Бастауыш сыныпта дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің рөлі
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 - 4
I тарау. Дарындылықтың ғылыми теориялық аспектілер.
1. Дарынды шәкірттер ұлт мерейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5- 10
2. Дарындылық дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..11- 17
3. Оқушылардың шығармышылық дарындылығын дамыту
жағдайлары мен
мүмкүндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 -
25
4. Дарынды баланы тану және
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 -27
II тарау. Бастауыш сыныпта дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі
мұғалімнің рөлі.
2.1. Дарынды балармен жұмыс істеудегі оқу тәрбие үрдісінің рөлі ... ... 28
- 36
2.2. Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс ерекшеліктері ... ... ... ... .
37- 51
2.3. Дарындылықты дамыту мұғалімнің парызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52 - 57
2.4. Психодиагностиканың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58 - 63
III. Қорытынды.
Іс –
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..64 - 67
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 68 -
Кіріспе
Балалардың дарындылығын, шығармашылық бағытта дамыту және оны
тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы
ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті бар, қажетті
жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның алдында үлкен
талаптар қойылады. Балалар дарындылығына табиғаты, шығармашылық
мүмкіншіліктерінің психологиялық құрылымға. Мұның барлығы арнайы ізденісті
қажет ететін мәселелер қазіргі психология, педагогика ғылымында осы
мәселеге қатысты біраз деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Брушлинский А.В, Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі
Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз
білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр
талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық
өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік-
экономикалық жаңарулар тұсындаа шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып,
ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардың бойындағы дарын-таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш -қуаты ең
алдымен өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар
санымен анықталады.
Сондықтан да инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі маманның
тұлғасына, заман мен қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес алдына жан-жақты
жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің басты міндеті.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар
қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндігі береді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым.
Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер шығарумен
айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық
қажет. Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән
берілуде. Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен
дағды біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама
күрделі; ой ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық
қабілеттерін ашу мектептің маңызды жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі
таңца болашақ жастарға, жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі
сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру
әділетті қоғамның міндеті болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-
жақты білімді жоғары мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке
адам қажет. Ондай адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары
дайындайды. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады.
Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде
қолға алынды деуге болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі -
үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы:
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік дер
есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
дарындылықты байқай алу, қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген
мақсатқа жетудің жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын
боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалы
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі бастауыш сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере
алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.. Оларда
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі,
керісінше, уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас
алғанда, әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен
кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін
құрайды.
I тарау. Дарындылықтың ғылыми теориялық аспектілер.
1. Дарынды шәкірттер ұлт мерейі. ( Қазақстан мектебі, 2008 ж. №10, 35-
36 б.)
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдына бүкіл адамзаттың
құндылықтар, ұлттық рухани мұралар, адамгершілік пен ізгілік, елжандылық
тұғырнамасында қалыптасқан пәні және жаны сұлу, өзіне өзі сенімді, ғылыми –
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қассиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Міне осы мақсатқа лайықтап мектеп қызметін ұйымдастыру барысында біз
ең алдымен мектеп түлегінің үлгісін жасадық. Сонымен қатар сол нәтижеге
жеткізетін дарынды тұлға тәрбиелеудың жүйесі құрастыру қажет.
Әрбір оқушының еркін дамып, оның ішкі даралық және дарындылық
мүмкіндіктерінің ашылуын және педагогтердің шығармашылықпен нәтижелі жұмыс
істеуін қамтамасыз ету үшін мектепті басқару жүйесінің демократиялық пен
ізгілік негізінде құрылуының маңызы зор.
Білім беру үрдісінде.
- Жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып оқыту үрдісін
демократияландыру және ізгілендіру, субъект қатынасын қалыптастыру,
сабақтағы оқушының, шығармашылық рөлін арттырып еркіндігін қамтамасыз
ету, сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық
қабілеттерін, бейімділіктерін ашу және дамыту.
- Курстар енгізу, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту әдістерін басым
қолдану.
- Педагогикалық – психологиялық диагностика және үздіксіз мониторинг
жүргізе отырып оқушылардың ғылым және өнер салаларды бойынша
қабілеттерін анықтау, жеке-дара жұмыс жүргізу арқылы оқушыларға
қосымша, ерте кәсіптік бағдар және тереңдетілген білім беруді, жүзеге
асыру.
- Оқушыларды білім олимпиадаларына, кіші ғылым академиясының және
Дарын орталығынық конференцияларына дайындау.
ХХ ғасырдың екінші жартысында барлық өркениетті мемлекеттерде
әлеуметтік – экономикалық политехникалық мәдени ағымдардан жеке тұлға
өзгеріп дарынды балаларды оқыту, дамыту жұмыстары жаңа мазмұнға ие болды.
Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік білім
дамыту бағдарламасында Бастауыш мектеп бағдарламасы оқушының жеке
тұлғалық ерекшелігін дамытуға, оның дара қабілеттігін ашуға бағытталған
делінген.
Талабы таудай қабілет – қарымы мол, ізденімпаз жастар көбейіп, адамзат
игілігіне үлес қосып жатса Олар ұлтымыз үшін мақтаныш, еліміз үшін
абырой. Ендеше талантты да қабілетті, ерекше дарынды жасқа айырықша назар
аудару қажет-ақ.
Ел басының Қазақстан халқының 2008 ж. 1-наурызындағы жолдауында нақты
айтылғандай Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекге қабілеттігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі.
Жолдауда межеленген таяу уақытта Қазақстанды бәсекеге қабілетті әрі
дамыған мемлекеттер қауымдастығында алғашқы елу елдің біріне айналдыру
міндетін шешуге білім саласына, оның ішінде білімді, білікті мамандар
даярлау негізгі рөл атқаратындығы дүние жүзілік дамыған елдер
тәжірибесінен дәлелденіп отыр.
Дарынды бала – бұл болашақта жаңа технология шығарушы, әділ саясаткер,
рухы биік адам, бұл – ұлттық құндылық.
Қазақстандағы талантты жастарды қолдау мақсатында мемлекеттік
бағдарлама негізінде 1998 ж. 24- наурызында жаңа үйым – республикалық
ғылыми – тәжірибелік Дарын орталығы ашылды.
Қазақ халқында Бұлақ көрсең – көзін аш деген ұлағатты сөздің мән –
мағанасы осында жатыр. Бұл мәселе жөнінен талантты жастарды қолдау және
дамыту мақсатында құрылған Дарын республикалық ғылыми-тәжірибілік
орталығы айтарлықтай жұмыстар жүргізуде Сингапур, Қытай, Малазия т.б. елдер
өз жастарын АҚШ пен ұлыбританияның.Ең озық университінде оқытып, білікті
мамандар даярлау арқылы өз елдерінде аса жоғары қарқынмен дамытуға қол
жеткізеді.
Міне Осы елдер тәжірибесінен үйреніп, Қазақстан жастарынан осы
заманғы білімді меңерген білікті мамандар даярлау – Елбасы Жолдауындағы
стратегиялық басым бағыттардың бірі.
Алға қойған мақсаттарды орындау үшін еліміздегі жастардың
шығармашылық деңгейін жан-жақты өсіруге ден қою қажеттілігі туындайды.
Балалардың жеке қабілеттелігін, білімділігін анықтау және оны дамыту, соның
негізінде олардың болашағына бағыт беру .
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесен зерттеуге қатысты балалар
мәселесен зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, әдістемелік
әдебиеттер жинақталған.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі – Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын толғандырған мәселе.
Дарындылық теориясының негізі кешеге кеңес психологтерінің
еңбектерінде де көрініс тапқан. Л. Выготский, В. Крутецкий, Н. Лейтпис, В.
Тепловтардың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие
ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болады, адам қабілеттілігінің
құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Мазмұндық бөлімі – мемлекеттік стандарт пен жаңа бағдарламаларға
негізделген оқу үрдісі жаңа оқу технологиялары мен қажетті оқулықтарды
шығарудаға бірізділік, жүйелілік, тұрақтылық, ұзақ мерзімділік
заңдылықтарын сақтау, мұғалімнің педагогикалық жоғары деңгейі және кәсіби
білімін ұдайы жетілдіруі барысында жүзеге асады.
Құрылымдық бөліміне – психологиялық қызмет, дарындылықты анықтау,
олимпиада, ғылыми жоба жарысы, валеологиялық, орталық жұмыстары кіреді.
Оқушыларды іректеу кезінде психологиялық жұмыстар жүргізіп, олардың жоғары
парасаттылығына, ой-өрісіне, қабілеттеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Әлеуметтік бөлімде – микроэлеуметтік бағытта сынып жетекшісінің
жұмысы балаларды шығармашылыққа ынталандыру, дарындылықты дамыту
жұмыстарымен бірге балаға жеке тұлғалық өсу қартасын жүргізу болып
табылады. Ата-аналармен өзара іс – әрекет жүйесін құру, негізгі бағыттарды
дұрыс анықтау, әдіс – тәсілдердең тиімді формаларын құрастыру жұмыстары
жүргізіледі.
Іс – әрекеттік бөлімде – үйірмелерден, спорттық секцияларға,
шығармашылық шаралар жүргізіледі. Денсаулықты жақсарту ағзаны шынықтыру,
кеңес беру, денсаулық. Сақтаушы жұмыс сауықтыру бөлімінде жүрізіледі.
Басқару бөлімінде мұғалімдерден құрылған шығармашылық топ әрбір
оқушыны шығармашылыққа баулуға, оның дара қабілеттерін ашып дамытуға көп
көңіл бөледі. Ең негізгі бөлімдердің бірі – нәтижені бағалау бөлімі білім
санасы мен нәтижесінен мониторинг құру арқылы әрдайым қорытынды шығарып
отырады. Сонымен бұл модель дарыңды балалармен жүргізілетін жұмыстың жүйелі
бөлігінен тұрады.
Дарынды балалармен жұмыс мазмұндық құрылымдық
сауықтыру бөлімі нәтижені бағалау іс – әрекет бөлімі
басқару бөлімі әлеуметтік бөлімі.
Дарынды баланы анықтау, оқыту, тәрбиелеу дамыту – қазіргі уақытта
білім береу жүйесіндегі қолға алынып отырған өзекті мәселе.
Болашақ білікті маман дарынды оқушылармен жұмыс істегенде өзінің
мынадай қасиеттермен ерекшеленеді.
1. Дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөледі және сол
бағытта талмай жұмыс жасай алады.
2. Олар дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген бағдарлармалар жасай алады
және олардың өздігімен жұмыс жасауына, шығармашылық ізденестеріне
қажетті кеңес береді.
3. Оқушыға дұрыс бағыт – бағдар беру арқылы оның ғылыми зерттеу жұмысымен
айналысуына көмек көрсету керек.
4. Педагогикалық үрдісті диагностикалауы жұмыс жүргізе алады және оларды
бір-бірімен байланыстыра алады.
5. Дарындылықты анықтауға әртүрлі психодиагностикалық әдістемелерді және
оқытудың әртүрлі жаңа технологияларын тиімді пайдалана біледі.
Оқыту мен дамыту өз алдына жеке тұлғаның дамуына әсер етеді. Ж. Пиаже, З.
Фрейд, Д. Дьюид Бала даму барысында оқиды, яғни бұнда бала психикасының
дамуына сүйенеміз дегенді айтады.
ХХ ғасырда А. Выготский, А. Леонтьев, С. Рубенштейн Д. Эльконин Бала оқу
арқылы дамиды дегенді алға тартты.
Дарындылықты айқындау, олардың дамуына қолайлы жағдай жасау, мектеп,
отбасы мұғалімнің рөлін анықтау үшін бағдарлама қажет. Бағдарламаның
мақсаты – баланың жеке бас ерекшеліктерінің дамуына жол ашу қабілетіне
қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру оның дамуына ерекше жағдай туғызу.
Жалпы барлық танып үрдістері бірігіп интелектуалды жүйе құрайды. Оқушының
интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік белсенділігін арқылы оқушы
өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашады. Оқушынық жеке бас дамуын, зерттеу
үрдісі екі бағытта жүргізіледі.
