ҒҰБАЙДОЛЛА УӘЛИХАНОВ ӨМІРІ ЖӘНЕ САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОК 951959 (5к) Қолжазба түрінде
Шапкенов Амангелді Асқарбекұлы
ҒҰБАЙДОЛЛА УӘЛИХАНОВ: ӨМІРІ ЖӘНЕ САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
6N0203 – Тарих
6N0203 – Тарих мамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрінің
академиялық дәрежесін ізденуге арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., проф. Абуев Қ. Қ.
Қорғауға рұқсат етілді
Қазақстан тарихы және ПОӘ кафедрасының меңгерушісі
________________ т.ғ.д., проф. Абуев Қ. Қ.
Көкшетау, 2011
Мазмұны:
Анықтамалар, қысқартулар және
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І. Ғұбайдолла Уәлихановтың тұлғасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... 10
1. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Орта жүз:
аумағы, этникалық құрамы және саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Ғұбайдолла сұлтанның шығу тегі, туып-өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...21
ІІ. Ғұбайдолла Уәлихановтың қоғамдық-саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Орта жүздің аумағында хандық биліктің
жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Көкшетау округының құрылуы және Ғұбайдолланың аға сұлтандық
қызметке
сайлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Ғұбайдолла Уәлихановтың хандық билікті сақтауға бағытталған
әрекеті ... 45
ІІІ. Ғұбайдолла Уәлиханов және Ресей отарлық үстемдігінің
орнатылуына қарсы қазақтардың ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.1 Ғұбайдолла Уәлихановтың Орта жүз қазақтарының ұлт-азаттық
күресі (1825-1836 жж.) кезіндегі
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2 Ғұбайдолла сұлтанның Березовқа жер аударылып қоныстануы,
өмірінің соңғы жылдары,
ұрпақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қолданылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Анықтамалар, қысқартулар және белгілеулер
Бұл диссертацияда тиісінше анықтамаларымен бірге келесі терминдар
қолданылады:
Аға сұлтан – Сібір қырғыздары туралы жарғы бойынша Орта жүз аумағында
құрылған сыртқы округтық приказдарды басқару үшін жергілікті ұлт
өкілдерінен сайланатын тұлға.
Болыс – әкімшілік-аумақтық бірлік. Бір округтың құрамына 15-20 болыс кірді.
Генерал-губернатор – патшалық Ресейдегі және бірқатар елдердегі жоғары
әскери-әкімшілік билігі бар өлкенің, облыстың бастығы.
Губерния – XVIII ғасырдың басынан бастап Ресейдегі негізгі әкімшілік-
аумақтық бірлік.
Жарғы – басқарудың немесе соттың қандай да бір саласының құрылымын және
қызметін анықтайтын ережелердің жинағы.
Заседатель – белгілі бір мекеменің жұмысына үкімет тағайындаған мүшелерімен
бірге қатысу үшін жергілікті қоғамнан немесе сословиеден сайланатын өкіл.
Округ – Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес Орта жүз аумағында хандық
билік жойылғаннан кейін құрылған әкімшілік-аумақтық бірлік.
Орта жүз – қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың
саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі.
Отар – метрополияның күшпен басып алуы нәтижесінде мемлекеттік
тәуелсіздігінен айырылған, қаналушы ел.
Приказ – басқарманың жеке саласын немесе жеке аумақты басқаратын мекеме.
Реформа – мемлекеттік немесе қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын заң
шығару арқылы өзгерту, қайта жаңарту, жетілдіру.
Старшын – қандай да бір сословиелік ұйымның, кәсіби бірлестіктің істерін
басқаратын сайланбалы тұлға.
Төре – дәстүрлі қазақ қоғамында артықшылықтарды иеленген сословие, Шыңғыс
ханның ұрпақтары.
Хан – бірқатар түркі және монғол халықтарындағы жоғары билік иесінің
лауазымы.
Экспедиция – адамдар тобының, жасақтың қандай да бір арнайы (зерттеу,
әскери, ағарту, т. б.) тапсырмалар жүктелген сапары.
ҚР ОМА – Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда мемлекеттіктің жаңа кезеңінің
қалыптасуы жағдайында Отан тарихының ғылыми мәселелерін зерттеудің, маңызды
тарихи процестердің мәнін түсінудің, көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткерлерінің өмірі мен олардың халық игілігі үшін атқарған қызметі
жайлы білудің маңызы арта түсуде. Мұндай білімдер тарихи және ұлттық сана-
сезімді қалыптастыруда маңызды орын алады. Осыған байланысты тарихшылардың
алдында қазіргі тарих ғылымының қол жеткізген жетістіктерінің негізінде
күрделі және толық зерттеп білмеген мәселелердің жаңаша тұрғыдан шешімін
табуын қарастыру міндеті қойылды. Осындай мәселелердің қатарына Отанымыздың
өткен тарихының күрделі тұстарының бірі – отарлық саясаттың тың серпінмен
жүзеге асырылуы барысында ғасырлар бойы сақталып келген дәстүрлі билік
жүйесінің жойылуы кезінде өмір сүрген сұлтан Ғұбайдолла Уәлихановтың
тұлғасы мен саяси қызметін зерттеу жатады.
Қазіргі заман зерттеушілері тарихтағы тұлғаның рөлі мәселесін оның сан
қырлы жақтарына көңіл аудара отырып қарастыруда. Тарихи дамудың белгілі бір
кезеңіндегі тұлғаның орны мен рөлін айқындайтын себептер неғұрлым көбірек
ескеріліп, тұлға өмір сүрген қоғамдағы өзгерістер зерттелуі тиіс. Бірегей
тарихи тұлғалардың тағдырлары, олардың қоғамдық-саяси рөлі тарихтың
ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан олардың есімдері мен қызметтерін
зерттеу ғылыми құндылыққа ие болып, зерттеушілердің назар аударуын
айтарлықтай қажет етеді. Бұл орайда академик М.Қ. Қозыбаевтың: Өткеннің
көрнекті қайраткерлерінің тарихи кескіндерін жасау қазақстандық
тарихнаманың жеткіліксіз зерттелген буыны болып қалып отыр [1, 22] деген
пікірі орынды айтылған.
Қазақтың этникалық аумағының тұтастығы мен қазақ халқының
тәуелсіздігін сақтау үшін айтарлықтай үлес қосқан бірегей тарихи тұлға
ретінде танылатын Абылай ханның немересі Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен
қоғамдық-саяси қызметі қазақ қоғамындағы дәстүрлі хандық билік жүйесінің
дағдарысы тереңдей түскен XVIII ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы аралығындағы кезеңмен байланысты. Сондай-ақ, аталған тарихи кезеңге
қазақ халқының этникалық құрамына кіретін Орта жүз ру-тайпалары мекендеген
аумақта 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес ресейлік патша
өкіметінің әкімшілік басқару ережелерінің енгізілуі, отаршылдыққа қарсы
қазақ сұлтандары басқарған ұлт-азаттық көтерілістер толқынының өрістеуі тән
болып келеді. Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің заңды мұрагері ретінде билік
иесі деп саналған Ғұбайдолла Уәлиханов бұл аталған тарихи оқиғалардан тыс
қалмай, танымал қатысушыларының бірі болды. Сондықтан, Ғұбайдолла
Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметінің арнайы зерттеу тақырыбы ретінде
алынуы ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ даласын Ресей империясының
отарлауының маңызды кезеңін және сонымен байланысты Орта жүз қазақтарының
ұлт-азаттық күресінің мәселелерін зерттеп білуде өзекті сипатқа ие болады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тақырыпты зерттеудің
негізгі мақсаты – Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін
кешенді түрде зерттеп білу. Осы қойылған мақсатқа жету мынадай зерттеу
міндеттерін шешуді қажет етеді:
✓ Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметін зерттеу арқылы ХІХ
ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның саяси өмірінде орын алған
маңызды оқиғалар мен құбылыстарды терең мазмұнда қарастыру;
✓ Ғұбайдолла Уәлихановтың өмір сүрген және қызмет еткен уақытына
қатысты кейбір талас тудыратын мәселелерді нақтылау, оның тұлғасының
қалыптасуының тарихи алғышарттары мен жағдайларын зерттеп білу;
✓ Көкшетау сыртқы округының құрылу кезіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың
саяси қызметіне және оның Орта жүздегі хандық билікті сақтап қалуға
бағытталған әрекетіне сипаттама беру;
✓ ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақ даласында Ресей отарлық
үстемдігінің орнатылуына қарсы Орта жүз қазақтарының ұлт-азаттық
күресіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың рөлі мен қатысу деңгейін талдау.
Зерттеу нысаны Көкшетау округының алғашқы аға сұлтаны Ғұбайдолла
Уәлихановтың тұлғасы, ал зерттеу пәні оның өмірі мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы Қазақстанда Ресей отарлық саясатының жаңа кезеңінің жүзеге
асырылуы кезіндегі қоғамдық-саяси қызметі болып табылады.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық аясы XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ
ғасырдың бірінші жартысы аралығындағы кезеңді қамтиды. Бұл кезеңге Қазақ
даласында дәстүрлі хандық биліктің әлсіреуі, Орта жүз аумағында 1822 жылғы
Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес әкімшілік-аумақтық өзгерістердің
жүргізілуі, дәстүрлі биліктің жойылуы және жаңадан басқару жүйесінің
енгізілуі тән болып келді.
Зерттеудің аумақтық шекарасы қарастырылып отырған тарихи кезеңде Орта
жүздің ру-тайпалары мекендеген Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс және
орталық бөлігін қамтиды.
Зерттеу тақырыбының методологиялық негізін тарихилық, объективтілік,
жүйелілік және нақтылық сияқты ғылыми-тарихи танымның негізін құраушы
принциптер құрайды. Тарихи оқиғаларды абсолюттік объективтілік тұрғысынан
қарастыру мүмкін еместігі белгілі, дегенмен бұған талпыныс жасалуы тиіс.
Қойылған зерттеу міндеттерін шешу мақсатында проблемалық-хронологиялық,
салыстырмалы-тарихи талдау, тарихи-жүйелеу, тарихи жинақтау сияқты арнайы
зерттеу әдістері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси
қызметі мәселесін зерттеу XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік өмірді жан-жақты қарастыруды қажет
етеді. Кеңес өкіметі орнағанға дейін жазылған еңбектердегі Ғұбайдолла
Уәлиханов туралы бар мәліметтерді жинақтай келгенде, оның саяси қызметін
көрсетуде екі бағыттың орын алғаны байқалады. Зерттеліп отырған кезеңде
дворяндық тарихнама тұрғысынан жазылған А.И. Левшинның, С.Б. Броневскийдың,
М.И. Красовскийдың еңбектерінде [2] Ғұбайдолла Уәлихановтың ресейлік
өкіметке қатысты әрекеттері жағымсыз тұрғыдан, біржақты сипатталды. Қазақ
қоғамындағы саяси өзгерістер Ш. Уәлихановтың, Г.Н. Потанинның, И.В.
Щегловтың, Н.М. Ядринцевтің зерттеулерінде [3] айтарлықтай дәрежеде көрініс
тапқан. Ресми құжаттарда Ғұбайдолла Уәлихановқа кемшілікті баға берілгеніне
қарамастан, бұл авторлар сұлтанның барлық қимылдарына түсіністікпен қарауға
тырысты.
Кеңес заманындағы тарих ғылымында қазақ қоғамының саяси және
әлеуметтік дамуы мәселелеріне арналған бірқатар зерттеулер жарық көрді.
А.Ф. Рязановтың Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского
народа (1797-1838) атты монографиясы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы
мәселелеріне арналған іргелі зерттеулердің бірі болып табылады. Патша
өкіметінің отарлық саясатының бастапқы кезеңіне талдау жасай келе, автор
ресейлік отарлық әкімшіліктің хандық билік түріндегі ұлттық мемлекеттік
биліктің беделін түсіруге бағытталған мақсатты әрекеттері туралы мәселені
көтерді. А.Ф. Рязанов ресейлік отарлауға қарсы қазақтар көтерілістерінің
ұлт-азаттық сипатына көңіл аударды [4].
ХХ ғасырдың 30-50 жылдары С. Асфендияровтың, Е. Бекмахановтың
еңбектерінде қазақ халқының ресейлік отарлық саясаттың күшеюіне қарсы
жүргізген ұлт-азаттық қозғалысына жан-жақты сипаттама беріліп, қарастырылып
отырған кезеңге қатысты мәліметтер тарихи мұрағат құжаттары деректерімен
нақтыланды [5].
Қазақ даласындағы хандық билік институтының жойылуы, жаңа басқару
жүйесінің орнатылуы және оның қазақтардың қоғамдық өміріндегі рөлі
мәселелері ХХ ғасырдың 60-шы жылдары С.З. Зимановтың зерттеулерінде көрініс
тапты. Автор дәстүрлі қазақ қоғамы жүйесіндегі дағдарысты сипаттай келе,
сұлтандар тобының ру-тайпа басшыларымен көшпенділер қауымындағы билік үшін
ғасырлар бойы жүргізген күресі туралы баяндайды. ХІХ ғасырдың бірінші
ширегінде сұлтандар қазақ қоғамындағы ақсүйектер тобын бейнелегенімен,
олардың қоғамдағы бұрынғы абыройы мен ықпалы сақталмағанын көрсетті [6].
Б.С. Сүлейменов пен В.Я. Басинның Казахстан в составе России в XVIII
– начале ХХ века атты еңбегінде қазақ өлкесінің ішкі және сыртқы саяси
жағдайлары, Қазақстанның Ресей құрамына енуі барысында орын алған
өзгерістер зерттеліп, Орта жүздегі хандық биліктің жойылуына қысқаша
сипаттама берілген. Бұл авторлардың пікірінше, Ресей үкіметі Орта жүзде
қартайған Бөкей сұлтанға қолдау көрсетіп, оны Абылай ұрпақтарына қарсы қою
арқылы хандық биліктің беделін түсіру мақсатын көздеді [7].
Н.Е. Бекмаханованың зерттеулерінде өңірдегі әкімшілік-аумақтық
өзгерістермен байланысты мәселелер, өлкедегі басқару мен биліктің, қоныс
аудару мен құрамы көпұлтты халықтың қалыптасуы мәселелері қарастырылды.
Автордың пікірінше, Қазақстанның Ресейге қосылуы және хандық биліктің
жойылуы сұлтандар мен байлардың бір бөлігінің қарсылығын туғызды. Қазақ
феодалдарының бұл бөлігі билік пен артықшылықтарды жоғалтумен келіспей,
Қазақстанның Ресейден бөлінуін және хандық билікті қалпына келтіруді мақсат
еткен феодалдық-монархиялық көтерілістердің негізгі қозғаушы күштерін
құрады. ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында жүргізілген феодалдық-монархиялық
қозғалыстардың басшылығында Саржан Қасымұлы, Кенесары Қасымұлы, Ғұбайдолла
Уәлиханов тұрды деп көрсетілді [8].
Отандық жаңа заман тарихының жекеленген өзекті мәселелері, көрнекті
тарихи қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі мәселесі Ж.К.
Қасымбаев, Қ.Қ. Абуев, Х.М. Әбжанов, М. Абдиров, Ж.О. Артықбаев, С.Ф.
Мажитов, А. Күзембайұлы, Н. Мұқаметханұлы, В.А. Моисеев, И.В. Ерофеева және
басқалары сияқты қазіргі заманғы тарихшы ғалымдардың зерттеулерінде жаңаша
тұрғыдан зерттелді.
Қ.Қ. Абуевтың Кокшетау. Исторические очерки атты еңбегінде
Ғұбайдолла Уәлихановтың саяси келбеті сомдалып, өмірінің негізгі кезеңдері
мен қызметінің маңызды тұстары отандық тарихнамада алғаш рет ғылыми
тұрғыдан қарастырылды. Автор Ғұбайдолла сұлтан қазақ даласында патша
өкіметінің отарлық езгісінің күшеюіне алғашқылардың бірі болып қарсы шықты
деген пайымдау білдіре келе, Ғұбайдолла сұлтан бастаған қозғалыс бұдан
кейінгі Кенесары Қасымұлы басқарған қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне
ұласты деп көрсетеді. Ғұбайдолла сұлтанның Ресей патшалығының отарлау
саясатының күшеюіне қарсы іс-әрекетінің маңыздылығына назар аударып, оның
тағдырын зерттеу арқылы қазақ тарихының бір көмескі бетін қайта парақтауға
болады деп түйіндейді [9].
Ж. Қасымбаевтың Оппозиция царским реформам в Среднем жузе Касыма
Абылайханова и султана Габайдуллы Уалиева (20-е годы ХІХ в.) атты ғылыми
мақаласында Ғұбайдолла Уәлихановқа осынау күрделі жағдайда сыртқы саяси
міндетті шешуде дипломатиялық әдепті сақтай білген бірегей тұлға ретінде
мінездеме беріледі. Ғұбайдолланың Цин императорының қолдауына ие болу
арқылы хандық билікті ұстап қалу мақсатында қазақ даласына жіберілген қытай
елшілерімен кездесуге әрекеті, оның бұл мақсатының Ресей әкімшілігі
тарапынан жасалған алдын алу шараларына байланысты орындалмай қалғаны егжей-
тегжейлі сипатталады [10].
М. Абдировтың пікірінше, ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары патша өкіметінің
отарлық саясатының жүргізілуіне қарсы Шыңғыс тұқымдары – ақсүйектер
өкілдерінің басшылығымен болып өткен қазақ халқының ұлт-азаттық
қозғалысының басында Қасым Абылайханов, Сартай Шыңғысов сияқты хан
ұрпақтарының өкілдерімен қатар, Ғұбайдолла Уәлихановтың да лайықты орны
болды [11].
А. Күзембайұлы мен Е. Әбілдің зерттеулерінде 1824 жылы Солтүстік және
Орталық Қазақстанда отарлауға қарсы қазақ сұлтандары Ғұбайдолла Уәлиұлы,
Қасым Абылайұлы және Саржан Қасымұлы жетекшілік еткен қарулы күрес басталды
деп көрсетіледі [12].
Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы атты еңбектің авторы Н.
Мұқаметханұлы Ғұбайдолланың заманына қатысты қызығушылық тудыратын бірқатар
деректерді келтіреді. Атап айтқанда, циндық басқаруышының Қазақ ханы
Абайділдә (Ғұбайдолла) Жантөре сұлтан арқылы Іле генералына мұсылманша
жазылған хат жіберді [13] дейтін, 1823 жылға жататын мәлімет келтірілген
жазбалары назар аударуға тұрарлық.
В.А. Моисеевтің бұрынғы Кеңес өкіметі жылдары әділетсіз жазаға
тартылған мемлекеттік және қоғам қайраткерлерімен қатар, революцияға
дейінгі кезеңнің ұмытылуға айналған тарихи тұлғаларын, соның ішінде атақты
Абылайдың немересі – Ғұбайдолланы ақтап алу туралы айтқан пікірі өте
орынды. В.А. Моисеевтың пайымдауынша, тарихи процесті толық және үздіксіз
күйде қалпына келтіру үшін осы кезеңге дейін тарихшылар мен жазушылардың
назарынан тыс қалып отырған Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірін, қызметін
зерттей түсу қажет [14].
Ж.О. Артықбаев Материалы к истории правящего дома казахов атты
кітабында Ғұбайдолланы қазақтың ханы ретінде сипаттайды. Автор: Абылайдың
заңды мұрагері ретінде Ғұбайдолла Уәлиханов тұлғасының өзі халықты
тәуелсіздікке деген үмітке жетеледі. Бірақ, амалсыз жағдайда қалған
Ғұбайдолла отарлық өкіметтің ұсыныстарын еріксіз қабылдауға мәжбүр болды,
дегенмен іштей қайтадан қарсылық көрсетуге дайындалды, – дей келе, –
Ғұбайдолланы өте қиын жағдайға қалдырған – бұл қазақ халқының басым
бөлігінің болып жатқан оқиғаларға енжарлық көрсетуі, ресейлік отарлықтың
күшеюін жайбарақат бақылап отырған рубасыларының жігерсіздігі, көптеген
сұлтандар мен байлардың екіжүзділігі [15] деген пікірді ұстанады.
Сондай-ақ, Ғұбайдолла Уәлихановтың XVIII ғасырдың соңы – ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы қазақ халқының қоғамдық өміріндегі рөлі мен саяси
қызметін зерттеуге арналған еңбектердің қатарында Г.К. Жапекованың
диссертациялық жұмысы, А.Н. Қашқымбаев, Б. Әбдіғали, С. Ақтаев сияқты
авторлардың мақалалары бар [16].
Зерттеу тақырыбының деректемелік негізін мұрағат құжаттары мен
мәліметтері және әр түрлі құжаттар жинақтарында жарық көрген деректер
құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында келесі мұрағат деректері пайдаланылды:
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының 338-қоры, 1-тізбе
(Омбы облыстық ішкі істер министрлігі басқармасы. 1821-1838 жж.), 336-іс
(Шыңғысов және Абылайханов сұлтандардың округтық приказдардың құрылуына
байланысты Батыс Сібір генерал-губернаторының атына хаттары және осы мәселе
бойынша хат алысу), 680-іс (Ғ. Уәлиханов және С. Қасымов сұлтандардың
Қарпық, Алтай және Тама болыстарының ауылдарына шабуылы туралы), 783-іс
(Аға сұлтан Ғ. Уәлихановтың округтық приказдардың құрылуына байланысты
Байдалы болысының қазақтары арасындағы үгіттеуі туралы), 345-қоры (Сібір
қырғыздары облыстық басқармасы) материалдары.
Пайдаланылған құжаттар жинақтары: Казахско-русские отношения в XVIII-
ХІХ вв. 1771-1867 Алма-Ата, 1964; Материалы по истории политического
строя Казахстана. т.1. Алма-Ата, 1960; История Казахстана в русских
источниках. т.VIII. Ч. 1-2. Алматы: Дайк-Пресс, 2006. Бұл жинақтарға XVIII-
ХІХ ғасырлардағы билік органдары мен жергілікті мекемелердің нұсқаулары,
жарғылары, өзара жазысқан хабарламалары, әр түрлі дәрежелі шенеуніктердің
Сібір ведомствосына қарайтын қазақ сұлтандары, билері мен старшындары
туралы мәліметтері, есеп беру хаттары, қазақ даласында ықпалды сұлтандардың
ресейлік шенеуніктердің аттарына жазған өтініштері және тағы басқа құжаттар
енгізілген.
Қазақтың ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов құрастырған қазақ хандары мен
сұлтандарының, атап айтқанда Абылай ханның, Уәли ханның генеалогиясы
зерттеу жұмысы барысында пайдаланылған құнды деректердің қатарын толықтырды
[Қосымша А].
Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметін зерттеуде
қарастырылып отырған тарихи кезеңдегі оқиғалардың куәгерлері болған Н.А.
Абрамовтың Описание Березовского края [17], С.Б. Броневскийдың О казахах
Средней орды [18] атты еңбектерінде келтірілген мәліметтер кеңінен
пайдаланылды.
Зерттеу тақырыбының жаңалығы. XVIII ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың
бірінші ширегінде Орта жүз аумағында ресейлік отарлық саясаттың жүзеге
асырылуы ерекшеліктеріне Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық биліктің
дағдарысқа ұшырау көзқарасы тұрғысынан талдау жасалды;
Ғұбайдолла Уәлиханов тұлғасының қалыптасуы және оның патша өкіметінің
Орта жүздің аумағында саяси өзгерістерді енгізуі кезінде атқарған қызметі
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ-орыс қарым-қатынастарының өрістеуі
тұрғысынан көрсетілді;
Ресей отарлық үстемдігінің орнатылуына қарсы Орта жүз қазақтарының ұлт-
азаттық күресі кезіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың әрекеттерін зерттей келе,
дәстүрлі билік өкілдерінің саяси қарсылық көрсетуі мен отаршылдыққа қарсы
күрестің бұқаралық сипат алуының өзара байланысы айқындалды.
Зерттеу тақырыбының практикалық маңызы. Зерттеу тақырыбының
материалы, зерттеу жұмысы барысында алынған негізгі нәтижелер Қазақстанда
отаршылдық билік жүйесінің орнатылу тарихымен, тарихтағы тұлғаның рөлі және
қызметімен байланысты мәселелерді қарастырған кезде қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері бойынша Шоқан тағылымы-15, Көкше жас ғалымдары-2010 атты
халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
жинақтарында ғылыми мақалалар жарияланып, баяндамалар жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Магистрлық диссертация анықтамалар мен
қысқартулардан, кіріспеден, үш тараудан, жеті бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І тарау.
Ғұбайдолла Уәлихановтың тұлғасының қалыптасуы
1. XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Орта жүз:
аумағы, этникалық құрамы және саяси жағдайы
Еуразияның ең ірі түркі тілдес халықтарының бірі – қазақ халқына тән
ерекшелік болып оның күрделі және кең тармақталған рулық-тайпалық
құрылымы есептеледі. Халық күрделі қоғамдық қатынастардың жүйесімен және
біртұтас генеалогияға біріккен, бір-бірімен өзара байланысты сатылай
ұйымдасқан көптеген тайпалардан, рулардан және ұсақ бөлімшелерден құралды.
Осыған сәйкес қазақтар үш бөлікке – Ұлы, Орта және Кіші жүздерге бөлінді,
олардың әрқайсының өзіндік рулық-тайпалық ұйымы болды. Қазақ жүздері туралы
алғашқы мәліметтер В.П. Юдинның анықтауы бойынша XVII ғасырдың басына
жатады. Қазақ халқының осындай бөлшектенуіне С. Асфендияровтың есептеуінше,
Қазақстан аумағының табиғи үш географиялық бөлікке бөлінуіне байланысты
қалыптасқан әр түрлі үш ареалда өткен шаруашылық-мәдени және тарихи
процестің ерекшелігі негіз болған [19, 72].
Ресей құжаттарында, мәселен, 1731 жылы қазақ жерінде болған А.
Тевкелев, Орынбор экспедициясының басшысы И. Кириллов еңбектерінде қазақ
жүздеріне қатысты орда сөзі қолданылған. Осы үш жүздік құрылымның
қамтыған жер аумағы жағынан Орта жүз өзгелерінен қарағанда ауқымдырақ
болды. ХІХ ғасырда оның алып жатқан аумағын өз жазбаларында С. Броневский:
Қырғыз-қайсақ Орта ордасының алып жатқан кеңістігі 55 және 44 солтүстік
ендіктің, 82 және 102 шығыс бойлықтың арасында жатыр; ол шығыста
Монғолиямен, батыста қырғыз-қайсақтың Кіші ордасымен, солтүстікте Сібір
шебімен, оңтүстікте Үлкен ордамен, Қоқанмен және Бұхармен шекаралас [18,
5] деп анықтайды.
А.И. Левшин Орта жүздің аумағы батыста Кіші орданың қазақтарымен,
шығыста Үлкен орданың қазақтарымен және қытай шекаралық қоныстарымен,
солтүстікте Сібір шебімен, оңтүстікте тағы да Үлкен орданың қазақтарымен
және Қоқан хандығының бағыныштыларымен шектесетіні туралы жазды. Оның
пікірінше, мұндай географиялық орналасудың Кіші жүзге қарағанда артықшылығы
болды және сырттан болатын шабуылдарға көп ұшыраған жоқ [20, 281].
Орта жүз қазақтары дәстүрлі түрде Орталық, Солтүстік және Шығыс
Қазақстанның аумағында мекендеді. Орта жүз тайпаларының қоныстары
оңтүстіктен Тарбағатай жотасы – Балқаш көлі – Сарысу өзенінің бастауы –
Қаратау жотасының бойымен солтүстікке қарай Оңтүстік Сібір жазығына дейін
созылып жатты. Оның шекарасы батыста Торғай өзенінің бастауы бойымен Обаған
өзеніне дейін, ал шығыста Оңтүстік Алтайдан, Сауыр жотасы мен Зайсан
шұңқырынан бастап, Ертіс аңғарының оң жақ жағалауы бойымен өтті. Орта жүз
аумағында суы мол Ертіс, Есіл, Нұра, Торғай, Тобыл және басқа өзендер,
Зайсан көлі, Марқакөл, Көкшетау көлдерінің жүйесі, далалық және тау
бөктеріндегі жайылымдар, желден қорғайтын қыстау орындары болды. [21, 5].
Орта жүз қазақтарының қысқы жайылымдары негізінен Сырдария бойы өңірін
ала отырып, шөлді және шөлейтті аймақтарда, меридиональды көшіп-қону
кезінде Қазақстанның солтүстігіндегі орманды-дала аймағында, тігінен көшіп-
қону кезінде тау бөктеріндегі жазықтар мен аласа таулы жерлерде, өзен
аңғарлары мен көлге жақын аудандарда орналасты. Жазғы жайылымдары
меридиональды көшіп-қону кезінде далалық аймақта, жазғы атмосфералық жауын-
шашын ең көп аудандарда, тігінен көшіп-қону кезінде аласа таулы және биік
таулы аудандардың альпілік және субальпілік шалғындарында орналасты.
Генеалогиялық дәстүрге сәйкес Орта жүздің құрамына арғын, найман,
қыпшақ, керей, уақ, қоңырат және тарақты тайпалары кірді.
Орта жүздің ғана емес, бүкіл қазақ халқының ең ірі тайпасы болған
арғындар батыста Торғай үстіртінен бастап шығыста Алтайға дейінгі орасан
зор аумақты алып жатты. Арғын тайпасының шаңырақ саны отыз мыңға дейін
жететін бес руы Баянауыл, Қызылтау, Долба, Шыңғыстау, Шаған тауларында,
Торғайдың бас жағында және Ұлытауда қыстады. Жазда Ереймен таулары мен
Нұра, Жиделісу өзендерінің аңғарында қоныстанды. Арғын тайпасының тарақты
руына жататын төрт мыңдай шаңырақ Ішкүнгір құмы мен Шу өзенінің аңғарында
қыстады, ал жазда Сарысу өзені бойындағы және Есіл өзенінің бас жағындағы
жайылымдарды мекендеді. Арғын тайпасының тоғыз мыңдай шаңырақтан тұратын
екі руы Ертіс бойында қыстап, көшіп жүрді. Арғын тайпасының екі руының он
бір мыңға жуық шаңырағы Есіл өзені бойында, Көкшетау мен Мұқшатау
тауларында, Үшқұндақ, Үшбұрлық, Қылшақты шатқалдарында жаз жайлап, қыс
қыстады. Арғын тайпасының сарыжетім ру бірлестігінің он екі руының сегіз
мыңға жуық шаңырағы жазда Торғай, Тобыл өзендерінің және оларға құятын
өзендердің бойындағы жайылымдарға, қыста Обаған өзенінің бойында және
Құрқопа шатқалында қоныстанды. Арғын тайпасының шақшақ ру бірлестігінің бес
руының алты мыңдай шаңырағы жазда Аят өзенінің бойында көшіп жүрді, ал
қыста Торғай даласында және Сарыбұтан өзенінің Ұлқмая өзенімен қосылатын
жеріне дейінгі бойында, Тосын құмы мен далалық көлдердің маңында қыстады
[21, 6].
Наймандар Қазақстанның шығысында – оңтүстікте Жоңғар Алатауынан бастап
солтүстікте Батыс Алтайға дейінгі тау бөктерін тұтас алып жатты. Сондай-ақ,
найман тайпасының кішігірім топтары Қазақстанның оңтүстігі мен Сырдария
бойы аймағында орналасты. Найман тайпасының алты руы қоныстары Қытаймен
шекараға таяу Құжан-Қайнақ бекінісіне қарсы жақта, Ертіс бойында және
Тарбағатай тауларында болған отыз бес мың шаңырақты біріктірді. Найман
тайпасы мен қоңырат тайпасының он екі руының он бес мыңдай шаңырағы жазда
Шажығай, Көксу, Қаратал өзендерінің аңғарында, Ақтуар тауларында
қоныстанды, ал қыста Түркістан мен Ташкенттің төңірегінде тұрды. Найман
тайпасының бағаналы руының тоғыз жүзге дейін шаңырағы жазда Есілдің бас
жағында көшіп жүрді, ал қыста Торғай, Алакөл өзенінің маңында, Жыланшық
өзенінің сағасында қыстады. Осы ру бірлестігінің он екі руының алты мыңдай
шаңырағы жазда Торғай және Есіл өзендерінің бас жағында, Ұлытау, Кішітау
тауларында, Мұрын, Тарағай, Сандық және Қысқан шатқалдарында қоныстанды. Ал
қысты Қарақұмда, Қараөзек және Сырдария өзендерінің бойында, Қарабауыл,
Қармақшы қорымдарының маңында, Ақсауыл шатқалында өткізді. Бұлармен қатар
аталған аумақты найман тайпасының төрт руының төрт мыңдай шаңырағы және
арғын тайпасының тобықты ру бірлестігінің екі руының екі мыңдай шаңырағы
бөлісті.
Қыпшақтар негізінен Орталық Қазақстанда, оңтүстікте Сырдарияның орта
және төменгі ағысынан бастап солтүстікте Тобыл өзені бассейніне дейін
мекендеді. Қыпшақтардың бір мыңдай шаңырағы Есіл, Обаған өзендерінің
бойында, Жасыр және Багор шатқалдарында қоныстанды. Қыпшақтың төрт руының
үш мыңдай шаңырағы жазда Тобыл, Аят өзендерінің бойында және сағасында
қоныстанды. Қыстыгүні Дала бекінісінен Троицк арқылы өтіп, Усть-Уй
бекінісіне дейін, Ой өзені бойымен Тобылға қарай және аталған бекіністерге
қарсы далада қыстады. Осы аумақта қыпшақ тайпасының танабұға ру
бірлестігінің алты руының екі мыңдай шаңырағы, көлденең ру бірлестігінің
төрт руының екі мыңдай шаңырағы да мекендеді. Қыпшақ тайпасының торайғыр ру
бірлестігінің төрт руының үш жарым мыңға жуық шаңырағы жазда Орынбор
шебінде қарай Аманқарағай және Белебай шатқалында, тұзды көлдердің маңында
қоныстанды, ал қыста Шиқияқ және Торғай өзендерінің бойынан Қарақұмның
ортасына дейінгі аумақта қыстады. Қыпшақ тайпасының ұзын ру бірлестігінің
алты руының екі мыңдай шаңырағы жазда Торғай, Мойынты өзендерінің бойында,
Обаған өзенінің бас жағында қоныстанды.
Керейлердің басым бөлігі Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда,
Ертіс және Есіл өзендерінің орта ағыстары бойында және Батыс Алтайдың тау
бөктерінде мекендеді. Уақтардың кішігірім топтары Торғай-Тобыл су
айырығынан бастап Шығыс Қазақстанның таулы аудандарына дейінгі бүкіл
аумақта бытырай орналасты. Керей, уақ тайпалары мен Кіші жүздің жетіру
тайпасының жалпы саны сегіз мыңға дейін жететін шаңырағы жазда Есіл
өзенінің бойы мен Жайылма көлінің маңында қоныстанды, ал қыста Ертіс
аңғарына қарай жылжыды. Керейлердің бір мыңдай шаңырағы Ой, Тоғызақ
өзендерінің бойында жазды өткізіп, Верхнеуральскіден Дала бекінісіне
дейінгі аумақта және осы бекіністерге қарсы далада қыстады. Керей
тайпасының төрт руының төрт мыңдай шаңырағы жазда Есілдің шығыс жағалауының
бойымен көшіп жүрді, ал қыста Звериноголовск және Пресногорьковск
бекіністеріне қарсы және Обаған өзеніне қарайғы далада қыстады [21, 13-14].
Қоңыраттар негізінен Оңтүстік Қазақстанда Сырдарияның орта ағысы
бойында қоныстанды. Олардың басым бөлігі Шымкент және Перовск уездерінде –
әрқайсында жиырма мың адамнан орналасты. Қазақстанның қазіргі аумағындағы
қоңыраттардың жалпы саны ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында шамамен 40-45 мыңдай
адамға жетті. Ш. Уәлиханов қоңыраттар алғашқы кезде оңтүстік шекаралардағы
Қаратау маңы, Бөген және Арыс өзендері ауданын мекендеп, ХІХ ғасырдың
басында Уәли ханның тұсында Орта жүзден бөлініп кеткенін және олардың өзбек
руларымен көршілес Бұхара, Қоқан, Ташкент, Талас өзені, ең бастысы Қаратау
тауларын мекендегенін сипаттайды [22, 148].
Тарақтылар Орта жүздің бүкіл аумағында шашыраңқы орналасты және әдетте
арғындармен көршілес өмір сүрді. Олардың ең саны көп топтары Қарқаралы,
Перовск және Атбасар уездерінде мекендеді. Тарақтылардың жалпы саны ХІХ-ХХ
ғасырлар тоғысында алты-жеті мыңдай адамды құрады.
Орта жүз қазақтарының ішінде сондай-ақ төре, төлеңгіт, қырғыз, шала-
қазақ және тағы басқа әр түрлі топтар өмір сүрді. Орта жүздің барлық ру
бірлестіктері мен руларының саны жүзге жуық, ал олардағы шаңырақ саны
159 400-ге жуық болды [19, 78]. Е. Бекмаханов Орта жүз құрамына кірген
барлық рулар мен ру тармақтарын жоғарыда аталған жеті ру бірлестігінің
құрамына кіргені және 1833 жылы ресейлік әскери қызметкерлер жазған санақ
мәліметтеріне сүйеніп, Орта жүзде 116 500 шаңырақ болғанын жазады [23, 57].
Қазақтардың саны туралы әр түрлі деректерде келтірілген мәліметтерде
айтарлықтай айырмашылық бар екенін көреміз. Бұның себебі, ол уақытта ресми
халық санағы жүргізілген жоқ. Авторлардың әрқайсы, көбінесе қандай да бір
патша шенеунігі өздері жинаған деректерді пайдаланды. Біреулері жергілікті
қызметкерлердің мәліметтеріне, екіншілері жинақ түсімдерінің көлеміне,
үшіншілері өз жеке бақылауларына және т. б. сүйенді.
Қазақстан тарихына қатысты құжаттар дәстүрлі кезеңде қазақ халқының
қоғамдық-саяси өмірінің рулық құрылымға тікелей бағынышты болғанынан хабар
береді. Рулардың өзара қарым-қатынасы, қазақ арасындағы туыстық жүйе
белгілі дәрежеде әкімшілік-аумақтық және саяси құрылымдардың орнын
алмастырып тұрды. Осы жүйе XVIII ғасырдың соңында басталған хандық биліктің
дағдарысы кезеңінде халықтың ынтымағының негізі болды. Бірақ, көшпелі
халықтардың дәстүрлі миграциялық жолдарының жабылуы, Ресей империясының
отаршыл саясатының күшеюі қазақ халқының өз бетінше даму процесіне тежеу
жасады [24, 28].
Қазақстанның XVIII-ХІХ ғасырлардағы тарихын зерттеушілер Орта жүзде
саяси тұрақтылық пен ішкі келісімнің күшті болғанын атап көрсетеді. Орта
жүздің хан-сұлтандарының өз қоластындағыларға ықпалы Кіші жүздің
билеушілерінен қарағанда күштірек болды. Бұл белгілі дәрежеде Абылайдың
(1711-1781) алдымен сұлтан, кейін хан ретінде ұзақ мерзімді басқаруы
тұсында қалыптасқан қоғамдық-саяси тұрақтылыққа байланысты еді. Абылай хан
дүние салғаннан кейін Ресейдің Орта жүз аумағына белсенді түрде енуіне
неғұрлым қолайлы жағдай қалыптасты.
1781 жылы Абылай хан дүние салғаннан кейін күздігүні қазақ
қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан етіп жариялауға дайындық
басталды. XVIII ғасырдың 80-ші жылдарындағы патша ұлықтарының ханның өз
ұлдары мен жақын үзеңгілестерінің берген тікелей мәліметтеріне негізделген
хабарламалары бойынша, Абылай өзінің этноаумақтық иеліктерін келесі түрде
бөліп берген: Орта жүздің бүкіл аумағы оның ұлына, жоғарыда аталған Уәли
ханға қалдырылды, ал басқа бір ұлы – Әділ сұлтан өз иелігіне Үлкен орданың
басым бөлігін, қалғандары үлестер бойынша алды [25, 162].
Уәлиден басқа Орта жүзде хандық дәрежені иеленуден Барақ сұлтанның
баласы, Абылай ханның күйеу баласы, Орталық Қазақстандағы көптеген руларды
басқарып келген Дайыр сұлтанның және Кіші жүз ханы Батырдың баласы, ол да
Абылайдың қызына үйленген Құдайменді сұлтанның дәмесі болды. Құдайменді
сұлтан Обаған мен Есіл өзендерінің аралығындағы үлесті басқарған еді.
Жетісудың солтүстік-шығысында Әбілмәмбеттің тағы бір баласы, қартайған
Әбілпайыз сұлтан билік жүргізді. Деректерде Абылай хан дүние салғаннан
кейін тәуелсіз болған және 1798 жылы Ташкентті, Түркістанды және басқа
қалаларды Жүніс қожаның басып алуына дейін Оңтүстік Қазақстанда билік
жүргізген Әбілмәмбет ханның баласы Болат, Сәмеке ханның баласы Есім сияқты
қазақ хандарының аттары кездеседі. Орта жүз бен Ұлы жүздің қалған
жерлерінің бәрі Абылай ханның балаларына бөліп берілген еді. Солардың
қолдау көрсетуі мен хан әкесінің зор беделі Уәли сұлтанның таққа басқа
үміткерлерді жеңуін қамтамасыз етті [26, 272].
Орыс тарихшысы А.И. Левшин 1783 жылы қазақтарда тағы бір хан болды, ол
– Барақ сұлтанның баласы, Әбілпайыз сұлтан дүние салғаннан кейін найманның
қаракерей руы хан етіп жариялаған және Қытай императоры сол лауазымда
таныған Ханқожа деп санады [20, 257]. Цин әулетінің төртінші императоры
Цянълунның (1736-1796) грамотасында: Сен, Ханқожа, Әбілпайыздың үлкен
баласысың, саған өз әкеңнің мұраға қалдырған ван (кінәз) атағын
рақымдылықпен береміз – делінген [27, 112]. Бұл жерде Ханқожаның сыртқы
саясатта Қытаймен жақындасу бағытын ұстанғаны байқалады. 1750 жылы
Ханқожаның төрт жасында әкесі Барақ дүние салғаннан кейін, оның шешесіне
Әбілпайыз сұлтан үйленген. Сондықтан, бір деректерде Ханқожа Барақтың
баласы, екінші деректерде Әбілпайыздың баласы деп көрсетілуі осыған
байланысты. Ханқожа Цин империясымен қатар Сібір шекаралық өкіметімен де
саяси байланыстар орнатты. Оның саяси ықпалы шығыс өңірдегі қазақтардың
арасында күшті болды және өзі дүние салған 1799 жылға дейін хан деп атала
берді.
Барақтың ұлы Дайыр хан 1786 жылы дүниеден өтті, оның інісі Бөкей
хандық лауазымға қол жеткізе алмай, өз иеліктеріне сұлтан атағымен билік
ете берді. Сонымен, XVIII ғасыр аяғында Орта жүздің аумағында екі хан –
Абылайдың ұлы Уәли мен Әбілпайыздың асырап алған ұлы Ханқожа билік
жүргізді.
И.Г. Андреевтің XVIII ғасырдың соңын қамтитын жазбаларында Уәли ханға
қарасты жерлерге тоқталған. Яғни, Әулие Петр мен Пресногорьковск
бекіністерінің аралығында ханға бағынышты рулар қоныстанған. Автор
негізінен атығай мен қарауыл руларының Уәлидің төңірегінде болғанын
көрсетеді. Атығай руының жайылымдары Әулие Петр қамалының маңына қарай Есіл
өзенінің бойымен жоғары орналасқан. Сонымен қатар Енгустау тауларын
атайды. Олардың саны сегіз мыңдай және малдарын жеткілікті мөлшерде
өсірген. Одан басқа атығайлықтар Абылай хан тұсынан бастап егіншілікпен
айналысқан. Тұтқындағы орыстар мен 1771 жыл шамасында қолға түскен
қалмақтар көбінесе егіншілік өнімдерін өндірген. И.Г. Андреевтің
мәліметтері қарауыл руы атығайлықтармен бірге Қорғалжын көлінің маңында
көшіп-қонғанын және олардың саны төрт мыңдай адам болғанын нақтылайды [28,
111-112].
А.И. Левшин Абылай ханға бағынышты болған қазақтардың оның ұлы Уәлидің
билігі тұсында тыныш өмір сүргенін, бірақ бұл ханның өз әкесіндей
бүкілхалықтық құрметке ие болмағанын көрсетті. Сондай-ақ, Уәли ханның ұзақ
уақыт Ресейдің қамқорлығынан қолдау іздегісі келмегені, Сібір шекаралық
басқармасының талап етуіне құлақ аспай, Абылайдың тұсында қалмақтармен
бірге Астрахань губерниясынан қоныс аударған түрікмендерді кері қайтарудан
бас тартуы, ресейлік үкіметке берілген рубасыларына қысым көрсетуі туралы
жазады. 1793 жылы Сібір шебінің бастығы генерал-поручик Штрандман дала
өңіріне түрікмендерді қазақтардың тұтқынынан босатуды көздеген казак
жасағын аттандырды. Бірақ, Уәли хан бұған қатты қапаланып, императрицаға
арызданды. Бұл шығынның орнын толтыру үшін оған өзінің барлық
қажеттіліктері мен талаптарын түсіндіру үшін Петербургке келуіне рұқсат
берілді, бірақ ол орданы қалдырып кетуге қорқып, бұны пайдаланбады. Ақыры
өз інісі Шыңғыс дүние салғаннан кейін, ол өзінің барлық арыздары соның
кеңесімен болғанын жариялап, жергілікті сібірлік басшылықпен ымыраға келді
және барлық істе оған қолдау көрсетуге уәде берді [20, 282].
1781 жылдың қараша айында Уәлиді хан етіп жариялаудың ресми рәсіміне
қазақ даласына Цин империясының елшілігі келді. Алғашқыда бұл рәсімді
Көкшетаудағы хан ордасында өткізу жоспарланған еді, бірақ кейін қытай
елшілігімен кездесетін орын шығысқа ауыстырылды. Осы жылдың желтоқсанында
Ханбаба сұлтанның ауылында Уәли қытай елшілерінің, сұлтандардың қатысуымен
ақ киізге көтеріліп, хан жарияланды. Cол жерде Абылай ханға ас беріліп,
Орта жүздің жаңадан сайланған ханына көп сыйлықтар, соның ішінде алтын
жалатқан тақ, күміс ыдыс-аяқ, көп мөлшерде жібек маталар мен қағаз ақша
тарту етілді. Уәли сұлтанды ақ киізге отырғызып, сонымен көтеріп, хан
болуымен құттықтады, – деп хабарлады Cұлтанмұхаммед cұлтан Cібір
бекіністік шебі әскерінің бастығы генерал-майор Н.Г. Огаревке [27, 106].
Cайлау рәсіміне әр түрлі қазақ руларының бес жүздей өкілі қатысты, сонымен
бірге орыс елшісі Чучалов та болды. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл
бекінісіне барып, Сібір губернаторы генерал-поручик И.В. Якобидың
қатысуымен Ресейге адалдыққа ант берді және оны Ресей әкімшілігі Орта
жүздің ханы деп ресми түрде мойындады. Бұл жөнінде зерттеуші Н.Г. Аполлова
Абылай дүние салғаннан кейін оның үлкен ұлы Уәли сұлтанның хан болып
сайланғанын, оның хан атағының патша үкіметі тарапынан мойындалғанын жазды.
Ол: Уәлидің хандық билік құрған кезінде (1781-1820) жалғасын тапқан
Абылайдың сыртқы саясаты, Ресей мен Цин империясына екі жақты бодандық
царизмның мүддесіне қайшы келді. Орта жүздегі хандық билік Ресейдің
Қазақстандағы ықпалын күшейтуін тежеді. Абылай мен Уәли хандардың екі
бағытты сыртқы саяси ұстанымы Ресейдің Шығыстағы сыртқы саясатын, оның Цин
империясымен өзара қатынастарын қиындатты [29, 425], – деп пайымдайды.
Уәли ханның бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да ант беруі оның әкесі
Абылай ханның саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Бір жағынан, ол
орыс патшайымы ІІ Екатеринаға (1762-1796): тірі тұрған кезімде, өз күшім
жеткенше, Ұлы мәртебелі Сізге қызмет етуімді жалғастыра беремін, – деп
мәлімдеді [7, 93]. Екінші жағынан, Уәли хан 1794 жылдан 1795 жылға қараған
қыста Пекинге өз елшілерін жіберіп, Цин императорын өзінің адалдығына
куәландырды. Дегенмен, оның билігі Абылай ханның билігіндей абсолютті
болған жоқ. XVIII ғасырдың 80-ші жылдары каракесек және төртуыл руларында
Барақтың баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оған Нұра өзенінің бойында
арғын руларын басқарған Бөкей сұлтан қолдау көрсетті. Уәли ханның өзі
менде қарауыл және атығай сияқты шағын ғана екі болыс жағдайында күш көп
емес, ал үлкен болыстар, атап айтқанда: өздерінде атақты сұлтандары бар
төртуыл, қаракесек, алтай және найман болыстары, ал олардан менің ешқандай
істе үмітім жоқ, өйткені олар мені амалын тауып тыңдамай кетуі мүмкін –
деп білді [27, 116].
Шекаралық шепке жақын жерде көшіп жүретін сұлтандар мен рубасылардың
бір бөлігі патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым көрсетуі жайында
жиі шағым жасайтын. Осының нәтижесінде шекара маңында тұратын қазақтар
Ресей иеліктеріне көшіп кетіп отырды. Мәселен, 1789 жылы Болат сұлтанның
баласы Тоғым Орта жүздің өзіне бағынатын ауылдарымен Өскемен бекінісіне
қамқорлық көрсетуі туралы өтініш жасап, қоныстану үшін Ертіс өзені бойынан
жер алды. 1795 жылдың басында тағы екі сұлтан мен он тоғыз рубасы Уәли
ханды биліктен тайдыруды және өз қоныстарын тікелей Ресейдің басқаруына
қабылдауды сұрап өтініш жасады. Бөкей мен Құдайменді сұлтандар ашық түрде
Ресей жағына бүйрегі бұратын көзқарас ұстанды. Бұдан Уәли ханның ішкі
тұрақтылықты сақтауға бағытталған саясатын жүзеге асыруды Ресейді жақтайтын
пиғылдары да қиындата түскені байқалады.
Сұлтандар мен рубасылардың Уәли ханның үстінен шекаралық әкімшілікке
жасаған шағымдары Солтүстік және Шығыс Қазақстанның аумағын империя
құрамына қосу үшін қолайлы сылтау ретінде пайдаланылды. Үкімет мұндай
жолданымдар мен өтініштерді көтермелеуді, рубасыларды марапаттау, сыйлықтар
мен шен беру арқылы сатып алу жолдарын ұсынды. Қазақтарды егіншілікке, шөп
шабуға және солардың салдары ретінде отырықшылыққа тарту жоспарланды. Бұл
оларды жақсырақ бақылауға және дала өлкесінің тұрғындарын ішкі
губерниялардың тұрғындарына жақындатуға мүмкіндік беретін еді. XVIII
ғасырдың аяғында аймақта Ресей билігін орнықтыру жөніндегі шаралар
көзделетін бірқатар жобалар пайда болды. Біріншіден, 1798 жылы Уәлидің
өтініші бойынша Петропавл бекінісінде Орта жүз қазақтары мен Сібір
шекаралық шебінің тұрғындары арасындағы тартыстарды шешу үшін сот құру
көзделді. Екі жақтың халқының депутаттарынан құрылған бұл сот 1800 жылы
құрылды, бірақ ол іс жүзінде қазақ өкілдерінің бірнеше жыл келмеуіне
байланысты 1806 жылға дейін ашылған жоқ [20, 283]. Сөйтіп қазақтардың сот
жүйесі шекаралық өкімет орындарының бақылауына берілді. Екіншіден,
Петропавл бекінісінде қазақ балаларына арналған мектеп және қазақ
болыстарында мешіттер ашып, оларға Ресей бодандарынан молдалар тағайындау
көзделді. Осы шаралар арқылы Ресей әкімшілігі қазақтардың рухани өмірін
бақылауға алуды жоспарлады. ХІХ ғасырдың басында Омбы мен Семейде қазақ
балаларының орысша сауатын ашуға арналған мектептер ашылды. Бұл оқу
орындары негізінен отарлық аппарат үшін қызметкерлер дайындады [26, 275].
XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында шекара өңірінде
қазақтарды тікелей басқаруды ұйымдастыру жөнінде шаралар қолданылды. 1798
жылы Орта жүз руларына Ресей бодандығын қабылдағаны үшін Ертіс өзені
алқабынан жер бөлінді. ХІХ ғасырдың басында Томск губерниясының Бийск және
Тюкалинск округтарында 32 100 қазақ, Тобыл губерниясының Есіл және Қорған
округтарында 19 800, Омбы округында 10 000, Петропавлда 23 600, Семейде
32 500, Өскеменде 9 800, Сібір шебінің дистанцияларында 11 400 адам тұрды.
Ресейдің тікелей боданындағы Орта жүз қазақтарының саны 140 000-нан астам
болды.
Сібір шекаралық өкімет органдары ХІХ ғасырдың басында әскери-барлау
сипатында бірқатар шаралар жүргізді. 1815 жылы Усть-Уйск бекінісінен Торғай
өзенінің жоғарғы ағысына подполковник Феофилатьевтің басқаруымен 1 617
адамнан, соның ішінде 330 казактан, 1 080-нен астам башқұрттан, екі
зеңбірегі бар 100 жаяу әскерден тұратын экспедиция жіберілді. Бұл
экспедицияның басты мақсаты қорғасын рудасы кеніштерін зерттеу және оларға
апаратын қолайлы жолдарды барлау еді [30, 246]. 1816 жылы Ертіс шебінен И.
Шангиннің басқаруымен 200 адамнан тұратын осындай экспедиция және
Пресногорьковск бекінісінен 150 казактан тұратын Ф. Набоковтың жасағы
жіберілді. Бұл экспедициялар ғылыми және барлау мақсаттарына қоса, Ресей
империясының әскери күші мен орыс әскерлерінің Қазақстанның кез келген
нүктесіне жету мүмкіндігін де көрсетті.
XVIII ғасырдың 90-шы жылдары Уәли хан Оңтүстік Қазақстанға бақылау
жасаудан айырылды. Оның билігі Жетісудың өз інілері Сүйік және Әділ
сұлтандар билік еткен бөліктерінде ғана сақталып қалды. Уәли ханның 1785
жылғы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы сәтсіздікке ұшыраған сыртқы
саясатының көрінісі болды. Абылай хан дүние салғаннан кейін қазақтар мен
қырғыздар арасында бір-біріне шабуыл жасап, малдарын барымталаудың жиілей
түсуі Уәли ханды қырғыздарға қарсы өз інілері Шыңғыс пен Қасым бастаған
әскерді жіберуге мәжбүр етті. Барлау жасамақ болған Қасым сұлтан тұтқынға
түсіп қалды, бірақ келіссөздер жүргізілгеннен кейін босатылды. Уәлидың тағы
бір інісі, қытай жағымен жақындасу бағытын ұстанған Тыз сұлтан қырғыздарға
бірнеше рет шабуыл жасады. Абылайдың билігі тұсында қырғыздармен басталған
соғысты қытай шекарасының маңында өмір сүретін қазақтар қолдап және
жүргізіп отырды. Бірақ, үздіксіз шайқастарға үйренген қырғыздарды жеңу оңай
шаруа емес еді. Олар қытайлардың шабуылдарына да батыл түрде бірнеше мәрте
тойтарыс берген болатын. Азғана адамымен қырғыздарға абайламай шабуыл
жасаған Тыз сұлтан тұтқынға түсіп қалды да, бостандық алу үшін құн төлеуге
мәжбүр болды. Қытай шекарасына жақын жерде қоныстанған рубасы Бердіқожа
1785 жылы қырғыздарды жеңудің сәтін түсірді. Бірақ, келесі жылы қырғыздарға
тағы да шабуыл жасаған ол тұтқынға түсіп, азапталып өлтірілді. Оның
інілері, балалары қырғыз қоныстарына сәтті шабуыл жасағанына қарамастан,
көршілес екі ел арасында жанжал бітпей, шапқыншылық жалғаса берді [20,
258].
Уәли ханның Цин империясымен қарым-қатынастары айтарлықтай тұрақты
түрде болды. Қытайлардың Ресейге қарсы жоспарлап жатқан соғысына қатысудан
оның 1785 жылы бас тартқанына қарамастан, үнемі елшіліктер алмасып отырды.
1789 жылы Уәли ханның өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80
жылдығына байланысты Пекиндегі салтанатқа қатысты, ал 1800 жылы ханның
өтініші бойынша император Цзя-Цин (1796-1820) Ғаббас сұлтанды Уәлидің
мұрагері деп ресми түрде таныды. Хан қытайлардың көмегіне сүйеніп,
қазақтарда қолданылып жүрген саяси жүйені өзгертіп, сайланбалы биліктің
орнына мұраға қалдырылатын билік орнатуға тырысты, алайда оның бұл идеясы
дұрыс орындалмаған күйінде қалды. Ғаббас сұлтан әкесі Уәли ханнан бұрын
дүние салды, ал ханның басқа балалары жас болды, не болмаса айтарлықтай
беделді болмады [26, 274]. Дегенмен, Ғаббас сұлтанның ХІХ ғасырдың басында
дүние салғаны туралы мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОК 951959 (5к) Қолжазба түрінде
Шапкенов Амангелді Асқарбекұлы
ҒҰБАЙДОЛЛА УӘЛИХАНОВ: ӨМІРІ ЖӘНЕ САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
6N0203 – Тарих
6N0203 – Тарих мамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрінің
академиялық дәрежесін ізденуге арналған диссертация
Ғылыми жетекші:
т.ғ.д., проф. Абуев Қ. Қ.
Қорғауға рұқсат етілді
Қазақстан тарихы және ПОӘ кафедрасының меңгерушісі
________________ т.ғ.д., проф. Абуев Қ. Қ.
Көкшетау, 2011
Мазмұны:
Анықтамалар, қысқартулар және
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І. Ғұбайдолла Уәлихановтың тұлғасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... 10
1. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Орта жүз:
аумағы, этникалық құрамы және саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Ғұбайдолла сұлтанның шығу тегі, туып-өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...21
ІІ. Ғұбайдолла Уәлихановтың қоғамдық-саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Орта жүздің аумағында хандық биліктің
жойылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Көкшетау округының құрылуы және Ғұбайдолланың аға сұлтандық
қызметке
сайлануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Ғұбайдолла Уәлихановтың хандық билікті сақтауға бағытталған
әрекеті ... 45
ІІІ. Ғұбайдолла Уәлиханов және Ресей отарлық үстемдігінің
орнатылуына қарсы қазақтардың ұлт-азаттық
күресі ... ... ... ... ... ... ... . 55
3.1 Ғұбайдолла Уәлихановтың Орта жүз қазақтарының ұлт-азаттық
күресі (1825-1836 жж.) кезіндегі
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2 Ғұбайдолла сұлтанның Березовқа жер аударылып қоныстануы,
өмірінің соңғы жылдары,
ұрпақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Қолданылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..78
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Анықтамалар, қысқартулар және белгілеулер
Бұл диссертацияда тиісінше анықтамаларымен бірге келесі терминдар
қолданылады:
Аға сұлтан – Сібір қырғыздары туралы жарғы бойынша Орта жүз аумағында
құрылған сыртқы округтық приказдарды басқару үшін жергілікті ұлт
өкілдерінен сайланатын тұлға.
Болыс – әкімшілік-аумақтық бірлік. Бір округтың құрамына 15-20 болыс кірді.
Генерал-губернатор – патшалық Ресейдегі және бірқатар елдердегі жоғары
әскери-әкімшілік билігі бар өлкенің, облыстың бастығы.
Губерния – XVIII ғасырдың басынан бастап Ресейдегі негізгі әкімшілік-
аумақтық бірлік.
Жарғы – басқарудың немесе соттың қандай да бір саласының құрылымын және
қызметін анықтайтын ережелердің жинағы.
Заседатель – белгілі бір мекеменің жұмысына үкімет тағайындаған мүшелерімен
бірге қатысу үшін жергілікті қоғамнан немесе сословиеден сайланатын өкіл.
Округ – Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес Орта жүз аумағында хандық
билік жойылғаннан кейін құрылған әкімшілік-аумақтық бірлік.
Орта жүз – қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың
саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі.
Отар – метрополияның күшпен басып алуы нәтижесінде мемлекеттік
тәуелсіздігінен айырылған, қаналушы ел.
Приказ – басқарманың жеке саласын немесе жеке аумақты басқаратын мекеме.
Реформа – мемлекеттік немесе қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын заң
шығару арқылы өзгерту, қайта жаңарту, жетілдіру.
Старшын – қандай да бір сословиелік ұйымның, кәсіби бірлестіктің істерін
басқаратын сайланбалы тұлға.
Төре – дәстүрлі қазақ қоғамында артықшылықтарды иеленген сословие, Шыңғыс
ханның ұрпақтары.
Хан – бірқатар түркі және монғол халықтарындағы жоғары билік иесінің
лауазымы.
Экспедиция – адамдар тобының, жасақтың қандай да бір арнайы (зерттеу,
әскери, ағарту, т. б.) тапсырмалар жүктелген сапары.
ҚР ОМА – Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда мемлекеттіктің жаңа кезеңінің
қалыптасуы жағдайында Отан тарихының ғылыми мәселелерін зерттеудің, маңызды
тарихи процестердің мәнін түсінудің, көрнекті қоғам және мемлекет
қайраткерлерінің өмірі мен олардың халық игілігі үшін атқарған қызметі
жайлы білудің маңызы арта түсуде. Мұндай білімдер тарихи және ұлттық сана-
сезімді қалыптастыруда маңызды орын алады. Осыған байланысты тарихшылардың
алдында қазіргі тарих ғылымының қол жеткізген жетістіктерінің негізінде
күрделі және толық зерттеп білмеген мәселелердің жаңаша тұрғыдан шешімін
табуын қарастыру міндеті қойылды. Осындай мәселелердің қатарына Отанымыздың
өткен тарихының күрделі тұстарының бірі – отарлық саясаттың тың серпінмен
жүзеге асырылуы барысында ғасырлар бойы сақталып келген дәстүрлі билік
жүйесінің жойылуы кезінде өмір сүрген сұлтан Ғұбайдолла Уәлихановтың
тұлғасы мен саяси қызметін зерттеу жатады.
Қазіргі заман зерттеушілері тарихтағы тұлғаның рөлі мәселесін оның сан
қырлы жақтарына көңіл аудара отырып қарастыруда. Тарихи дамудың белгілі бір
кезеңіндегі тұлғаның орны мен рөлін айқындайтын себептер неғұрлым көбірек
ескеріліп, тұлға өмір сүрген қоғамдағы өзгерістер зерттелуі тиіс. Бірегей
тарихи тұлғалардың тағдырлары, олардың қоғамдық-саяси рөлі тарихтың
ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан олардың есімдері мен қызметтерін
зерттеу ғылыми құндылыққа ие болып, зерттеушілердің назар аударуын
айтарлықтай қажет етеді. Бұл орайда академик М.Қ. Қозыбаевтың: Өткеннің
көрнекті қайраткерлерінің тарихи кескіндерін жасау қазақстандық
тарихнаманың жеткіліксіз зерттелген буыны болып қалып отыр [1, 22] деген
пікірі орынды айтылған.
Қазақтың этникалық аумағының тұтастығы мен қазақ халқының
тәуелсіздігін сақтау үшін айтарлықтай үлес қосқан бірегей тарихи тұлға
ретінде танылатын Абылай ханның немересі Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен
қоғамдық-саяси қызметі қазақ қоғамындағы дәстүрлі хандық билік жүйесінің
дағдарысы тереңдей түскен XVIII ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы аралығындағы кезеңмен байланысты. Сондай-ақ, аталған тарихи кезеңге
қазақ халқының этникалық құрамына кіретін Орта жүз ру-тайпалары мекендеген
аумақта 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес ресейлік патша
өкіметінің әкімшілік басқару ережелерінің енгізілуі, отаршылдыққа қарсы
қазақ сұлтандары басқарған ұлт-азаттық көтерілістер толқынының өрістеуі тән
болып келеді. Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің заңды мұрагері ретінде билік
иесі деп саналған Ғұбайдолла Уәлиханов бұл аталған тарихи оқиғалардан тыс
қалмай, танымал қатысушыларының бірі болды. Сондықтан, Ғұбайдолла
Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметінің арнайы зерттеу тақырыбы ретінде
алынуы ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақ даласын Ресей империясының
отарлауының маңызды кезеңін және сонымен байланысты Орта жүз қазақтарының
ұлт-азаттық күресінің мәселелерін зерттеп білуде өзекті сипатқа ие болады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Тақырыпты зерттеудің
негізгі мақсаты – Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметін
кешенді түрде зерттеп білу. Осы қойылған мақсатқа жету мынадай зерттеу
міндеттерін шешуді қажет етеді:
✓ Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметін зерттеу арқылы ХІХ
ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның саяси өмірінде орын алған
маңызды оқиғалар мен құбылыстарды терең мазмұнда қарастыру;
✓ Ғұбайдолла Уәлихановтың өмір сүрген және қызмет еткен уақытына
қатысты кейбір талас тудыратын мәселелерді нақтылау, оның тұлғасының
қалыптасуының тарихи алғышарттары мен жағдайларын зерттеп білу;
✓ Көкшетау сыртқы округының құрылу кезіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың
саяси қызметіне және оның Орта жүздегі хандық билікті сақтап қалуға
бағытталған әрекетіне сипаттама беру;
✓ ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақ даласында Ресей отарлық
үстемдігінің орнатылуына қарсы Орта жүз қазақтарының ұлт-азаттық
күресіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың рөлі мен қатысу деңгейін талдау.
Зерттеу нысаны Көкшетау округының алғашқы аға сұлтаны Ғұбайдолла
Уәлихановтың тұлғасы, ал зерттеу пәні оның өмірі мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы Қазақстанда Ресей отарлық саясатының жаңа кезеңінің жүзеге
асырылуы кезіндегі қоғамдық-саяси қызметі болып табылады.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық аясы XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ
ғасырдың бірінші жартысы аралығындағы кезеңді қамтиды. Бұл кезеңге Қазақ
даласында дәстүрлі хандық биліктің әлсіреуі, Орта жүз аумағында 1822 жылғы
Сібір қырғыздары туралы жарғыға сәйкес әкімшілік-аумақтық өзгерістердің
жүргізілуі, дәстүрлі биліктің жойылуы және жаңадан басқару жүйесінің
енгізілуі тән болып келді.
Зерттеудің аумақтық шекарасы қарастырылып отырған тарихи кезеңде Орта
жүздің ру-тайпалары мекендеген Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс және
орталық бөлігін қамтиды.
Зерттеу тақырыбының методологиялық негізін тарихилық, объективтілік,
жүйелілік және нақтылық сияқты ғылыми-тарихи танымның негізін құраушы
принциптер құрайды. Тарихи оқиғаларды абсолюттік объективтілік тұрғысынан
қарастыру мүмкін еместігі белгілі, дегенмен бұған талпыныс жасалуы тиіс.
Қойылған зерттеу міндеттерін шешу мақсатында проблемалық-хронологиялық,
салыстырмалы-тарихи талдау, тарихи-жүйелеу, тарихи жинақтау сияқты арнайы
зерттеу әдістері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси
қызметі мәселесін зерттеу XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік өмірді жан-жақты қарастыруды қажет
етеді. Кеңес өкіметі орнағанға дейін жазылған еңбектердегі Ғұбайдолла
Уәлиханов туралы бар мәліметтерді жинақтай келгенде, оның саяси қызметін
көрсетуде екі бағыттың орын алғаны байқалады. Зерттеліп отырған кезеңде
дворяндық тарихнама тұрғысынан жазылған А.И. Левшинның, С.Б. Броневскийдың,
М.И. Красовскийдың еңбектерінде [2] Ғұбайдолла Уәлихановтың ресейлік
өкіметке қатысты әрекеттері жағымсыз тұрғыдан, біржақты сипатталды. Қазақ
қоғамындағы саяси өзгерістер Ш. Уәлихановтың, Г.Н. Потанинның, И.В.
Щегловтың, Н.М. Ядринцевтің зерттеулерінде [3] айтарлықтай дәрежеде көрініс
тапқан. Ресми құжаттарда Ғұбайдолла Уәлихановқа кемшілікті баға берілгеніне
қарамастан, бұл авторлар сұлтанның барлық қимылдарына түсіністікпен қарауға
тырысты.
Кеңес заманындағы тарих ғылымында қазақ қоғамының саяси және
әлеуметтік дамуы мәселелеріне арналған бірқатар зерттеулер жарық көрді.
А.Ф. Рязановтың Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского
народа (1797-1838) атты монографиясы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы
мәселелеріне арналған іргелі зерттеулердің бірі болып табылады. Патша
өкіметінің отарлық саясатының бастапқы кезеңіне талдау жасай келе, автор
ресейлік отарлық әкімшіліктің хандық билік түріндегі ұлттық мемлекеттік
биліктің беделін түсіруге бағытталған мақсатты әрекеттері туралы мәселені
көтерді. А.Ф. Рязанов ресейлік отарлауға қарсы қазақтар көтерілістерінің
ұлт-азаттық сипатына көңіл аударды [4].
ХХ ғасырдың 30-50 жылдары С. Асфендияровтың, Е. Бекмахановтың
еңбектерінде қазақ халқының ресейлік отарлық саясаттың күшеюіне қарсы
жүргізген ұлт-азаттық қозғалысына жан-жақты сипаттама беріліп, қарастырылып
отырған кезеңге қатысты мәліметтер тарихи мұрағат құжаттары деректерімен
нақтыланды [5].
Қазақ даласындағы хандық билік институтының жойылуы, жаңа басқару
жүйесінің орнатылуы және оның қазақтардың қоғамдық өміріндегі рөлі
мәселелері ХХ ғасырдың 60-шы жылдары С.З. Зимановтың зерттеулерінде көрініс
тапты. Автор дәстүрлі қазақ қоғамы жүйесіндегі дағдарысты сипаттай келе,
сұлтандар тобының ру-тайпа басшыларымен көшпенділер қауымындағы билік үшін
ғасырлар бойы жүргізген күресі туралы баяндайды. ХІХ ғасырдың бірінші
ширегінде сұлтандар қазақ қоғамындағы ақсүйектер тобын бейнелегенімен,
олардың қоғамдағы бұрынғы абыройы мен ықпалы сақталмағанын көрсетті [6].
Б.С. Сүлейменов пен В.Я. Басинның Казахстан в составе России в XVIII
– начале ХХ века атты еңбегінде қазақ өлкесінің ішкі және сыртқы саяси
жағдайлары, Қазақстанның Ресей құрамына енуі барысында орын алған
өзгерістер зерттеліп, Орта жүздегі хандық биліктің жойылуына қысқаша
сипаттама берілген. Бұл авторлардың пікірінше, Ресей үкіметі Орта жүзде
қартайған Бөкей сұлтанға қолдау көрсетіп, оны Абылай ұрпақтарына қарсы қою
арқылы хандық биліктің беделін түсіру мақсатын көздеді [7].
Н.Е. Бекмаханованың зерттеулерінде өңірдегі әкімшілік-аумақтық
өзгерістермен байланысты мәселелер, өлкедегі басқару мен биліктің, қоныс
аудару мен құрамы көпұлтты халықтың қалыптасуы мәселелері қарастырылды.
Автордың пікірінше, Қазақстанның Ресейге қосылуы және хандық биліктің
жойылуы сұлтандар мен байлардың бір бөлігінің қарсылығын туғызды. Қазақ
феодалдарының бұл бөлігі билік пен артықшылықтарды жоғалтумен келіспей,
Қазақстанның Ресейден бөлінуін және хандық билікті қалпына келтіруді мақсат
еткен феодалдық-монархиялық көтерілістердің негізгі қозғаушы күштерін
құрады. ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында жүргізілген феодалдық-монархиялық
қозғалыстардың басшылығында Саржан Қасымұлы, Кенесары Қасымұлы, Ғұбайдолла
Уәлиханов тұрды деп көрсетілді [8].
Отандық жаңа заман тарихының жекеленген өзекті мәселелері, көрнекті
тарихи қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі мәселесі Ж.К.
Қасымбаев, Қ.Қ. Абуев, Х.М. Әбжанов, М. Абдиров, Ж.О. Артықбаев, С.Ф.
Мажитов, А. Күзембайұлы, Н. Мұқаметханұлы, В.А. Моисеев, И.В. Ерофеева және
басқалары сияқты қазіргі заманғы тарихшы ғалымдардың зерттеулерінде жаңаша
тұрғыдан зерттелді.
Қ.Қ. Абуевтың Кокшетау. Исторические очерки атты еңбегінде
Ғұбайдолла Уәлихановтың саяси келбеті сомдалып, өмірінің негізгі кезеңдері
мен қызметінің маңызды тұстары отандық тарихнамада алғаш рет ғылыми
тұрғыдан қарастырылды. Автор Ғұбайдолла сұлтан қазақ даласында патша
өкіметінің отарлық езгісінің күшеюіне алғашқылардың бірі болып қарсы шықты
деген пайымдау білдіре келе, Ғұбайдолла сұлтан бастаған қозғалыс бұдан
кейінгі Кенесары Қасымұлы басқарған қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне
ұласты деп көрсетеді. Ғұбайдолла сұлтанның Ресей патшалығының отарлау
саясатының күшеюіне қарсы іс-әрекетінің маңыздылығына назар аударып, оның
тағдырын зерттеу арқылы қазақ тарихының бір көмескі бетін қайта парақтауға
болады деп түйіндейді [9].
Ж. Қасымбаевтың Оппозиция царским реформам в Среднем жузе Касыма
Абылайханова и султана Габайдуллы Уалиева (20-е годы ХІХ в.) атты ғылыми
мақаласында Ғұбайдолла Уәлихановқа осынау күрделі жағдайда сыртқы саяси
міндетті шешуде дипломатиялық әдепті сақтай білген бірегей тұлға ретінде
мінездеме беріледі. Ғұбайдолланың Цин императорының қолдауына ие болу
арқылы хандық билікті ұстап қалу мақсатында қазақ даласына жіберілген қытай
елшілерімен кездесуге әрекеті, оның бұл мақсатының Ресей әкімшілігі
тарапынан жасалған алдын алу шараларына байланысты орындалмай қалғаны егжей-
тегжейлі сипатталады [10].
М. Абдировтың пікірінше, ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары патша өкіметінің
отарлық саясатының жүргізілуіне қарсы Шыңғыс тұқымдары – ақсүйектер
өкілдерінің басшылығымен болып өткен қазақ халқының ұлт-азаттық
қозғалысының басында Қасым Абылайханов, Сартай Шыңғысов сияқты хан
ұрпақтарының өкілдерімен қатар, Ғұбайдолла Уәлихановтың да лайықты орны
болды [11].
А. Күзембайұлы мен Е. Әбілдің зерттеулерінде 1824 жылы Солтүстік және
Орталық Қазақстанда отарлауға қарсы қазақ сұлтандары Ғұбайдолла Уәлиұлы,
Қасым Абылайұлы және Саржан Қасымұлы жетекшілік еткен қарулы күрес басталды
деп көрсетіледі [12].
Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы атты еңбектің авторы Н.
Мұқаметханұлы Ғұбайдолланың заманына қатысты қызығушылық тудыратын бірқатар
деректерді келтіреді. Атап айтқанда, циндық басқаруышының Қазақ ханы
Абайділдә (Ғұбайдолла) Жантөре сұлтан арқылы Іле генералына мұсылманша
жазылған хат жіберді [13] дейтін, 1823 жылға жататын мәлімет келтірілген
жазбалары назар аударуға тұрарлық.
В.А. Моисеевтің бұрынғы Кеңес өкіметі жылдары әділетсіз жазаға
тартылған мемлекеттік және қоғам қайраткерлерімен қатар, революцияға
дейінгі кезеңнің ұмытылуға айналған тарихи тұлғаларын, соның ішінде атақты
Абылайдың немересі – Ғұбайдолланы ақтап алу туралы айтқан пікірі өте
орынды. В.А. Моисеевтың пайымдауынша, тарихи процесті толық және үздіксіз
күйде қалпына келтіру үшін осы кезеңге дейін тарихшылар мен жазушылардың
назарынан тыс қалып отырған Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірін, қызметін
зерттей түсу қажет [14].
Ж.О. Артықбаев Материалы к истории правящего дома казахов атты
кітабында Ғұбайдолланы қазақтың ханы ретінде сипаттайды. Автор: Абылайдың
заңды мұрагері ретінде Ғұбайдолла Уәлиханов тұлғасының өзі халықты
тәуелсіздікке деген үмітке жетеледі. Бірақ, амалсыз жағдайда қалған
Ғұбайдолла отарлық өкіметтің ұсыныстарын еріксіз қабылдауға мәжбүр болды,
дегенмен іштей қайтадан қарсылық көрсетуге дайындалды, – дей келе, –
Ғұбайдолланы өте қиын жағдайға қалдырған – бұл қазақ халқының басым
бөлігінің болып жатқан оқиғаларға енжарлық көрсетуі, ресейлік отарлықтың
күшеюін жайбарақат бақылап отырған рубасыларының жігерсіздігі, көптеген
сұлтандар мен байлардың екіжүзділігі [15] деген пікірді ұстанады.
Сондай-ақ, Ғұбайдолла Уәлихановтың XVIII ғасырдың соңы – ХІХ ғасырдың
бірінші жартысындағы қазақ халқының қоғамдық өміріндегі рөлі мен саяси
қызметін зерттеуге арналған еңбектердің қатарында Г.К. Жапекованың
диссертациялық жұмысы, А.Н. Қашқымбаев, Б. Әбдіғали, С. Ақтаев сияқты
авторлардың мақалалары бар [16].
Зерттеу тақырыбының деректемелік негізін мұрағат құжаттары мен
мәліметтері және әр түрлі құжаттар жинақтарында жарық көрген деректер
құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында келесі мұрағат деректері пайдаланылды:
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының 338-қоры, 1-тізбе
(Омбы облыстық ішкі істер министрлігі басқармасы. 1821-1838 жж.), 336-іс
(Шыңғысов және Абылайханов сұлтандардың округтық приказдардың құрылуына
байланысты Батыс Сібір генерал-губернаторының атына хаттары және осы мәселе
бойынша хат алысу), 680-іс (Ғ. Уәлиханов және С. Қасымов сұлтандардың
Қарпық, Алтай және Тама болыстарының ауылдарына шабуылы туралы), 783-іс
(Аға сұлтан Ғ. Уәлихановтың округтық приказдардың құрылуына байланысты
Байдалы болысының қазақтары арасындағы үгіттеуі туралы), 345-қоры (Сібір
қырғыздары облыстық басқармасы) материалдары.
Пайдаланылған құжаттар жинақтары: Казахско-русские отношения в XVIII-
ХІХ вв. 1771-1867 Алма-Ата, 1964; Материалы по истории политического
строя Казахстана. т.1. Алма-Ата, 1960; История Казахстана в русских
источниках. т.VIII. Ч. 1-2. Алматы: Дайк-Пресс, 2006. Бұл жинақтарға XVIII-
ХІХ ғасырлардағы билік органдары мен жергілікті мекемелердің нұсқаулары,
жарғылары, өзара жазысқан хабарламалары, әр түрлі дәрежелі шенеуніктердің
Сібір ведомствосына қарайтын қазақ сұлтандары, билері мен старшындары
туралы мәліметтері, есеп беру хаттары, қазақ даласында ықпалды сұлтандардың
ресейлік шенеуніктердің аттарына жазған өтініштері және тағы басқа құжаттар
енгізілген.
Қазақтың ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов құрастырған қазақ хандары мен
сұлтандарының, атап айтқанда Абылай ханның, Уәли ханның генеалогиясы
зерттеу жұмысы барысында пайдаланылған құнды деректердің қатарын толықтырды
[Қосымша А].
Ғұбайдолла Уәлихановтың өмірі мен саяси қызметін зерттеуде
қарастырылып отырған тарихи кезеңдегі оқиғалардың куәгерлері болған Н.А.
Абрамовтың Описание Березовского края [17], С.Б. Броневскийдың О казахах
Средней орды [18] атты еңбектерінде келтірілген мәліметтер кеңінен
пайдаланылды.
Зерттеу тақырыбының жаңалығы. XVIII ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың
бірінші ширегінде Орта жүз аумағында ресейлік отарлық саясаттың жүзеге
асырылуы ерекшеліктеріне Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық биліктің
дағдарысқа ұшырау көзқарасы тұрғысынан талдау жасалды;
Ғұбайдолла Уәлиханов тұлғасының қалыптасуы және оның патша өкіметінің
Орта жүздің аумағында саяси өзгерістерді енгізуі кезінде атқарған қызметі
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ-орыс қарым-қатынастарының өрістеуі
тұрғысынан көрсетілді;
Ресей отарлық үстемдігінің орнатылуына қарсы Орта жүз қазақтарының ұлт-
азаттық күресі кезіндегі Ғұбайдолла Уәлихановтың әрекеттерін зерттей келе,
дәстүрлі билік өкілдерінің саяси қарсылық көрсетуі мен отаршылдыққа қарсы
күрестің бұқаралық сипат алуының өзара байланысы айқындалды.
Зерттеу тақырыбының практикалық маңызы. Зерттеу тақырыбының
материалы, зерттеу жұмысы барысында алынған негізгі нәтижелер Қазақстанда
отаршылдық билік жүйесінің орнатылу тарихымен, тарихтағы тұлғаның рөлі және
қызметімен байланысты мәселелерді қарастырған кезде қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері бойынша Шоқан тағылымы-15, Көкше жас ғалымдары-2010 атты
халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференциялар
жинақтарында ғылыми мақалалар жарияланып, баяндамалар жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Магистрлық диссертация анықтамалар мен
қысқартулардан, кіріспеден, үш тараудан, жеті бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І тарау.
Ғұбайдолла Уәлихановтың тұлғасының қалыптасуы
1. XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. бірінші ширегіндегі Орта жүз:
аумағы, этникалық құрамы және саяси жағдайы
Еуразияның ең ірі түркі тілдес халықтарының бірі – қазақ халқына тән
ерекшелік болып оның күрделі және кең тармақталған рулық-тайпалық
құрылымы есептеледі. Халық күрделі қоғамдық қатынастардың жүйесімен және
біртұтас генеалогияға біріккен, бір-бірімен өзара байланысты сатылай
ұйымдасқан көптеген тайпалардан, рулардан және ұсақ бөлімшелерден құралды.
Осыған сәйкес қазақтар үш бөлікке – Ұлы, Орта және Кіші жүздерге бөлінді,
олардың әрқайсының өзіндік рулық-тайпалық ұйымы болды. Қазақ жүздері туралы
алғашқы мәліметтер В.П. Юдинның анықтауы бойынша XVII ғасырдың басына
жатады. Қазақ халқының осындай бөлшектенуіне С. Асфендияровтың есептеуінше,
Қазақстан аумағының табиғи үш географиялық бөлікке бөлінуіне байланысты
қалыптасқан әр түрлі үш ареалда өткен шаруашылық-мәдени және тарихи
процестің ерекшелігі негіз болған [19, 72].
Ресей құжаттарында, мәселен, 1731 жылы қазақ жерінде болған А.
Тевкелев, Орынбор экспедициясының басшысы И. Кириллов еңбектерінде қазақ
жүздеріне қатысты орда сөзі қолданылған. Осы үш жүздік құрылымның
қамтыған жер аумағы жағынан Орта жүз өзгелерінен қарағанда ауқымдырақ
болды. ХІХ ғасырда оның алып жатқан аумағын өз жазбаларында С. Броневский:
Қырғыз-қайсақ Орта ордасының алып жатқан кеңістігі 55 және 44 солтүстік
ендіктің, 82 және 102 шығыс бойлықтың арасында жатыр; ол шығыста
Монғолиямен, батыста қырғыз-қайсақтың Кіші ордасымен, солтүстікте Сібір
шебімен, оңтүстікте Үлкен ордамен, Қоқанмен және Бұхармен шекаралас [18,
5] деп анықтайды.
А.И. Левшин Орта жүздің аумағы батыста Кіші орданың қазақтарымен,
шығыста Үлкен орданың қазақтарымен және қытай шекаралық қоныстарымен,
солтүстікте Сібір шебімен, оңтүстікте тағы да Үлкен орданың қазақтарымен
және Қоқан хандығының бағыныштыларымен шектесетіні туралы жазды. Оның
пікірінше, мұндай географиялық орналасудың Кіші жүзге қарағанда артықшылығы
болды және сырттан болатын шабуылдарға көп ұшыраған жоқ [20, 281].
Орта жүз қазақтары дәстүрлі түрде Орталық, Солтүстік және Шығыс
Қазақстанның аумағында мекендеді. Орта жүз тайпаларының қоныстары
оңтүстіктен Тарбағатай жотасы – Балқаш көлі – Сарысу өзенінің бастауы –
Қаратау жотасының бойымен солтүстікке қарай Оңтүстік Сібір жазығына дейін
созылып жатты. Оның шекарасы батыста Торғай өзенінің бастауы бойымен Обаған
өзеніне дейін, ал шығыста Оңтүстік Алтайдан, Сауыр жотасы мен Зайсан
шұңқырынан бастап, Ертіс аңғарының оң жақ жағалауы бойымен өтті. Орта жүз
аумағында суы мол Ертіс, Есіл, Нұра, Торғай, Тобыл және басқа өзендер,
Зайсан көлі, Марқакөл, Көкшетау көлдерінің жүйесі, далалық және тау
бөктеріндегі жайылымдар, желден қорғайтын қыстау орындары болды. [21, 5].
Орта жүз қазақтарының қысқы жайылымдары негізінен Сырдария бойы өңірін
ала отырып, шөлді және шөлейтті аймақтарда, меридиональды көшіп-қону
кезінде Қазақстанның солтүстігіндегі орманды-дала аймағында, тігінен көшіп-
қону кезінде тау бөктеріндегі жазықтар мен аласа таулы жерлерде, өзен
аңғарлары мен көлге жақын аудандарда орналасты. Жазғы жайылымдары
меридиональды көшіп-қону кезінде далалық аймақта, жазғы атмосфералық жауын-
шашын ең көп аудандарда, тігінен көшіп-қону кезінде аласа таулы және биік
таулы аудандардың альпілік және субальпілік шалғындарында орналасты.
Генеалогиялық дәстүрге сәйкес Орта жүздің құрамына арғын, найман,
қыпшақ, керей, уақ, қоңырат және тарақты тайпалары кірді.
Орта жүздің ғана емес, бүкіл қазақ халқының ең ірі тайпасы болған
арғындар батыста Торғай үстіртінен бастап шығыста Алтайға дейінгі орасан
зор аумақты алып жатты. Арғын тайпасының шаңырақ саны отыз мыңға дейін
жететін бес руы Баянауыл, Қызылтау, Долба, Шыңғыстау, Шаған тауларында,
Торғайдың бас жағында және Ұлытауда қыстады. Жазда Ереймен таулары мен
Нұра, Жиделісу өзендерінің аңғарында қоныстанды. Арғын тайпасының тарақты
руына жататын төрт мыңдай шаңырақ Ішкүнгір құмы мен Шу өзенінің аңғарында
қыстады, ал жазда Сарысу өзені бойындағы және Есіл өзенінің бас жағындағы
жайылымдарды мекендеді. Арғын тайпасының тоғыз мыңдай шаңырақтан тұратын
екі руы Ертіс бойында қыстап, көшіп жүрді. Арғын тайпасының екі руының он
бір мыңға жуық шаңырағы Есіл өзені бойында, Көкшетау мен Мұқшатау
тауларында, Үшқұндақ, Үшбұрлық, Қылшақты шатқалдарында жаз жайлап, қыс
қыстады. Арғын тайпасының сарыжетім ру бірлестігінің он екі руының сегіз
мыңға жуық шаңырағы жазда Торғай, Тобыл өзендерінің және оларға құятын
өзендердің бойындағы жайылымдарға, қыста Обаған өзенінің бойында және
Құрқопа шатқалында қоныстанды. Арғын тайпасының шақшақ ру бірлестігінің бес
руының алты мыңдай шаңырағы жазда Аят өзенінің бойында көшіп жүрді, ал
қыста Торғай даласында және Сарыбұтан өзенінің Ұлқмая өзенімен қосылатын
жеріне дейінгі бойында, Тосын құмы мен далалық көлдердің маңында қыстады
[21, 6].
Наймандар Қазақстанның шығысында – оңтүстікте Жоңғар Алатауынан бастап
солтүстікте Батыс Алтайға дейінгі тау бөктерін тұтас алып жатты. Сондай-ақ,
найман тайпасының кішігірім топтары Қазақстанның оңтүстігі мен Сырдария
бойы аймағында орналасты. Найман тайпасының алты руы қоныстары Қытаймен
шекараға таяу Құжан-Қайнақ бекінісіне қарсы жақта, Ертіс бойында және
Тарбағатай тауларында болған отыз бес мың шаңырақты біріктірді. Найман
тайпасы мен қоңырат тайпасының он екі руының он бес мыңдай шаңырағы жазда
Шажығай, Көксу, Қаратал өзендерінің аңғарында, Ақтуар тауларында
қоныстанды, ал қыста Түркістан мен Ташкенттің төңірегінде тұрды. Найман
тайпасының бағаналы руының тоғыз жүзге дейін шаңырағы жазда Есілдің бас
жағында көшіп жүрді, ал қыста Торғай, Алакөл өзенінің маңында, Жыланшық
өзенінің сағасында қыстады. Осы ру бірлестігінің он екі руының алты мыңдай
шаңырағы жазда Торғай және Есіл өзендерінің бас жағында, Ұлытау, Кішітау
тауларында, Мұрын, Тарағай, Сандық және Қысқан шатқалдарында қоныстанды. Ал
қысты Қарақұмда, Қараөзек және Сырдария өзендерінің бойында, Қарабауыл,
Қармақшы қорымдарының маңында, Ақсауыл шатқалында өткізді. Бұлармен қатар
аталған аумақты найман тайпасының төрт руының төрт мыңдай шаңырағы және
арғын тайпасының тобықты ру бірлестігінің екі руының екі мыңдай шаңырағы
бөлісті.
Қыпшақтар негізінен Орталық Қазақстанда, оңтүстікте Сырдарияның орта
және төменгі ағысынан бастап солтүстікте Тобыл өзені бассейніне дейін
мекендеді. Қыпшақтардың бір мыңдай шаңырағы Есіл, Обаған өзендерінің
бойында, Жасыр және Багор шатқалдарында қоныстанды. Қыпшақтың төрт руының
үш мыңдай шаңырағы жазда Тобыл, Аят өзендерінің бойында және сағасында
қоныстанды. Қыстыгүні Дала бекінісінен Троицк арқылы өтіп, Усть-Уй
бекінісіне дейін, Ой өзені бойымен Тобылға қарай және аталған бекіністерге
қарсы далада қыстады. Осы аумақта қыпшақ тайпасының танабұға ру
бірлестігінің алты руының екі мыңдай шаңырағы, көлденең ру бірлестігінің
төрт руының екі мыңдай шаңырағы да мекендеді. Қыпшақ тайпасының торайғыр ру
бірлестігінің төрт руының үш жарым мыңға жуық шаңырағы жазда Орынбор
шебінде қарай Аманқарағай және Белебай шатқалында, тұзды көлдердің маңында
қоныстанды, ал қыста Шиқияқ және Торғай өзендерінің бойынан Қарақұмның
ортасына дейінгі аумақта қыстады. Қыпшақ тайпасының ұзын ру бірлестігінің
алты руының екі мыңдай шаңырағы жазда Торғай, Мойынты өзендерінің бойында,
Обаған өзенінің бас жағында қоныстанды.
Керейлердің басым бөлігі Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда,
Ертіс және Есіл өзендерінің орта ағыстары бойында және Батыс Алтайдың тау
бөктерінде мекендеді. Уақтардың кішігірім топтары Торғай-Тобыл су
айырығынан бастап Шығыс Қазақстанның таулы аудандарына дейінгі бүкіл
аумақта бытырай орналасты. Керей, уақ тайпалары мен Кіші жүздің жетіру
тайпасының жалпы саны сегіз мыңға дейін жететін шаңырағы жазда Есіл
өзенінің бойы мен Жайылма көлінің маңында қоныстанды, ал қыста Ертіс
аңғарына қарай жылжыды. Керейлердің бір мыңдай шаңырағы Ой, Тоғызақ
өзендерінің бойында жазды өткізіп, Верхнеуральскіден Дала бекінісіне
дейінгі аумақта және осы бекіністерге қарсы далада қыстады. Керей
тайпасының төрт руының төрт мыңдай шаңырағы жазда Есілдің шығыс жағалауының
бойымен көшіп жүрді, ал қыста Звериноголовск және Пресногорьковск
бекіністеріне қарсы және Обаған өзеніне қарайғы далада қыстады [21, 13-14].
Қоңыраттар негізінен Оңтүстік Қазақстанда Сырдарияның орта ағысы
бойында қоныстанды. Олардың басым бөлігі Шымкент және Перовск уездерінде –
әрқайсында жиырма мың адамнан орналасты. Қазақстанның қазіргі аумағындағы
қоңыраттардың жалпы саны ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында шамамен 40-45 мыңдай
адамға жетті. Ш. Уәлиханов қоңыраттар алғашқы кезде оңтүстік шекаралардағы
Қаратау маңы, Бөген және Арыс өзендері ауданын мекендеп, ХІХ ғасырдың
басында Уәли ханның тұсында Орта жүзден бөлініп кеткенін және олардың өзбек
руларымен көршілес Бұхара, Қоқан, Ташкент, Талас өзені, ең бастысы Қаратау
тауларын мекендегенін сипаттайды [22, 148].
Тарақтылар Орта жүздің бүкіл аумағында шашыраңқы орналасты және әдетте
арғындармен көршілес өмір сүрді. Олардың ең саны көп топтары Қарқаралы,
Перовск және Атбасар уездерінде мекендеді. Тарақтылардың жалпы саны ХІХ-ХХ
ғасырлар тоғысында алты-жеті мыңдай адамды құрады.
Орта жүз қазақтарының ішінде сондай-ақ төре, төлеңгіт, қырғыз, шала-
қазақ және тағы басқа әр түрлі топтар өмір сүрді. Орта жүздің барлық ру
бірлестіктері мен руларының саны жүзге жуық, ал олардағы шаңырақ саны
159 400-ге жуық болды [19, 78]. Е. Бекмаханов Орта жүз құрамына кірген
барлық рулар мен ру тармақтарын жоғарыда аталған жеті ру бірлестігінің
құрамына кіргені және 1833 жылы ресейлік әскери қызметкерлер жазған санақ
мәліметтеріне сүйеніп, Орта жүзде 116 500 шаңырақ болғанын жазады [23, 57].
Қазақтардың саны туралы әр түрлі деректерде келтірілген мәліметтерде
айтарлықтай айырмашылық бар екенін көреміз. Бұның себебі, ол уақытта ресми
халық санағы жүргізілген жоқ. Авторлардың әрқайсы, көбінесе қандай да бір
патша шенеунігі өздері жинаған деректерді пайдаланды. Біреулері жергілікті
қызметкерлердің мәліметтеріне, екіншілері жинақ түсімдерінің көлеміне,
үшіншілері өз жеке бақылауларына және т. б. сүйенді.
Қазақстан тарихына қатысты құжаттар дәстүрлі кезеңде қазақ халқының
қоғамдық-саяси өмірінің рулық құрылымға тікелей бағынышты болғанынан хабар
береді. Рулардың өзара қарым-қатынасы, қазақ арасындағы туыстық жүйе
белгілі дәрежеде әкімшілік-аумақтық және саяси құрылымдардың орнын
алмастырып тұрды. Осы жүйе XVIII ғасырдың соңында басталған хандық биліктің
дағдарысы кезеңінде халықтың ынтымағының негізі болды. Бірақ, көшпелі
халықтардың дәстүрлі миграциялық жолдарының жабылуы, Ресей империясының
отаршыл саясатының күшеюі қазақ халқының өз бетінше даму процесіне тежеу
жасады [24, 28].
Қазақстанның XVIII-ХІХ ғасырлардағы тарихын зерттеушілер Орта жүзде
саяси тұрақтылық пен ішкі келісімнің күшті болғанын атап көрсетеді. Орта
жүздің хан-сұлтандарының өз қоластындағыларға ықпалы Кіші жүздің
билеушілерінен қарағанда күштірек болды. Бұл белгілі дәрежеде Абылайдың
(1711-1781) алдымен сұлтан, кейін хан ретінде ұзақ мерзімді басқаруы
тұсында қалыптасқан қоғамдық-саяси тұрақтылыққа байланысты еді. Абылай хан
дүние салғаннан кейін Ресейдің Орта жүз аумағына белсенді түрде енуіне
неғұрлым қолайлы жағдай қалыптасты.
1781 жылы Абылай хан дүние салғаннан кейін күздігүні қазақ
қоныстарында оның үлкен баласы Уәлиді хан етіп жариялауға дайындық
басталды. XVIII ғасырдың 80-ші жылдарындағы патша ұлықтарының ханның өз
ұлдары мен жақын үзеңгілестерінің берген тікелей мәліметтеріне негізделген
хабарламалары бойынша, Абылай өзінің этноаумақтық иеліктерін келесі түрде
бөліп берген: Орта жүздің бүкіл аумағы оның ұлына, жоғарыда аталған Уәли
ханға қалдырылды, ал басқа бір ұлы – Әділ сұлтан өз иелігіне Үлкен орданың
басым бөлігін, қалғандары үлестер бойынша алды [25, 162].
Уәлиден басқа Орта жүзде хандық дәрежені иеленуден Барақ сұлтанның
баласы, Абылай ханның күйеу баласы, Орталық Қазақстандағы көптеген руларды
басқарып келген Дайыр сұлтанның және Кіші жүз ханы Батырдың баласы, ол да
Абылайдың қызына үйленген Құдайменді сұлтанның дәмесі болды. Құдайменді
сұлтан Обаған мен Есіл өзендерінің аралығындағы үлесті басқарған еді.
Жетісудың солтүстік-шығысында Әбілмәмбеттің тағы бір баласы, қартайған
Әбілпайыз сұлтан билік жүргізді. Деректерде Абылай хан дүние салғаннан
кейін тәуелсіз болған және 1798 жылы Ташкентті, Түркістанды және басқа
қалаларды Жүніс қожаның басып алуына дейін Оңтүстік Қазақстанда билік
жүргізген Әбілмәмбет ханның баласы Болат, Сәмеке ханның баласы Есім сияқты
қазақ хандарының аттары кездеседі. Орта жүз бен Ұлы жүздің қалған
жерлерінің бәрі Абылай ханның балаларына бөліп берілген еді. Солардың
қолдау көрсетуі мен хан әкесінің зор беделі Уәли сұлтанның таққа басқа
үміткерлерді жеңуін қамтамасыз етті [26, 272].
Орыс тарихшысы А.И. Левшин 1783 жылы қазақтарда тағы бір хан болды, ол
– Барақ сұлтанның баласы, Әбілпайыз сұлтан дүние салғаннан кейін найманның
қаракерей руы хан етіп жариялаған және Қытай императоры сол лауазымда
таныған Ханқожа деп санады [20, 257]. Цин әулетінің төртінші императоры
Цянълунның (1736-1796) грамотасында: Сен, Ханқожа, Әбілпайыздың үлкен
баласысың, саған өз әкеңнің мұраға қалдырған ван (кінәз) атағын
рақымдылықпен береміз – делінген [27, 112]. Бұл жерде Ханқожаның сыртқы
саясатта Қытаймен жақындасу бағытын ұстанғаны байқалады. 1750 жылы
Ханқожаның төрт жасында әкесі Барақ дүние салғаннан кейін, оның шешесіне
Әбілпайыз сұлтан үйленген. Сондықтан, бір деректерде Ханқожа Барақтың
баласы, екінші деректерде Әбілпайыздың баласы деп көрсетілуі осыған
байланысты. Ханқожа Цин империясымен қатар Сібір шекаралық өкіметімен де
саяси байланыстар орнатты. Оның саяси ықпалы шығыс өңірдегі қазақтардың
арасында күшті болды және өзі дүние салған 1799 жылға дейін хан деп атала
берді.
Барақтың ұлы Дайыр хан 1786 жылы дүниеден өтті, оның інісі Бөкей
хандық лауазымға қол жеткізе алмай, өз иеліктеріне сұлтан атағымен билік
ете берді. Сонымен, XVIII ғасыр аяғында Орта жүздің аумағында екі хан –
Абылайдың ұлы Уәли мен Әбілпайыздың асырап алған ұлы Ханқожа билік
жүргізді.
И.Г. Андреевтің XVIII ғасырдың соңын қамтитын жазбаларында Уәли ханға
қарасты жерлерге тоқталған. Яғни, Әулие Петр мен Пресногорьковск
бекіністерінің аралығында ханға бағынышты рулар қоныстанған. Автор
негізінен атығай мен қарауыл руларының Уәлидің төңірегінде болғанын
көрсетеді. Атығай руының жайылымдары Әулие Петр қамалының маңына қарай Есіл
өзенінің бойымен жоғары орналасқан. Сонымен қатар Енгустау тауларын
атайды. Олардың саны сегіз мыңдай және малдарын жеткілікті мөлшерде
өсірген. Одан басқа атығайлықтар Абылай хан тұсынан бастап егіншілікпен
айналысқан. Тұтқындағы орыстар мен 1771 жыл шамасында қолға түскен
қалмақтар көбінесе егіншілік өнімдерін өндірген. И.Г. Андреевтің
мәліметтері қарауыл руы атығайлықтармен бірге Қорғалжын көлінің маңында
көшіп-қонғанын және олардың саны төрт мыңдай адам болғанын нақтылайды [28,
111-112].
А.И. Левшин Абылай ханға бағынышты болған қазақтардың оның ұлы Уәлидің
билігі тұсында тыныш өмір сүргенін, бірақ бұл ханның өз әкесіндей
бүкілхалықтық құрметке ие болмағанын көрсетті. Сондай-ақ, Уәли ханның ұзақ
уақыт Ресейдің қамқорлығынан қолдау іздегісі келмегені, Сібір шекаралық
басқармасының талап етуіне құлақ аспай, Абылайдың тұсында қалмақтармен
бірге Астрахань губерниясынан қоныс аударған түрікмендерді кері қайтарудан
бас тартуы, ресейлік үкіметке берілген рубасыларына қысым көрсетуі туралы
жазады. 1793 жылы Сібір шебінің бастығы генерал-поручик Штрандман дала
өңіріне түрікмендерді қазақтардың тұтқынынан босатуды көздеген казак
жасағын аттандырды. Бірақ, Уәли хан бұған қатты қапаланып, императрицаға
арызданды. Бұл шығынның орнын толтыру үшін оған өзінің барлық
қажеттіліктері мен талаптарын түсіндіру үшін Петербургке келуіне рұқсат
берілді, бірақ ол орданы қалдырып кетуге қорқып, бұны пайдаланбады. Ақыры
өз інісі Шыңғыс дүние салғаннан кейін, ол өзінің барлық арыздары соның
кеңесімен болғанын жариялап, жергілікті сібірлік басшылықпен ымыраға келді
және барлық істе оған қолдау көрсетуге уәде берді [20, 282].
1781 жылдың қараша айында Уәлиді хан етіп жариялаудың ресми рәсіміне
қазақ даласына Цин империясының елшілігі келді. Алғашқыда бұл рәсімді
Көкшетаудағы хан ордасында өткізу жоспарланған еді, бірақ кейін қытай
елшілігімен кездесетін орын шығысқа ауыстырылды. Осы жылдың желтоқсанында
Ханбаба сұлтанның ауылында Уәли қытай елшілерінің, сұлтандардың қатысуымен
ақ киізге көтеріліп, хан жарияланды. Cол жерде Абылай ханға ас беріліп,
Орта жүздің жаңадан сайланған ханына көп сыйлықтар, соның ішінде алтын
жалатқан тақ, күміс ыдыс-аяқ, көп мөлшерде жібек маталар мен қағаз ақша
тарту етілді. Уәли сұлтанды ақ киізге отырғызып, сонымен көтеріп, хан
болуымен құттықтады, – деп хабарлады Cұлтанмұхаммед cұлтан Cібір
бекіністік шебі әскерінің бастығы генерал-майор Н.Г. Огаревке [27, 106].
Cайлау рәсіміне әр түрлі қазақ руларының бес жүздей өкілі қатысты, сонымен
бірге орыс елшісі Чучалов та болды. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл
бекінісіне барып, Сібір губернаторы генерал-поручик И.В. Якобидың
қатысуымен Ресейге адалдыққа ант берді және оны Ресей әкімшілігі Орта
жүздің ханы деп ресми түрде мойындады. Бұл жөнінде зерттеуші Н.Г. Аполлова
Абылай дүние салғаннан кейін оның үлкен ұлы Уәли сұлтанның хан болып
сайланғанын, оның хан атағының патша үкіметі тарапынан мойындалғанын жазды.
Ол: Уәлидің хандық билік құрған кезінде (1781-1820) жалғасын тапқан
Абылайдың сыртқы саясаты, Ресей мен Цин империясына екі жақты бодандық
царизмның мүддесіне қайшы келді. Орта жүздегі хандық билік Ресейдің
Қазақстандағы ықпалын күшейтуін тежеді. Абылай мен Уәли хандардың екі
бағытты сыртқы саяси ұстанымы Ресейдің Шығыстағы сыртқы саясатын, оның Цин
империясымен өзара қатынастарын қиындатты [29, 425], – деп пайымдайды.
Уәли ханның бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да ант беруі оның әкесі
Абылай ханның саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетеді. Бір жағынан, ол
орыс патшайымы ІІ Екатеринаға (1762-1796): тірі тұрған кезімде, өз күшім
жеткенше, Ұлы мәртебелі Сізге қызмет етуімді жалғастыра беремін, – деп
мәлімдеді [7, 93]. Екінші жағынан, Уәли хан 1794 жылдан 1795 жылға қараған
қыста Пекинге өз елшілерін жіберіп, Цин императорын өзінің адалдығына
куәландырды. Дегенмен, оның билігі Абылай ханның билігіндей абсолютті
болған жоқ. XVIII ғасырдың 80-ші жылдары каракесек және төртуыл руларында
Барақтың баласы Дайыр хан болып жарияланды. Оған Нұра өзенінің бойында
арғын руларын басқарған Бөкей сұлтан қолдау көрсетті. Уәли ханның өзі
менде қарауыл және атығай сияқты шағын ғана екі болыс жағдайында күш көп
емес, ал үлкен болыстар, атап айтқанда: өздерінде атақты сұлтандары бар
төртуыл, қаракесек, алтай және найман болыстары, ал олардан менің ешқандай
істе үмітім жоқ, өйткені олар мені амалын тауып тыңдамай кетуі мүмкін –
деп білді [27, 116].
Шекаралық шепке жақын жерде көшіп жүретін сұлтандар мен рубасылардың
бір бөлігі патша әкімшілігіне ханның озбырлығы мен қысым көрсетуі жайында
жиі шағым жасайтын. Осының нәтижесінде шекара маңында тұратын қазақтар
Ресей иеліктеріне көшіп кетіп отырды. Мәселен, 1789 жылы Болат сұлтанның
баласы Тоғым Орта жүздің өзіне бағынатын ауылдарымен Өскемен бекінісіне
қамқорлық көрсетуі туралы өтініш жасап, қоныстану үшін Ертіс өзені бойынан
жер алды. 1795 жылдың басында тағы екі сұлтан мен он тоғыз рубасы Уәли
ханды биліктен тайдыруды және өз қоныстарын тікелей Ресейдің басқаруына
қабылдауды сұрап өтініш жасады. Бөкей мен Құдайменді сұлтандар ашық түрде
Ресей жағына бүйрегі бұратын көзқарас ұстанды. Бұдан Уәли ханның ішкі
тұрақтылықты сақтауға бағытталған саясатын жүзеге асыруды Ресейді жақтайтын
пиғылдары да қиындата түскені байқалады.
Сұлтандар мен рубасылардың Уәли ханның үстінен шекаралық әкімшілікке
жасаған шағымдары Солтүстік және Шығыс Қазақстанның аумағын империя
құрамына қосу үшін қолайлы сылтау ретінде пайдаланылды. Үкімет мұндай
жолданымдар мен өтініштерді көтермелеуді, рубасыларды марапаттау, сыйлықтар
мен шен беру арқылы сатып алу жолдарын ұсынды. Қазақтарды егіншілікке, шөп
шабуға және солардың салдары ретінде отырықшылыққа тарту жоспарланды. Бұл
оларды жақсырақ бақылауға және дала өлкесінің тұрғындарын ішкі
губерниялардың тұрғындарына жақындатуға мүмкіндік беретін еді. XVIII
ғасырдың аяғында аймақта Ресей билігін орнықтыру жөніндегі шаралар
көзделетін бірқатар жобалар пайда болды. Біріншіден, 1798 жылы Уәлидің
өтініші бойынша Петропавл бекінісінде Орта жүз қазақтары мен Сібір
шекаралық шебінің тұрғындары арасындағы тартыстарды шешу үшін сот құру
көзделді. Екі жақтың халқының депутаттарынан құрылған бұл сот 1800 жылы
құрылды, бірақ ол іс жүзінде қазақ өкілдерінің бірнеше жыл келмеуіне
байланысты 1806 жылға дейін ашылған жоқ [20, 283]. Сөйтіп қазақтардың сот
жүйесі шекаралық өкімет орындарының бақылауына берілді. Екіншіден,
Петропавл бекінісінде қазақ балаларына арналған мектеп және қазақ
болыстарында мешіттер ашып, оларға Ресей бодандарынан молдалар тағайындау
көзделді. Осы шаралар арқылы Ресей әкімшілігі қазақтардың рухани өмірін
бақылауға алуды жоспарлады. ХІХ ғасырдың басында Омбы мен Семейде қазақ
балаларының орысша сауатын ашуға арналған мектептер ашылды. Бұл оқу
орындары негізінен отарлық аппарат үшін қызметкерлер дайындады [26, 275].
XVIII ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында шекара өңірінде
қазақтарды тікелей басқаруды ұйымдастыру жөнінде шаралар қолданылды. 1798
жылы Орта жүз руларына Ресей бодандығын қабылдағаны үшін Ертіс өзені
алқабынан жер бөлінді. ХІХ ғасырдың басында Томск губерниясының Бийск және
Тюкалинск округтарында 32 100 қазақ, Тобыл губерниясының Есіл және Қорған
округтарында 19 800, Омбы округында 10 000, Петропавлда 23 600, Семейде
32 500, Өскеменде 9 800, Сібір шебінің дистанцияларында 11 400 адам тұрды.
Ресейдің тікелей боданындағы Орта жүз қазақтарының саны 140 000-нан астам
болды.
Сібір шекаралық өкімет органдары ХІХ ғасырдың басында әскери-барлау
сипатында бірқатар шаралар жүргізді. 1815 жылы Усть-Уйск бекінісінен Торғай
өзенінің жоғарғы ағысына подполковник Феофилатьевтің басқаруымен 1 617
адамнан, соның ішінде 330 казактан, 1 080-нен астам башқұрттан, екі
зеңбірегі бар 100 жаяу әскерден тұратын экспедиция жіберілді. Бұл
экспедицияның басты мақсаты қорғасын рудасы кеніштерін зерттеу және оларға
апаратын қолайлы жолдарды барлау еді [30, 246]. 1816 жылы Ертіс шебінен И.
Шангиннің басқаруымен 200 адамнан тұратын осындай экспедиция және
Пресногорьковск бекінісінен 150 казактан тұратын Ф. Набоковтың жасағы
жіберілді. Бұл экспедициялар ғылыми және барлау мақсаттарына қоса, Ресей
империясының әскери күші мен орыс әскерлерінің Қазақстанның кез келген
нүктесіне жету мүмкіндігін де көрсетті.
XVIII ғасырдың 90-шы жылдары Уәли хан Оңтүстік Қазақстанға бақылау
жасаудан айырылды. Оның билігі Жетісудың өз інілері Сүйік және Әділ
сұлтандар билік еткен бөліктерінде ғана сақталып қалды. Уәли ханның 1785
жылғы қырғыздармен соғысы осы аймақтағы сәтсіздікке ұшыраған сыртқы
саясатының көрінісі болды. Абылай хан дүние салғаннан кейін қазақтар мен
қырғыздар арасында бір-біріне шабуыл жасап, малдарын барымталаудың жиілей
түсуі Уәли ханды қырғыздарға қарсы өз інілері Шыңғыс пен Қасым бастаған
әскерді жіберуге мәжбүр етті. Барлау жасамақ болған Қасым сұлтан тұтқынға
түсіп қалды, бірақ келіссөздер жүргізілгеннен кейін босатылды. Уәлидың тағы
бір інісі, қытай жағымен жақындасу бағытын ұстанған Тыз сұлтан қырғыздарға
бірнеше рет шабуыл жасады. Абылайдың билігі тұсында қырғыздармен басталған
соғысты қытай шекарасының маңында өмір сүретін қазақтар қолдап және
жүргізіп отырды. Бірақ, үздіксіз шайқастарға үйренген қырғыздарды жеңу оңай
шаруа емес еді. Олар қытайлардың шабуылдарына да батыл түрде бірнеше мәрте
тойтарыс берген болатын. Азғана адамымен қырғыздарға абайламай шабуыл
жасаған Тыз сұлтан тұтқынға түсіп қалды да, бостандық алу үшін құн төлеуге
мәжбүр болды. Қытай шекарасына жақын жерде қоныстанған рубасы Бердіқожа
1785 жылы қырғыздарды жеңудің сәтін түсірді. Бірақ, келесі жылы қырғыздарға
тағы да шабуыл жасаған ол тұтқынға түсіп, азапталып өлтірілді. Оның
інілері, балалары қырғыз қоныстарына сәтті шабуыл жасағанына қарамастан,
көршілес екі ел арасында жанжал бітпей, шапқыншылық жалғаса берді [20,
258].
Уәли ханның Цин империясымен қарым-қатынастары айтарлықтай тұрақты
түрде болды. Қытайлардың Ресейге қарсы жоспарлап жатқан соғысына қатысудан
оның 1785 жылы бас тартқанына қарамастан, үнемі елшіліктер алмасып отырды.
1789 жылы Уәли ханның өкілдері Бопы мен Әділ сұлтан императордың 80
жылдығына байланысты Пекиндегі салтанатқа қатысты, ал 1800 жылы ханның
өтініші бойынша император Цзя-Цин (1796-1820) Ғаббас сұлтанды Уәлидің
мұрагері деп ресми түрде таныды. Хан қытайлардың көмегіне сүйеніп,
қазақтарда қолданылып жүрген саяси жүйені өзгертіп, сайланбалы биліктің
орнына мұраға қалдырылатын билік орнатуға тырысты, алайда оның бұл идеясы
дұрыс орындалмаған күйінде қалды. Ғаббас сұлтан әкесі Уәли ханнан бұрын
дүние салды, ал ханның басқа балалары жас болды, не болмаса айтарлықтай
беделді болмады [26, 274]. Дегенмен, Ғаббас сұлтанның ХІХ ғасырдың басында
дүние салғаны туралы мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz