Дәрілік сасықшөп клондық микрокөбейтуі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Абишев Рустем Балтабаевич

Дәрілік сасықшөп клондық микрокөбейтуі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы: 050701-Биотехнолог

Көкшетау-2010

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі Ш.Уалиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Дәрілік сасықшөптің клоналды микрокөбеюі.

Мамандығы: 050701- Биотехнология

Орындады: Абишев
Р.Б.

Жетекші:
Қазанғапова Н.Б.

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі: Аймаков
О.А.

Көкшетау-2010

Мазмұны
Кіріспе

Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

1.Өсімдіктерді клондық микрокөбейту және
сауықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... . 4
1.1 Клондық микрокөбею процесі ықпал ететің
фактор ... ... ... ... ... ... ... . ...
1.2 Клондық микрокөбеюдің
кезендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Микрожас өркендерді тамырландыру екі тәсілі
жұргізіледі ... ... ... ... ...
1.4
Сасықшөп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4.1 Биологиялық
сипаттауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
1.5 Емдік өсімдіктер-
сасықшөп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
1.5.1 Сасықшөп емдік
өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
1.5.2 Жүрек тәрізді
сасықшөп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...

2. Клондық көбею
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2.1 Егу материалын вирустардан
сауықтыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .

3. Зертханалық
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...

3.1 IN VITRO жасушалары мен ұлпаларын егіп өсіру үшін қоректік орталарды
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
3.2 Биотехнологиядағы стерилдеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.1 Өсімдік экспланттарын стерилдеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.2 Стерилді өскіндерді егіп өсіру кезінде ламинарда жұмыс істеу
техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Корытынды
Әдебиеттер

Кіріспе

Табиғатта өсімдіктердің көбеюінің екі жолы бар: жыныстық (тұқымдық) және
вегетативтік. Бұл екі көбею жолының артықшылығы да, кемшілігі де бар.
Тұқымдық көбеюдің кемшіліктеріне тұқымдық материалдың генетикалық
шұбарлылығы мен ювенилдік кезеңінің ұзақтығы жатады.
Вегетативті көбею кезінде аналық өсімдіктің генотипі сақталады,
сонымен бірге ювенилдік кезеңінің ұзақтығы қысқарады. Бірақ көптеген түрлер
вегетативтік жолмен нашар көбейеді, оларға көптеген ағаш тұқымдастар
жатады. Мысалы, ювенилдік кезеңінің өзінде, еменнің, қарағайдың, шыршаның,
жаңғақжемістілердің көбею тиімділігінің көрсеткіші соншалықты жоғары емес.
Бұдан басқа, қалемшелеп жалғау арқылы 10-15 жылдан жоғары жастағы ағаш
өсімдіктердің көптеген түрлерінің көбеюі мүмкін емес. Стандартты екпелі
материалды алу қиын, өйткені инфекцияның жинақталуы мен берілу қаупі болуы
мүмкін. Екпе арқылы көбею бойынша операциялар күрделі әрі көп еңбекті қажет
етеді. Жасушалар дақылынын аймағындағы жетістіктер принципті түрде
вегетативті көбеюдің жаңа бір жолын – клоналдық микрокөбеюдің туындауына
әкелді. Клондық микрокөбею – in vitro-ны өсімдіктердің бастапқы данасына
генетикалық пара-пар жыныстық емес жолмен алу. Әдіс негізінде өсімдік
жасушасының оған тән тотипотенттікті іске асырудың бірден-бір қабілеттілігі
жатыр. [1]

Жұмыстын өзектілігі. Микроклонды әдіс пен өсімдіктерді көбеиту өте
тиімді және шикі зат дайындауға қолайлы, медицинада кенінен қолдануға
болады. Бұл әдіс басқа әдістерге қарағанда көбеюдің алдында бірқатар
айырмашылығы бар:
- генетикалық біртекті екпелі материал алу;
- сұрыптау процесінің ұзақтығын қысқарту;
- өсімдіктердің ювенилдік даму фазасынан репродуктивті даму фазасына
өтуін үдету;
- дәстүрлі тәсілдермен қиын көбейетін өсімдіктерді көбейту;
- жұмыстарды жыл ағымында жүргізу мүмкіндігі;
- өсіру процесін автоматтау мүмкіндігі.
Осы заманға дейін сасықшөптің микроклондық көбейюі толық зерттелмеген.
Жұмыстын мақсаты. Сасықшөпті микроклоналды түрде көбейту.
Диплом жұмысынын мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды.
1. Донор-өсімдікті таңдау
2. Экспланттарды оқшаулау және жақсы өсетін стерилденген дақылдарды алу.

3. Қоректік орта дайындау және өсімдіктің өсуіне жағдай жасау.
4. Көбейген жас өркендердің топырақ жағдайына бейімделуіне байланысты оны
тамырландыру.

Щучинск каласындағы Қазақ орман шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты ЖШС экологиялық мониторинглеу зертханасында жұмыс жүргізілді.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы алғаш рет было произведено микролональное
размножение пустырника.
Біздің елімізде клондық микрокөбею жұмыстары 30-шы жылдары ұлпа
мәдениеті мен ИФР морфогенезі зертханасында басталды. Р.Г. Бутенконың
басшылығымен картоптың, қант қызылшасының, қалампырдың, гербердің және т.б.
өсімдіктердің микрокобею жағдайлары зерделенді және өнеркәсіп
технологиялары ұсынылды. Алдағы уақытта клондық микрокөбею жөніндегі
зерттеулер ағаш өсімдіктерін де қамтыды. [2]
Практикалық маңызы:
In vitro қылқанды жапырақ тұқымдарының ұлпаларын өңдеу ұзақ уақыт
бойы зерттеу объектісі ретінде сирек қолданылды. Бұл өсімдіктерден
оқшауланған ұлпаларды өңдеу ерекше қиындықтарға байланысты болды. Ағаш,
әсіресе қылқанды жапырақты өсімдіктер баяу өсуімен сипатталады, қиын
тамырланады, оқшауланған ұлпаларда бесендірілетін екінші қосындылардың
көптеген мөлшерін құрайды (фенолдар, терпендер және т.б.). Тотыққан
фенолдар әдетте жасушалардың бөлінуі мен өсуін ингибиттейді, бұл алғашқы
экспланттың өлуіне немесе ағаш өсімдіктері ұлпаларының адвентивті
бүршіктердің регенерациялану қабілеттігінің төмендеуіне әкеп соқтырады, ол
донор өсімдіктің жас шамасына қарай мүлдем толығымен жойылады. Осы уақытта
аталған қиындықтарға қарамастан, 40 тұқымдастың ішінен ағаш өсімдіктердің
200-ден артық түрі есепте бар, олар in vitro бойынша көбейді (талшын, емен,
қайың, үйеңкі, қарағай, шырша, секвойя және т.б.).[3]