1. Оқушымен кезеңдік жұмыс мұғалімдер сынып жетекшісінің қатысуымен,
мектеп психологі көмегімен кем дегенде 1-2 рет өткізіледі.
2. Оқушының іс-әрекетін, мінез құлқын барлық мұғалімдер және оқушының өзі
белгілі бір мақсатқа үнемі бағыттап бақылап отыруы керек.
Оқу тәрбие үрдісінде оқушы 2 жақтылы сипатқа ие болуы қажет. Тәрбиенің
әрі объектісі, әрі субьектісі болуы тиіс.Шартты тарихи саналықта тұлғаны
қалыптастыру үшін психологиялық таным үрдісіндегі 4 бөлікті үнемі бірдей
іске асыру қажет. Олар: сана-сезім, сенім, мінез-құлық дағды.
Бағдарлама міндеттері:
➢ Оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту.
➢ Оқушылардың арнаулы шығармашылық қабілетін айқындау дамыту.
➢ Терең жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білім бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру
➢ Өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің
дағдыларын оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі
қажеттімгін қалыптастыру
➢ Жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін,
қарымқатынасын қалыптастыру
➢ Жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру
Бұдан тәрбие басы, оның тамаша мектебі отбасы екендігін көруге болады
отбасының үлгісіне ұстаздар қауымының ата-аналармен тығыз бірлескен
жұмысы талант көзін ашуға ең басты тетік болып табылады. Балалардың
дарындылығын ашуға атсалысқан ата-аналар мен мұғалімдер сынып жетекші,
мектеп әкімшілігі жыл қорытындысы бойынша марапатталып насихатталып
отырады. Жалпы адамзаттық қоғамның дамуы үшін қазіргі кездегі ең үлкен
фактор – ол білімді азаматтарды көбейту жақсы, нәтижелі білімге жету үшін
балаға ең алдымен тәрбие берілуі керек.
2. Дарындылық дамытудың теориялық негіздері.
(Қазақстан мектебі, 2009ж.,№ 6, 71-76 б.)
Қазіргі кезде дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде
маңызды ой-пікерлер жинақталған.
Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатады. Адамның
психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік
туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу
дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің
еңбектерінде көрініс тапқан.
Ертеде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге,
ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан жекелеген адамдардың табиғи
ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті
құдайдың жаратқаны деп есептеген.
Платоннық пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен
емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен. Платонның еңбектерінде,
поэт творит не от искусства и знания, а божественного предопределения и
одержимости деп жазды. Бұл пікірді Демокрит те қолдаған.
Дарындылық жайында айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне
қарамастан бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше
түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар.
1) Барлық бала дарынды болып табылады.
2) Дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе туралы психологтер
мынадай тұжырым жасайды: әлеуетті дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен
айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.
Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әртүрлі түрінде көрсете
алады. Сонымен қатар іс. Әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әртүрлі
аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар,
баланың психологиялық мүмкіндігі оның дамуының әртүрлі кезендерінде өте
күшті болып келеді және де ол баланың қандай ортада өсетіндігіне байланысты
болады.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік
байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, музыкалық құралда ойнайды).
Бірақ бұл қабілеттелікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол
қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды жас жеткіншектің
болашақ кәсіби өміріне бағыт бағдар бере алмайды.
Қабілеттілік-адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшақдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар
әркімнің қолынан жаңаны дәлелдеген психикалық қасиеттінің ерекшелігі.
Дарындылық ұғымының мәтін түсінуде маңызды болып табылатын қабілет
түсінісінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
2. Қабілет – барлық тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана
дарыған қандай да не бірнеше іс – әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
3. Қабілет – нақты адамға топталған білім ептілік және дағдылардан оқшау
қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Дарындылықтың анықтамасын оқушыларға қатысты қолданған кезде біз әр
балаға байланысты әлеует мүмкіндіктердің дамуының белгілі бір деңгейі
жөнінде айтылатын, жеке тұлғанық әлеуетін қарастырамыз. Дарындылық
әлеуеттің негізгі сипаты деп іс- әрекет үрдісі кезеңінде пайда болатын
және дамитын мүмкіндіктерді айтамыз. Барлық арнайы қабілеттер іс-тәжірибе
барысындағы нақты шарттардың әсерінен дамиды.
Дарынды балалардың есте сақтау қабілеті, зейіні күшті болып келеді
оқыту үрдісінде ерікті және еріксіз есте сақтау әдістері оқу материалының
екі түріне: сөз жүзіндегі және көрнекі түріндегі дұрыс қалыптасқан.
Психологтер дарындылықтың белгілерін екі аспектіге бөліп қарауды
ұсынады: инструменталды және мативациялы: Біріншісі, қызметтің тәсілін
білдіреді, екіншісі, бала шындықтың және өзінің іс – әрекеттің түрлі
қырына қандай көзқараспен қарайды, оларға деген қарым қатынастың қандай
екенін білдіреді.
Американдық ғылымдар дарынды бала мәселесі жөніндегі тәжірибелік
бақылауларға сүйене отырып өзара байланысты 3 белгіге ерекше көңіл
аударады: танымның жоғары деңгейде дамуы, психалық даму, физикалық
мәліметтер.
Дарынды бала жайында жоғарыда айтылған сипаттамыларды байланыстыра
ерекше болып келетін белгілерін қарастырайық. Дарындылықтың сыртқы
көріністері әртүрлі интеллектуалдық және, жеке тұлғалық
қабілеттіліктерінде түрліше көрінеді.
Мұғалім баланың теориялық пайымдауларының алғашқы көріністеріне дөп
басып, ал одан кейін жетілдіруге тиіс оған айналасындағы көптеген
заттардың болу себептері мен шарттарын тиісті дәрежеде түсіндірулері
керек. Осы арқылы нақты бейнелі ойлау мен бірге бастауыш мектеп
оқушыларында біртіндеп дерексіз заттар мен құбылыстардың себептері мен
негіздерін іздейтін, оларды түсіндіруді талап ететін ойлаудың екі
қарапайым әдістері қалыптаса бастайды.
Мектептегі оқу үрдісі және интеллектуалдық қабілетін, білімдер
дағдыны қалыптастыру білімнің күрделі жүйесін ұғындыру үшін емес, сонымен
бірге таным үрдістірін дамыту үшін қажет.
Оқу материалын меңгеру үшін әрбір өтпелі кезеңде таным үрдістері
жүйесін дұрыс дамыта білу қажет. Бұл-жаңаға зейін аудару түсіну әрі оқу
материалық есте сақтау. Психология ғылымында және педагогикалық
тәжірибеде қалыптасып кеткен таным үрдістерін бөліп қарау мұғалімнің
баланы оқытуда барлық интеллектуалдық жүйесін дамыту жұмысын қиындатады.
Ал негізінде әрбір таным үрдістері бір-бірімен байланысты. Оқу үрдісінде
жеке таным үрдісі ғана емес, жалпы интеллектуалдық жүйені дамыту қажет.
Дарынды балаларға берілетін білімнің теориялық жақтары, құбылыстарды
түсіндіру, байланыстарды анықтан, едәуір тереңдетілген және кеңейтілген
түрде берілуі тиіс. Абстрактілі теориялық материалдарды және істі меңгере
алатындай етіп, әрбір баланың ақыл-ойын пайдаланатындай жанжақты дамуы
үшін белсенді оқуды ұйымдастырған жөн. Бұл өз кезенде бастауыш мектеп
оқушыларының логикалық пайымдауларының, дерексіз ойлауының қарапайым,
бірақ маңызды тәсілдерін игеруге тәрбиелейді.
Оқу материалын жақсы меңгеру және шығармашылық қабілет-дарындылықтың
айқын белгілері. Сұрақ қоя білу, тапқырлық, кітаппен жұмыс, құбылысты
бақылау, талдау, болжам құраға талпыну сияқты біліктері қалыптасады,
пікірін ерекше етіп айту ерекшеліктері шығармашылықпен тығыз байланыста
болады.
Дарынды балалардың біліктер жүйесі (1кесте)
1 Кітаппен, оқулықпен а) кітапен, оқулықпен жұмыс істеу
жұмыс жасау білігі ә) бағдарлай білу
2 Құбылысты бақылау білігі а) құбылыстарды бақылау нысанын
таңдау
ә) бақыландып отырған құбылысты дәл
сипаттау
3 Құбылысты талдау білігі а) құбылыстарды, заттарды салыстыру,
беттестіру
4 Болжан құрубілігі а) болжам құруға талпыну
ә) мәліметтерді тексеру және таңдау
5 Оқу тәрбиелік шараларды а) есеп, шығрма, өтірік өлең т.б.
құру біліктері түріндей жазу
материалды жалпылау білігі ә) материалды талдау, тұжырым жасау
б) оқу тәрб. Шараларды құру
в) шараға қатысу
Табандылық – бұл адамның ұдайы, шалт әрекеттерін төмендетпей,
көрінген қиыншылықтарға төзе білуі. Өз табандылығынан адам қоршаған
жағдайлар ішінен қажеттін табуға шебер.
Табандылық әр түрлі деңгейде көрініс береді. М: дарынды бала өз
шешімін қорғай алмай алғашқы кедергіден ақ сескеніп, оны жеңудің амалына
көзін жеткізе алмай, жалғастырайын десе, ерік күші жетпей, істен бас
тартатыны болады. Бұл жағдайда балада қара басының тәндік мүддесі басымдау
болып, ақыл-ой мен сыртқы жағдай талаптары сыртта қалады. Бұлақ көрсең,
көзін аш деген ұлағат сөзге сүйеніп, бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың
қабілет дарынын ашу - мұғалім міндет.
Оның үстіне бала бойындағы ерекшелікті қабілетті мұғалім танып соған
бағыттап білім мен тәрбие берсе, баланың болашағының іргетасы дұрыс
қаланады.
Дарынды балалардың табиғатын танудың психо-әлеуметтік аспектілерін
ғылыми былайша сипаттау қалыптасқан: күшті дамыған шыншылдық сезімі болады,
ой-арманы, қиялы күшті әрі кең өрісті болады.
Сонымен, дарынды бала ойлау дербестігіне ие, ол жаңа мәселелер мен
проблеммаларды қоя біліп, оларды тың әдістермен шеше біледі. Ал бұл қабілет
өз кезегінде ойлаудың белсенділігімен кезіккен міндеттер мен мәселелерді өз
бетінше шешуге ұмтылыс жасайды.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған байланысты
болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығады,
түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой
әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Сондықтан мектеп оқушыларының дарындылығын дамыту жұмыстарын жүйелі
ұйымдастыру басты мақсат, ғылыми проблема болып табылады.
Дарындылықты дамыту мәселесі бойынша жасалған теориялық талдаулар
негізінде мынадай тұжырымға келдік.
1. ХХI ғасырдың әлеуметтік – экономикалық көзқарасы-шығармашылық тұлғану
қалыптастыру мәселелерін қоғамдық басымдылыққа айналдыру. Шығармашылық
тұрғыда ойланатың, интеллектуалдық сипатта әрекет ететін жас
адамдардың тәрбиеленуі, оқуы және ой-өрісінің дамуы мемлекеттік сипат
және әлеуметтік мән-мазмұнға ие болуда.
2. Шығырмашыл дарынды тұлғаны дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру оқушының
тұлғалық белсенді позициясына бағыттауға мүмкіндік беретін оқу
еңбегінің шығармашыл, вариативті құрылымен талап етеді.
3. Дарындылықтың мазмұнды интерпретациясы диагностиканың психологиялық –
педагогикалық көптеген тұжырымдамаларының, оқушы әлеуетініз танымдық –
шығармашылық дамуының біліп тұғыры болып табылады.
4. Шығармашылық дарындылық ақыл-ой және мотивациялық факторлар
ықпалдастығында осы құбылыстың түсінігін тұтастай ашып көрсететін жаңа
бағдар ретінде қарастырылады. Дарынды тұлғаның сапалық сипаты өзіндік
жауапкершілікке, тұғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізетін, шығармашыл іс-
әрекетке қабілеттілік, танымдық интеллектуалдық қызығушылығының
кеңділігімен және барлық жаңалыққа ашықтықпен анықталады.
5. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, мектеп тәжірибесін зерделеу
– дарындылықты дамытуда шығармашыл ойлаудың дамуына септігін тигізітін
функционалдық мүмкіндіктері, өзекті мәселелерді жүйелі шешуге бастауыш
сыныптаға танымдық іс-әрекет үрдісінде шығармашыл тұлға ретінде
қалыптасуының факторы болып табылады.
6. Танымдың іс-әрекет үрдісінде оқушыны көркем бейнелер әлеміне тарту
оқушылардың дарынды тұлғасын қалыптастырудың тиімді жолдарының бірі
болып табылады.
Сонымен қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың
шығармашылық дарындылығын тануға және болжам жасауға жаңа көзқарасты талап
етуде. Дарынды балаларды тану – нақтылы бір баланың дамуын талдаумен
байланысты ұзақ үрдіс. Қайсыбір әдістің көмегімен зеректіліктің айқындалуы
мүмкін емес. Шығармашыл оқушылардың дарындылығын анықтау маңызды болып
табылады.
3. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамыту жағдайлары мен
мүмкүндіктері.
( Бастауыш мектеп, 2008 ж., № 2, 15-24 б.)
Дарындылықтың дамуын зерттеуде оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері
мен ақыл-ой дамуы жоғары денгейде анықталатын жалпы дарындылықтың және
нақты әрекет түрінде байқалатын арнайы дарындылықтың анықталуы өте маңызды.
Дарындылық қабілетін көрсете білген балалар одан әрі оны үнемі жарияламай
Н.С. Лейтес бағалағандай өспелі дарындылыққа және шартты түрде белгілі
бір іс-әрекетке бағыттай алады.
Шығармашылық дарындылықтың ең маңызды психологиялық анықтауышы ретінде-
ақыл-ой коэффициентінің негізінде сандық және сапалы өсудің жағары пайызы
(1-2%) қоса есентегендегі көрсеткіші белгіленеді (1Q). Сонымен қатар
шығармашыл дарынды балалар қатарына белгілі бір ісәрекеттер арқылы аса
жарқын жетістіктер көрсете білген бүлдіршіндерді де жатқызуға болады.
Көптеген психологтар анықтаған дарындылықтың ықтимал теориясы дарынды
балалардың санатын анықтауды кеңейтуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты
дарынды балаларды оқыту жолында жетістіктерге жету үшін белгілі бір
мөлшерде жағдай жасалады. Оқытудың мақсатқа сай болуы бағдарлама бойынша 1-
2% вундеркинд - балаларды ғана емес, өз жасына сәйкес орташа деңгейден
жоғары даму деңгейіне көтеріле алатын балалардың 15-25% құрайтындығы
тәжірибелер арқылы дәлелденген. Шетелдік және отандық ақпарат көздеріне
сүйенсек, Е. Щебланава атап көрсеткендей, ұлттық оқыту жүйесі мұндай
балалардың қабілетін толық ашу үшін арнайы бағдарламалар мен олардың
психологиялық ерекшеліктерін ескертін оқыту тәсілдерінің аумағын кеңейту
шарт.
Дарындылықтың маңыздылығы мен прагматикалық-гуманистік бағдарға сай,
баланың жеке тұлғалық қасиетін жаңа деңгейге көтеретін ұлттық оқыту
шартының іс-әрекеті түрінде. Дарылдық тұжырымдамалары атты психологтер
дайындаған құжайта Дарынды бала-дегеніміз-айрықша жетістіктермен
ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын
баланы айтамыз - делінген.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс жалпы білім беретін мектеп
бағдарламасынан ерекше жеке тулғалық қасиетін ашып көрсете алуын қамтамасыз
ететін бағдарламалар негізінде оқытылуы қажет. Сондықтан дарындылыққа
берілген шетел зерттеушілерінің анықтамаларында оларды оқытудың арнайы
бағдарламасының қажеттігі туралы мәліметтер берілген. Мысалы. Барбара Кларк
Дарынды балалар деп – қандай ортада болмасын кез келген істі жоғары
деңгейде атқара алатын күнделікті қарапайым мектеп бағдарламасынан өзгеше
оқыту бағдарламасын қажет ететін балаларды айтады. Бұл оқыту олардың
қабілеттерінің төмендеуі емес, керісінше, одан әрі дамуын осу ықтималдығын
қамтамасыз етеді - дейді.
Дарындылықты зерттеген Дж. Рензуллин, дарынды балалардың дамуы
негізінде ақыл-ойларының жұмыс жасау ерекшеліктері назар аударылмайтындығын
айтады оның пікірі бойынша, дарындылық адамға мінез – құлықтың үш негізгі
кластерінің өзара байланысы арқылы беріледі: орта деңгейдің жалпы
мүмкіндіктері жоғары деңгейдің тапсырмаға беріктілігі және үшінші
деңгейдің шығармашылық мүмкіндіктері Дж. Резуллин: Шығармашылық
дарындылық белгілері байқалатын балалар стандартты оқыту бағдарламасынан
тыс кеңейтілген деңгейде оқыту мүмкіндіктерін қажет етеді ? - деп
көрсетеді.
Соңғы онжылдықтағы зерттеушілер талант пен дарындылықтық өзінен өзі
пайда болып, жол табатындығы туралы пікірлердің қателіген көрсетті. Дарынды
балаларды оқытып, ерекше көңіл бөлмесек, оларды жоғалтып алу қаупі пайда
болады. Дарындылықты ашудың қажетті шарттары туралы А. Владимиров: Бізге
туғаннан берілген дарын өңделмеген алмазға ұқсайды. Жаңа ғана сібір
кенімен алынған мөлдір қатты тас тәріздес. Маржан тас деп – ерен еңбекті
қажет ежетін тегістелген алмазды айтамыз - деп жазды.
1-2% вундеркеиндтерді ғана есептер жасы бойынша іріктелеген балалардың
25% - жуығының тұлғалық дамуын қамтамасыз ете алатын шығармашылық
дарындылық қабілетін дамыту үшін білім мен ғылым саларында зерттеу
жаңалықтарын енгізу қажет деп есептейміз өйткені дарындылықтың сирек
кездесетін туындылар, көптеген шағармашылық еңбектері арқасында пайда
болған мүмкіндіктер мен қажеттіліктер болып саналады. Осы жағдайды Л.С.
Выготский былай деп тұжырымдайды: Жеке туындылардың өзімен бірге
әлеуметтік коэффициент болады. Бұл жағдайда ешқандай туынды жеке болмайды.
Оның құрамына азғантай болса да жасырын бірлік болады.
Демек талантты балаларды, арнайы оқыту немесе бағдарламалар
тиімділігін арттыру үшін дарынды балалар үшін жасалған бағдарламар нағыз
лаборатория және оқытудың алдын алу тәжірибесі болып табылады. Аталған
зерттеулер нәтижесін дәстүрлі оқыту процесінде қолдануға болады.
Дарындылар үшін көптеген арнайы бағдарламалар түйіні болып табылатын
еңбектерді қабылдау барлық оқушыларды дамыту мақсатында оқу үрдісіне
қосылуы маңызды - дейді Дж. Рензулли. Сонымен бүгінгі таңдағы дарынды
балаларға арналған бағдарлама – балалардың көпшілігі үшін жарқын болашақ
бағдары болып табылады деп есептейміз.
Бағдарлармалардың тиімділігі балалардың мүмкіндіктері мен талаптарына
сәйкес келумен тығыз байланыста. Егер мектептегі оқыту негізін құрайтын
танымдық іс- әрекет балалардың когнитивтік мінез – құлқына сай келмесе онда
баланың жоғары деңгейде дамуына қол жеткізу мүмкін емес. Шығармашыл дарынды
балалар өзгелерден белгілі бір ерекше қажеттіліктермен айқындалатын білсек,
онда бұл оларды оқытудың арнайы бағдарламалары керек екендігін білдереді.
Дарынды балалардық психологиялық ерекшеліктер немесе дарындылық
белгілері психологтар арасындағы пікірталастардың негізі болып табылады.
Талантты балалардың өмірінде және іс-әрекетінде байқалатын ерекшелік
белгілері де айқындалған. Мұндай белгілерді балалардың іс-әрекет
ерекшеліктерін бақылаған кезде бағалауға болады. Шығармашылық дарындылықтың
белгілері әртүрлі болатындығы қиындық туғызады және де олар әлеуметтін
ортамен тығыз байланысты.
Шығармашылық дарындылық белгілерінің тізімдерінің сараптамасы мінез –
құлық аспектілермен байланысты сипаттамалардың бар екендігіне көз
жеткізуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшелектері
мен бейімділігін және мінез – құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар.
Мысалы, әлемге әйгілі Б. Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар
баланың ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би,
драма, т.б.) қабілетін сипаттайды. Баланың шығармашылық дарындылығының
сараптамалары нәтижесінде мына сипаттамаларды атап айтуға болады:
• зерттеу кезіндегі білімге ерекше құштарлық танытатын жоғары
қажеттілік;
• ақыл-ойдың жоғары қажеттілігі;
• тек кешегі мен бүгінгі ғана емес, болашақ абстрактылы идеялар
мен теорияларға қызығушылық;
• белгілі бір – әрекетке кәсіпке аса қызығушылық таныту, бір іспен
шұғылдану;
• өз бетімен белгілі бір мақсатқа жетуге табандылық көрсете білу;
• абстрактілі – логикалық ойлаудың жоғары деңгейін таныту;
• стандартты емес идеялар мен мәселені шешудің жаңа тәсілдерін
таба білу қабілеті;
• тапсармаларды өз бетімен ойлай және шеше білуге ұмтылу. Л.
Нарықбаев, С.И. Қалиева пікірінше адам іс – әрекеттің әлеуметтік
маңызды сферасындағы жоғары жетістіктер оқушының дарындылығына
байланысты болып табылады.
М. Воллах, К. Коган ұсынып отырған ішкі талаптарға бейімделу
ерекшеліктермен айқындалатын креативтілік пен ақыл - ойдық әр-түрлі
деңгейде дамуына байланысты төрт топқа бөлу классификациясы біз үшін
қызығушылық тудырады:
1) ақыл – ойдың жоғары жоғарғы деңгейімен жоғары креативтілікпен
ерекшеленетін балалар;
2) ақыл-ойдың жоғары деңгейі және креативтіліктің төмен деңгейін
байқататын балалар;
3) ақыл – ойдың төмен және креативтіліктің жоғары деңгейі байқалатын
балалар;
4) ақыл-ойдың төмен деңгейі және шығармашылық қабілеттіліктері
байқалатын балалар.
Дарынды балалардың мінез – құлық ерекшеліктерін қарастыра отырып біз
мұндай балалар арасындағы жекеленген айырмашылықтарға көңіл аударуымыз
қажет! Бұл айырмашылық балалардың қай бағытқа қызығушылығына, ақыл-ойының
даму қарқынына дарындылық қасиеттерінің дамуына байланысты. Дарынды
балалардың жекелеген айырмашылықтары олардың жас ерекшеліктеріне қарамайды.
Тәжірибе бойынша дарынды баланы көріп білмей, оның мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктері жайында ешқандай нақты жұжырым жасауға болмайды.
Мектеп табалдырығын аттаған 6-7 ж. балалардан белгілі мен дағды
ерекшеліктерін күтуге болады. Мысалы, әріптерді білуі сөздерді буынға бөлу
және 20-ға дейін санай білу, жұмбақ пен ертегілерге деген қызығушылық т.б.
яғни дарындылық белгісі әр жастағы бала ерекшелігіне сай түрлі сипатта
берілуі мүмкін.
Басқа да білім саласында реформалар қайта қарау мен жаңа тапсырмалар
қоюдан басталатындығы белгілі, бұл бағыттар көбіне әлеуметтік сұраныстар
арқылы анықталады. Бұл мақсаттар дарынды балаларды оқыту үшін ғана емес,
сонымен қатар өзге балаларды да оқытуға пайдаланылады. Әлеуметтік сұраныс
бойынша ертеңгі күні қоғам алдындағы мәселелерді шешу ғылым мен
мәдениетіміздің, экономикалық жағдайымыздық дамуы, болашақ үмітіміздің
ақталуы ең алдымен осы шығармашыл дарынды балаларға жасалған қамқорлықпен
тығыз байланысты осы жерде оқытудың тағы бір өте маңызды мәселесі-баланың
жеке шығармашылық қабілеттерінің дамуы жайында айта кетуге болады.
Өмірдің өзі ақпараттардың технологиялық және іс-әрекет түрлері
көлемінің тез өсуімен байланысты, адамдардан қалыптысқан дағдылары бойынша
кез келген жағдайларға тез икемделуі, жаңа мәселелерді шешімін тез таба
білуді, ұшқыр ойлылықты талап етеді. Осы сапалық қасиеттердің барлығы әрбір
жеке тұлғаға қазіргі заманғы қоғамда өз орнын таба білу үшін қажет.
Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір балаға қажет екендігін, әр
тұлғаның қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, дарынды
балалардық тек өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің
жаңа тәсілдерін көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет.
Сонымен бірге бұл жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Бұл
жөнінде К. Урбан былай деп тұжырымдаған: Қазіргі заман талабына сай
шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақытта
ішінде мол идея қорын алу емес, керісінше жеке тұлғаның толық дамуын
қамтамасыз ететін іс.
Дарынды балаларды оқыту бағдарламасы олардың мүмкіндіктері мен
талаптарына және деңгейдегі оқушыларды оқыту мақсатына сәйкес келуі тиіс
сондықтан, ең бірінші оқыту мазмұнының басты деген талаптарына тоқталсақ:
✓ оқу пәндерінің сандық және сапалық ерекшеліктері
✓ оқыту мазмұны әрбір оқу пәннің мазмұны шығармашылық жұмыстарға
бөлінуі;
✓ тақырыптық тараулар мол мазмұнды және зерттеушілік сипатта болып
келуі;
✓ әр тарау көлемі мәліметтер қорына байланысты түрлі мөлшерде берілуі.
Бұл тәсіл оқытудың негізгі бағыттарына яғни білім білік, дағдыны
шығармашылық тұрғыда меңгерулеріне жақсы әсер етеді. Мұндай әдіс оқытудың
жаңа бағыттарын шешуге, яғни балалардың қабілеттін жүйелі ой санасының
шығармашылық ойлауын ашып, одан әрі дамытуға мүмкіндіктер беретіндей
болуымен маңызды.
Бағдарлама бөлімдері арасында және пәндер арасында өзара мазмұнды
қарымқатынас болмауы оқушының жүйелі ойлауы мен шығармашылық қабілеттерінің
дамуына кері әсер етеді. Нәтижесінде баланың дүниеге деген тұтас, жалпы
көзқарасын қалыптастыруда қиындықтар туады. Мұндай балалардың абстрактылы
идеялар мен теорияға қызығушылығы мектеп бағдарламасын тыс қалуы баланың
сабақтан жалығуына ықпалын тигізеді.
Оқытудың мазмұнын құрудың дәстүрлі сипаты нақтылықтық жоғары деңгейіне
деген дарынды балалардың білімпаздығын шығармашылық қажетттілігін
қанағаттандырмайды. Дарынды балалардың даралық ерекшеліктерін, жан-жақты
қызығушылығын мінезқұлқының айырмашылықтарын есепке алу қажет. Мысалы
ретінде, бастауыш мектеп бағдарламасындаға тақырыптарды алып қарасақ:
Аңдар және үй жануарлары, өсімдіктердің алуан түрлілісі т.б. Бұл
тақырыптарға жабайы аңдарды, өсімдіктерді, ғарышты оқып үйренгісі келетін
оқушылардың басым көршілігі қызығушылық танытады. Балалардың бірқатары (өз
қатарынан артығырақ білетін оқушылар) үшін бұл тақырыптар ешқандай
қызығушылық танатпайды. Олар бағдарламадан тыс тақырыптарды оқумен
айналысуды қалайды.
Бұл мәселерді шешудің ең негізгі амалы мазмұн көлемін кеңейту, пәндер
бойынша оқыту мазмұнын ұйымдастырудың тәсілі ретінде тақырыптық
тараулардың орнына күрделірек мазмұнды тақырыптарға ауысу. Мысалы
Өсімдіктер мен жануарлар тақырыптардың орнына өсімдіктер мен жануарлар
әлемінің жоғалуы т.б, алмастыруға болады осындай қысқа мазмұнды
тақырыптардың ауыстырылуы дарынды балалардың ауқымды мәселелерге,
абстрактілі идеялар мен теорияларға деген қызығушылығын тудырады. Осы
жағдай ғана динозаврлар т.б. жануарлар, өсімдіктер туралы кеңірек мағлұмат
алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге балаларға қоршаған ортаны сақтап
қалуға әсер ететін климаттық өзгерістерді оқып негізінде бала өзінің
қызығатын тақырыбын таба алады.
Осы тісілмен біз шығармашылық дарындылықты дамыту үшін оқыту мазмұнын
ұйымдастырудың 4 негізгі принципін айтуға болады.
1. Тақырыптық тараулар бойынша мазмұндық сипатының толықтығы.
2. Ғалымдық көз таралған тақырыптар мен мәселелерді оқыту.
3. Дарынды балалардың білімге құштарлығын оятатын мазмұнды тақырыптарды
оқытуға шығармашылық қабілеттерін арттыруға, дуниенің дамуына
байланысты тапсырмаларға деген пәнаралық көзқарасты қалыптастыру.
4. Мазмұндық өзара ішкі байланысты қалыпқа келтіру мәселелері мен
тақырыптарының бірігуі.
Аталған төрт принцип те бір-бірімен тығыз байланысты, біреуінің жүзеге
асуы басқасына әсер етеді. Пәнаралық қөзқаратың іске асуы пәндер арасында
тақырыптардың бірігуін қамтамасыз етеді. Дарынды балалар қажеттіліктерінің
ақыл-ой жүктемесінде бесінші принцип пайда болады, бұл-оқыту мазмұнының
нақтылық принципі. Балаланың жеке шығармашылық қабілетінің даму
мәселелеріне, дарынды балалардың жоғары шығармашылық мүмкіндігіне, олардың
өзіндік жауапкершілікке ұмтылуына арнайы көңіл бөлу керек. Оқыту мазмұнын,
оқушы мүмкіндігі мен қызығушылығына сай өзгерту шығармашылық қабілет үшін
құнарлы орта болып табылады.
4. Дараныды баланы тану және анықтау
(Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар, 2007 ж., № 1, 45-48 б.)
Педология ХIХ ғасырдың аяқ шенінде Батыста пайда болды. Бұл ілім
психология мен педагогиканың бірлескен ағымы. Ол адам ойын дамытып, сабақты
ойын түрінде өткізуге негізделген.
Бұл ілім 4 принципке сүйенеді.
❖ Ұқсас ғылымдардың бірлестігін табуға үйрету.
❖ Балаға генетикалық, психологиялық турғыдан қарау.
❖ Баланың өсу методологиясын зерттеу. (Табиғи дамуы жақсы баланың
ненің әсерінен бұзылуға берілгенін білу).
❖ Баланың ой-өрісін дамыта отырып, психологиясына жаңа даму беру.
Бүгінгі күні дарынды бала тақырыбында бұл мәселенің көтерілу себебі бар.
В.М. Бехтеров: Тұлға дегеніміз психикалық индивид, - деді. Тұлға
негеніміз психикалық индивид, - деді. Яғни балаға психологиялық тұрғыдан
қарау керектігін айтады. Себебі дарынды балаға шектен тыс қамкорлық баланың
тұлғалық дамуына кері әсерін тигізеді. Одан бала өзімен өзі түйықталып,
өзіне сенімділігі, өзімен өзі түйықталып, өзіне сенімділігі, өзімшілдігі
артып іске ұқыптылығы жойылады. Дарындылығын баптап дамытып отырмаса оның
жойылып кетуі әбден мүмкін.
Үнемі барлық адамның назарында болуға дағдыланған бала жүйелі
жетілмеген соң қатарластары қуып жетіп, басып озғанда психикасы бұзылуы
мүмкін. Дарынды бала бар салаға икемді келеді. Бірақ ол бір ғана саланың
таланты және ол ерекше болуға, үнемі алда болуға бейім. Баланы танымай әр
жаққа тартқылау баланың шын дарындылығы жойылып психикасының бұзылуына әсер
етеді.
Үнемі бір дарынды балаға барлық назарды аудару, тек соған көңіл бөлу,
соны мадақтау өзге балалардың психикасына стресс береді. Мінезі мен көңілі-
күйі өзгеріске ұшырайды. Сондықтан да сынып жетекшісі сыныбындағы баланың
бәріне жеке-жеке төмендегідей тест түрлерін жүргізіп, балаға анықтама
жасауы керек және пән мұғалімдерімен тығыз байланыста болуы керек.
1. Интеллектуалы.
2. Ой көркемдігі.
3. Ән, әуенге қабілеті.
4. Ғылыми жұмысқа белсенділігі.
5. Әдеби дарындылығы.
6. Әртістік қабілеті.
7. Техникалық қабілеті.
8. Спорттық қабілеті.
Жеке пән мұғалімдерімен, сынып жетекшісімен бірлесе жүргізген ізденіс
нәтижесінде дарынды бала анықталады. Сонан соң мектепте немесе кафедра жас
дарын оқушылардың ғылыми қоғамы құрылады. Онда дарынды баламен
жүргізілетін жұмыс кестелген.
Мұғалім дарынды балаларды жинап алған соң психологиялық таным тұрғысынан
топтайды. Жылдық жоспар немесе бірнеше жылдық жоспар жасайды. Оны
кезеңдерге бөледі.
I кезең. Теориялық түрде мұғалім тақырыптарын бөліп және зерттеу
мәселелерін анықтайды. Қажетті көркем әдебиеттерді тандап және талдайды,
эспериментті жүргізу кестесін жасайды.
II кезең. Дайындық кезеңі. Эксперимент қорытындыларын теориялық тұрғыдан
анықтап өткізу.
III кезең. Жинақтау. Оқушының білімін жетілдіруге жоғарғы оқу орындарымен
байланыста болу.
IV кезең. Нәтижеге жету.
Д а р ы н д ы б а л а.
Ақпарат құралдарымен жұмыс істей алуы, яғни іздене, зерттей және қажет
адамдармен кездесе алуы керек. Сонымен қатар көзқарас білдіру, пікір айта
алу, пән аралық байланыс жасай алу секілді қасиеттерге ие болуы керек.
II тарау. Бастауыш сыныпта дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі.
2.1. Дарынды балалармен жұмыс істеудегі оқу-тәрбие үрдісінің рөлі.
( Бастауыш мектеп, 2009ж., № 5., 48-50б.; Қазақстан мектебі, 2009ж., № 1,
13-14 б.; 2005ж., № 2, 54-56 б.; 2004ж., № 6, 34-36 б.)
Адами ойлау, іздемпаздық – табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің
белгілі бір бір түрін ойдағындай нәтижежелі етіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 - 4
I тарау. Дарындылықтың ғылыми теориялық аспектілер.
1. Дарынды шәкірттер ұлт мерейі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5- 10
2. Дарындылық дамытудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..11- 17
3. Оқушылардың шығармышылық дарындылығын дамыту
жағдайлары мен
мүмкүндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18 -
25
4. Дарынды баланы тану және
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26 -27
II тарау. Бастауыш сыныпта дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі
мұғалімнің рөлі.
2.1. Дарынды балармен жұмыс істеудегі оқу тәрбие үрдісінің рөлі ... ... 28
- 36
2.2. Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс ерекшеліктері ... ... ... ... .
37- 51
2.3. Дарындылықты дамыту мұғалімнің парызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .52 - 57
2.4. Психодиагностиканың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58 - 63
III. Қорытынды.
Іс –
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..64 - 67
Қолданған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 68 -
Кіріспе
Балалардың дарындылығын, шығармашылық бағытта дамыту және оны
тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы, айналамыздағы
ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті бар, қажетті
жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның алдында үлкен
талаптар қойылады. Балалар дарындылығына табиғаты, шығармашылық
мүмкіншіліктерінің психологиялық құрылымға. Мұның барлығы арнайы ізденісті
қажет ететін мәселелер қазіргі психология, педагогика ғылымында осы
мәселеге қатысты біраз деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Брушлинский А.В, Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі
Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз
білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр
талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық
өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік-
экономикалық жаңарулар тұсындаа шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
керісінше оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып,
ойландыруы тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардың бойындағы дарын-таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш -қуаты ең
алдымен өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар
санымен анықталады.
Сондықтан да инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі маманның
тұлғасына, заман мен қоғам қойып отырған талаптарға сәйкес алдына жан-жақты
жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің басты міндеті.
Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл адамдар
қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде
болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндігі береді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Бүгінгі бастауыш мектепте, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым.
Сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес жаттығулар орындау, есептер шығарумен
айналысады. Мұндай жаттығулар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Бастауыш сынып оқушыларының кез келгені шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық
қажет. Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән
берілуде. Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен
дағды біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама
күрделі; ой ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу. Баланың әлеуеттік және шығармашылық
қабілеттерін ашу мектептің маңызды жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі
таңца болашақ жастарға, жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогерсс деңгейі
сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін,
ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру
әділетті қоғамның міндеті болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-
жақты білімді жоғары мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке
адам қажет. Ондай адамды балбақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары
дайындайды. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен басталады.
Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі соңғы кезде
қолға алынды деуге болады. Жаңа пәндердің пайда болуы, оқу мазмұнына
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі -
үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз:
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз:
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы:
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік дер
есептелінбеуі:
Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
дарындылықты байқай алу, қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген
мақсатқа жетудің жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын
боламыз.
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Шығармашылық процестің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалы
қасиеттер қалыптасып жатады. Мысалы: алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну,
қайшылықтарға деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздік
кезеңіндегі "бас қатырулар" табандылық, танымдық белсенділік. Біздің
ойымызша бастауыш сыныпта маңызды рөл атқарады. Бүгінгі бастауыш сынып
оқушыларының кез келгені шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере
алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық қажет.. Оларда
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі,
керісінше, уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас
алғанда, әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен
кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін
құрайды.
I тарау. Дарындылықтың ғылыми теориялық аспектілер.
1. Дарынды шәкірттер ұлт мерейі. ( Қазақстан мектебі, 2008 ж. №10, 35-
36 б.)
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдына бүкіл адамзаттың
құндылықтар, ұлттық рухани мұралар, адамгершілік пен ізгілік, елжандылық
тұғырнамасында қалыптасқан пәні және жаны сұлу, өзіне өзі сенімді, ғылыми –
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қассиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Міне осы мақсатқа лайықтап мектеп қызметін ұйымдастыру барысында біз
ең алдымен мектеп түлегінің үлгісін жасадық. Сонымен қатар сол нәтижеге
жеткізетін дарынды тұлға тәрбиелеудың жүйесі құрастыру қажет.
Әрбір оқушының еркін дамып, оның ішкі даралық және дарындылық
мүмкіндіктерінің ашылуын және педагогтердің шығармашылықпен нәтижелі жұмыс
істеуін қамтамасыз ету үшін мектепті басқару жүйесінің демократиялық пен
ізгілік негізінде құрылуының маңызы зор.
Білім беру үрдісінде.
- Жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып оқыту үрдісін
демократияландыру және ізгілендіру, субъект қатынасын қалыптастыру,
сабақтағы оқушының, шығармашылық рөлін арттырып еркіндігін қамтамасыз
ету, сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық
қабілеттерін, бейімділіктерін ашу және дамыту.
- Курстар енгізу, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту әдістерін басым
қолдану.
- Педагогикалық – психологиялық диагностика және үздіксіз мониторинг
жүргізе отырып оқушылардың ғылым және өнер салаларды бойынша
қабілеттерін анықтау, жеке-дара жұмыс жүргізу арқылы оқушыларға
қосымша, ерте кәсіптік бағдар және тереңдетілген білім беруді, жүзеге
асыру.
- Оқушыларды білім олимпиадаларына, кіші ғылым академиясының және
Дарын орталығынық конференцияларына дайындау.
ХХ ғасырдың екінші жартысында барлық өркениетті мемлекеттерде
әлеуметтік – экономикалық политехникалық мәдени ағымдардан жеке тұлға
өзгеріп дарынды балаларды оқыту, дамыту жұмыстары жаңа мазмұнға ие болды.
Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік білім
дамыту бағдарламасында Бастауыш мектеп бағдарламасы оқушының жеке
тұлғалық ерекшелігін дамытуға, оның дара қабілеттігін ашуға бағытталған
делінген.
Талабы таудай қабілет – қарымы мол, ізденімпаз жастар көбейіп, адамзат
игілігіне үлес қосып жатса Олар ұлтымыз үшін мақтаныш, еліміз үшін
абырой. Ендеше талантты да қабілетті, ерекше дарынды жасқа айырықша назар
аудару қажет-ақ.
Ел басының Қазақстан халқының 2008 ж. 1-наурызындағы жолдауында нақты
айтылғандай Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекге қабілеттігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі.
Жолдауда межеленген таяу уақытта Қазақстанды бәсекеге қабілетті әрі
дамыған мемлекеттер қауымдастығында алғашқы елу елдің біріне айналдыру
міндетін шешуге білім саласына, оның ішінде білімді, білікті мамандар
даярлау негізгі рөл атқаратындығы дүние жүзілік дамыған елдер
тәжірибесінен дәлелденіп отыр.
Дарынды бала – бұл болашақта жаңа технология шығарушы, әділ саясаткер,
рухы биік адам, бұл – ұлттық құндылық.
Қазақстандағы талантты жастарды қолдау мақсатында мемлекеттік
бағдарлама негізінде 1998 ж. 24- наурызында жаңа үйым – республикалық
ғылыми – тәжірибелік Дарын орталығы ашылды.
Қазақ халқында Бұлақ көрсең – көзін аш деген ұлағатты сөздің мән –
мағанасы осында жатыр. Бұл мәселе жөнінен талантты жастарды қолдау және
дамыту мақсатында құрылған Дарын республикалық ғылыми-тәжірибілік
орталығы айтарлықтай жұмыстар жүргізуде Сингапур, Қытай, Малазия т.б. елдер
өз жастарын АҚШ пен ұлыбританияның.Ең озық университінде оқытып, білікті
мамандар даярлау арқылы өз елдерінде аса жоғары қарқынмен дамытуға қол
жеткізеді.
Міне Осы елдер тәжірибесінен үйреніп, Қазақстан жастарынан осы
заманғы білімді меңерген білікті мамандар даярлау – Елбасы Жолдауындағы
стратегиялық басым бағыттардың бірі.
Алға қойған мақсаттарды орындау үшін еліміздегі жастардың
шығармашылық деңгейін жан-жақты өсіруге ден қою қажеттілігі туындайды.
Балалардың жеке қабілеттелігін, білімділігін анықтау және оны дамыту, соның
негізінде олардың болашағына бағыт беру .
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесен зерттеуге қатысты балалар
мәселесен зерттеуге қатысты философиялық, психологиялық, әдістемелік
әдебиеттер жинақталған.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі – Орта Азия мен Қазақстан
ойшылдарын толғандырған мәселе.
Дарындылық теориясының негізі кешеге кеңес психологтерінің
еңбектерінде де көрініс тапқан. Л. Выготский, В. Крутецкий, Н. Лейтпис, В.
Тепловтардың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие
ретінде жүйелі көзқарас тууына негіз болады, адам қабілеттілігінің
құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Мазмұндық бөлімі – мемлекеттік стандарт пен жаңа бағдарламаларға
негізделген оқу үрдісі жаңа оқу технологиялары мен қажетті оқулықтарды
шығарудаға бірізділік, жүйелілік, тұрақтылық, ұзақ мерзімділік
заңдылықтарын сақтау, мұғалімнің педагогикалық жоғары деңгейі және кәсіби
білімін ұдайы жетілдіруі барысында жүзеге асады.
Құрылымдық бөліміне – психологиялық қызмет, дарындылықты анықтау,
олимпиада, ғылыми жоба жарысы, валеологиялық, орталық жұмыстары кіреді.
Оқушыларды іректеу кезінде психологиялық жұмыстар жүргізіп, олардың жоғары
парасаттылығына, ой-өрісіне, қабілеттеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Әлеуметтік бөлімде – микроэлеуметтік бағытта сынып жетекшісінің
жұмысы балаларды шығармашылыққа ынталандыру, дарындылықты дамыту
жұмыстарымен бірге балаға жеке тұлғалық өсу қартасын жүргізу болып
табылады. Ата-аналармен өзара іс – әрекет жүйесін құру, негізгі бағыттарды
дұрыс анықтау, әдіс – тәсілдердең тиімді формаларын құрастыру жұмыстары
жүргізіледі.
Іс – әрекеттік бөлімде – үйірмелерден, спорттық секцияларға,
шығармашылық шаралар жүргізіледі. Денсаулықты жақсарту ағзаны шынықтыру,
кеңес беру, денсаулық. Сақтаушы жұмыс сауықтыру бөлімінде жүрізіледі.
Басқару бөлімінде мұғалімдерден құрылған шығармашылық топ әрбір
оқушыны шығармашылыққа баулуға, оның дара қабілеттерін ашып дамытуға көп
көңіл бөледі. Ең негізгі бөлімдердің бірі – нәтижені бағалау бөлімі білім
санасы мен нәтижесінен мониторинг құру арқылы әрдайым қорытынды шығарып
отырады. Сонымен бұл модель дарыңды балалармен жүргізілетін жұмыстың жүйелі
бөлігінен тұрады.
Дарынды балалармен жұмыс мазмұндық құрылымдық
сауықтыру бөлімі нәтижені бағалау іс – әрекет бөлімі
басқару бөлімі әлеуметтік бөлімі.
Дарынды баланы анықтау, оқыту, тәрбиелеу дамыту – қазіргі уақытта
білім береу жүйесіндегі қолға алынып отырған өзекті мәселе.
Болашақ білікті маман дарынды оқушылармен жұмыс істегенде өзінің
мынадай қасиеттермен ерекшеленеді.
1. Дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөледі және сол
бағытта талмай жұмыс жасай алады.
2. Олар дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген бағдарлармалар жасай алады
және олардың өздігімен жұмыс жасауына, шығармашылық ізденестеріне
қажетті кеңес береді.
3. Оқушыға дұрыс бағыт – бағдар беру арқылы оның ғылыми зерттеу жұмысымен
айналысуына көмек көрсету керек.
4. Педагогикалық үрдісті диагностикалауы жұмыс жүргізе алады және оларды
бір-бірімен байланыстыра алады.
5. Дарындылықты анықтауға әртүрлі психодиагностикалық әдістемелерді және
оқытудың әртүрлі жаңа технологияларын тиімді пайдалана біледі.
Оқыту мен дамыту өз алдына жеке тұлғаның дамуына әсер етеді. Ж. Пиаже, З.
Фрейд, Д. Дьюид Бала даму барысында оқиды, яғни бұнда бала психикасының
дамуына сүйенеміз дегенді айтады.
ХХ ғасырда А. Выготский, А. Леонтьев, С. Рубенштейн Д. Эльконин Бала оқу
арқылы дамиды дегенді алға тартты.
Дарындылықты айқындау, олардың дамуына қолайлы жағдай жасау, мектеп,
отбасы мұғалімнің рөлін анықтау үшін бағдарлама қажет. Бағдарламаның
мақсаты – баланың жеке бас ерекшеліктерінің дамуына жол ашу қабілетіне
қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру оның дамуына ерекше жағдай туғызу.
Жалпы барлық танып үрдістері бірігіп интелектуалды жүйе құрайды. Оқушының
интеллектуалды жүйесін дамытуда зерттеушілік белсенділігін арқылы оқушы
өзін-өзі дамытып, танып білуге жол ашады. Оқушынық жеке бас дамуын, зерттеу
үрдісі екі бағытта жүргізіледі.
1. Оқушымен кезеңдік жұмыс мұғалімдер сынып жетекшісінің қатысуымен,
мектеп психологі көмегімен кем дегенде 1-2 рет өткізіледі.
2. Оқушының іс-әрекетін, мінез құлқын барлық мұғалімдер және оқушының өзі
белгілі бір мақсатқа үнемі бағыттап бақылап отыруы керек.
Оқу тәрбие үрдісінде оқушы 2 жақтылы сипатқа ие болуы қажет. Тәрбиенің
әрі объектісі, әрі субьектісі болуы тиіс.Шартты тарихи саналықта тұлғаны
қалыптастыру үшін психологиялық таным үрдісіндегі 4 бөлікті үнемі бірдей
іске асыру қажет. Олар: сана-сезім, сенім, мінез-құлық дағды.
Бағдарлама міндеттері:
➢ Оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту.
➢ Оқушылардың арнаулы шығармашылық қабілетін айқындау дамыту.
➢ Терең жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білім бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру
➢ Өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің
дағдыларын оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі
қажеттімгін қалыптастыру
➢ Жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін,
қарымқатынасын қалыптастыру
➢ Жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру
Бұдан тәрбие басы, оның тамаша мектебі отбасы екендігін көруге болады
отбасының үлгісіне ұстаздар қауымының ата-аналармен тығыз бірлескен
жұмысы талант көзін ашуға ең басты тетік болып табылады. Балалардың
дарындылығын ашуға атсалысқан ата-аналар мен мұғалімдер сынып жетекші,
мектеп әкімшілігі жыл қорытындысы бойынша марапатталып насихатталып
отырады. Жалпы адамзаттық қоғамның дамуы үшін қазіргі кездегі ең үлкен
фактор – ол білімді азаматтарды көбейту жақсы, нәтижелі білімге жету үшін
балаға ең алдымен тәрбие берілуі керек.
2. Дарындылық дамытудың теориялық негіздері.
(Қазақстан мектебі, 2009ж.,№ 6, 71-76 б.)
Қазіргі кезде дарынды балалар мәселесін зерттеуге қатысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде
маңызды ой-пікерлер жинақталған.
Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатады. Адамның
психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік
туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу
дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің
еңбектерінде көрініс тапқан.
Ертеде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге,
ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан жекелеген адамдардың табиғи
ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті
құдайдың жаратқаны деп есептеген.
Платоннық пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен
емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен. Платонның еңбектерінде,
поэт творит не от искусства и знания, а божественного предопределения и
одержимости деп жазды. Бұл пікірді Демокрит те қолдаған.
Дарындылық жайында айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне
қарамастан бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше
түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар.
1) Барлық бала дарынды болып табылады.
2) Дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе туралы психологтер
мынадай тұжырым жасайды: әлеуетті дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен
айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.
Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әртүрлі түрінде көрсете
алады. Сонымен қатар іс. Әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әртүрлі
аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар,
баланың психологиялық мүмкіндігі оның дамуының әртүрлі кезендерінде өте
күшті болып келеді және де ол баланың қандай ортада өсетіндігіне байланысты
болады.
Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-әрекетке қабілеттілік
байқатады (сурет салады, билейді, өлең айтады, музыкалық құралда ойнайды).
Бірақ бұл қабілеттелікті қалыптастырып, жүйелі дамытып отырмаса, ол
қасиет жас өскен сайын бірте-бірте жойыла бастайды жас жеткіншектің
болашақ кәсіби өміріне бағыт бағдар бере алмайды.
Қабілеттілік-адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшақдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар
әркімнің қолынан жаңаны дәлелдеген психикалық қасиеттінің ерекшелігі.
Дарындылық ұғымының мәтін түсінуде маңызды болып табылатын қабілет
түсінісінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық.
1. Қабілет-бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды.
2. Қабілет – барлық тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана
дарыған қандай да не бірнеше іс – әрекетті табысты орындауға жарайтын
өзара ептілік.
3. Қабілет – нақты адамға топталған білім ептілік және дағдылардан оқшау
қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Дарындылықтың анықтамасын оқушыларға қатысты қолданған кезде біз әр
балаға байланысты әлеует мүмкіндіктердің дамуының белгілі бір деңгейі
жөнінде айтылатын, жеке тұлғанық әлеуетін қарастырамыз. Дарындылық
әлеуеттің негізгі сипаты деп іс- әрекет үрдісі кезеңінде пайда болатын
және дамитын мүмкіндіктерді айтамыз. Барлық арнайы қабілеттер іс-тәжірибе
барысындағы нақты шарттардың әсерінен дамиды.
Дарынды балалардың есте сақтау қабілеті, зейіні күшті болып келеді
оқыту үрдісінде ерікті және еріксіз есте сақтау әдістері оқу материалының
екі түріне: сөз жүзіндегі және көрнекі түріндегі дұрыс қалыптасқан.
Психологтер дарындылықтың белгілерін екі аспектіге бөліп қарауды
ұсынады: инструменталды және мативациялы: Біріншісі, қызметтің тәсілін
білдіреді, екіншісі, бала шындықтың және өзінің іс – әрекеттің түрлі
қырына қандай көзқараспен қарайды, оларға деген қарым қатынастың қандай
екенін білдіреді.
Американдық ғылымдар дарынды бала мәселесі жөніндегі тәжірибелік
бақылауларға сүйене отырып өзара байланысты 3 белгіге ерекше көңіл
аударады: танымның жоғары деңгейде дамуы, психалық даму, физикалық
мәліметтер.
Дарынды бала жайында жоғарыда айтылған сипаттамыларды байланыстыра
ерекше болып келетін белгілерін қарастырайық. Дарындылықтың сыртқы
көріністері әртүрлі интеллектуалдық және, жеке тұлғалық
қабілеттіліктерінде түрліше көрінеді.
Мұғалім баланың теориялық пайымдауларының алғашқы көріністеріне дөп
басып, ал одан кейін жетілдіруге тиіс оған айналасындағы көптеген
заттардың болу себептері мен шарттарын тиісті дәрежеде түсіндірулері
керек. Осы арқылы нақты бейнелі ойлау мен бірге бастауыш мектеп
оқушыларында біртіндеп дерексіз заттар мен құбылыстардың себептері мен
негіздерін іздейтін, оларды түсіндіруді талап ететін ойлаудың екі
қарапайым әдістері қалыптаса бастайды.
Мектептегі оқу үрдісі және интеллектуалдық қабілетін, білімдер
дағдыны қалыптастыру білімнің күрделі жүйесін ұғындыру үшін емес, сонымен
бірге таным үрдістірін дамыту үшін қажет.
Оқу материалын меңгеру үшін әрбір өтпелі кезеңде таным үрдістері
жүйесін дұрыс дамыта білу қажет. Бұл-жаңаға зейін аудару түсіну әрі оқу
материалық есте сақтау. Психология ғылымында және педагогикалық
тәжірибеде қалыптасып кеткен таным үрдістерін бөліп қарау мұғалімнің
баланы оқытуда барлық интеллектуалдық жүйесін дамыту жұмысын қиындатады.
Ал негізінде әрбір таным үрдістері бір-бірімен байланысты. Оқу үрдісінде
жеке таным үрдісі ғана емес, жалпы интеллектуалдық жүйені дамыту қажет.
Дарынды балаларға берілетін білімнің теориялық жақтары, құбылыстарды
түсіндіру, байланыстарды анықтан, едәуір тереңдетілген және кеңейтілген
түрде берілуі тиіс. Абстрактілі теориялық материалдарды және істі меңгере
алатындай етіп, әрбір баланың ақыл-ойын пайдаланатындай жанжақты дамуы
үшін белсенді оқуды ұйымдастырған жөн. Бұл өз кезенде бастауыш мектеп
оқушыларының логикалық пайымдауларының, дерексіз ойлауының қарапайым,
бірақ маңызды тәсілдерін игеруге тәрбиелейді.
Оқу материалын жақсы меңгеру және шығармашылық қабілет-дарындылықтың
айқын белгілері. Сұрақ қоя білу, тапқырлық, кітаппен жұмыс, құбылысты
бақылау, талдау, болжам құраға талпыну сияқты біліктері қалыптасады,
пікірін ерекше етіп айту ерекшеліктері шығармашылықпен тығыз байланыста
болады.
Дарынды балалардың біліктер жүйесі (1кесте)
1 Кітаппен, оқулықпен а) кітапен, оқулықпен жұмыс істеу
жұмыс жасау білігі ә) бағдарлай білу
2 Құбылысты бақылау білігі а) құбылыстарды бақылау нысанын
таңдау
ә) бақыландып отырған құбылысты дәл
сипаттау
3 Құбылысты талдау білігі а) құбылыстарды, заттарды салыстыру,
беттестіру
4 Болжан құрубілігі а) болжам құруға талпыну
ә) мәліметтерді тексеру және таңдау
5 Оқу тәрбиелік шараларды а) есеп, шығрма, өтірік өлең т.б.
құру біліктері түріндей жазу
материалды жалпылау білігі ә) материалды талдау, тұжырым жасау
б) оқу тәрб. Шараларды құру
в) шараға қатысу
Табандылық – бұл адамның ұдайы, шалт әрекеттерін төмендетпей,
көрінген қиыншылықтарға төзе білуі. Өз табандылығынан адам қоршаған
жағдайлар ішінен қажеттін табуға шебер.
Табандылық әр түрлі деңгейде көрініс береді. М: дарынды бала өз
шешімін қорғай алмай алғашқы кедергіден ақ сескеніп, оны жеңудің амалына
көзін жеткізе алмай, жалғастырайын десе, ерік күші жетпей, істен бас
тартатыны болады. Бұл жағдайда балада қара басының тәндік мүддесі басымдау
болып, ақыл-ой мен сыртқы жағдай талаптары сыртта қалады. Бұлақ көрсең,
көзін аш деген ұлағат сөзге сүйеніп, бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың
қабілет дарынын ашу - мұғалім міндет.
Оның үстіне бала бойындағы ерекшелікті қабілетті мұғалім танып соған
бағыттап білім мен тәрбие берсе, баланың болашағының іргетасы дұрыс
қаланады.
Дарынды балалардың табиғатын танудың психо-әлеуметтік аспектілерін
ғылыми былайша сипаттау қалыптасқан: күшті дамыған шыншылдық сезімі болады,
ой-арманы, қиялы күшті әрі кең өрісті болады.
Сонымен, дарынды бала ойлау дербестігіне ие, ол жаңа мәселелер мен
проблеммаларды қоя біліп, оларды тың әдістермен шеше біледі. Ал бұл қабілет
өз кезегінде ойлаудың белсенділігімен кезіккен міндеттер мен мәселелерді өз
бетінше шешуге ұмтылыс жасайды.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған байланысты
болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығады,
түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой
әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Сондықтан мектеп оқушыларының дарындылығын дамыту жұмыстарын жүйелі
ұйымдастыру басты мақсат, ғылыми проблема болып табылады.
Дарындылықты дамыту мәселесі бойынша жасалған теориялық талдаулар
негізінде мынадай тұжырымға келдік.
1. ХХI ғасырдың әлеуметтік – экономикалық көзқарасы-шығармашылық тұлғану
қалыптастыру мәселелерін қоғамдық басымдылыққа айналдыру. Шығармашылық
тұрғыда ойланатың, интеллектуалдық сипатта әрекет ететін жас
адамдардың тәрбиеленуі, оқуы және ой-өрісінің дамуы мемлекеттік сипат
және әлеуметтік мән-мазмұнға ие болуда.
2. Шығырмашыл дарынды тұлғаны дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру оқушының
тұлғалық белсенді позициясына бағыттауға мүмкіндік беретін оқу
еңбегінің шығармашыл, вариативті құрылымен талап етеді.
3. Дарындылықтың мазмұнды интерпретациясы диагностиканың психологиялық –
педагогикалық көптеген тұжырымдамаларының, оқушы әлеуетініз танымдық –
шығармашылық дамуының біліп тұғыры болып табылады.
4. Шығармашылық дарындылық ақыл-ой және мотивациялық факторлар
ықпалдастығында осы құбылыстың түсінігін тұтастай ашып көрсететін жаңа
бағдар ретінде қарастырылады. Дарынды тұлғаның сапалық сипаты өзіндік
жауапкершілікке, тұғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізетін, шығармашыл іс-
әрекетке қабілеттілік, танымдық интеллектуалдық қызығушылығының
кеңділігімен және барлық жаңалыққа ашықтықпен анықталады.
5. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, мектеп тәжірибесін зерделеу
– дарындылықты дамытуда шығармашыл ойлаудың дамуына септігін тигізітін
функционалдық мүмкіндіктері, өзекті мәселелерді жүйелі шешуге бастауыш
сыныптаға танымдық іс-әрекет үрдісінде шығармашыл тұлға ретінде
қалыптасуының факторы болып табылады.
6. Танымдың іс-әрекет үрдісінде оқушыны көркем бейнелер әлеміне тарту
оқушылардың дарынды тұлғасын қалыптастырудың тиімді жолдарының бірі
болып табылады.
Сонымен қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың
шығармашылық дарындылығын тануға және болжам жасауға жаңа көзқарасты талап
етуде. Дарынды балаларды тану – нақтылы бір баланың дамуын талдаумен
байланысты ұзақ үрдіс. Қайсыбір әдістің көмегімен зеректіліктің айқындалуы
мүмкін емес. Шығармашыл оқушылардың дарындылығын анықтау маңызды болып
табылады.
3. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамыту жағдайлары мен
мүмкүндіктері.
( Бастауыш мектеп, 2008 ж., № 2, 15-24 б.)
Дарындылықтың дамуын зерттеуде оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері
мен ақыл-ой дамуы жоғары денгейде анықталатын жалпы дарындылықтың және
нақты әрекет түрінде байқалатын арнайы дарындылықтың анықталуы өте маңызды.
Дарындылық қабілетін көрсете білген балалар одан әрі оны үнемі жарияламай
Н.С. Лейтес бағалағандай өспелі дарындылыққа және шартты түрде белгілі
бір іс-әрекетке бағыттай алады.
Шығармашылық дарындылықтың ең маңызды психологиялық анықтауышы ретінде-
ақыл-ой коэффициентінің негізінде сандық және сапалы өсудің жағары пайызы
(1-2%) қоса есентегендегі көрсеткіші белгіленеді (1Q). Сонымен қатар
шығармашыл дарынды балалар қатарына белгілі бір ісәрекеттер арқылы аса
жарқын жетістіктер көрсете білген бүлдіршіндерді де жатқызуға болады.
Көптеген психологтар анықтаған дарындылықтың ықтимал теориясы дарынды
балалардың санатын анықтауды кеңейтуге мүмкіндік береді. Осыған байланысты
дарынды балаларды оқыту жолында жетістіктерге жету үшін белгілі бір
мөлшерде жағдай жасалады. Оқытудың мақсатқа сай болуы бағдарлама бойынша 1-
2% вундеркинд - балаларды ғана емес, өз жасына сәйкес орташа деңгейден
жоғары даму деңгейіне көтеріле алатын балалардың 15-25% құрайтындығы
тәжірибелер арқылы дәлелденген. Шетелдік және отандық ақпарат көздеріне
сүйенсек, Е. Щебланава атап көрсеткендей, ұлттық оқыту жүйесі мұндай
балалардың қабілетін толық ашу үшін арнайы бағдарламалар мен олардың
психологиялық ерекшеліктерін ескертін оқыту тәсілдерінің аумағын кеңейту
шарт.
Дарындылықтың маңыздылығы мен прагматикалық-гуманистік бағдарға сай,
баланың жеке тұлғалық қасиетін жаңа деңгейге көтеретін ұлттық оқыту
шартының іс-әрекеті түрінде. Дарылдық тұжырымдамалары атты психологтер
дайындаған құжайта Дарынды бала-дегеніміз-айрықша жетістіктермен
ерекшеленетін және іс-әрекет барысында сондай жетістіктерге ұмтылатын
баланы айтамыз - делінген.
Дарынды балалармен жүргізілетін жұмыс жалпы білім беретін мектеп
бағдарламасынан ерекше жеке тулғалық қасиетін ашып көрсете алуын қамтамасыз
ететін бағдарламалар негізінде оқытылуы қажет. Сондықтан дарындылыққа
берілген шетел зерттеушілерінің анықтамаларында оларды оқытудың арнайы
бағдарламасының қажеттігі туралы мәліметтер берілген. Мысалы. Барбара Кларк
Дарынды балалар деп – қандай ортада болмасын кез келген істі жоғары
деңгейде атқара алатын күнделікті қарапайым мектеп бағдарламасынан өзгеше
оқыту бағдарламасын қажет ететін балаларды айтады. Бұл оқыту олардың
қабілеттерінің төмендеуі емес, керісінше, одан әрі дамуын осу ықтималдығын
қамтамасыз етеді - дейді.
Дарындылықты зерттеген Дж. Рензуллин, дарынды балалардың дамуы
негізінде ақыл-ойларының жұмыс жасау ерекшеліктері назар аударылмайтындығын
айтады оның пікірі бойынша, дарындылық адамға мінез – құлықтың үш негізгі
кластерінің өзара байланысы арқылы беріледі: орта деңгейдің жалпы
мүмкіндіктері жоғары деңгейдің тапсырмаға беріктілігі және үшінші
деңгейдің шығармашылық мүмкіндіктері Дж. Резуллин: Шығармашылық
дарындылық белгілері байқалатын балалар стандартты оқыту бағдарламасынан
тыс кеңейтілген деңгейде оқыту мүмкіндіктерін қажет етеді ? - деп
көрсетеді.
Соңғы онжылдықтағы зерттеушілер талант пен дарындылықтық өзінен өзі
пайда болып, жол табатындығы туралы пікірлердің қателіген көрсетті. Дарынды
балаларды оқытып, ерекше көңіл бөлмесек, оларды жоғалтып алу қаупі пайда
болады. Дарындылықты ашудың қажетті шарттары туралы А. Владимиров: Бізге
туғаннан берілген дарын өңделмеген алмазға ұқсайды. Жаңа ғана сібір
кенімен алынған мөлдір қатты тас тәріздес. Маржан тас деп – ерен еңбекті
қажет ежетін тегістелген алмазды айтамыз - деп жазды.
1-2% вундеркеиндтерді ғана есептер жасы бойынша іріктелеген балалардың
25% - жуығының тұлғалық дамуын қамтамасыз ете алатын шығармашылық
дарындылық қабілетін дамыту үшін білім мен ғылым саларында зерттеу
жаңалықтарын енгізу қажет деп есептейміз өйткені дарындылықтың сирек
кездесетін туындылар, көптеген шағармашылық еңбектері арқасында пайда
болған мүмкіндіктер мен қажеттіліктер болып саналады. Осы жағдайды Л.С.
Выготский былай деп тұжырымдайды: Жеке туындылардың өзімен бірге
әлеуметтік коэффициент болады. Бұл жағдайда ешқандай туынды жеке болмайды.
Оның құрамына азғантай болса да жасырын бірлік болады.
Демек талантты балаларды, арнайы оқыту немесе бағдарламалар
тиімділігін арттыру үшін дарынды балалар үшін жасалған бағдарламар нағыз
лаборатория және оқытудың алдын алу тәжірибесі болып табылады. Аталған
зерттеулер нәтижесін дәстүрлі оқыту процесінде қолдануға болады.
Дарындылар үшін көптеген арнайы бағдарламалар түйіні болып табылатын
еңбектерді қабылдау барлық оқушыларды дамыту мақсатында оқу үрдісіне
қосылуы маңызды - дейді Дж. Рензулли. Сонымен бүгінгі таңдағы дарынды
балаларға арналған бағдарлама – балалардың көпшілігі үшін жарқын болашақ
бағдары болып табылады деп есептейміз.
Бағдарлармалардың тиімділігі балалардың мүмкіндіктері мен талаптарына
сәйкес келумен тығыз байланыста. Егер мектептегі оқыту негізін құрайтын
танымдық іс- әрекет балалардың когнитивтік мінез – құлқына сай келмесе онда
баланың жоғары деңгейде дамуына қол жеткізу мүмкін емес. Шығармашыл дарынды
балалар өзгелерден белгілі бір ерекше қажеттіліктермен айқындалатын білсек,
онда бұл оларды оқытудың арнайы бағдарламалары керек екендігін білдереді.
Дарынды балалардық психологиялық ерекшеліктер немесе дарындылық
белгілері психологтар арасындағы пікірталастардың негізі болып табылады.
Талантты балалардың өмірінде және іс-әрекетінде байқалатын ерекшелік
белгілері де айқындалған. Мұндай белгілерді балалардың іс-әрекет
ерекшеліктерін бақылаған кезде бағалауға болады. Шығармашылық дарындылықтың
белгілері әртүрлі болатындығы қиындық туғызады және де олар әлеуметтін
ортамен тығыз байланысты.
Шығармашылық дарындылық белгілерінің тізімдерінің сараптамасы мінез –
құлық аспектілермен байланысты сипаттамалардың бар екендігіне көз
жеткізуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшелектері
мен бейімділігін және мінез – құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар.
Мысалы, әлемге әйгілі Б. Кларктың кітабында дәл осындай бес тізім бар. Олар
баланың ойлау, шығармашылық қабілеттерін және өнер саласындағы (ән, би,
драма, т.б.) қабілетін сипаттайды. Баланың шығармашылық дарындылығының
сараптамалары нәтижесінде мына сипаттамаларды атап айтуға болады:
• зерттеу кезіндегі білімге ерекше құштарлық танытатын жоғары
қажеттілік;
• ақыл-ойдың жоғары қажеттілігі;
• тек кешегі мен бүгінгі ғана емес, болашақ абстрактылы идеялар
мен теорияларға қызығушылық;
• белгілі бір – әрекетке кәсіпке аса қызығушылық таныту, бір іспен
шұғылдану;
• өз бетімен белгілі бір мақсатқа жетуге табандылық көрсете білу;
• абстрактілі – логикалық ойлаудың жоғары деңгейін таныту;
• стандартты емес идеялар мен мәселені шешудің жаңа тәсілдерін
таба білу қабілеті;
• тапсармаларды өз бетімен ойлай және шеше білуге ұмтылу. Л.
Нарықбаев, С.И. Қалиева пікірінше адам іс – әрекеттің әлеуметтік
маңызды сферасындағы жоғары жетістіктер оқушының дарындылығына
байланысты болып табылады.
М. Воллах, К. Коган ұсынып отырған ішкі талаптарға бейімделу
ерекшеліктермен айқындалатын креативтілік пен ақыл - ойдық әр-түрлі
деңгейде дамуына байланысты төрт топқа бөлу классификациясы біз үшін
қызығушылық тудырады:
1) ақыл – ойдың жоғары жоғарғы деңгейімен жоғары креативтілікпен
ерекшеленетін балалар;
2) ақыл-ойдың жоғары деңгейі және креативтіліктің төмен деңгейін
байқататын балалар;
3) ақыл – ойдың төмен және креативтіліктің жоғары деңгейі байқалатын
балалар;
4) ақыл-ойдың төмен деңгейі және шығармашылық қабілеттіліктері
байқалатын балалар.
Дарынды балалардың мінез – құлық ерекшеліктерін қарастыра отырып біз
мұндай балалар арасындағы жекеленген айырмашылықтарға көңіл аударуымыз
қажет! Бұл айырмашылық балалардың қай бағытқа қызығушылығына, ақыл-ойының
даму қарқынына дарындылық қасиеттерінің дамуына байланысты. Дарынды
балалардың жекелеген айырмашылықтары олардың жас ерекшеліктеріне қарамайды.
Тәжірибе бойынша дарынды баланы көріп білмей, оның мүмкіндіктері мен
қабілеттіліктері жайында ешқандай нақты жұжырым жасауға болмайды.
Мектеп табалдырығын аттаған 6-7 ж. балалардан белгілі мен дағды
ерекшеліктерін күтуге болады. Мысалы, әріптерді білуі сөздерді буынға бөлу
және 20-ға дейін санай білу, жұмбақ пен ертегілерге деген қызығушылық т.б.
яғни дарындылық белгісі әр жастағы бала ерекшелігіне сай түрлі сипатта
берілуі мүмкін.
Басқа да білім саласында реформалар қайта қарау мен жаңа тапсырмалар
қоюдан басталатындығы белгілі, бұл бағыттар көбіне әлеуметтік сұраныстар
арқылы анықталады. Бұл мақсаттар дарынды балаларды оқыту үшін ғана емес,
сонымен қатар өзге балаларды да оқытуға пайдаланылады. Әлеуметтік сұраныс
бойынша ертеңгі күні қоғам алдындағы мәселелерді шешу ғылым мен
мәдениетіміздің, экономикалық жағдайымыздық дамуы, болашақ үмітіміздің
ақталуы ең алдымен осы шығармашыл дарынды балаларға жасалған қамқорлықпен
тығыз байланысты осы жерде оқытудың тағы бір өте маңызды мәселесі-баланың
жеке шығармашылық қабілеттерінің дамуы жайында айта кетуге болады.
Өмірдің өзі ақпараттардың технологиялық және іс-әрекет түрлері
көлемінің тез өсуімен байланысты, адамдардан қалыптысқан дағдылары бойынша
кез келген жағдайларға тез икемделуі, жаңа мәселелерді шешімін тез таба
білуді, ұшқыр ойлылықты талап етеді. Осы сапалық қасиеттердің барлығы әрбір
жеке тұлғаға қазіргі заманғы қоғамда өз орнын таба білу үшін қажет.
Шығармашылық қабілеттің дамуы әрбір балаға қажет екендігін, әр
тұлғаның қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, дарынды
балалардық тек өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, іс-әрекеттердің
жаңа тәсілдерін көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін атап өту қажет.
Сонымен бірге бұл жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Бұл
жөнінде К. Урбан былай деп тұжырымдаған: Қазіргі заман талабына сай
шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақытта
ішінде мол идея қорын алу емес, керісінше жеке тұлғаның толық дамуын
қамтамасыз ететін іс.
Дарынды балаларды оқыту бағдарламасы олардың мүмкіндіктері мен
талаптарына және деңгейдегі оқушыларды оқыту мақсатына сәйкес келуі тиіс
сондықтан, ең бірінші оқыту мазмұнының басты деген талаптарына тоқталсақ:
✓ оқу пәндерінің сандық және сапалық ерекшеліктері
✓ оқыту мазмұны әрбір оқу пәннің мазмұны шығармашылық жұмыстарға
бөлінуі;
✓ тақырыптық тараулар мол мазмұнды және зерттеушілік сипатта болып
келуі;
✓ әр тарау көлемі мәліметтер қорына байланысты түрлі мөлшерде берілуі.
Бұл тәсіл оқытудың негізгі бағыттарына яғни білім білік, дағдыны
шығармашылық тұрғыда меңгерулеріне жақсы әсер етеді. Мұндай әдіс оқытудың
жаңа бағыттарын шешуге, яғни балалардың қабілеттін жүйелі ой санасының
шығармашылық ойлауын ашып, одан әрі дамытуға мүмкіндіктер беретіндей
болуымен маңызды.
Бағдарлама бөлімдері арасында және пәндер арасында өзара мазмұнды
қарымқатынас болмауы оқушының жүйелі ойлауы мен шығармашылық қабілеттерінің
дамуына кері әсер етеді. Нәтижесінде баланың дүниеге деген тұтас, жалпы
көзқарасын қалыптастыруда қиындықтар туады. Мұндай балалардың абстрактылы
идеялар мен теорияға қызығушылығы мектеп бағдарламасын тыс қалуы баланың
сабақтан жалығуына ықпалын тигізеді.
Оқытудың мазмұнын құрудың дәстүрлі сипаты нақтылықтық жоғары деңгейіне
деген дарынды балалардың білімпаздығын шығармашылық қажетттілігін
қанағаттандырмайды. Дарынды балалардың даралық ерекшеліктерін, жан-жақты
қызығушылығын мінезқұлқының айырмашылықтарын есепке алу қажет. Мысалы
ретінде, бастауыш мектеп бағдарламасындаға тақырыптарды алып қарасақ:
Аңдар және үй жануарлары, өсімдіктердің алуан түрлілісі т.б. Бұл
тақырыптарға жабайы аңдарды, өсімдіктерді, ғарышты оқып үйренгісі келетін
оқушылардың басым көршілігі қызығушылық танытады. Балалардың бірқатары (өз
қатарынан артығырақ білетін оқушылар) үшін бұл тақырыптар ешқандай
қызығушылық танатпайды. Олар бағдарламадан тыс тақырыптарды оқумен
айналысуды қалайды.
Бұл мәселерді шешудің ең негізгі амалы мазмұн көлемін кеңейту, пәндер
бойынша оқыту мазмұнын ұйымдастырудың тәсілі ретінде тақырыптық
тараулардың орнына күрделірек мазмұнды тақырыптарға ауысу. Мысалы
Өсімдіктер мен жануарлар тақырыптардың орнына өсімдіктер мен жануарлар
әлемінің жоғалуы т.б, алмастыруға болады осындай қысқа мазмұнды
тақырыптардың ауыстырылуы дарынды балалардың ауқымды мәселелерге,
абстрактілі идеялар мен теорияларға деген қызығушылығын тудырады. Осы
жағдай ғана динозаврлар т.б. жануарлар, өсімдіктер туралы кеңірек мағлұмат
алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге балаларға қоршаған ортаны сақтап
қалуға әсер ететін климаттық өзгерістерді оқып негізінде бала өзінің
қызығатын тақырыбын таба алады.
Осы тісілмен біз шығармашылық дарындылықты дамыту үшін оқыту мазмұнын
ұйымдастырудың 4 негізгі принципін айтуға болады.
1. Тақырыптық тараулар бойынша мазмұндық сипатының толықтығы.
2. Ғалымдық көз таралған тақырыптар мен мәселелерді оқыту.
3. Дарынды балалардың білімге құштарлығын оятатын мазмұнды тақырыптарды
оқытуға шығармашылық қабілеттерін арттыруға, дуниенің дамуына
байланысты тапсырмаларға деген пәнаралық көзқарасты қалыптастыру.
4. Мазмұндық өзара ішкі байланысты қалыпқа келтіру мәселелері мен
тақырыптарының бірігуі.
Аталған төрт принцип те бір-бірімен тығыз байланысты, біреуінің жүзеге
асуы басқасына әсер етеді. Пәнаралық қөзқаратың іске асуы пәндер арасында
тақырыптардың бірігуін қамтамасыз етеді. Дарынды балалар қажеттіліктерінің
ақыл-ой жүктемесінде бесінші принцип пайда болады, бұл-оқыту мазмұнының
нақтылық принципі. Балаланың жеке шығармашылық қабілетінің даму
мәселелеріне, дарынды балалардың жоғары шығармашылық мүмкіндігіне, олардың
өзіндік жауапкершілікке ұмтылуына арнайы көңіл бөлу керек. Оқыту мазмұнын,
оқушы мүмкіндігі мен қызығушылығына сай өзгерту шығармашылық қабілет үшін
құнарлы орта болып табылады.
4. Дараныды баланы тану және анықтау
(Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар, 2007 ж., № 1, 45-48 б.)
Педология ХIХ ғасырдың аяқ шенінде Батыста пайда болды. Бұл ілім
психология мен педагогиканың бірлескен ағымы. Ол адам ойын дамытып, сабақты
ойын түрінде өткізуге негізделген.
Бұл ілім 4 принципке сүйенеді.
❖ Ұқсас ғылымдардың бірлестігін табуға үйрету.
❖ Балаға генетикалық, психологиялық турғыдан қарау.
❖ Баланың өсу методологиясын зерттеу. (Табиғи дамуы жақсы баланың
ненің әсерінен бұзылуға берілгенін білу).
❖ Баланың ой-өрісін дамыта отырып, психологиясына жаңа даму беру.
Бүгінгі күні дарынды бала тақырыбында бұл мәселенің көтерілу себебі бар.
В.М. Бехтеров: Тұлға дегеніміз психикалық индивид, - деді. Тұлға
негеніміз психикалық индивид, - деді. Яғни балаға психологиялық тұрғыдан
қарау керектігін айтады. Себебі дарынды балаға шектен тыс қамкорлық баланың
тұлғалық дамуына кері әсерін тигізеді. Одан бала өзімен өзі түйықталып,
өзіне сенімділігі, өзімен өзі түйықталып, өзіне сенімділігі, өзімшілдігі
артып іске ұқыптылығы жойылады. Дарындылығын баптап дамытып отырмаса оның
жойылып кетуі әбден мүмкін.
Үнемі барлық адамның назарында болуға дағдыланған бала жүйелі
жетілмеген соң қатарластары қуып жетіп, басып озғанда психикасы бұзылуы
мүмкін. Дарынды бала бар салаға икемді келеді. Бірақ ол бір ғана саланың
таланты және ол ерекше болуға, үнемі алда болуға бейім. Баланы танымай әр
жаққа тартқылау баланың шын дарындылығы жойылып психикасының бұзылуына әсер
етеді.
Үнемі бір дарынды балаға барлық назарды аудару, тек соған көңіл бөлу,
соны мадақтау өзге балалардың психикасына стресс береді. Мінезі мен көңілі-
күйі өзгеріске ұшырайды. Сондықтан да сынып жетекшісі сыныбындағы баланың
бәріне жеке-жеке төмендегідей тест түрлерін жүргізіп, балаға анықтама
жасауы керек және пән мұғалімдерімен тығыз байланыста болуы керек.
1. Интеллектуалы.
2. Ой көркемдігі.
3. Ән, әуенге қабілеті.
4. Ғылыми жұмысқа белсенділігі.
5. Әдеби дарындылығы.
6. Әртістік қабілеті.
7. Техникалық қабілеті.
8. Спорттық қабілеті.
Жеке пән мұғалімдерімен, сынып жетекшісімен бірлесе жүргізген ізденіс
нәтижесінде дарынды бала анықталады. Сонан соң мектепте немесе кафедра жас
дарын оқушылардың ғылыми қоғамы құрылады. Онда дарынды баламен
жүргізілетін жұмыс кестелген.
Мұғалім дарынды балаларды жинап алған соң психологиялық таным тұрғысынан
топтайды. Жылдық жоспар немесе бірнеше жылдық жоспар жасайды. Оны
кезеңдерге бөледі.
I кезең. Теориялық түрде мұғалім тақырыптарын бөліп және зерттеу
мәселелерін анықтайды. Қажетті көркем әдебиеттерді тандап және талдайды,
эспериментті жүргізу кестесін жасайды.
II кезең. Дайындық кезеңі. Эксперимент қорытындыларын теориялық тұрғыдан
анықтап өткізу.
III кезең. Жинақтау. Оқушының білімін жетілдіруге жоғарғы оқу орындарымен
байланыста болу.
IV кезең. Нәтижеге жету.
Д а р ы н д ы б а л а.
Ақпарат құралдарымен жұмыс істей алуы, яғни іздене, зерттей және қажет
адамдармен кездесе алуы керек. Сонымен қатар көзқарас білдіру, пікір айта
алу, пән аралық байланыс жасай алу секілді қасиеттерге ие болуы керек.
II тарау. Бастауыш сыныпта дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі.
2.1. Дарынды балалармен жұмыс істеудегі оқу-тәрбие үрдісінің рөлі.
( Бастауыш мектеп, 2009ж., № 5., 48-50б.; Қазақстан мектебі, 2009ж., № 1,
13-14 б.; 2005ж., № 2, 54-56 б.; 2004ж., № 6, 34-36 б.)
Адами ойлау, іздемпаздық – табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл
қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің
белгілі бір бір түрін ойдағындай нәтижежелі етіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz