер А.Қалыбаеваның “Қазақ тіліндегі етіс категориясы”
(1951) еңбегінде, көптік тұлға мен көптік мағына тең ұғымдар еместігі
жөнінде қазақ тілі грамматикасында (1967), көптік жалғауының қосымша
мағына үстемелдейтіндігі туралы пікірлер М.Серғалиев,
А.Айғабылов,О.Күлкеновалардың еңбектерінде, Н.Оралбаева, Г.Мадина,
А.Әбілқаевтың “Қазақ тілі” оқулығында, көптік мағынаның грамматикалық сан-
мөлшер категориясымен байланыстылығы жайлы болжамдар Ә.Хасеновтың “Тіл
білімінде” (1996), К.Ахановтың Грамматика теориясының негіздері (1996)
еңбегінде, көптік көрсеткішінің мағыналық, тұлғалық жағынан өзгеруі
Ж.О.Тектіғұлдың “Қазақ тіліндегі түркі негізді есім қосымшалардың тарихи
дамуы” деп аталатын докторлық еңбегінде зерттелген.
Белгілі мен белгісіздік категориялар мәселесі түркі тіл білімінде, оның
ішінде қазақ тілінде жеке грамматикалық категория ретінде қарастырылмаған
да, зерттелмеген де аспект. Қазақ тілінде белгісіздік мағына белгісіздік
есімдік деңгейінде ғана айтылып жүрген. Тілдегі есімдіктер тарихына
арналған еңбек 1966 жылы жазылған А.Ибатов еңбегі. Бұл еңбекте белгісіз
есімдігінің шығу тегі мен даму жүйесі талданған. Сонымен қатар белгісіздік
есімдіктерінің түп негізін құраушы “бір” сан есімі туралы мәліметтер
Н.М.Құрманбаевтың “Происхождение грамматических категорий” еңбегінен,
белгісіз есімдіктің этимологиясы жайлы деректер М.Томановтың “Түркі
тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” еңбегінен кездестіреміз. Бұл
категориялар жайлы қысқаша ғана мәліметтер, пікірлер М.Оразовтың “Қазақ
тілі семантикасында”, Ә.Хасеновтың “Тіл білімінде”, орыс тіл білімінде
А.А.Реформатскийдің “Введение в языковедение” оқулығында, В.А.Звегинцевтің
“Очерки по общему языкознанию” еңбегінде беріледі.
Бұл жұп мағыналар категория деңгейінде көне орыс жазба ескерткіштері тілі
негізінде салыстырмалы-тарихи бағытта алғаш 1999 жылы З.К.Сабитова
зерттеген. Докторлық диссертацияда белгілі-белгісіз категориясының берілу
амалдарының жүйесі славян, үндіевропа тілдері мен орыс говорларының тілдік
материалдарымен салыстырыла талданады. Ежелгі орыс тіліндегі белгілі-
белгісіз категориясы функционалды-семантикалық категория ретінде
қарастырылады.
Бұл категориялар мағынасы тілдегі сөйлемнің актуальды мүшеленуінің
элементтері, тема мен рема, дейксис сөздер мағыналарымен, сонымен қатар
жақты және жақсыз сөйлем, поссесивтілік ұғымымен байланысты болғандықтан
бұл бағытта біз осы аспектілердің зерттелуін жүйеледік.
Тілдегі актуальды мүшеленуге қатысты алғашқы пікірлер Р.Әміров,
М.Серғалиев, Т.Сайрамбаевқа қатысты болса, ал бұл аспектіні арнайы
зерттеген ғалымдар В.В.Богданов, А.Н.Баранов, Е.Ш.Чиалашвили, Е.В.Падучева,
С.М.Аташев, А.Б.Қалыбаева, С.Дениц, З.М.Базарбаева, болса, белгілі жақты
және белгісіз жақты сөйлемдерді тюркологияда А.Н.Кононов, А.Н.Баскаков,
И.Х.Ахматов, қазақ тіл білімінде С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев,
орыс тіл білімінде А.А.Шахматов, В.В.Виноградов, Е.М.Галкина-Федорук
қарастырған. Бұл саланы арнайы зерттегендер М.А.Сагитова, М.С.Бектұров,
П.А.Лекант, Г.М.Бадагулова, А.В.Кузнецова, Т.Нуруев, Д.А.Капасова және т.б.
Есімдіктер жөнінде ой-пікірлер тіл білімінде А.Ибатов, А.Ысқақов,
А.А.Потебня, Н.И.Греч, Г.Павловский, К.С.Аксаков, И.И.Давыдов, А.Добиаш,
А.А.Реформатский, Р.А.Будагов, Н.К.Грунский, В.В.Виноградов, А.А.Шахматов
есімдерімен байланысты. Л.А.Киселеваның бұл салада есімдіктер мағынасына
талдау жасалған О лексическом значении местоимения и его типах атты
мақаласы, О.В.Петрованың Местоимения в системе функционально-семантических
классов слов деп аталатын еңбегі бар. Ал поссесивтілік З.К.Ахметжанованың
Функционально-семантические поля русского и казахского языков атты
еңбегінде зерттелген.
Зат есімнің конкретті және абстракты лексика-грамматикалық тобы туралы
пікірлер А.Байтұрсыновтың Тіл құралынан орын алған. Бұл еңбекте екі
ұғымның ара жігі нақты ашылған. Күні бүгінге дейін деректі және дерексіз
зат есімдер жөнінде оқулықтар мен грамматикаларда қалыптасқан пікірлер,
тұжырымдар біркелкі. Бұл жұп сыңарлылыр жайлы мәліметтер өте аз, шағын
ғана. Мәселен, М.Томанов, Ғ.Айдаров, Т.Р.Қордабаев, А.Ысқақов, Ә.Төлеуов,
М.Оразов, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев және тағы басқа ғалымдар пікірлерінен
байқалады. Қазақ тілінің сөз тіркестеріндегі деректі және дерексіз
мағыналарының көрінісі туралы болжамдар М.Б.Балақаев, Ә.Аблақов, С.Исаев,
Е.Ағманов және О.Есперсен есімдерімен байланысты. Сөздің нақты мағынасымен
жалпылық мағынасының қатар көрінетіні жайлы немесе нақты, абстракт
мағынаның бір сөздің бойында да байқалатыны жайлы І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсаевтар
айтқан. Ә.Төлеуов абстрактілі зат есімді жалпылық зат есімдерімен
қатысты қарастырады. Деректі зат атаулары дерексізге қарағанда алғаш пайда
болған сөздер деген тұжырымдарды А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі оқу
құралынан, Р.А.Будаговтың Очерки по языкознанию зерттеуінен
кездестіреміз. Ә.Болғанбайұлы мен Г.Қалиұлы Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы деген еңбектерінде сөз зат пен оның
белгі, қасиеттерін дәл, айқын атаса, онда нақты мағына болады да, ал егерде
затты нақты қасиеттерінен ажыратып, жалпыландырып атаса абстракті мағынаға
ие болады деген анықтамалары абстракті мағынаның жалпы ұғыммен сәйкесетінін
тағы да дәлелдейді. Орыс тілінде Р.А.Будагов, Н.А.Баскаков, О.Есперсен,
В.Н.Перетрухин, Н.Д.Андреев, А.В.Суперанская, А.А.Реформатский,
А.А.Уфимцева деректі және дерексіз ұғымдардың шығу тарихы, жасалуы, тілдегі
көрінісі жөнінде азды-көпті болжамдар айтқан. М.Д.Степанова, Г.Хельбиг
абстракті есімдерді қимыл, сапа, қалып, белгі есімдері және уақыт пен ауру
атаулары деп жіктеуі кейінгі қалыптасқан пікірлерге негіз болады. Бұл екі
ұғымның дерексіздік сыңары бойынша 1989 жылы Э.Х.Хабибуллина
Сопоставительная характеристика абстрактных имен существительных
множественного числа во французском и русском языках тақырыбына
кандидаттық диссертация қорғады. Еңбекте орыс және француз тілдеріндегі
абстракты зат есімдердің көпше түрінің семантика-стилистикалық
ерекшеліктеріне талдау жасалып, абстракты атаулардың функциональдық
ерекшеліктері зерттелген. Тіл білімінде бұл категориялар бойынша нақты
ізденістер, арнайы зерттеулер жоқтың қасы, және де шолу барысында
байқағанымыз орыс тілінде бұл категориялар жайлы деректер көлемі ауқымды
және ой-пікірлер терең айтылған. Жанды және жансыз зат есімдері
грамматикалық категория деңгейінде алғаш 1996 жылы Категория
одушевленности-неодушевленности в свете теории поля атты тақырыппен
А.Г.Нарушевич арнайы зерттеген. Бұл еңбекке дейін 1987 жылы
Л.Д.Чеснокованың Местоимения кто, что и семантика одушевленности-
неодушевленности в современном русском языке деп аталатын мақаласы жарық
көрді. Алғаш бұл категориялар жайлы пікірлер А.И.Ысқақовтың
Морфологическая струкрура слова и именные части речи в современном
казахском языке тақырыбына жазылған докторлық диссертациясында кездеседі.
Бұл еңбекте ғалым жанды және жансыз есімдерді қазақ тілінде жақты мен
жақсыз категорияларын ажыратушы белгінің бірі ретінде есептейді. Жанды және
жансыз заттарды формальдық жағынан кім? не? сұрақтары бойынша ажырату
Ә.Төлеуов, Н.Оралбаева, А.Ысқақов еңбектерінде кездеседі. А.Ысқақов бұл
ұғымдарды адамзат және ғаламзат деп те ажыратқан. Ал Ә.Хасенов жанды және
жансыз ұғымдарын орыс тіліндегі одушевленный және неодушевленный
ұғымдарымен салыстырып ажыратқан.
Қазақ тіліндегі жыныс семантикалық категориясының жанды және жансыз
категорияларымен ұштасатындығы жайлы дәлелдемелер Г.М.Тасыбаеваның
Семантическая категория пола животных: проблема супплетивности (2003)
атты ғылыми еңбегінде берілген.
Жанды категориясының негізгі көрсеткішінің бірі жыныс категориясы жайлы
пікір К.А.Бейсенбаеваға қатысты. Ғалым жыныс категориясы негізінде жанды
категорияға сипаттама беріп, салыстырмалық тұрғыдан орыс және қазақ
тілдеріндегі жыныс категориясының жасалу жолдарын анықтаған. Жанды
ұғымдардың қазақ тілінде жасалу тәсілдеріне тоқталған.
Бұл категориялар жайлы ауқымды да терең ой-пікірлер орыс тіл білімінде
кездеседі. Табыс септігі көмегімен ажырату А.А.Реформатский (Введение в
языковедение) еңбегінде, К.В.Горшкова мен Г.А.Хабургаевтың “Историческая
грамматика русского языка” оқу құралында, тек ұғымымен байланысты болжам
Н.М.Шанский оқулығында, тек жүйесінің өзгеруі нәтижесінде пайда болған
жанды және жансыз категориялар жайында болжамдар В.Н.Перетрухин пікірімен
байланысты.
Жанды және жансыз ұғымдардың сапалық сын есімдер, үстеулер бойынан
көрінуі туралы болжам Ж.А.Сергееваның “О семантической основе качественных
наречий в современном русском языке” (1979) еңбегінде анықталған.
Жанды есімнің тілдегі функционалдық-семантикалық өрісін неміс және
қырғыз тілдері материалдарының негізінде салыстырмалы бағытта зерттеген
Ф.Д.Кадыркулова. Лингвистикалық талдау нәтижесінде осы тілдердің жанды зат
есімдерін жасаушы лексика-грамматикалық құралдары анықталып, жандыны
тікелей және жанама түрде білдіруші зат есімдердің жігін ажыратып берген.