1.Өсімдіктерді клондық микрокөбейту және сауықтыру

1.1Клондық микрокөбею процесіне ықпал ететін факторлар

Клон терминін 1903 жылы Уэбстер ұсынды (грек тілінен аударғанда klon
– өсімдіктердің көбеюіне жарамды қалемше немесе жас өркен). Ғылыми
терминологияға сәйкес клондау жалғыз жасушалардан бірдей ағзаларды алу
деген мағынаны білдіреді.
Клондық көбеюдің жол салушысы болып француз ғалымы Жан Морель
саналады, ол жүзжылдығымыздың 50-жылдары алғашқы өсімдіктер – орхидея
регенераттарына қол жеткізді. Бұл уақытта in vitro апикалдық меристемаларды
өңдеу техникасы жақсы әзірленген болатын. Әдеттегідей, зерттеушілер алғашқы
эксплант ретінде шөпті өсімдіктердің жоғарғы ұшындағы меристемаларды
қолданды: қалампыр, бақытгүл, күнбағыс, бұршақ, жүгері және т.б. Ағаш
өсімдіктері ұлпаларының мәдениеті бойынша алғашқы жұмыстар біздің
ғасырымыздың 20-жылдарының ортасында жарияланды және Готре есімімен
байланысты болды, ол кейбір өсімдіктердің камбиалдік ұлпалар in vitro
каллусогенезіне қабілеттілігін көрсетті. Бірақ алғашқы өсімдіктер – топырақ
мәдениетіне жеткен теректің регенерантын 60-жылдардың ортасында Матес алған
болатын [4]
Микроклондық көбеюдің тиімділігіне алуан-түрлі табиғаттың біршама
факторлары әсер етеді. Бұл өсімдік мәдениетіне, өңдеудің химиялық және
физикалық жағдайларына енгізілетін физиологиялық ерекшеліктер. Мейлінше
маңызды сәт аналық өсімдік пен эксплантты таңдау болып табылады.
Ағаш өсімдіктері ұлпаларының мәдениеті бойынша алғашқы жұмыстар
біздің ғасырымыздың 20-жылдарының ортасында жарияланды және Готре есімімен
байланысты болды, ол кейбір өсімдіктердің камбиалдік ұлпалары
in vitro каллусогенезіне қабілеттілігін көрсетті. Бірақ алғашқы өсімдіктер
– топырақ мәдениетіне жеткен теректің регенерантын 60-жылдардың ортасында
Матес алған болатын [5]

Аналық өсімдікті таңдау кезінде оның физиологиялық сорттық және түрлік
ерекшеліктерін ескеру қажет. Бастапқы өсімдіктер сау болулары,
саңырауқұлақ, бактериалық және вирустық аурулармен зақымданбаған болулары
қажет. Бұдан басқа, олар қарқынды өсу күйінде (тыныштық фазасынан шығып,
белсенді өсуге өткен) болулары тиіс. Бадана, тамырсабақ және түйнектер
тыныштық күйінде жарамсыз, егу алдында оларды алдын ала жоғары және төмен
температурада өңдейді. Көбеюге қабілеттілік сондай-ақ генетикалық
детерминирленген. Мысалы, қойбүлдірген барлық тәсілдермен көбейеді, бүрген
табиғатта қалемшелеп жалғанса да, бір де бір тәсілмен көбеймейді.
Қосжарнақтылар даражарнақтылар мен ағаш өсімдіктерге қарағанда
регенерациялық қабілетке көбірек ие. [6]

Эксплантты таңдау кезінде оның жасын, құрылысын және шығу тегін
ескеру қажет. Клонданатын материалдың барынша тұрақтылығын қамтамасыз ету
үшін, ауытқыған өсімдіктердің пайда болуын болдырмау мақсатында эксплант
ретінде жас, әлсіз сараланып жіктелген ұлпаларды қолданған жөн. Бұдан
басқа, ювенильді өсімдіктердің экспланттары піскендерге қарағанда, жақсы
тамырланады, әсіресе бұл ағаш тұқымдастарына қатысты. Ең жақсысы
сабақтардың ұштарын, қойын жас өркентерін, ұрықтарды, жас жапырақтарды,
қалемшелерді, гүлшоғырларды, бадананың қабыршағын, яғни меристемаларды
құрайтын экспланттарды пайдалану. 1975 жылы Грин мен Филипс жүгері
эмбриондарымен жүргізген тәжірибелері піскен дәндерден алынған эмбриондар
каллус пен тамыр құрайтынын көрсетті. Егер оларды тозаңдандырудан кейін 2-3
апта аралығында оқшауласа, онда каллус та, өсімдік те пайда болады. Бәлкім,
бұл өсімдіктің онтогенезінде генетикалық бағдарламаның төңкерісімен
байланысты шығар. Жас ұлпалар көбею үшін әрқашанда сәтті объекті бола
бермейтініні белгілі. Эхеверияның экспланттарында жас жапырақтардан тек
тамырлар, ескілерден – жас өркентер, жасы орташадан – жас өркентер де,
тамырлар да пайда болады. Экспланттың көлемі қаншалықты кіші болса,
соншалықты оның регенерациялық қабілеттілігі төмен болады. Басқа жағынан
алып қарағанда, ірі эксплантта оның жасушаларында вирустардың және басқа
патогендердің пайда болу мүмкіндігі жоғарылайды, ол ұлпаларды сауықтыруға
кедергі келтіреді. [7]
Өңдеу ұзақтығы сонымен бірге микрокөбеюдің тиімділігіне әсер етеді.
Экспланттың физиологиялық жағдайы пассаж ағымында өзгереді, ұзақ өңдеу
кезінде жас өркентерді тамырландыру жиілігі жоғарылайды. Бұл кезде эксплант
ювенилдік белгілерді иеленеді, ол оның морфогенетикалық потенциалының
жоғарылуына әкеледі.
Дақылды егу жетістігі жиі залалсыздандыру тиімділігімен анықталады.
Залалсыздандырудың агентін таңдау экспланттың ерекшеліктерімен анықталады.
Нәзік ұлпалар үшін залалсыздындыратын агенттің шоғырлануы экспланттың өмір
сүру қабілеттігін сақтау үшін төмендеуі тиіс. Жиі жағдайда бастапқы
экспланттардың ішкі жұқтыруы беткі жұқтыруға қарағанда, мейлінше басым,
өйткені эксплантар алдын ала саңырауқұлақ және бактериялық инфекцияға қарсы
фунгицидтермен және антибиотиктермен өңдейді. Өсімдіктерді натрий
бензоатымен өңбеу жақсы нәтиже береді. [8]

Өсімдіктердің түріне байланысты қатты қорек ортасын да, сұйық қорек
ортасын да сынау қажет. Кейде сұйық орталар басым келеді, өйткені
трофикалық элементтердің жақсы қозғалмалылығын қамтамасыз етеді. Мәселен,
раушанның көбеюі кезінде жас өркентерді екіқабатты қоректі ортада егу
табысты болды: төменгі қабат – агарланған, жоғарғысы – сұйық. Көбеюдің
тиімділігіне сондай-ақ экспланттың орналасуы (көлденең немесе тік),
тығындардың түрлері (мақта, пластмасса, шыны, темір және т.б.), сонымен
қатар экспланттарды оңтайлы жарықтандыру және газ алмасуы үшін
экспланттардың көлемі мен қорек ортасы санының арақатынасы әсер етеді.
Қорек ортасының құрамын өсімдіктердің әрбір түрі үшін таңдау қажет.
Клондық микрокөбеюге гормондар, минералды тұздар, дәрімендер мен көмірсулар
ықпалын тигізеді. In vitro микрокөбеюі кезінде жиі жағдайда Мурасиге мен
Скугтың, Линсмайер мен Скугтың, Шенк пен Хильдебранттың, Ничтің,
Гамборгтың, Хеллер мен т.б. орталарын қолданады. Әдетте, көп органикалық
емес азотты құрайтын Мурасиге-Скугтың ортасы қолданылады, бұл органогенез
бен тән эмбриогенез процестерін ынталандырады. Біздің тәжірибелерімізде
(Кузьмин Н.А., Внуков В.В., 1997) қатты бидайдың морфогендік каллустарының
шығуы Мурасиге-Скугтың ортасында Гамборгтың ортасына қарағанда жоғары
болды, онда азоттың қышқылданған формалары үстем болды. Мурасиге-Скугтың
ортасы сондай-ақ ортаның құрамында ауксиннің жоғары дәрежеде болған кезде
қатты бидай жасушаларының хромосомдық жиынтықтың тұрақтандыруына мүмкіндік
туғызады. Жалпы алғанда, NH4 : NO3 үйлесімді арақатынасы жайлы мәселе ашық
түрде қалған, өйткені, әдебиеттік мәліметтер өсімдіктерің барлық түрлері
үшін қарсылықты және әмбебап рецепті болып келеді. Көміртекпен қоректенудің
көзі ретінде сахароза, глюкоза, фруктоза, галактоза түріндегі түрлі
көмірсулар қолданылады. Әр түрлі дақылдар клондық микрокөбеюдің әр түрлі
кезеңдеріндегі көмірсулардың түрлі шоғырлануын талап етеді. [9]
Өсірудің физикалық факторларына температура мен жарықтандыру
жағдайлары жатады. Алғашқы екі кезеңде жарықтандыру 1000-нан 3000 Лк-ға
дейінгі аралықта тербеледі, фотопериод 14 – 16 сағат, бірақ бұл параметрлер
дақылдарға тәуелді болып келеді. Жарықтың жоғары қарқындылығы хлорозды
шақыруы және дамуға кедергі болуы мүмкін, бірақ топыраққа ауысу кезінде бұл
өсімдіктер өзін жақсы сезінеді де батыл өседі. Спектрлік құрам сондай-ақ
айтарлықтай маңызды рөл атқарады. Кейбір зерттеушілер (Катаева Н.В.,
Аветисов В.А., 1981) морфогенездің негізгі компоненті ретінде көк сәулеге
нұсқау береді. Қызыл сәуле темекіде бүршіктің пайда болуын, салатта – жас
өркеннің пайда болуын, қайыңда – тамырлануды ынталандырады. Т.Н.
Константинованың серіктес авторларымен жасаған жұмыстарында (1987) көк
түстің in vitro жағдайларында темекінің жас өркендерінде вегетативті
бүршіктердің отырғызу басамасының күшейетіні, ал қызыл гүл жас өркентерінің
өсуін ынталандыратыны көрсетілген. Бірақ әр түрлі шоғырланудағы
цитокининдар мен ауксиндарды қосу кезінде гүлділер мен вегетативті жас
өркентердің дифференциациясы процесінің арақатынасы өзгереді, кейбір
жағдайларда қарама-қарсы эффект байқалады. Р. А. Карначук пен Е. С.
Гвоздеваның (1998) зерттеулерінде өсімдіктер мен жас өркендерді
қалыптастыратын, бидайдың морфогендік каллустардың ең көп шықпасы жасыл
сәуледе белгіленген. Асқан маңыздылық сондай-ақ сәуленің спектрлік құрамы
мен ортаның гормональдық факторларының үйлесімділігінде жатыр.
Егу температурасы әдетте күндіз 22 – 260С және түнде 18 – 220С
аралығында құбылады. Кейбір жағдайларда температураның төмендеуі көбеюдің
тийімділігінің жоғарылауына әкеледі. Көбею коэффициентінің жоғарылауы үшін
әрбір түрге оның табиғи өсіп-өнуінің таралу айағын ескере отырып егудің
жеке жағдайларын таңдау қажет. Ауаның салыстырмалы ылғалдығы – 65 – 70%
[10]

1.2 Клондық микрокөбеюдің кезеңдері

Клондық микрокөбею процесін 4 кезеңге бөлуге болады:
5. Донор-өсімдікті таңдау, экспланттарды оқшаулау және жақсы өсетін
стерилденген дақылдарды алу.
6. Меристематикалық клондарды максималды көлемде алуға жеткенде, шын
мәнінде микрокөбейеді.
7. Көбейген жас өркендердің топырақ жағдайына бейімделуіне байланысты оны
тамырландыру, ал керек кезінде төменгі температурада (+20С, +100С)
регенерант-өсімдіктерді сақтау қажет болады.
8. Өсімдіктерді жылыжайда өсіру және оларды жүзеге асыру немесе алқапта
өсіруге дайындау.

Төрт кезеңнің әрбіреуіне ұлпаларды егу үшін қоректік ортаның белгілі
құрамды қолдану талап етіледі.
Бірінші кезеңде жақсы өсетін стерилденген дақылдарды алу қажет.
Экспланттың алғашқы стерилденген дақылдарын алу қиынға түскен жағдайда,
қоректік ортаның құрамына 100 – 200 мгл шоғырланудағы антибиотиктарды
(тетрациклин, бензилпенициллин және т.б.) енгізу ұсынылады. Бұл ең
біріншіден, ішкі инфекцияның жиналуына беталысы бар, ағаш өсімдіктерге
қатысты болып келеді. [11]
Бірінші кезеңде, әдеттегідей, Мурасик пен Скугтың рецептері бойынша
минералды тұздарды құрайтын, сондай-ақ объектке тәуелді алуан
үйлесімділіктегі өсу стимуляторлары (ауксиндер, цитокининдер) және түрлі
биологиялық активті заттарды құрайтын ортада қолданылады. Алғашқы
экспланттың өсуінің ингибирленуі байқалған кезде, оның токсикалық заттарды
(фенолдарды, терпендерді және басқа да екінші қоспаларды) қоректік ортаға
бөлуі кезінде, оны антиоксиданттарды қолдану арқылы алып тастауға болады.
Бұл екі әдіспен іске асады: 4 – 24 сағат аралығында эксплантты өзінің
ерітіндісімен шаю немесе қоректік ортаға тікелей қосу. Антиоксидант
есебінде қолданылады: аскорбиндік қышқыл (1 мгл), глютатион (4-5 мгл),
дитиотриэтол (1-3 мгл), диэтилдитиокарбомат (2-5 мгл),
поливинилпирролидон (5000-10000 мгл). Кейбір жағдайда толығымен қоректік
ортаға адсорбент – 0,5 – 1% шоғыланудағы активтелген ағаш көмірін қосады.
Бірінші кезеңнің ұзақтығы 1-ден 2-ші айға дейінгі аралықта тербелуі мүмкін,
нәтижесінде меристематикалық ұлпалардың өсуі мен алғашқы жас өркендердің
қалыптасуы байқалады. [12]
2 кезең – шын мәнінде микрокөбею болып табылады. Бұл кезеңде
мериклондарды максималды мөлшерде алу қажет, бұл кезде субегудің өсуімен
бірге, нормаға сәйкес емес морфологиясы бар регенерант-өсімдіктердің саны
артатынын ескеру керек, осы кезде мутант-өсімдіктердің пайда болуын көруге
болады. [13]
Алғашқы кезеңдегіде сияқты Мурасик пен Скугтың рецепті бойынша қоректі
ортаны қолданады, оның құрамында түрлі биологиялық белсенді заттар, сондай-
ақ өсу реттеуіштері бар. Экспланттарды өсірудің оптималдық жағдайын таңдау
кезінде негізгі рөлді қоректік ортаға енген цитокининдер мен ауксиндердің
арақатынасы мен шоғырлануы атқарады. Цитокининдердің ішінде 1-ден 10 мгл-
ға дейінгі шоғырлануда БАП-ты, ал ауксиндердің ішінен 0,5 мгл-ге дейінгі
шоғырлануда ИУК пен НУК-ты жиі қолданады. Жоғары құрамды цитокининдері (5-
10 мгл ) бар қоректік ортада өсімдік ұлпаларының ұзақ шоғырлануы кезінде
ұлпаларда олардың қажетті физиологиялық деңгейден жоғары дәрежеде біртіндеп
жинақталуы байқалады, ол токсикалық әрекеттің пайда болуы мен морфологиялық
өзгеріске ұшыраған өсімдіктердің қалыптасуына әкеледі. Сонымен бірге,
клоналдық микрокөбею ұшін кедергі болатын эффекттерді байқауға болады, олар
саңылаулы меристемалардың пролиферациясын басу, витрифицирленген жас
өркендердің пайда болуы мен өсімдіктердің тамырлануға қабілеттілігінің
төмендеуі. Цитокининдердің теріс ықпалын Н.В.Катаева мен Р.Г.Бутенконың
мәліметтері бойынша, микрокөбеюдің тұрақты коэффициентін қамтамасыз ететін,
цитокининдердің минималды шоғырлануын қоректік ортада қолдану жолымен,
немесе фитогормондардың төменгі және жоғары деңгейдегі ортада шоғырлану
циклдерінің алмасуы жолымен жеңуге болады. 3 – 4 кезеңдерде –
микроөркендердің тамырлануы, олардың топырақ жағдайына біртіндеп бейімделуі
және алқапқа көшіріп егу ең көп еңбекті талап ететін кезеңдер болып
табылады, оған клоналдық микрокөбеюдің табыстылығы тәелді болып келеді.
Үшінші кезеңде, әдеттегідей, ортаның негізгі құрамын ауыстырады: минералды
тұздардың шоғырлануын Мурасига мен Скугтың рецепті бойынша екі, ал кейде
төрт есеге дейін азайтады немесе оны Уайттың ортасымен алмастырады, қанттың
мөлшерін 0,5 – 1%-ға азайтады және тек ауксинді ғана қалдыра отырып,
цитокининдерді толығымен алып тастайды. Тамырдың түзілуін ынталандырушы
ретінде β-индолил-3-май қышқылын (ИМҚ), ИУК немесе НУК қолданылады. [14]

1.3 Микрожас өркендерді тамырландыру екі тәсілдері жүргізіледі:

1) микрожас өркентерді бірнеше сағат ішінде (2-24 сағ.) ауксиннің
стерилденген шоғырландырылған ерітіндісінде ұстау және оларды алдағы
уақытта гармондарсыз агарланған ортада немесе тікелей сәйкес келетін
топырақ субстратында (импульстық өңдеу) егу;
2) микрожас өркентерді 3-4 апта ішінде аз шоғырлануда (1-5 мгл
зерттелетін объектіге байланысты) ауксині бар қоректі ортада тікелей егіп-
өсіру. Соңғы уақыттарда түтікшедегі өсімдіктерді гидропонды жағдайларда
тамырландыру әдісі ұсынылды. Бұл әдіс тамырлану кезеңін мейлінше
жеңілдетуге және сол уақытта табиғи жағдайларға бейімделген өсіидіктерді
алуға мүмкіндік береді. Картопқа шағын түйнектерді алу үшін субстратсыз
гидропониканы қолдануға болады. Екпелі тамырлардың төменгі бөлігін тығыз
қатты матамен көлеңкелеу немесе қоректі ортаға белсендірілген көмір қосу
микрожас өркентердің тамырлануына септігін тигізеді. [15]

Регенерант өсімдіктерді субстратқа қайта егу клондық микрокөбею
процесін аяқтаушы жауапты кезең болып табылады. Түтіктегі өсімдіктердің
қайта отырғызу үшін мейлінше қолайлы уақыт – көктем немесе жаздың басы.

Екі-үш жапырағы және жақсы дамыған тамыр жүйесі бар өсімдіктерді шыны
сауыттар мен түтікшелерден ұштары ұзын пинцеттермен немесе арнайы ілмекпен
байқап алып шығады. Тамырларды агардың қалдықтарынан жуып-шаяды да алдын
ала 85-90 °С-та 1-2 сағ. ішінде стерилденген топырақты субстратқа егіп
отырғызады. Өсімдіктердің көпшілігі үшін субстрат ретінде шымтезек, құм
(3:1); шымтезек, шым топырақ, перлит (1:1:1); шымтезек, құм, перлит (1:1:1)
қолданылады. Орхидея тұқымдастары саналмайды, олар үшін сфагналық мүктен,
шымтезек қоспасынан, шамшат немесе емен жапырақтарынан, қарағай қабығынан
тұратын субстрат дайындайды (1:1:1). [16]

Алдын ала дайындалған топырақ субстратымен регенерат өсімдіктерді
өсіретін көшіріп отырғызылатын жәшіктерді немесе шымтезек құмыраларын
толтырады. Өсімдіктері бар құмыраларды температуралық режимі (20-22°С)
реттелетін, жарықтандырылуы 5 мың лк-дан артық емес және ылғалдылығы 65-90%
болатын жылыжайларға қояды. Өсімдіктердің жақсы өсуі үшін жасанды тұман
жағдайларын жасайды. Мұндай жағдайлар жасауға мүмкіндік болмаған
жағдайларда өсімдіктері бар құмыраларды шыны баркалармен немесе полиэтилен
қапшықтарымен жабады, кейін оларды өсімдіктердің толықтай бейімделуіне
дейін біртіндеп ашады. [17]
Егілгеннен уақыттан 20-30 күн өткеннен кейін жақсы тамырланған
өсімдіктерді Кнудсонның, Мурасиг пен Скугтың, Чесноковтың, Кноптың
минералды тұздарының ертінділерімен (өсімдіктердің түрлеріне байланысты)
немесе кешенді минералды тыңайтқыштармен үстемелеп қоректендіреді.
Бейімдетілген өсімдіктерді алдағы уақытта өсіру өсімдіктердің әрбір жеке
түрі үшін қабылданған өсіру агротехникасына сәйкес келеді. [18]
Түтікшедегі өсімдіктерді топырақ жағдайларына бейімдеу процесі
қымбат тұратын және көп еңбекті талап ететін операция болып табылады. Жиі
жағдайда өсімдіктерді топыраққа қайта егуден кейін өсудегі кідіріс,
жапырақтардың түсуі және өсімдіктердің өліп қалуы байқалады. Бұл
құбылыстар, бірінші кезекте, түтікшедегі өсімдіктердің тыныс алу аппараты
қызметінің бұзылуына байланысты, соның салдарынан суды көп мөлшерде жоғалту
пайда болады. Екіншіден, кейбір өсімдіктерде in-vitro жағдайларында тамыр
қылдарының түзілуі болмайды, бұл, өз кезегінде, топырақтан су мен минералды
тұздарды сіңіруге әкеледі. Сондықтан клондық микрокөбеюдің үшінші және
төртінші кезеңдерінде өсімдіктердің жасанды микоризациялауды олардың
өсімдіктерді минералды және органикалық қоректі заттармен, сумен,
биологиялық белсенді заттармен қамтамасыз етудегі, сондай-ақ өсімдіктерді
патогендерден қорғаудағы оң рөлін есепке ала отырып қолдану мақсатқа сай.

Үнді ғалымдары in-vitro-да өсірілген өсімдіктерді алқаптық жағдайларда
қайта егу кезінде жапырақтарын тез құрғатуды болдырмаудың қарапайым әдісін
ұсынды. Әдіс жапырақтарды барлық бейімдеу кезеңі ішінде глицериннің 50%-дық
су ерітіндісімен немесе парафиннің қоспасымен, немесе диэтил эфирдегі
майдың ерітіндісімен (1:1) бүркуге негізделеді. Бұл әдісті қолдану
түтікшедегі өсімдіктерді ұзақ та қиын шыңдау процестерін айналып өтуге
көмектеседі және олардың 100%-дық тамыр тартуды қамтамасыз етеді. [19]

1.4 Сасықшөп – Тауқалақайлылар тұқымдастарының көпжылдық және екіжылдық
шөптесін өсімдіктер тұқымы.
Тұқымның таралу аймағы – Таяу Шығыс, Еуропа, Орталық Азия, Сібір.
Өсіп-өну жерлері - өзендердің жағалаулары, алқаптар, шабындықтар;
алаңқайлар, тұрғын құрылыстардың жанындағы қоқыс жерлер, теміржолдың төсеме
үймелері, тік жарлар, бос қалған ашық кеніштер. Балшық-құм, азотты
топырақты ұнатады.
Еуропада Жүректі сасықшөп кеңінен тараған, бірақ ол бұл елді-мекенде
тамырын жаймаған, бұл азиялық түрі мұнда соңғы мыңжылдықта пайда болды,
өйткені өсімдіктің емдік қасиеттері бағзы замандардан белгілі болған, оны
әдейі тұрғын үйлердің жанында өсірген; Орта ғасырларда сасықшөпті өсіру әр
монастырь мен университет үшін күнделікті кәдімгі жағдай сияқты болатын.
[20]

1.4.1 Биологиялық сипатталуы

Ересек өсімдіктердің биіктігі – 30-200 см. аралығында.

Тамыры өзекті.

Сасықшөптің барлық түрі үшін төрт қырлы тік, кейде тарамдалған сабақ тән.

Жапырақтары шыбықша тәрізді. Төменгі жапырақтары саусаққалақты немесе
саусақ тәрізді бөлінген, жоғарыдағылары кейде бүтін болып келеді. Астыңғы
жапырақтар – ең ірі, ұзындығы 15 см-ге дейін, жоғарылаған сайын жапырақтар
біртіндеп кішірейе береді. [21]

Гүлдері ұсақ. Гүлшоғырлары масақтәрізді, үзік-үзік, сабақ пен бұтақтарының
ұштарында жапырақтардың қуыстарында орналасқан. Тостағаншалары – жалаң
немесе түкті, үштен бір бөлігі немесе ортасына дейін бес тіске тілінген.
Аталығы – төртеу. Гүлдеуі – жаз бойы.

Жемісі – ұзындығы 2-3 мм болатын қалған тостағаншаға біріктірілген
жаңғақшалардан тұрады. Жемістері тостағаншасының үшкір тістерімен адамның
киіміне және жануарлардың терісіне, жүніне жабысып тарайды. [22]

1 сурет. Сасықшөптің биологиялық сипатталуы

1.5 Емдік өсімдіктер – Сасықшөп

Халықтық атаулары: жүректі алтын, арыстан құйрығы.
Қолданылатын бөліктері: гүлденіп жатқан жер бетіндегі бөлігі. Дәрі
қорабында ірі, ағаштәрізденіп кеткен сабақ бөліктері болмағаны жөн.
Дәрі қораптық атауы: жүректәрізді сасықшөптің шөбі.
Ботаникалық сипатталуы. 1 м. биіктікке дейін өсетін көпжылдық өсімдік.
Қысқа тамырсабағынан бірнеше тік өскен бұтақты қатты – төртқырлы, боразда
тәрізді, ішінде қуысы бар, жиі қызғылт-күлгін сабақтар түзіледі.
Шыбықшалардағы жапырақтар қарсы орналасқан, түбі көріндейді, тарамдалған;
алайда жоғарыдағылары – тек қана үшқалақты. Жапырақтар жиі төмен түскен,
шеттерінде ара тәріздес тістер бар. Ұсақ бозғылт-қызыл қос ерінді гүлдер
жалған күлтебас болып жиналған. Шілдеден бастап тамызға дейін гүлдейді.
Ешкім де бұл өсімдіктің отаны Шығыс Еуропа немесе Орта Азия деп нақты дөп
басып айта алмайды. Еуропада ол барлық жерде дерлік тараған; қоршаулар мен
дуалдардың жанында, орманның шеттерінде және ауыл көшелерінде, алаңқайлар
мен құрғақ шалғындарда өседі. [23]
Жинау және дайындау. Шөпті гүлдеп жатқан уақытта жинайды, бұл ретте
төмендегі ірі бөліктерін алмаған жөн. Оларды ауада көлеңкеде асып қойып,
будаларда кептіреді. [24]
Әсер ететін заттар: ащы дәм, эфир майы, өңдеуші заттар, флавоноидттар,
жүрек гликозидтері мен аз мөлшердегі алкалоидтер.
Шипалық әсер етуі мен қолданылуы. Қобалжудан және жүректің қатты соғуымен
қорқыныш күйінен болған климактерийлік құбылыстар, әсіресе жатқан күйде,
мазасыздық пен ентікпе – бұл өсімдікті қолдану үшін басты белгілер. Сондай-
ақ іш кебу де, асқазан-ішек аурулары да мұны қолдануға толығымен жарайды.
Валерианамен және доланамен қоспада оны жүрек қызметін күшейтуге арналған
дәрі ретінде қолданады. [25]

• сасықшөптен дайындалған шай: 2 шай қасығын құрға шөптің жоғарғы
ұштарынсыз ¼ л. Қайнаған суға салып, 10 минутқа қою керек.
Қажетінше тәтті емес қылып, аз жұтымдармен, жылылау күйде 1 кесені
бірден ішеді; не болмаса 2-4 апталық мдеу курсы түрінде 1 кесені
күніне 2-3 рет.
Жүрек қызметінің жүйкелік тозуы мен қан тамырларының астеросклероздық
өзгеруінің көптүрлілігі қарт адамдарда ұйқысыздықты, қажуды және қорқыныш
күйін туғызады. Мұндай жағдайда сасықшөппен қоса басқа да шипалық
өсімдіктері бар шай ішкен абзал.

• Сасықшөбі бар шай қоспасы:
Сасықшөп 20,0г
Шайқурай 15,0г
Долананың гүлдері 10,0г
Жаужапырақтың жапырақтары 10,0г
Валериананың тамыры 5,0г

Екі шай қасық қоспаны 14 л қайнап жатқан суға құйып, 5 минуттан соң сүзу
керек. [26]

• Қорқыныш күйіндегі пациенттер және вегетативтік дистонияға
шалдыққан адамдар үшін ұйықтататын және тыныштандыратын шай
Сасықшөп 20,0г
Жаужапырақтың жапырақтары 10,0г
Шайқурай 10,0г
Валериананың тамыры 10,0г

Екі шай қасық қоспаны 14 л қайнап жатқан суға құйып, 5 минуттан соң сүзу
керек.

Гомеопатияда қолдану. Гомеопатиялық бастапқы тұнба Leonurus cardiaca жас
шөптен дайындалады. Бұл дәрі-дәрмекті басымды түрде D1 езіп қосуында, ара-
арасында мейлінше төмен езіп қосуларында (D1) немесе бастапқы тұнбасын
пайдаланады. Климактерийлік сырқат, жүрек немесе жүйке әлсіздігі және
метеоризм кезінде күніне 2-3 рет 10-15 тамшыдан қабылдайды. Жалпы
сасықшөпті валериана қолданылатын жерлерде барлық жағдайларда пайдалануға
болады. [27]

Халық медицинасында қолданылуы. Қорқыныш пен қобалжуға қарсы нығайтқыш,
жандандырғыш, қоздырғыш, әсер етуші құрал, сонымен қатар ішекқұрттарға,
асқазан маңайындағы ауырлық сезімге қарсы – бұлай халық медицинасы
сипаттайды, бұл шипасы бар өсімдік. (2 сурет) [28]

2 сурет. Саңырау қалақай

Жанама әрекеттері. Көрсетілген терапевтік мөлшерлерде жанама әрекеттерден
қорқу қаупі жоқ. Мөлшері көп болған жағдайда, құсу, бүкіл дене ауырып,
қанды нәжіс және қанбайтын шөл болуы мүмкін.

1.5.1 Сасықшөп емдік өсімдігі

Негізінен синтетикалық шығуы бар көптеген психотроптық құралдардың
арасынан үш дәрілік құрал орын алады – валериана, сасықшөп және
таушымылдық. Бұл өсімдіктер медицина практикасында әр түрлі жүйке
жағдайларын емдеу кезінде кеңінен қолданылады. Олардың орталық жүйке
жүйесіне тыныштандыратын әсер етуі қозу процесін басуға және тежеу процесін
күшейтуге негізделген. Тыныштандыру әсерінің күші жағынан бұл өсімдіктер
фенозепам немесе мезапам сияқты синтетикалық психотроптық құралдардан
әлсіздеу, бірақ ұйқы басушылық және кейбір басқа да көңіл қаламайтын
реакцияларды туғызбайды. [29]
Сасықшөп. Әрбіреуіміз суретіне қарап, сасықшөп деп дәл аталған өсімдікті
білемін деп айта алады. Ресейде ол сңырау қалақай, жүрек тәрізді шөп,
Украинада ит қалақайы, жүректік депа аталады басқа республикаларда басқа
атаулары бар. Сасықшөптің мекендеу жері – шын мәнінде, бос қалған жерлер,
жайылымдар, тыңайған жерлер, беткейлер, тік жарлар. [30]

Дәрілік құралдар ретінде сасықшөптің үш түрі қолданылады – бесқалақты
(немесе түкті), жүрек тәрізді (немесе кәдімгі) және сібірлік. Балтық
жағалауында, Белорусияда жүрек тәрізді сасықшөп басым, Ресейдің өзге
еуропалық бөлігінде, Қырым мен Кавказда бесқалақты сасықшөп барынша
таралған, ал Оралдың ар жағында сібір сасықшөбі кеңінен жайылған. [31]

Сасықшөптің барлық түрі – ірі көпжылдық шөптесін өсімдіктер,
ерінгүлді тұқымдастарға жатады, мынадай белгілерімен: төртқырлы сабақ,
жоғарғы жапырақтардың қойындарында күлтебас болып жиналған қосерінді
күлтесі бар гүлдер; сабақтары мен жапырақтары төмен салбыраған.

Халық медицинасында сасықшөп бұрыннан бері белгілі, алайда фармакологтар
мен клиницистер оны 30-шы жылдардың басында Мәскеуде және Томскіде зерттей
бастады. [32]

3-сурет. Түкті сасықшөп.

1.5.2 Жүрек тәрізді сасықшөп (кәдімгі)
Бесқалақты сасықшөп
Тауқалақайлылар тұқымдастар

Басқа атаулары: түкті сасықшөп, ит қалақайы, жүрек тәрізді шөп, саңырау
қалақай.

Ботаникалық сипаттамасы. Биіктігі: 30 см-дан 100 см-ға дейін, жасыл
төртқырлы, қалың төмен салбыраған, бұтақты тарамдалған сабағы бар
көпжылдық шөптесін өсімдік. Жапырақтары шыбықты, төменгілері 5-7
саусақт тәрізді тарамдалған, жоғарғылары үшке тарамдалған және үшқалақты,
қарама-қарсы орналасқан. Гүлдері ұсақ, жапырақтардың қойындарында
орналасқан. Күлтесі қосерінді, қызғылт түсті. Жемісі бөлшекті, 4 жаңғақшаға
бөлінген. Маусым айынан бастап күзге дейін гүлдейді. [33]

Таралуы. Елдің еуропалық бөлігінің орталық және оңтүстік аймақтары.
Солтүстікке қарай тек Батыс Сібір мен Қазақстанның елді-мекендерінде ғана
кездеседі. Бесқалақты сасықшөп мейлінше кең таралған. Беларусияда кәдімгі
сасықшөп басым. [34]

Мекендеу жері. Бос қалған жерлерде, жыраларда, жол бойында, аулаларда
өседі. Кейде бұрынғы құрылыстардың орындарында қаптап өседі. Үй жанындағы
учаскелерде егіліп өсірілуі мүмкін. Жүректәрізді сасықшөп – күй талғамайтын
өсімдік, жыртылған жерлерде бір жерде төрт жыл бойы өсіп-өне береді. Қимен,
суперфосфатпен, хлорлы калиймен тыңайтылып, қоректендіріледі. Дәнмен
көбейтіледі. Көктемде 2-3 см тереңдікке, қысқа қарай 1-1,5 см тереңдікке
отырғызылады. Қатарларының арасындағы ара қашықтық – 60 см. [35]

4-сурет. Қайын түбіндегі сасықшөп

5-сурет. Жүрек тәрізді сасықшөп

Сыртқы белгілері. ГФ ХІ бойынша ұзындығы 40 см-ге дейін және қалыңдығы 5 мм
болатын жапырақтанған гүл өсетін сабақтар. 5 мм-ден жуан сабақтар
жіберілмейді. Сабақтары тік, іштері қуыс, кәдімгі сасықшөпте – жалаң, ұсақ
үстіңгі жапырақтары бар. Бөлек жұмыртқа тәрізді жапырақтар, үш-
бесқалақтылар кездеседі; үстіңгі жақтағы жапырақтар сабақтарда қарама-қарсы
орналасқан, қияқ тәрізді немесе ұзынша-эллипстік, қырлары бүтін.
Жапырақтардың үстіңгі беттері күрең-жасыл, төменгі беттері ақшылт жасыл,
түктермен қалың қапталған. Гүлдер жалған жартылай күлтебастарда 35-40 см-
лік, балшық түстес немесе күлгін-қызғылт, қоерінді, тостағаншасы 5 тісті,
түктермен қалың қапталған масақтәрізді үзілмелі гүлшоғыр түзеді. Ағаш
тәріздес болып қалған гүл тостағаншасының жеке жапырағы мен тікенекті
тістері бар кеш жиналған шикізат кемшілік болып саналады. Жеміс беру
уақытында жиналған өсімдіктер болмауы тиіс. Иісі әлсіз, шөптесін. Дәмі ащы.
Шөпті дайындау кезінде басқа да рұқсат етілмеген түрлер қателесіп жиналып
кетуі мүмкін. Жинау 15-20 күнге созылады. Сасықшөп егіп өсіріледі. [36]

1-кесте. Сасықшөптің алуан түрлерінің ерекшелейтін белгілері.

Өсімдіктердің атауы Диагностикалық белгілер
Арыстан құйрық сасықшөп Биіктігі 1 м өсімдік, қысылып
орналасқан түтерден бозаң түсті.
Гүлшоғыры ұзын, төменгі күлтебастары
орын-орнына қойылған, тостағаншасы тар,
гүлтәжісі ақшыл қызғылт, төменгі ерні
бүтін. Барлық жерлерге таралған.
Татар сасықшөбі Биіктігі 50-100 см өсімдік. Тек үстіңгі
бөлігіндегі ұзын түктері төмен
салбыраған. Тостағаншасы кең. Гүлтәжісі
бүтін төменгі ерні бар қызғылт-күлгін.
Батыс және Шығыс Сібірде өседі.
Сібір сасықшөбі Биіктігі 30-60 см өсімдік. Ұзын түктері
салбыраған. Тостағаншасы дұрыс,
қоңыраутәріздес. Гүлтәжісі қызғылт,
үстіңгі ерні дулығатәріздес. Батыс және
Шығыс Сібірде өседі.

Химиялық құрамы. Флавонолдық гликозидтер, эфир майы, сапониндер,
алкалоид стахидрин, ұрғыш заттар, каротин. Гүлдеу кезінде жиналған сібір
сасықшөбінде алкалоид леонурин табылған. [37]
Сақтау. Құрғақ қараңғы үй-жайларда. Дәріханаларда – жәшіктерде,
қоймаларда – теңдерде. Сақтау мерзімі 3 жылға дейін.
Фармакологиялық қасиеттері. Сасықшөптің препараттары седативтік
қасиеттерге ие, артериялық қысымды төмендетеді, жүрек қысқаруларының
ырғағын баяулатады, тәжірибеде тырысуға қарсы белсенділікке ие. Көмірсу
және май алмасуына қолайлы әсер етеді, глюкозаның, сүт және пирожүзім
қышқылдарының, холестериннің, қандағы жалпы липидтердің деңгейін
төмендетеді, ақуыз алмасу көрсеткіштерін теңестіреді.
Сасықшөп шөбі, дөңгелек брикеттердегі шөп, тұндырма, тұнба,
тыныштандырғыш жинақтарының құрамына кіреді. [38]
Қолдану. Ескі халық құралы. Сасықшөпті Томск медициналық институтында
профессор Н.В. Вершинин зерттеді. Әрекет ету сипаты бойынша препараттар
емдік валериана препараттарына жақын.
Сасықшөп препараттары жоғары жүйке қозуы, жүрек-қан тамырлары невроздары,
гипертониялық аурулар, жүректің ишемиялық ауруы, миокардит, тиреотоксикоз,
ұйқысыздық, вегето қан тамырлары дистониясы, неврастения мен психостения,
невроз кездерінде тыныштандырушы құрал ретінде қолданылады. Оны сондай-ақ
асқазан-ішек жолының неврозы, тметеоризм, спастикалық аурулар кезінде
тағайындайды. [39]
Сасықшөптің тұндырмасы 70% спиртпен дайындалады. Жасыл-құба түсті, әлсіз
иісті, дәмі ащы мөлдір сұйықтық. Флакон-тамызғыштарда 25 мл көлемде
шығарылады. Күніне 3-4 рет 30-35 тамшыдан тағайындайды.
Сасықшөптің экстракты сұйық - жасыл-құба түсті, дәмі ащы, әлсіз иісті
сұйықтық. 70% спиртпен дайындалады. Күніне 3-4 рет 15-20 тамшыдан
тағайындалады.
Сасықшөптің шөбінен тұнба 15 г шөп 200 мл суға есебімен дайындалады.
13 стақаннан күніне 2 рет ас ішкеннен 1 сағ. Бұрын қабылданады.
Сасықшөп емдеу жинақтары қатарының құрамына кіреді. [40]

2. Клондық көбею әдістері

Клондық микрокөбеюдің көптеген әдістері, сондай-ақ оның әр түрлі
топтамасы бар. Олардың 1977 жылы Мурасиге ұсынған біреуіне сәйкес процесті
келесі жолдар арқылы жүзеге асыруға болады:

1. Қойын меристемаларын белсендіру.

2. Эксплант ұлпаларымен адвентивті жас өркентердің түзілуі.

3. Адвентивті жас өркентердің каллуста пайда болуы.

4. Эксплант жасушаларындағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.