Сонымен зерттеу жұмысымыздың Грамматикалық категория жүйесіндегі
мазмұны жұп сыңардан тұратын грамматикалық мағыналар деп аталатын II
тарауының Қарама-қарсылыққа негізделген денотат және сигнификат мағыналар
атты тараушасында сөздің екі жақты бірлігі (денотат пен сигнификат) мен
қарама-қарсылығы тілдегі басқа да ұғымдардың, атаулардың бірлігі мен қарама-
қарсылығына ұласады деген пікірге келеміз. Алдымен сөздің заттық және
ұғымдық негізі ойды сыртқа шығарушы мазмұндар. Зат пен құбылыс болмаған
жерде, ұғымның пайда болуы да мүмкін емес. Ұғым заттың немесе құбылыстың
жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып,
жалпыланған бейнесі. Сөздің заттық мағынасы сөз мағынасының ядросы болса,
ұғымдық мағынасы заттың барлық қасиетін қамтушы жалпы ұғым. Заттық мағына
сөздің тура, негізгі мағына элементін құраса, ұғымдық мағына сөздің
ауыспалы мағыналық өрісімен байланысты. Заттық негізі басым сөздер, бұл –
денотатқа ие жалқы есімдер, яғни қоршаған ортадағы объектілерді тікелей
атау үшін қолданылатын есімдер мен сезім мүшелері арқылы қабылдауға болатын
конкретті материалды заттар атауларымен тығыз байланысты. Сөздің денотаттық
мағынасы жалқы, конкретті есімдермен байланыста болғандықтан, заттың
белгілігімен де байланысында күмән жоқ. Ал сөздің сигнификатты мағынасы,
бірыңғай тектес заттарға берілген ұғымдық негізі бар атаулар, яғни жалпы
есімдермен және сөздің абстракты мағыналары, яғни ойлау категориясын
білдіретін абсолюттік жоғары деңгейдегі жалпыланған ұғымдармен байланысын
атаймыз. Заттық мағына сөзді затпен байланыстырса, ұғымдық мағына оны
оймен, санамен байланыстырады. Зат атаулары жалпы және жалқы да болады.
Ендеше сөздің жалпы зат атауларына қатысын жалпы заттық қатыстылық десек,
жалқы заттарға қатыстылығы бойынша жалқы заттық қатыстылық дейміз.
Бір сөздің бойында денотаттық мағына біреу емес, одан да көп болуы
мүмкін және денотат мағына негізінде жасалатын сигнификат мағына да бірнеше
болады. Бұдан сөздің алғашқы денотат мағынасы тура мағынамен сәйкестенсе,
ал сол сөздің келесі денотат мағыналары сөздің көпмағыналығына әкеледі
деген тұжырымға келеміз. Ал тілдегі көпмағыналылық сөз мағынасының кеңею
үрдісіне, жаңа ұғымдық мағыналардың жасалуына әкелсе, бұған қарсы құбылыс,
яғни сөз мағынасының тарылуы сигнификат мағынасының жойылып, мағынаның
даралану, жалқылану құбылысына әкеледі. Сонымен, сөз мағынасының құрылымдық
компоненттері болып саналатын, денотат пен сигнификат тілде күрделі де
болады. Күрделі денотат пен сигнификат дегеніміз, сөйлем ішінде заттар мен
құбылыстардың әрекеттестігін, өзара қатынасын, оқиғаларды атайтын бөлігі
мен сөйлем мазмұны, оның коммуникативті негізімен байланысатын, ұғымдық
аспектісін айқындайтын бөлігі.
“Жалпы және жалқы мағыналарының ішкі құрылымы мен берілу жолдары” деп
аталатын тараушамызда заттық-ұғымдық мағыналардың қарама-қарсылығы жалқы-
жалпы ұғымдарының қалыптасуына себепші болатынына көзіміз жетті. Шындық
болмыстағы біртектес объектілерге тән ортақ, жалпы белгі ұғым мен мағына
жалпылығын берсе, біртектес объектілер мен құбылыстарды, қимыл, сын, сапа,
қатынастарды өзгешелеп, ажыратушы белгілері ұғым мен мағына жалқылығына
ұласады.
Жалпы мағына деп, сөз таптарының мағынасына қатысты (классема), таза
грамматикалық категорияларға байланысты (граммема), сөздің лексика –
семантикалық және тематикалық топтарына тән (архисема) мағынаны атаймыз.
Лексикалық және грамматикалық категориялар деңгейінде негізгі
ұйымдастырушы, жүйелеуші мағына осы жалпы және жалқы мағыналар. Жалпы
мағына жалпылық қасиетке ие болса, жалқы мағына ажыратушы қасиетке ие.
Жалқы мағына тілдегі жалпы грамматикалық категорияларды, сөз таптарының
мағыналық жалпылық қасиетін, лексика-семантикалық және тематикалық сөздер
тобын ары қарай саралап, жіктеу үшін, бір-бірінен ажырату үшін қолданылатын
тілдік элемент. Біз зерттеу жұмысымызда жалпылық және жалқылық мағынаның
өрісін заттың атауын білдіретін сөздер деңгейінде, гиперо-гипонимдік
құбылыстар, антонимдер, меронимия және синонимдер деңгейінде талдадық.
Енді Деректі, дерексіз мағыналарының лексика-грамматикалық өрісі
деген тараушамызда тілдегі абстракция деңгейі жоғарылаған сайын, ұғым мен
мағына күңгірттеніп, жалпылана түссе, абстракция деңгейі төмендеген сайын
мағына мен ұғым нақтылана, жалқылана түсуі барлық тілдерге тән заңдылық
деген болжамға келеміз. Деректілік пен дерексіздік мағыналар жайында
айтылған мәліметтерді қорытындылай келе, зат атауы, яғни денотат жеке,
деректі заттармен сәйкестене отыра, тікелей сезінуге келмейтін ұғымдар
атауына, сигнификатқа, дерексіздікке, жалпылыққа қарама-қарсы қойылады деп
қорытындылаймыз. Деректі және дерексіз зат есімнің лексикалық өрісі өте
ауқымды. Оған тек сезім мүшелеріне түйсік туғызатын зат атаулары ғана емес,
сонымен қатар нақты-заттық ұғымдарды, санау арқылы есептеуге келетін жанды
тұлғалар, метрикалық өлшем арқылы есептеуге көнетін заттардың жиынын топтап
атайтын немесе табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атауларын жатқызсақ,
дерексіздік ұғымның лексикалық өрісі сезім мүшелеріне түйсік туғызбайтын
зат атаулары мен қасиетті, қалыпты, іс-қимылды, құбылысты білдіретін зат
есімдер тобынан, ғылыми және басқа да терминдер шеңберінен көрініс табады.
Деректі ұғым шындық болмыстағы материалдық объектілер класымен тікелей
қатысты болса, дерексіз ұғым деректі заттың жалпылық қасиетке ие болу
нәтижесінен немесе сөздің ауыспалы мағынада қолданылу негізінде пайда
болған сөздер. Деректі ұғымдардың дерексізденуіне полисемия құбылысының
әсері, яғни негізгі мағыналы нақты туынды зат есімдерден туынды мағыналы
абстрактылы түбір зат есімдердің жасалуы тілге тән екендігі анықталды.
Зерттеу барысында изафеттің бірінші түріне жататын анықтауыштық қатынастағы
тіркестерді құрайтын зат есімдердің алдыңғы сыңары конкретті ұғымды
білдіретін сөздер және де изафеттің бірінші түрінің құрамындағы бағыныңқы
сөз конкретті затты білдірсе, бағыныңқы сөздің басқа сөз табына айналуы
нәтижесінде абстракты заттың атауына ауысу құбылысы байқалды. Сонымен
қатар тілдегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалардың құрамындағы сөздердің
нақты мағыналарының жалпылануы тілдің құрылымдық элементтерін абстракциялап
қолдану заңының нәтижесі екені айдан анық.
Тілдегі сөз тіркестері мағыналарының жалпылануы, яғни дерексіздену
нәтижесінде кіріккен сөздерге айналу құбылысы байқалды, сол сияқты аффиксіз
зат есімдердің тіркесуі жалпылық, дерексіз ұғым берсе, аффиксті зат есімдер
аффиксіз қолданыстарға қарағанда нақтылануы да тілде өріс алғаны анықталды.
Не болмаса тілдегі сөз тіркестерінің біріншісі – анықтауыш, нақты белгіні
білдірсе, екінші сөзі – анықталатын зат пен белгіні білдіріп, қарама-қарсы
қойылады. Екінші ұғым бірінші ұғыммен нақтыланады. Бұндай процесс сөйлем
ішінде де байқалады. Сөйлем ішіндегі бастауыш – жалпыланған немесе
жалқыланған нақты, деректі ұғым да, баяндауыш – бастауыш бойындағы мағынаны
жалпылайтын, абстракт ұғымға ие мүшенің бірі екені анықталды..
Зерттеу еңбегіміздің келесі Белгілі мен белгісіз мағынасының тілдегі
көрінісі деп аталатын тараушадан жұп сыңарлы категориялардың қазақ
тіліндегі көрінісі көне орыс, қырғыз, өзбек тілдеріндегі материалдар
негізінде салыстырыла отыра дәлелденді. Бұл мағыналарды артикльді тілдерде
ажыратушы тілдік элементтердің бірі - белгілі және белгісіз артикльдері
болса, артикльсіз тілдерде тілдік жүйенің кейбір салаларына байланысты
бірліктер жиынтығымен берілетіні анықталды. Тараушада тіл біліміндегі
белгілі мен белгісіз ұғымдарға қатысты ой-пікірлер жүйеленді, тілдегі
қалыптасқан пікірлерге сүйене отыра, қазақ тілінде белгілі және белгісіз
мағына сөйлемнің актуальды мүшелену ұғымымен, белгілі жақты және белгісіз
жақты, жақсыз конструкцияларымен, есімдіктің мғыналық түрлері, соның ішінде
белгілі мағына жіктеу, сілтеу, өздік есімдік қолданысынан көрінсе, белгісіз
мағына жалпылау, сұрау, белгісіздік, болымсыздық есімдіктер мағыналарымен
сәйкестенеді деген тұжырым шығардық.
Коммуникативті синтаксис категориясы аспектісіне жататын сөйлемнің
актуальды мүшелерінің темасы көбінесе тыңдаушыға таныс немесе контекстен
белгілі болып көрінетін, біреу жайлы не бір нәрсе, құбылыс жайлы айтылған
белгілі бөлігі болса, рема – сөйлемдердің, ойдың ең негізгі, айтылмай
қалған, айтылатын бөлігін, белгісіз хабарды білдіреді.
Адам танымы конкреттіліктен абстрактылыққа, жалқылықтан жалпылыққа қарай
дамыса, адам ойының да сыртқа шығуы белгіліден белгісізге қарай өрлейді.
Қазақ тіліндегі сөйлемдер құрылысы көбінесе бастауышпен басталып,
баяндауышқа аяқталғандықтан, фразаның бастапқы нүктесі, алғашқы белгілі ойы
бастауышпен, ал соңғы, негізгі, белгісіз ойы баяндауышпен сәйкес келетіні
анықталды. Сонымен қатар тема – бастапқы хабарды білдіре отыра, өзінің
табиғаты бойынша номинативті, өйткені белгілі затты, құбылысты, ойды атайды
да, сөйтіп белгілі ұғым денотат мағынаға ие болады, ал рема – жаңа хабар,
яғни оқырманның, тыңдаушының санасына жетпеген, әрқашанда түсіндіруді
қажет ететін, ұғымның, ойдың белгісіз бөлігі, жалпыланған ой, сондықтан
сигнификатпен байланысты деген қорытындыға келеміз.
Әрине, шындық болмыста іс-қимыл субъектісіз іске аспайтыны, әрекет
болған жерде субъектінің болуы ақиқат дүниеде де, тілде де қалыптасқан
қағида екендігін біз жоққа шығара алмаймыз. Енді белгісіз жақты
конструкцияларда әрекеттенуші жақтың, субъектінің белгісіз болуы – бірден-
бір шартты белгісі. Тілдегі белгісіздік мағынаны берудің ерекше
көрсеткішінің бірі осы деп білеміз.
Қазақ тіл білімінде жанама жақты сөйлемдер деп жүргеніміз осы жақсыз
сөйлемдер. Бұл сөйлемнің негізгі ерекшелігі – бір ғана бас мүшесі –
баяндауыштың болуы, грамматикалық бастауыштың болуына мүмкіндік берілмеуі,
субъекті жақтылық мән арнаулы септік жалғаулы сөздерден, баяндауыш
құрамындағы тәуелдік жалғаулы сөздерден немесе контекстен логикалық
ыңғайда аңғарылып тұрады. Бұдан шығатын қорытынды, тек қана жақсыз
сөйлемдердің (субъектісіз) логикалық субъектісі болмайтын қасиетін –
белгісіздік мағынамен байланысты деп қараймыз.
Тілдегі белгілі мағынаға келетін болсақ, бұл аспекті жақтың, әрекеттенуші
тұлғаның мәлім, белгілі екендігін, қимыл субъектісі нақты аңғарылып тұрған,
грамматикалық бастауышы болмағанымен оны баяндауыш арқылы тауып алуға
болатын қасиеттері бойынша ерекшеленетін белгілі жақты немесе жақты
сөйлем мағыналарымен тығыз байланыстылығы анықталды. Сондықтан белгілі
және белгісіз категориялар синтаксистегі белгісіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz