ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАР, ОЛАРМЕН НЕГІЗГІ ЖАСАЛЫНАТЫН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАР, ОЛАРМЕН НЕГІЗГІ ЖАСАЛЫНАТЫН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ТҮРІ.
Мамандық шифрі Оқу формасы
050103 Педагогика және психология Сырттай
ОРЫНДАҒАН
СТУДЕНТ Сулейменова Б.С. ___________________
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Бекетаева Г. Е. ____________________
АҒА ОҚЫТУШЫ
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАРАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАРЫНЫҢ БІРІ-ҚАБІЛЕТ
7
1. Қабілеттілік туралы түсінік
7
2. Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау
15
3. Дарындылық-тіршілік көзі
16
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
22
1. Бала бойындағы дарындылық қасиетін дамыту ұстаз парызы
22
2. Бастауыш сынып оқушыларының дарындылық қабілетін деңгейлік
тапсырмалар арқылы дамыту
29
3. Дарынды балаларды оқытудағы мұғалімнің атқаратын рөлі
33
3 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІ
38
3.1. Дарынды оқушының дамуындағы танымдық белсенділіктің
бағыттары, дәрежелері және белгілері мен компоненттері
38
3.2. Дарындық оқушының танымдық белсенділігін арттыру
51
3.3. Дарындылықтың қайнар көзі-мектеп
55
3.4 Зерттеу экспериментті.
Қорытынды
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
63
ҚОСЫМШАЛАР
67
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Балалардың дарындылығын, шығармашылық бағытта
дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы,
айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті
бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның
алдында үлкен талаптар қойылады. Мұның барлығы арнайы ізденісті қажет
ететін мәселелер қазіргі педагогика ғылымында осы мәселеге қатысты біраз
деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В,
Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа
принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру
мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық
жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше
оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы
тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардын бойындағы дарын-таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар
сонымен анықталады.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың жеке тұлғалық даму
деңгейін анықтауы да инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі
маманның тұлғасына, заман мен қоғамда қойып отырған талаптарға сәйкес
алдына жан-жақты жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің
басты міндеті. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл
адамдар қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай
деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік
береді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Бүгінгі мектептерде, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым. Тарих
сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес тапсырмалар орындаумен айналысады.
Мұндай тапсырмалар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Мектеп оқушыларының кез келген шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық
қажет. Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән
берілуде. Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен
дағды біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама
күрделі; ой ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу.
ееркше жағдай туғызу.
Зерттеу міндетті:
- оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту;
- терең және жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білімі бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру;
- өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің дағдыларына
оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі қажеттілігін
қалыптастыру;
- жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін, қарым-
қатынасын қалыптастыру;
- жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі: Дарындылық қабілеттің даму үрдісі. Баланың
әлеуметтік және шығармашылық қабілеттерін ашу мектептің маңызды
жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңда болашақ жастарға,
жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогресс деңгейі сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай
адамды балабақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары дайындайды. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз;
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз;
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы;
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік деп
есептелінбеуі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың дарынды қасиеттерін зерттеу, қалыптастыру
әдістері. Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
дарындылықты байқай алу, қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген
мақсатқа жетудің жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын
боламыз.
Зерртеу әдісі:
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Ғылыми жаңалығы. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен
басталады. Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі
соңғы кезде қолға алынды деуге болады. Тарих пәндердің оқу мазмұнына,
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі -
үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады.
Зерттеу құрлымы: Дарынды баланың бойынан табылатын асыл қасиеттердің
өмірге құштарлықтың, биік ізгіліктің бәрінің кілті-мыңды жығатын білімде.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізу барысында үлкен нәтижеге жетуге болады.
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАРАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАРЫНЫҢ БІРІ-ҚАБІЛЕТ
1. Қабілеттілік туралы түсінік.
Қабілет деп әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады
немесе қабілет дегеніміз-мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны
нәтижелі етіп атқаруы.
Адамның қабілеттілігі оған ықпал етіп отыратын тәлім-тәрбиеге орай
әрбір адамда түрліше сипатта өтеді. Адамның қандай да болмасын белгілі бір
іс-әрекет түріне қабілетті болуы мынадай екі түрлі көрсеткіш арқылы
анықталады:
1. Іс-әрекетті тез өзгерту.
2. Іс-әрекетті орындау нәтижесінің сапасы.
Егер адам өзге адамдармен салыстырғанда, біріншіден, қолға алған істі
қалайда болмасын тез және табысты меңгеріп, сол әрекетке лайық дағдыны оңай-
игеретін болса, екіншіден, белгілі бір деңгейде жетістіктерге жетсе, оны
қабілетті адам дейді [6, 22-35 б.]. Сонда қабілеттіліктің сыры неде? Не
себепті әр адамның жетістіктерге жетуі бірдей жағдайда түрліше
көрсеткіштерге ие болып, іс-әрекет нәтижелері әр қилы болады?
Әрбір адамның іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық
таным процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының
жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тіріткендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік-
адамдағы жеке-дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы-көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу-баскетболшы-спортшыларға тән ерекшелік.
Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс-әрекетке
орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қабілеттілікке аса қажетті
қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу, оларды бір-
бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының жылдамдығы
неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға өзіндік әсері
мен пайдасы тиері даусыз [11, 22-15 б.].
Кез-келген адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл-адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы қабілетті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы
түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан, дағды
мен икемділіктен айқын көрінеді.
Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындауы үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл-адамдардың
даралық ерекшеліктері. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір адам тез
меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші адам іске
бірден төселіп кете алмай, сол іс-әрекетке лайық әдет-дағдыларын
қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы мүмкін. Бұл
жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда әлдеқайда
жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Адамның істеген ісі мен әрекетін бақылап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, сурет өнерінің
әліппесімен әлі танысып үлгірмегн баланы өнердің бұл түріне қабілетті не
қабілетсіз деу әрі ертерек. Тек ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде ғана
оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті-оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет [11, 22-15 б.].
Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет-адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе-қабілеттің дамуына негі болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік-нышан.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде-
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин,
А.С. Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын. (1923 ж.) [15, 19-20 б.].
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман еңбектерінде қарастырылады.
Психикалық қасиеттер-бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын
ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі мен
темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығуы жатады.
Біз балаға қабілетті деген мінездеме береміз. Қабілеттілік әр алуан.
Мектеп оқушыларға түрлі жұмыстар жүргізгенде де олардың кейбіреулерінің
ұйымдастырғышқыт, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті
секе алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл мысалддар әр адамның
әрекетінің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын
байқатады білікер іс-әректі орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы
көрінеді. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды
және оны нәтижелі етіп шығарады. Ал еікнші біреу өте баяу орындап, сапасыз
орындайды. Бұл мысалдар да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге
қарағанда әлдеқайда жоғары екені көрініп тұр.
Қандай да болсын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың
қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рхани қабілеттерінің
бірдейлігі деп түсінеміз [13, 2-15 б.].
Адамның өзгеше қасиеттері ана құрсағында пайда болады. Анатомиялық
нышан-баланың ата-анасына ұқсап тууы. Физиологиялық нышан-жүйке жүйесінің
кейбір анализаторларының ерекшеленуі. Анализатор ерекшелігін қабілеттің
көрінуіне себебін тигізеді. Егер адамның туысында нышан болып, ол
тәрбиеленсе, оның қабілеті дамымайды. Қолайырақ жағдай туса, қиыннан
қиыстырып мәселе шешуде ізденімпаздар болып шыға келеді.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар
Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу,
В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы — оқушыларды сөз өнеріне
баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті
арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды [30, 122 б.].
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады [4, 54 б.]. Осыдан бастап
қабілеттердің әрекетте дамитындығы жалпы теория қалыптасып, бұл екі теория
біртұтастықта қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.Ананьевтің
пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-әрекетте
ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет" деген анықтама береді [60, 123 б.]. Ақыл-ой
қабілетінің алғы шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды
жасайды.
Қабілеттілік пен іс-әрекеттің арасындағы дәстүрлі байланысты ескере
отырып, біз оны кеңірек контексте, яғни қабілеттіліктер мен тұлға
арасындағы және оның өмірлік іс-әрекетімен байланыстырып қарастырамыз.
Соның негізінде күрделі мәселелер қойылады: іс-әрекеттегі қабілеттіліктің
дамуы-тұлғаның міндетке толық кіру қабілеттілігі. Сонымен қатар қабілеттің
тұлғалық қалыптасу сызығы дерексіз түрде емес, адамның қоғамдағы орнымен
байланыстырып қарастырылады. Қабілеттіліктің дамуы тек қана практикалық
нәтиже беріп қана қоймайды, сонымен қатар тұлғалық, яғни сол процестен
қанағаттану эффектісіні береді, бұл өз кезінде қабілеттіліктің шарты
ретінде болады. Қабілеттілік бұл жерде іс-әрекетке деген тұлғалық ниеттенуі
ретінде қарастырылады.
Т.И.Артемьева қабілеттіліктерді қуатты және өзекті деп бөлу болжамын
дамытты. Қабілеттіліктер алға шығып кету ретінде түсе алады. Бұл жерде
тұлғаның іс-әрекетке деген қатынасының қайнар көзі қарастырылады [11, 59
б.].
Сондықтан біз қайтадан-енді басқа жағынан-мотивацияның бастапқы
деңгейін ажырату және оның да, бағалау сияқты, іс-әрекетті реттеудегі
тұлғалық әрекеттің дайын тәсілдерінің шарттарға сәйкеспеуін бағалау емес,
өз мүмкіндіктерін нақты талаптарға бағалау. С.Л.Рубинштейнің жетекшілігімен
жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, қабілеттілік өз мүмкіндігіннің
спецификалық жалпылануы болып табылады. Сондықтан іс-әрекет тұлғамен соңғы
бейне үшін сәйкес құрылымданады, ал қабілеттілікті іс-әрекеттің реттегіші
ретінде түсіну реттеудің таза технологиялық аспектісіне әкелмейді,
тұлғаның қандай іс-әрекетті негізгі ретінде таңдайтынын бейнелейді.
Сондықтан осылай қойылған қабілет мәселесі іс-әрекеттің жекедаралануы
мен жекедаралығы тұлғаның маңызды аспектісі ретінде қарастырылады.
С.Л.Рубинштейн қабілетті жалпы психикалық қабілеттерге жақындастыра келе,
біріншіден, кейбір қабілеттерден ерекшелеуге олмайды, өйткені бұл осы
қасиеттердің қабілеттің ерекше сапасына, даму болашағына жол бермейді.
Екіншіден, қабілеттілікті жекелеген адамдарға тән ерекше құрылымдар
ретінде, сонымен қоса олардың шығуын кездейсоқтық деп түсіндіруге болады
[55, 79 б.]
Көптеген зерттеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П.Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді [70, 56 б.].
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда әртүрлі.біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық істің
нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда
объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік-нақты
іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі
өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі
жағдайларда да себепші болады. Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер
туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы салалардағы өнер түрлерімен
шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне
қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім
тауып, қабыса алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның жетістікке жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында мынадай сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен, еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Осындай ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, бойындағы жетістік, кемістігін икемі мен күш-қуатын, мінезінің
ұнамды, ұнамсыз асапаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық-адамның белгілі бір іске
деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін ерекше
қырынан көрсетуі. Мұны мынадан айқынырақ түсінуге болады: қазақ даласында
өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен танылған Ақан сері,
Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың есімдері
осы кезге дейін ел есінде.
"Дарындылық" ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы
адамдардан (балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам
қасиетін жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып
жүрген авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың бәрі бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
"Тұлға" немесе "жеке бас" ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
"Тұлға" (латынша - persona) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш
актерлер сахнада беттеріне киіп жүрген масканы атаған. Бүгінгі күні ол
әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді [30, 15 б.].
Тұлға-ол арнайы адамдық құрылым, яғни адамның санасы, оның
қажеттііліктері сияқты, адам тұлғасы да жасалады, қоғамдық қатынастармен
құралады, оған индивид өзінің іс-әрекетімен кіреді [12, 86 б.]. Оның
индивид ретінде кейбір ерекшеліктер мүлде өзгереді, өзгертетін жағдай мұның
есебебі емес, ол оның тұлғасының қалыптасу нәтижесі.
Тұлға, индивид сияқты, субъектінің өмірлік қатынастарын қамтамасыз
ететін процестердің біртұтастылық нәтижесі. Бірақ біз тұлға деп атайтын
ерекше құрылымның күрделі айырмашылығы бар. Ол оны жүзеге асыратын
қатынастар табиғатымен анықталады: бұл тұлға өзінің заттық іс-әрекетімен
кіретін адам үшін арнайы қоғамдық қатынастар. Олардың түрлерінің көптігіне
қарамастан, олардың бәрі өзінің ішкі құрылымының жалпылығымен сипатталады
және олардың сапалы басқаруын болжайды, яғни сана қатысады, ал дамудың
кейбір кезеңдерінде субъетінің сана-сезімінің болуымен анықталады.
Тұлға сөзі тек адамға қатысты ғана және тек оның дамуының белгілі бір
кезеңінен бастап қана қолданылады. Біз жануар тұлғасы немесе нәресте
тұлғасы деп айтамыз. Бірақ ешкімге жануар және нәресте туралы олардың
индивид ретінде жеке-дара ерекшеліктері туралы айту қиынға түспейді.
Тұлға-қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның психикасында
болатын жаңа сапа,-деп жазады А.Н.Леонтьев. Ал Э.В.Ильенковтың айтуынша,
"тұлғалар қоршаған ортада да, өздеріне де өзгеріс енгізе алатын адамдар.
Тұлға-бұл адамның қоғамдық тарихи және онтогенетикалық дамуының
біршама кеш нәтижесі. Бқл туралы С.Рубинштейн де жазған.
Демек, мектеп сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең
алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Психологтар қабілеттердің
екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1) Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2) Шығармашылық, жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория-"Шығармашылық" ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу"
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Көрнекті психолог Л.С. Выготский
"шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең
зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар
қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бүл пікір
бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендікті;
- ақпаратты жүйке жүйесіне код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың
болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау
сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И.Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. Шығармашылық
педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық кабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик-Пашаевтың, В.С.
Шубинскийдің, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский,
В.С.Юркевич, И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс
түрлері, дарынды, таланты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие
процесін жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде мұғалімнің жеке шығармашылығын
қалыптастыру жолдарына талдау жасалады [48, 56 б.]. Көрнекті француз
математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н. Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы, Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына
арналған зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше
топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л.С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең деп санайды, керісінше, оқу мен даму екі бөлек
процесс деген көзқарастарды қатты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының
екі аймағы болатындығы жайлы теория ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы-баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Ғалым психологтар Л.В.Занков, А.А.Люблинская, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын, сипатын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалды. СЛ.Рубинштейн, Е.Н.Кабанова-Меллер
және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты екенін
дәлелдейді [52, 33 б.].
И.Я.Лернер "даму" деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының даму
белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және, керісінше, нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д.Н.Богоявленский және Н.А.Менчинская-оқи
алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.Д.Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады [11, 22-15 б.].
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В. Давыдов жинақтай, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой дамуының
көрсеткіші деп санайды.
Тұтас алғанда барлық авторлардың "даму" туралы ойлары оқыту барысында
баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
Дарынды адамдардың қабілеті әдетте ерте ашылатынын зерттеу жүмыстары
байқатып жүр. Дарынды балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте меңгереді. 5-
6 жаста ондай балалар өзінен екі есе үлкен балалардың білгенінен артық
білетін болады. Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін
кездері де кездеседі. Олардың көпшілігі өз бос уақыттарын өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинауға, немесе химиялық тәжірибе жасауға
сарп етеді. Мұндай дарынды адамдардың балалық шақтағы ерекшеліктері туралы
жазылған шығармалар есепсіз. Айталық, Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазып үлгерген.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет-дамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғылымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасуы тәжірибелік зерттеулер арқылы
анықтала абстады. Бір сөзбен айтқанда, адам қабілеттілігі мен оның түрлі
деңгейде дамып өрістеуінің негізгі факторы-еңбек.
2. Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау
Адами ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы.
Бұл қабідет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің
белгілі бір түрін ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке
қасиеті. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Біз дарынды деп-белгілі бір қабілетті көпшіліктің орташа қабілетінен
ерекшелінетінін айтып жүрміз. өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби
ұстаздық ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау-ежелден келе жатқан дәстүр
[21, 21 б.].
Көтеріңкі зеректілігімен және алып отырған білімдердің стихиялық
мінезіне қарағанда бұл қабілеттері ерті дамыған баларға тән. Осындай
балаларға ақылымен жұмыс істеуі қызықты жаттығу болып көрінеді.
Оқу ситуацияларында толық жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да типін-
бақылау әрекетін орындауды талап етеді. Бала өзінің оқу әрекеттерін және
олардың нәтижелерін берілген үлгілерімен салыстырып бұл нәтижелердің сапсын
орындалған оқу әрекетінің деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет.
Бақылаудың арқасында оқушы нашар тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-
әрекеттерінің кемшіліктері арасындағы байланысты сапалы түрде орнатады. Бұл
кемшіліктерді жою игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілетін
нормаларға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды
ұйымдастырудағы негізгі роль мұғалімге жүктеледі. Балалар біртіндеп өз
істерінің нәтижесін үлгімен салыстырады, мүмкін болатын алшақтардың
себептерін таба және оқу әрекеттерін өзгерте отырып, оларды жоя бастайды.
Бұл жағдайларда игеру процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы қалыптасады.
Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы ерекше маңызды: 1. шын
мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау негізінде
жасалатын бақылау, 2. ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген
нәтижелері негізінде болатын бақылау. Бақылаудың қажеттігін оның іске асу
тәсілдерін алғаш мұғалім көрсетеді. Мысалы, бірінші класс оқушысы қандай да
бір әріпті жазды, делік. Мұғалім оны алшақтап кеткенін көрсетеді. Осыған
ұқсас жұмыс басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі. Барлық жағдайларда
мұғалім балаларды нәтижелерді элементтерге бөлшектеу схемасын меңгертуге
және осы нәтижелерді үлгілермен де, әрекеттің шын мәнінде орындалу
ерекшеліктерімен да салыстыруды үйретуге тырысады. Мұғалімнің бақылаудың
формасын өзгертуге жағдай жасауы ерекше маңызды: балардың ақыл-ой
шеңберінде ғана орындалатын әрекеттердің мүмкін болатын нәтижелерін айқын
ұғынатындай іскерліктерін қалыптастыру керек. Бұл үшін ерекше оқу жұмысын
жүргізу дұрыс, оның процесінде қандай да бір әрекеттің заттармен,
схемалармен сырттай орындалуы немесе әрекеттің ауызша даустап айтылған
кездегі орындалуы оның тыныш айтылу жолымен орындалуымен, ал одан кейін
іштей айту түрінде алмасып отырады. Балардың әрекеттерді ойша орындау
формасының болуы бақылаудың да көзделген оқу әрекеттері негізінде ғана
жүргізілуіне алғы шарт жасайды. Бұл жағдайда оқушы мүмкін болатын нәтижелер
әрекеттер ерекшеліктерімен қалай байланысты екенін көреді және дұрыс
байланыстарды таңдап алады. Мұнда тапсырмалардың шын мәніде орындалу
қателіктері ең аз мөлшерде болады [13, 15 б.].
Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау, дарындылықты анықтау, дамыту
аса шеберлікті қажет етеді. Бақылауда асығыстық жасауға болмайды.
Зерттелетін объектіні айқын белгілеу үшін белгілі педагогикалық-
психологиялық әдістер қолданылады. Қай әдісті алсақ та бала табиғатын толық
ашатындай болсын. Баланың табиғатын ұқпаған кісі, оны қанша әуреленгенмен
еш нәтиже шығара алмайды. Яғни, мұғалім үшін бала жанын түсіну үлкен өнер.
Ол дәрігердің адам денесін, ұстаным ағаш және темірді білгеніндей өте
қажет.
Оқушыны алдымен қабілеті қарап сыныптан шартты түрде даралаймыз. Бұл
даралау да құпиялық сақталады. Ол оқушының зерттеу объектісінде тұрғанын
өзі және сыныптастары білмеу керек, яғни, бақылау табиғи түрде жүргізілуі
керек. Оның сыныпты тапсырмаларды орындауындағы белсенділігі, ұтқыр
жауаптары, жаңа сабақты жылдам меңгеруі, үй тапсырмасын орындауындағ
тиянақтылық, қайталау сұрақтарына мүдірмеуі есепке алынады. Зерттеу жүйелі
жүргізуді талап етеді.
Байқау әдісі. Бала ерекшеліктеріне, жалпы әрекетіне бақылау жүргізіледі.
Әдіс шарттары.
1. Байқау ұақ мерзімде жүргізіледі.
2. Мақсатқа жетуге айқын көрсеткіштер жинақталады.
3. Бақылау құралдарының жеткілікті болуы және оның дер кезінде қағазға
түсуі.
3. Дарындылық-тіршілік көзі
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы
Д.Хебб Генотивтік интеллект деген ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым
қуалайтын интеллект сыртқы орта мен қарм-қатынас орната отырып, Фенотифтік
интеллектіні құрайды. Д.Хеббтің ойынша, ген арқылы берілу мен сыртқы
ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда 8-тұқым қуалаушылық, 2-
сыртқы орта. Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама
берген. Дарындылық дегеніміз-адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы
дамуының жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық-сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі:
оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша дарындылық,
қабілеттік және талант бір ұғымды білдіреді деді [44, 53 б.]. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет жасады.
- нышандардың іс-әрекеттік негізінде қабілетілік қалыптасады;
- әдейленген дарындылық-сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде іс-
әрекет сәттілігі құрылады;
- жалпы дарындылық-қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
- іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктер.
Республикамызда ашылған көптеген колледждер мен лицейлер-негізінен
дарынды балалар үшін ашылған оқу орны. Мұндай оқушылар ел болашағына, оның
интеллектік қуатына баға жетпес резерві. Содықтан да жер-жерден бұларды
іздеп табы-аса мәнді мейірбанды, гуманистік іс-оларды мәпелеп, қамқорлыққа
алу-баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені таланттар қай кезде де,
қандай қоғамда да іздессе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Дарындылықты айқындау, олардың дамуына қолайлы жағдайлар жасау,
мектеп, жанұя, мұғалімнің ролін анықтау үшін бағдарлама қажет. Сол
бағдарламаның мақсаты-баланың жеке басы ерекшеліктерінің дамуына жол ашу
қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру, оның дамуына ееркше
жағдай туғызу.
Бағдарлама міндеттері:
- оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту;
- терең және жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білімі бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру;
- өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің дағдыларына
оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі қажеттілігін
қалыптастыру;
- жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін, қарым-
қатынасын қалыптастыру;
- жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістер дамудың негізгі басымдылығы ретінде
дарындылық мәселесін алдыңғы қатарға шығаруда. XXI ғасыр өркениеттің алға
басуымен сипатталады десек, ол сөз жоқ, адамның жаратушылық болмысымен
тікелей байланысты [1, 12 б.]. Әр адамның табиғатында негізі бар
дарындылық көздерін ашу жаңалыққа деген ұмтылысына дем беріп отыру жаңа
сападағы: ойы озық ақылы алғыр, жаңа жағдайларда іс-қимылды тез өзгерте
алатын адамдарды қалыптастырады. Дәл осындай дарынды адамдар-қоғамның
әлеуметтік сұранысы. Дарындылық-бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының
сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
дарындылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның
дарындылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа
жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға
қол жеткізеді.
Дарындылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
- білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
- объектінің жаңа қызметін көре білуде;
- таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
- мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі [14, 25 б.].
Дарындылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, теренде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл-үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп
шығады.
Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер,
адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық қыземттерінде көрінісі
береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шарап шалдығуды білмейді,
басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлық таныта алады.
Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі-2-3 жасар баланың бір іспен үбей шұғылдана
алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарынды бала өзін қызықтырған
іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта
оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік, дағдыларды
игеріп әрі жетілдіріп баруға тікелей тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші-тарихқа және бірелер-
қоғамдық жұмыстарға бас болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-
әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мұғалім дарындылығының көрсеткіштері
келесідей:
1. оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
2. оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
3. жұмыста шығармашыл болу;
4. балаларды өз еркіне көндіре алу;
5. балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
6. сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
7. сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
8. педагогикалық әдептілік;
9. оқу материалын тұрмыспен байланыстыра алу;
10. шәкірттерге қаратылған байқағыштық;
11. педагогикалық талапшаңдық [23, 54 б.].
Баланың дарындылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау
педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Сондықтан
шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты-бүгінгі күн талаптарынан
туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапаны қалыптастыру және
дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер іздестіру болып табылады. Баланы
мектептегі сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер
қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдары
ұсынылады, сабақтардың мүмкіндіктерін қарастырады.
Дамыта оқытудың да басты мақсаты-баланы оқыта отырып, оны шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту.
Бастауыш мектеп-оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүрегін,
ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім - үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға
белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті
түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты-
баланы оқыта отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани
күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Тарих сабағы кезіндегі
оқушылардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден - кез келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған
тәжірибесін меңгеруге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік
дағдыны қабылдайды. Екіншіден - кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер
орындау арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық
әрекетінің айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге
асыруға бағытталған жаңа әдіс тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген
әртүрлі мақсатты шешеді. Жаңа тәсілдермен оқытуда оқушы белсенді рөл
атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстанады. Әлемді тануға, белгісізді
анықтауға өзі жауап іздейді. Ол білімді әртүрлі әдебиеттерден табу мүмкін.
Сондықтан ой қорытуы да әртүрлі болады. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі бір
дағдыны қалыптастырады, белгілі бір ережені меңгертетін тапсырма орындалса,
шығармашылық әрекеттер баланың іздену жұмысы басты нысанда болады.
Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс: [61, 41 б.].
Біріншіден - баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастан
қолға алу;
Екіншіден-баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер жағдайында болуы, ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді;
Үшіншіден-шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғары
деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей болуы
қажет. Осындай тынышсыз ой қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже береді.
Төртіншіден-ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен айналысуға,
тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға деген
қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын десе де өз еркі болуы керек. Мұндай
қызығушылық, қажеттілік, табысқа жетудің бірден-бір кепілі болып табылады.
Бесінші-еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі-бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз-бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бала бойындағы дарындылық қасиетін дамыту ұстаз парызы
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш
рет "Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі
[20, 60 б.] Адам ұрпағымен мың жасайды-дейді қазақ мәтелі.Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді және
ол сәт сайын өзгеріп, өрлей дамыған саналы тірлік адамзат еншісіне ғана
тиісті сол тірлік дамуының бағбаншысы-тәрбие. Ұрпақ тәрбиесі - қай
заманның, қай қоғамның болмысын көкейкесті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі
п.ғ.д.,профессор
Досанова С.С.
_________________________
____ _______ 2009ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАР, ОЛАРМЕН НЕГІЗГІ ЖАСАЛЫНАТЫН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ТҮРІ.
Мамандық шифрі Оқу формасы
050103 Педагогика және психология Сырттай
ОРЫНДАҒАН
СТУДЕНТ Сулейменова Б.С. ___________________
ҒЫЛЫМИ
ЖЕТЕКШІ Бекетаева Г. Е. ____________________
АҒА ОҚЫТУШЫ
КӨКШЕТАУ, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАРАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАРЫНЫҢ БІРІ-ҚАБІЛЕТ
7
1. Қабілеттілік туралы түсінік
7
2. Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау
15
3. Дарындылық-тіршілік көзі
16
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
22
1. Бала бойындағы дарындылық қасиетін дамыту ұстаз парызы
22
2. Бастауыш сынып оқушыларының дарындылық қабілетін деңгейлік
тапсырмалар арқылы дамыту
29
3. Дарынды балаларды оқытудағы мұғалімнің атқаратын рөлі
33
3 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІ
38
3.1. Дарынды оқушының дамуындағы танымдық белсенділіктің
бағыттары, дәрежелері және белгілері мен компоненттері
38
3.2. Дарындық оқушының танымдық белсенділігін арттыру
51
3.3. Дарындылықтың қайнар көзі-мектеп
55
3.4 Зерттеу экспериментті.
Қорытынды
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер тізімі
63
ҚОСЫМШАЛАР
67
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Балалардың дарындылығын, шығармашылық бағытта
дамыту және оны тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселе. Қоғамдағы,
айналамыздағы ортада болып жатқан қарқынды өзгерістер шығармашылық қабілеті
бар, қажетті жағдайда соны әрі айрықша шешім қабылдай алатын жеке тұлғаның
алдында үлкен талаптар қойылады. Мұның барлығы арнайы ізденісті қажет
ететін мәселелер қазіргі педагогика ғылымында осы мәселеге қатысты біраз
деректер жинақталып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Брушлинский А.В,
Матюшкин А.М, Нурахунова А.А, Кравцова Е.Е. Бүгінгі Қазақстан жаңа
принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда. Үкіметіміз білім беру
мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміз өркениетке жету жолындағы әр талабына
тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін жаңа сапалық өзгерістер
деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық
жаңарулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып, керісінше
оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен проблема саналып, ойландыруы
тиіс деп ойлаймыз. Бүгінгі заманымызда оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту олардын бойындағы дарын-таланттарын ұштау мәселесіне
ерекше көңіл бөлінуде. Әрбір халықтың елдігі мен егемендігі, сол халықтың
зиялы қауымына негізделеді және кез келген мемлекеттің күш-қуаты ең алдымен
өз ісіне шығармашылық пен ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің
ойдағыдай дамуының өзінің тікелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті мамандар
сонымен анықталады.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың жеке тұлғалық даму
деңгейін анықтауы да инновациялық ғылыми-техникалық даму дәуірі
маманның тұлғасына, заман мен қоғамда қойып отырған талаптарға сәйкес
алдына жан-жақты жетілген үйлесімді шығармашыл адамын тәрбиелеу еліміздің
басты міндеті. Себебі өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешу тек шығармашыл
адамдар қолынан ғана келеді. Тек шығармашылық қана қандай түрде, қандай
деңгейде болмасын адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік
береді. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше.
Бүгінгі мектептерде, өкінішке орай, баланың оқу әрекеті басым. Тарих
сабақтарда оқушылар үнемі бір типтес тапсырмалар орындаумен айналысады.
Мұндай тапсырмалар, бір ғана шешім іздеу баланы өз күшін байқау
мүмкіндігінен айырады. Мектеп оқушыларының кез келген шығармашылық
тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа ұйымдастырушылық
қажет. Қазіргі заман талабына сай білім беруді ізгілендіруге үлкен мән
берілуде. Бұрын орта білім беретін мектептің негізгі міндеті білім беру мен
дағды біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі міндеті бір шама
күрделі; ой ұшқыр шығармашылық қабілеті жоғары, өмірге икемді жан-жақты
дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу.
ееркше жағдай туғызу.
Зерттеу міндетті:
- оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту;
- терең және жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білімі бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру;
- өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің дағдыларына
оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі қажеттілігін
қалыптастыру;
- жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін, қарым-
қатынасын қалыптастыру;
- жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі: Дарындылық қабілеттің даму үрдісі. Баланың
әлеуметтік және шығармашылық қабілеттерін ашу мектептің маңызды
жұмыстарының біріне айналуда. Бүгінгі таңда болашақ жастарға,
жеткіншектерге әлемдік ғылым мен прогресс деңгейі сәйкес білім мен тәрбие
беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін
жетілдіру. Сонымен іскерлігін зерттеу, арттыру әділетті қоғамның міндеті
болып табылады. Міне осы тұрғыдан қоғамға жан-жақты білімді жоғары
мәдениетті, жұмысты шығармашылықпен істей білетін жеке адам қажет. Ондай
адамды балабақша, мектеп, орта және жоғары оқу орындары дайындайды. Олар:
- біздің шығармашылыққа үрке қарайтын әкімшілік-әміршілдік жүйеден
шыққандығымыз;
- екінші бір себебі бала кезден бастап біз сен мынаны дұрыс жасамадың,
олай емес, бұлай болмайды деген ескертулерді естіп өскендігіміз;
- қызмет жасайтын мекемеде шығармашылық ахуалдың болмауы;
- көп уақытқа дейін шығармашылық әр адам шыға алар биіктік деп
есептелінбеуі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың дарынды қасиеттерін зерттеу, қалыптастыру
әдістері. Біздің қарастырып отырғанымыз жалпы білім беретін мектептерде
дарындылықты байқай алу, қабілеттерді дамыту, оны шығармашылық деңгейге
көтеру мәселесі болғандықтан, жұмысымызда осы күрделі процесте көздеген
мақсатқа жетудің жолдарын, құралдарын, педагогикалық шарттарын қарастыратын
боламыз.
Зерртеу әдісі:
- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы;
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
- нәтиженің жаңалығы, сонылығы.
Ғылыми жаңалығы. Жаңалыққа жаны құмар жан тәрбиелеу мектептен
басталады. Сондықтан оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі
соңғы кезде қолға алынды деуге болады. Тарих пәндердің оқу мазмұнына,
шығармашылық тапсырмалардың енуі, арнайы педагогикалық әдістемелер,
технологиялардың қолданыла бастауы ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуі -
үлкен жетістік. Дегенмен біздің өмірімізде шығармашылықтың алар орны әлі
төмен Неге? деген заңды сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін
шығармашылыққа кері әсер ететін факторлар анықталады.
Зерттеу құрлымы: Дарынды баланың бойынан табылатын асыл қасиеттердің
өмірге құштарлықтың, биік ізгіліктің бәрінің кілті-мыңды жығатын білімде.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізу барысында үлкен нәтижеге жетуге болады.
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАРАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАРЫНЫҢ БІРІ-ҚАБІЛЕТ
1. Қабілеттілік туралы түсінік.
Қабілет деп әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігін айтады
немесе қабілет дегеніміз-мақсатқа бағытталған, тәлім-тәрбие жұмысына
байланысты адамның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі және оны
нәтижелі етіп атқаруы.
Адамның қабілеттілігі оған ықпал етіп отыратын тәлім-тәрбиеге орай
әрбір адамда түрліше сипатта өтеді. Адамның қандай да болмасын белгілі бір
іс-әрекет түріне қабілетті болуы мынадай екі түрлі көрсеткіш арқылы
анықталады:
1. Іс-әрекетті тез өзгерту.
2. Іс-әрекетті орындау нәтижесінің сапасы.
Егер адам өзге адамдармен салыстырғанда, біріншіден, қолға алған істі
қалайда болмасын тез және табысты меңгеріп, сол әрекетке лайық дағдыны оңай-
игеретін болса, екіншіден, белгілі бір деңгейде жетістіктерге жетсе, оны
қабілетті адам дейді [6, 22-35 б.]. Сонда қабілеттіліктің сыры неде? Не
себепті әр адамның жетістіктерге жетуі бірдей жағдайда түрліше
көрсеткіштерге ие болып, іс-әрекет нәтижелері әр қилы болады?
Әрбір адамның іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық
таным процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының
жұмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тіріткендіргіштерге әсерленіп, қабылдау
жылдамдығына және адамның даралық қасиетіне байланысты. Қабілеттілік-
адамдағы жеке-дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан
айырмашылығын көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын
былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы-көбінесе
музыканттарға, ал бойшаң болып келу-баскетболшы-спортшыларға тән ерекшелік.
Адам бойындағы ерекшеліктер қабілеттіліктің тек белгілі бір іс-әрекетке
орай табысқа жетуге көмектесетін белгілері ғана. Қабілеттілікке аса қажетті
қасиет, мысалы, музыка саласында әуенді есту мен ырғақты сезу, оларды бір-
бірінен айыру болып табылады. Ал қимыл-әрекет реакцияларының жылдамдығы
неғұрлым жоғары деңгейде болса, спорт түрлерімен шұғылдануға өзіндік әсері
мен пайдасы тиері даусыз [11, 22-15 б.].
Кез-келген адамның екі-үш түрлі іс-әрекетті атқаруға бейімділігі
болады. Бұл-адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге
деген икемі және әрекетшіл көрінісі. Адам әрекетсіз, еңбексіз ешқандай іс
тындыра алмайтын болса, ол өмір сүре алмас еді. Жалпы, қабілет адамның жеке
басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық
ерекшеліктерінен оның арнаулы қабілетті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы
түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан, дағды
мен икемділіктен айқын көрінеді.
Әр адамның іс-әрекеттің бір түріне икемді болуы оның сол әрекетті
орындауы үстінде, әсіресе, істің нәтижесінен анық байқалады. Бұл-адамдардың
даралық ерекшеліктері. Мысалы, бірдей жағдайда бір істі бір адам тез
меңгеріп, өте шапшаң, нәтижелі әрі сапалы етіп атқарса, ал екінші адам іске
бірден төселіп кете алмай, сол іс-әрекетке лайық әдет-дағдыларын
қалыптастырмағандықтан, істі баяу, нәтижесіз, сапасыз атқаруы мүмкін. Бұл
жайттар бірінші адамның қабілеттілігі екінші адамға қарағанда әлдеқайда
жоғары деңгейде дамығандығын көрсетеді.
Адамның істеген ісі мен әрекетін бақылап көрмей тұрып, оны сол іске
қабілетті не қабілетсіз деп кесіп айтуға болмайды. Мәселен, сурет өнерінің
әліппесімен әлі танысып үлгірмегн баланы өнердің бұл түріне қабілетті не
қабілетсіз деу әрі ертерек. Тек ұйымдастырылған оқу-тәрбие негізінде ғана
оның сол іс-әрекет түріне қаншалықты бейімді екендігін білуге болады.
Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның қабілеті ата
тегіне, яғни тұқым қуалау факторына байланысты деген көзқарасты қолдайды.
Бұл көзқарас бойынша, әр адамның қабілеті-оған туа берілетін өзіндік дара
табиғи қасиет [11, 22-15 б.].
Дегенмен, қабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс
емес. Себебі, қабілет-адамның даралық психологиялық ерекшелігі. Ал туа
пайда болатын нәрсе-қабілеттің дамуына негі болатын анатомиялық және
физиологиялық ерекшелік-нышан.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп
Баласағүн, Әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде-
адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған.
Көрнекті педагогтар К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин,
А.С. Макаренконың шығармаларында қабілеттерді дамытудың жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын. (1923 ж.) [15, 19-20 б.].
Оқыта отырып баланың қабілеттерін дамыту мәселесі көрнекті педагогтар
Ш.А.Амонашвили, И.П.Волков, О.С.Газман еңбектерінде қарастырылады.
Психикалық қасиеттер-бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын
ең маңызды, ең тұрлаулы ерекшеліктер. Бұған әрбір адамның мінезі мен
темпераменті, қабілеті мен дүниетанымы, сенімі мен талғамы, қызығуы жатады.
Біз балаға қабілетті деген мінездеме береміз. Қабілеттілік әр алуан.
Мектеп оқушыларға түрлі жұмыстар жүргізгенде де олардың кейбіреулерінің
ұйымдастырғышқыт, екіншісінің музыкалық, үшіншісінің суретшілік қабілеті
секе алынып, бұған ерекше мән беріліп отырады. Бұл мысалддар әр адамның
әрекетінің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатынын
байқатады білікер іс-әректі орындау үстінде, әсіресе оның нәтижесінен жақсы
көрінеді. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды
және оны нәтижелі етіп шығарады. Ал еікнші біреу өте баяу орындап, сапасыз
орындайды. Бұл мысалдар да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге
қарағанда әлдеқайда жоғары екені көрініп тұр.
Қандай да болсын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол біреуде
күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат адамдардың
қабілеттерінің теңдігі немесе дене күштері мен рхани қабілеттерінің
бірдейлігі деп түсінеміз [13, 2-15 б.].
Адамның өзгеше қасиеттері ана құрсағында пайда болады. Анатомиялық
нышан-баланың ата-анасына ұқсап тууы. Физиологиялық нышан-жүйке жүйесінің
кейбір анализаторларының ерекшеленуі. Анализатор ерекшелігін қабілеттің
көрінуіне себебін тигізеді. Егер адамның туысында нышан болып, ол
тәрбиеленсе, оның қабілеті дамымайды. Қолайырақ жағдай туса, қиыннан
қиыстырып мәселе шешуде ізденімпаздар болып шыға келеді.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар
Ә.Қоңыратбаев, С.Тілешева жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу,
В.Д.Чернов факультативтер мен үйірмелер жұмыстары арқылы
қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру жолдарын қарастырса,
Қ.Ә.Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы — оқушыларды сөз өнеріне
баулу, көркем-шығармашылық қабілеттерін дамыту, М.Мұхамедин ойын әрекеті
арқылы шығармашылық қабілеттерді дамыту жолдарын айқындайды [30, 122 б.].
Қабілеттер жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай
келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір
әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан
өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға
келеміз.
Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен
"қабілет" ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда
"қабілеттерді" тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке
ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде
қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын көрсеткен.
"Қабілет" ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны баршылық.
"Қабілеттер" деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен
жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін атайды.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің
қабілет дамытудағы рөлін нақтылады [4, 54 б.]. Осыдан бастап
қабілеттердің әрекетте дамитындығы жалпы теория қалыптасып, бұл екі теория
біртұтастықта қарастырылатын болды.
Қабілеттер жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілеттер тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Қабілеттердің дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады. Сондай-ақ, таланттылық жайлы мәселе
көтеріп, таланттылық деп қабілеттердің көпқырлылығын айтады. Б.Г.Ананьевтің
пікірі бойынша, нышан қабілеттердің алғы-шарты және олар тек іс-әрекетте
ғана қабілетке айналады.
Бала бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті зерттеген Н.С.Лейтес
қабілетке "іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жеткізетін
психологиялық қасиет" деген анықтама береді [60, 123 б.]. Ақыл-ой
қабілетінің алғы шарты белсенділік және өзін-өзі реттеу деген қорытынды
жасайды.
Қабілеттілік пен іс-әрекеттің арасындағы дәстүрлі байланысты ескере
отырып, біз оны кеңірек контексте, яғни қабілеттіліктер мен тұлға
арасындағы және оның өмірлік іс-әрекетімен байланыстырып қарастырамыз.
Соның негізінде күрделі мәселелер қойылады: іс-әрекеттегі қабілеттіліктің
дамуы-тұлғаның міндетке толық кіру қабілеттілігі. Сонымен қатар қабілеттің
тұлғалық қалыптасу сызығы дерексіз түрде емес, адамның қоғамдағы орнымен
байланыстырып қарастырылады. Қабілеттіліктің дамуы тек қана практикалық
нәтиже беріп қана қоймайды, сонымен қатар тұлғалық, яғни сол процестен
қанағаттану эффектісіні береді, бұл өз кезінде қабілеттіліктің шарты
ретінде болады. Қабілеттілік бұл жерде іс-әрекетке деген тұлғалық ниеттенуі
ретінде қарастырылады.
Т.И.Артемьева қабілеттіліктерді қуатты және өзекті деп бөлу болжамын
дамытты. Қабілеттіліктер алға шығып кету ретінде түсе алады. Бұл жерде
тұлғаның іс-әрекетке деген қатынасының қайнар көзі қарастырылады [11, 59
б.].
Сондықтан біз қайтадан-енді басқа жағынан-мотивацияның бастапқы
деңгейін ажырату және оның да, бағалау сияқты, іс-әрекетті реттеудегі
тұлғалық әрекеттің дайын тәсілдерінің шарттарға сәйкеспеуін бағалау емес,
өз мүмкіндіктерін нақты талаптарға бағалау. С.Л.Рубинштейнің жетекшілігімен
жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, қабілеттілік өз мүмкіндігіннің
спецификалық жалпылануы болып табылады. Сондықтан іс-әрекет тұлғамен соңғы
бейне үшін сәйкес құрылымданады, ал қабілеттілікті іс-әрекеттің реттегіші
ретінде түсіну реттеудің таза технологиялық аспектісіне әкелмейді,
тұлғаның қандай іс-әрекетті негізгі ретінде таңдайтынын бейнелейді.
Сондықтан осылай қойылған қабілет мәселесі іс-әрекеттің жекедаралануы
мен жекедаралығы тұлғаның маңызды аспектісі ретінде қарастырылады.
С.Л.Рубинштейн қабілетті жалпы психикалық қабілеттерге жақындастыра келе,
біріншіден, кейбір қабілеттерден ерекшелеуге олмайды, өйткені бұл осы
қасиеттердің қабілеттің ерекше сапасына, даму болашағына жол бермейді.
Екіншіден, қабілеттілікті жекелеген адамдарға тән ерекше құрылымдар
ретінде, сонымен қоса олардың шығуын кездейсоқтық деп түсіндіруге болады
[55, 79 б.]
Көптеген зерттеушілер мен психологтар "таланттылық" деп белгілі бір
салада (өнер, музыка т.б) жоғары жетістікке жеткізетін қабілетті атайды.
Олар таланттылықтың тұқым қуалау арқылы берілуі өмірде көп кездесетін
жағдай болғанымен, ол бірден-бір фактор бола алмайтындығын дәлелдейді
(З.Гильбух, В.С.Юркевич).
Францияның ағарту ісінің өкілі К.А.Гельвеций адамдардың барлығының
бірдей, тең дәрежеде болатындығын, сол себепті кез келген баланы талант
дәрежесіне көтеруге болады дегенді уағыздап кеткен. Мысалы, жаңашыл педагог
И.П.Волков "... егер баланың жеке қасиеттерін өте жас кезінен анықтап,
дамытуға жағдай жасаса, талант қалыптастыру кез келген мамандық дайындау
сияқты қатардағы шара", - дейді [70, 56 б.].
Адамдардың қабілетінде жеке адамға тән айырмашылықтар да болады, яғни
іс-әрекет нәтижесі әр адамда әртүрлі.біреудің ісі сапалы, екіншісінікі
сапасыз. Дәлірек айтқанда, адам қабілетіндегі айырмашылық істің
нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда
объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік-нақты
іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі
өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі
жағдайларда да себепші болады. Мысалы, адамның бейнелеу, көркемөнер
туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы салалардағы өнер түрлерімен
шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне
қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім
тауып, қабыса алады.
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның жетістікке жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында мынадай сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен, еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Осындай ерекше қабілеттілігі бар адамның өзі де айтарлықтай табысқа қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, бойындағы жетістік, кемістігін икемі мен күш-қуатын, мінезінің
ұнамды, ұнамсыз асапаларын айқын ажырата аларлық деңгейде болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне талант, дарындылық,
данышпандық сияқты қасиеттер де жатады. Дарындылық-адамның белгілі бір іске
деген айрықша қабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында өзін ерекше
қырынан көрсетуі. Мұны мынадан айқынырақ түсінуге болады: қазақ даласында
өздерінің ақындық, әншілік, серілік қасиеттерімен танылған Ақан сері,
Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Әсет, Мәди тәрізді басқа да таланттардың есімдері
осы кезге дейін ел есінде.
"Дарындылық" ұғымына берілген анықтамалар оған өз қатарындағы
адамдардан (балалардан) жоғары ақыл-ой қызметімен ерекшеленетін адам
қасиетін жатқызады. Дарындылық пен таланттылықты синоним ретінде қолданып
жүрген авторлар да кездесіп қалады. Біздің ойымызша, таланттылық арнайы іс-
әрекетте жоғары нәтижеге жеткізсе, дарындылық ақыл-ой қызметінің ең жоғарғы
дәрежесімен сипатталады. Әрбір талантты балада дарындылық бар да, ал
дарынды баланың бәрі бірдей талантты болмауы мүмкін. Талантты, дарынды
балаларды арнайы оқу орындарында оқытқанда ғана олар қоғамға пайдасын
тигізе алады.
"Тұлға" немесе "жеке бас" ұғымының мәнін түсініп алу қажеттігі туады.
"Тұлға" (латынша - persona) ертеден келе жатқан ұғым. Бұл сөзбен алғаш
актерлер сахнада беттеріне киіп жүрген масканы атаған. Бүгінгі күні ол
әлеуметтік мәні, қасиеттері бар нақты адамды білдіреді [30, 15 б.].
Тұлға-ол арнайы адамдық құрылым, яғни адамның санасы, оның
қажеттііліктері сияқты, адам тұлғасы да жасалады, қоғамдық қатынастармен
құралады, оған индивид өзінің іс-әрекетімен кіреді [12, 86 б.]. Оның
индивид ретінде кейбір ерекшеліктер мүлде өзгереді, өзгертетін жағдай мұның
есебебі емес, ол оның тұлғасының қалыптасу нәтижесі.
Тұлға, индивид сияқты, субъектінің өмірлік қатынастарын қамтамасыз
ететін процестердің біртұтастылық нәтижесі. Бірақ біз тұлға деп атайтын
ерекше құрылымның күрделі айырмашылығы бар. Ол оны жүзеге асыратын
қатынастар табиғатымен анықталады: бұл тұлға өзінің заттық іс-әрекетімен
кіретін адам үшін арнайы қоғамдық қатынастар. Олардың түрлерінің көптігіне
қарамастан, олардың бәрі өзінің ішкі құрылымының жалпылығымен сипатталады
және олардың сапалы басқаруын болжайды, яғни сана қатысады, ал дамудың
кейбір кезеңдерінде субъетінің сана-сезімінің болуымен анықталады.
Тұлға сөзі тек адамға қатысты ғана және тек оның дамуының белгілі бір
кезеңінен бастап қана қолданылады. Біз жануар тұлғасы немесе нәресте
тұлғасы деп айтамыз. Бірақ ешкімге жануар және нәресте туралы олардың
индивид ретінде жеке-дара ерекшеліктері туралы айту қиынға түспейді.
Тұлға-қоғамдағы адамның даму дәрежесіне байланысты оның психикасында
болатын жаңа сапа,-деп жазады А.Н.Леонтьев. Ал Э.В.Ильенковтың айтуынша,
"тұлғалар қоршаған ортада да, өздеріне де өзгеріс енгізе алатын адамдар.
Тұлға-бұл адамның қоғамдық тарихи және онтогенетикалық дамуының
біршама кеш нәтижесі. Бқл туралы С.Рубинштейн де жазған.
Демек, мектеп сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең
алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор. Психологтар қабілеттердің
екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
1) Репродуктивті — іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынша қабылдай
алу деңгейі.
2) Шығармашылық, жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
Енді жұмысымыздағы екінші негізгі категория-"Шығармашылық" ұғымының
мәнін анықтауға келеміз.
"Шығармашылық" сөзінің төркіні, этимологиясы "шығару", "ойлап табу"
дегенге келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке
қол жеткізу деп түсіну керек. Көрнекті психолог Л.С. Выготский
"шығармашылық" деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең
зерттеген психологтардың бірі Я.А.Пономарев оны "даму" ұғымымен қатар
қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол
баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бүл пікір
бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келумен көңілге қонымды.
Осы саланы тереңірек зерттеген дәрігер әрі психолог А.Н.Лук әрекет
нәтижесінің шығармашылық деңгейге көтерілуі ең алдымен шығармашылық ойлауға
байланысты деген пікір айтады. Шығармашылық қабілеттердің белгілері
ретінде:
- мәселені қарастырудағы қырағылық, көрегендікті;
- ақпаратты жүйке жүйесіне код арқылы хабарлауды;
- тасымалдай білуді;
- ақылдың икемділігі, ойдың оралымдылығын;
- әрекетті бағалай білуді қарастырады.
Әрекеттің шығармашылық қабілеттерді дамытуы үшін қажетті ахуалдың
болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі шамадан тыс сынау
сияқты психологиялық кедергілермен күресу қажеттігіне тоқталады.
В.И.Андреевтің зерттеу жұмысы мектепте, орта және жоғары оқу орнында
шығармашыл тұлға тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
диалектикасына арналады. Бұл проблеманың зерттелуінің методологиялық
ауқымын, диалектикалық кедергілерді айқындайды. Шығармашылық
педагогикасының заңдылықтары мен принциптеріне тоқталады.
Оқушылардың көркем-шығармашылық кабілеттерінің ерекшеліктері, оларды
дамытудың жолдары мен әдістері А.А.Мелик-Пашаевтың, В.С.
Шубинскийдің, Қ.Ә. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады.
Шығармашылық қабілеттердің жоғары деңгейі дарындылық, таланттылық
мәселесінің теориясына терең бойлаған В.Э.Чудновский,
В.С.Юркевич, И.П.Волков осы феноменнің ерекшеліктері, олармен жұмыс
түрлері, дарынды, таланты балалар экологиясы жайлы ой қозғап, оқу-тәрбие
процесін жетілдіруге байланысты тәжірибелерімен бөлісіп, ұсыныстар береді.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған В.А.Кан-
Калик, Н.Д.Никандровтың зерттеулерінде мұғалімнің жеке шығармашылығын
қалыптастыру жолдарына талдау жасалады [48, 56 б.]. Көрнекті француз
математигі Адамар шығармашылық процесті 4 кезеңге бөледі:
1. Дайындық кезеңі.
2. Инкубация, жасырын идеялар, тұйыққа тірелу кезеңі.
3. Интуицияның жарқ етуі. Эврика.
4. Тексеру кезеңі.
А.Н. Лук шығармашылық процесті 5 кезеңге бөледі:
1. Айқын және дұрыс қойылған мақсат.
2. Күшті жұмылдыру, қосымша мәліметтер іздеу.
3. Проблемадан уақытша кету.
4. Интуицияның оянуы, Инсайт.
5. Нәтиженің дұрыстығын тексеру.
Жоғарыда келтірілген және басқа да шығармашылық педагогикасына
арналған зерттеулер мен еңбектерді талдай отырып, бастауыш сынып
оқушыларына тән шығармашылық процестің кезеңдерін шартты түрде төмендегіше
топтастырдық:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екі ұштылық.
3. Шешімнің жарық көруі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар береді.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л.С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең деп санайды, керісінше, оқу мен даму екі бөлек
процесс деген көзқарастарды қатты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының
екі аймағы болатындығы жайлы теория ұсынады.
1. Бала дамуының жақын аймағы-баланың тек үлкендердің көмегі арқылы
атқара алатын істері.
2. Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың үлкендердің көмегінсіз
істей алатын істері.
Ғалым психологтар Л.В.Занков, А.А.Люблинская, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын, сипатын
өзгертуге арналған зерттеулер жасалды. СЛ.Рубинштейн, Е.Н.Кабанова-Меллер
және басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың негізгі алғы шарты екенін
дәлелдейді [52, 33 б.].
И.Я.Лернер "даму" деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының даму
белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П.П.Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және, керісінше, нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д.Н.Богоявленский және Н.А.Менчинская-оқи
алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.Д.Левитов оқу
материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар құрастыру, негізгіні
және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс баға бере білу
дағдысын жатқызады [11, 22-15 б.].
Л.В.Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске
асырады деп есептейді. Олар: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс-әрекеттер атқара білу.
В.В. Давыдов жинақтай, қорытындылай алу дағдысын ақыл-ой дамуының
көрсеткіші деп санайды.
Тұтас алғанда барлық авторлардың "даму" туралы ойлары оқыту барысында
баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
Дарынды адамдардың қабілеті әдетте ерте ашылатынын зерттеу жүмыстары
байқатып жүр. Дарынды балалар мектептің оқу бағдарламасын ерте меңгереді. 5-
6 жаста ондай балалар өзінен екі есе үлкен балалардың білгенінен артық
білетін болады. Кейде дарынды балалардың мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін
кездері де кездеседі. Олардың көпшілігі өз бос уақыттарын өлең жазып, сурет
салып, көбелек ұстап, коллекция жинауға, немесе химиялық тәжірибе жасауға
сарп етеді. Мұндай дарынды адамдардың балалық шақтағы ерекшеліктері туралы
жазылған шығармалар есепсіз. Айталық, Дюрер үш жасында өз портретін салған,
жеті жасар Моцарт төрт соната жазып үлгерген.
Қабілетке қатысты мәселелерді қорыта айтсақ, қабілет-дамның даралық
психологиялық қасиеті. Мұндай өзіндік қасиеттер жеке адамның тұлғасын,
кісілік сипатын, іс-әрекетінің нәтижелерін жалпы қауымның игілігіне
айналдырады. Психология ғылымында соңғы 1-1,5 ғасыр бойында адам
қабілетінің даму деңгейі және оның қалыптасуы тәжірибелік зерттеулер арқылы
анықтала абстады. Бір сөзбен айтқанда, адам қабілеттілігі мен оның түрлі
деңгейде дамып өрістеуінің негізгі факторы-еңбек.
2. Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау
Адами ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы.
Бұл қабідет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің
белгілі бір түрін ойдағыдай нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке
қасиеті. Дегенмен табиғат оны бәріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу,
біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарытпай тарататыны да анық.
Біз дарынды деп-белгілі бір қабілетті көпшіліктің орташа қабілетінен
ерекшелінетінін айтып жүрміз. өмір сүретін орта, берілетін тәрбие осы
ерекшеліктің одан әрі дамуына көмектеседі. Қолайлы ахуал, тамаша кәсіби
ұстаздық ерекше қабілетті оқушыны дарынға айналдыра алады.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау-ежелден келе жатқан дәстүр
[21, 21 б.].
Көтеріңкі зеректілігімен және алып отырған білімдердің стихиялық
мінезіне қарағанда бұл қабілеттері ерті дамыған баларға тән. Осындай
балаларға ақылымен жұмыс істеуі қызықты жаттығу болып көрінеді.
Оқу ситуацияларында толық жарамды жұмыс әрекеттердің тағы да типін-
бақылау әрекетін орындауды талап етеді. Бала өзінің оқу әрекеттерін және
олардың нәтижелерін берілген үлгілерімен салыстырып бұл нәтижелердің сапсын
орындалған оқу әрекетінің деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет.
Бақылаудың арқасында оқушы нашар тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-
әрекеттерінің кемшіліктері арасындағы байланысты сапалы түрде орнатады. Бұл
кемшіліктерді жою игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілетін
нормаларға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды
ұйымдастырудағы негізгі роль мұғалімге жүктеледі. Балалар біртіндеп өз
істерінің нәтижесін үлгімен салыстырады, мүмкін болатын алшақтардың
себептерін таба және оқу әрекеттерін өзгерте отырып, оларды жоя бастайды.
Бұл жағдайларда игеру процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы қалыптасады.
Бақылау түрлері сан алуан. Оның екі формасы ерекше маңызды: 1. шын
мәнінде орындалған іс-әрекеттердің дайын нәтижелерін талдау негізінде
жасалатын бақылау, 2. ойлау бойынша орындалған әрекеттердің көзделген
нәтижелері негізінде болатын бақылау. Бақылаудың қажеттігін оның іске асу
тәсілдерін алғаш мұғалім көрсетеді. Мысалы, бірінші класс оқушысы қандай да
бір әріпті жазды, делік. Мұғалім оны алшақтап кеткенін көрсетеді. Осыған
ұқсас жұмыс басқа сабақтарда да әрдайым өткізіледі. Барлық жағдайларда
мұғалім балаларды нәтижелерді элементтерге бөлшектеу схемасын меңгертуге
және осы нәтижелерді үлгілермен де, әрекеттің шын мәнінде орындалу
ерекшеліктерімен да салыстыруды үйретуге тырысады. Мұғалімнің бақылаудың
формасын өзгертуге жағдай жасауы ерекше маңызды: балардың ақыл-ой
шеңберінде ғана орындалатын әрекеттердің мүмкін болатын нәтижелерін айқын
ұғынатындай іскерліктерін қалыптастыру керек. Бұл үшін ерекше оқу жұмысын
жүргізу дұрыс, оның процесінде қандай да бір әрекеттің заттармен,
схемалармен сырттай орындалуы немесе әрекеттің ауызша даустап айтылған
кездегі орындалуы оның тыныш айтылу жолымен орындалуымен, ал одан кейін
іштей айту түрінде алмасып отырады. Балардың әрекеттерді ойша орындау
формасының болуы бақылаудың да көзделген оқу әрекеттері негізінде ғана
жүргізілуіне алғы шарт жасайды. Бұл жағдайда оқушы мүмкін болатын нәтижелер
әрекеттер ерекшеліктерімен қалай байланысты екенін көреді және дұрыс
байланыстарды таңдап алады. Мұнда тапсырмалардың шын мәніде орындалу
қателіктері ең аз мөлшерде болады [13, 15 б.].
Бала бойындағы қабілеттілікті бақылау, дарындылықты анықтау, дамыту
аса шеберлікті қажет етеді. Бақылауда асығыстық жасауға болмайды.
Зерттелетін объектіні айқын белгілеу үшін белгілі педагогикалық-
психологиялық әдістер қолданылады. Қай әдісті алсақ та бала табиғатын толық
ашатындай болсын. Баланың табиғатын ұқпаған кісі, оны қанша әуреленгенмен
еш нәтиже шығара алмайды. Яғни, мұғалім үшін бала жанын түсіну үлкен өнер.
Ол дәрігердің адам денесін, ұстаным ағаш және темірді білгеніндей өте
қажет.
Оқушыны алдымен қабілеті қарап сыныптан шартты түрде даралаймыз. Бұл
даралау да құпиялық сақталады. Ол оқушының зерттеу объектісінде тұрғанын
өзі және сыныптастары білмеу керек, яғни, бақылау табиғи түрде жүргізілуі
керек. Оның сыныпты тапсырмаларды орындауындағы белсенділігі, ұтқыр
жауаптары, жаңа сабақты жылдам меңгеруі, үй тапсырмасын орындауындағ
тиянақтылық, қайталау сұрақтарына мүдірмеуі есепке алынады. Зерттеу жүйелі
жүргізуді талап етеді.
Байқау әдісі. Бала ерекшеліктеріне, жалпы әрекетіне бақылау жүргізіледі.
Әдіс шарттары.
1. Байқау ұақ мерзімде жүргізіледі.
2. Мақсатқа жетуге айқын көрсеткіштер жинақталады.
3. Бақылау құралдарының жеткілікті болуы және оның дер кезінде қағазға
түсуі.
3. Дарындылық-тіршілік көзі
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді. Канада ғалымы
Д.Хебб Генотивтік интеллект деген ұғымды енгізді. Бұл таза тұқым
қуалайтын интеллект сыртқы орта мен қарм-қатынас орната отырып, Фенотифтік
интеллектіні құрайды. Д.Хеббтің ойынша, ген арқылы берілу мен сыртқы
ортаның әсерінің арасындағы қатынас 82. Мұнда 8-тұқым қуалаушылық, 2-
сыртқы орта. Педагогикалық энциклопедияда дарындылық туралы анықтама
берген. Дарындылық дегеніміз-адамдардың қабілеттіліктерін жете жақсы
дамуының жоғарғы сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы
жетістіктерге жете алады. Дарындылық-сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі:
оның арқасында іс-әрекет жақсарады. Көптеген ғалымдардың ойынша дарындылық,
қабілеттік және талант бір ұғымды білдіреді деді [44, 53 б.]. Оларды
бірдей негізде сәтті іс-әрекетте топтастыруға әрекет жасады.
- нышандардың іс-әрекеттік негізінде қабілетілік қалыптасады;
- әдейленген дарындылық-сапалы өзіндік қабілеттіктердің бірлесуінде іс-
әрекет сәттілігі құрылады;
- жалпы дарындылық-қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-әрекеттер;
- іс-әрекеттер сәттігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан
айыратын ерекшеліктер.
Республикамызда ашылған көптеген колледждер мен лицейлер-негізінен
дарынды балалар үшін ашылған оқу орны. Мұндай оқушылар ел болашағына, оның
интеллектік қуатына баға жетпес резерві. Содықтан да жер-жерден бұларды
іздеп табы-аса мәнді мейірбанды, гуманистік іс-оларды мәпелеп, қамқорлыққа
алу-баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені таланттар қай кезде де,
қандай қоғамда да іздессе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Дарындылықты айқындау, олардың дамуына қолайлы жағдайлар жасау,
мектеп, жанұя, мұғалімнің ролін анықтау үшін бағдарлама қажет. Сол
бағдарламаның мақсаты-баланың жеке басы ерекшеліктерінің дамуына жол ашу
қабілетіне қарай шығармашылық тұлға қалыптастыру, оның дамуына ееркше
жағдай туғызу.
Бағдарлама міндеттері:
- оқушылардың жан-жақты табиғи, интеллектуалды қабілетін дамыту;
- терең және жан-жақты ғылыми негіздерін игеру білімі бойынша тұрақты
дүниетаным көзқарастарын қалыптастыру;
- өз бетімен білімін көтеру және ғылыми зерттеу қызметінің дағдыларына
оқыту, сонымен қатар жеке бастың өзін жетілдіруге ішкі қажеттілігін
қалыптастыру;
- жеке бастың өнегелік негіздерін, қоршаған ортаға адамгершілігін, қарым-
қатынасын қалыптастыру;
- жеке бастың үздіксіз жетілуіне ішкі қажеттілік қалыптастыру.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістер дамудың негізгі басымдылығы ретінде
дарындылық мәселесін алдыңғы қатарға шығаруда. XXI ғасыр өркениеттің алға
басуымен сипатталады десек, ол сөз жоқ, адамның жаратушылық болмысымен
тікелей байланысты [1, 12 б.]. Әр адамның табиғатында негізі бар
дарындылық көздерін ашу жаңалыққа деген ұмтылысына дем беріп отыру жаңа
сападағы: ойы озық ақылы алғыр, жаңа жағдайларда іс-қимылды тез өзгерте
алатын адамдарды қалыптастырады. Дәл осындай дарынды адамдар-қоғамның
әлеуметтік сұранысы. Дарындылық-бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының
сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері
дарындылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның
дарындылығы арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа
жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға
қол жеткізеді.
Дарындылық педагогикасына байланысты философиялық ойларға, теориялық
еңбектерге, зерттеулерге талдау жасау арқылы нақты жағдайларда шығармашылық
іс-әрекеттің төмендегідей белгілерінің көрінетіндігі айқындалды:
- білім, білікті жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана алуда;
- объектінің жаңа қызметін көре білуде;
- таныс әрекет түрлерін өздігінше құрастыру арқылы жаңалық жасауда;
- мәселені шешудің қалыптан тыс жолдарын ашуда.
Бұл шығармашылық күш-қуаты жаңа жағдайға сәйкес әрекет түрлерін
өзгертуге, білім, білікті жаңа жағдайға тасымалдауға көмектесетін, ақылдың
алғырлығы, ойдың оралымдылығы, өнертапқыштық, жаңалыққа ашықтық деп
қорытынды жасауға негіз болды. Жеке тұлғаны адамзат баласының тәжірибесін
өз әрекеті арқылы үйрену жағдайына қою-өзін-өзі тану, өзінің ішкі ақыл-ой,
рухани күштерінің оянуына әкеледі [14, 25 б.].
Дарындылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін
дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз
орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол
өзін-өзі жетілдіруге де, сонымен қатар өзінен-өзі жойылуға да қабілетті.
Адамның өз болмысын тануға ұмтылысына көмектесіп, теренде жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін
рухани күш беру - білімнің басты мақсаты. Бұл-үлкен жауапкершілік артатын
күрделі мақсат. Оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-
тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке басының қасиеттерін,
қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып
ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе
алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп
шығады.
Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер,
адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық қыземттерінде көрінісі
береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шарап шалдығуды білмейді,
басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлық таныта алады.
Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі-2-3 жасар баланың бір іспен үбей шұғылдана
алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарынды бала өзін қызықтырған
іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта
оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мен ептілік, дағдыларды
игеріп әрі жетілдіріп баруға тікелей тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға құмар, екінші-тарихқа және бірелер-
қоғамдық жұмыстарға бас болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-
әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мұғалім дарындылығының көрсеткіштері
келесідей:
1. оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
2. оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
3. жұмыста шығармашыл болу;
4. балаларды өз еркіне көндіре алу;
5. балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
6. сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
7. сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
8. педагогикалық әдептілік;
9. оқу материалын тұрмыспен байланыстыра алу;
10. шәкірттерге қаратылған байқағыштық;
11. педагогикалық талапшаңдық [23, 54 б.].
Баланың дарындылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау
педагогика ғылымдарында өте ертеден зерттеліп келеді. Сондықтан
шығармашылық педагогикасының негізгі мақсаты-бүгінгі күн талаптарынан
туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапаны қалыптастыру және
дамытуда тың жолдар мен соны шешімдер іздестіру болып табылады. Баланы
мектептегі сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер
қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдары
ұсынылады, сабақтардың мүмкіндіктерін қарастырады.
Дамыта оқытудың да басты мақсаты-баланы оқыта отырып, оны шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту.
Бастауыш мектеп-оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүрегін,
ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім - үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға
белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті
түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге,
дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты-
баланы оқыта отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Оқушының өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани
күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Тарих сабағы кезіндегі
оқушылардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр
түрлі болады.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден - кез келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған
тәжірибесін меңгеруге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік
дағдыны қабылдайды. Екіншіден - кез келген оқушы шығармашылық әрекеттер
орындау арқылы өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық
әрекетінің айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге
асыруға бағытталған жаңа әдіс тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше шешуге
талпыныс жасайды. Екі әрекетте оқушылар екі түрлі мүдделер көзделген
әртүрлі мақсатты шешеді. Жаңа тәсілдермен оқытуда оқушы белсенді рөл
атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстанады. Әлемді тануға, белгісізді
анықтауға өзі жауап іздейді. Ол білімді әртүрлі әдебиеттерден табу мүмкін.
Сондықтан ой қорытуы да әртүрлі болады. Мысалы, оқу әрекетінде белгілі бір
дағдыны қалыптастырады, белгілі бір ережені меңгертетін тапсырма орындалса,
шығармашылық әрекеттер баланың іздену жұмысы басты нысанда болады.
Сондықтан оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекеті
нақты жағдай шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерді дамытады. Ол
үшін мына төмендегі шарттарды орындауы тиіс: [61, 41 б.].
Біріншіден - баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту ісін ерте бастан
қолға алу;
Екіншіден-баланың жүйелі тұрақты ұйымдастырылған шығармашылық
әрекеттер жағдайында болуы, ерекше ойды талап ететін әлеуметтік қарым-
қатынастар шығармашылық қабілеттер дамытуға тиімді әсер етеді;
Үшіншіден-шығармашылық жұмыстар баланың ойлау мүмкіндігінің ең жоғары
деңгейіне жетуі керек. Күн асқан сайын ол деңгейі биіктей беретіндей болуы
қажет. Осындай тынышсыз ой қызметі ғана бала дамуына үлкен нәтиже береді.
Төртіншіден-ең негізгі шарт бала әрекеттің әр түрлерімен айналысуға,
тыңдауына деген еркіндігінің болуы. Баланың жұмыспен айналысуға деген
қызығушылығы, қанша уақыт айналысамын десе де өз еркі болуы керек. Мұндай
қызығушылық, қажеттілік, табысқа жетудің бірден-бір кепілі болып табылады.
Бесінші-еркіндік ойға не келсе, соны істеуге айналмау керек. Балаға
елеусіз болса да өз күшімен, өз ойымен, қиындықты жеңе отырып жаңалық
ашуға жағдай жасайық. Шығармашылық сөзі-бұл шығару, ойлап табу деген сөз.
Ал шығармашылық қабілетін дамыту деген сөз-бұл баланың бойындағы қабілетін
ізденістер арқылы дамыту, яғни сабақ үстінде, сабақтан тыс түрлі жұмыстар
жүргізу арқылы балаларды ойландыру, тапсырма беру арқылы іздендіру
жұмыстарын жүргізу.
Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік - оянып
келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі. Оқушының шығармашылық қабілетін
дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Бала бойындағы дарындылық қасиетін дамыту ұстаз парызы
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі-білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш
рет "Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның
дарындылығын дамыту" сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі
[20, 60 б.] Адам ұрпағымен мың жасайды-дейді қазақ мәтелі.Ұрпақ
жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді және
ол сәт сайын өзгеріп, өрлей дамыған саналы тірлік адамзат еншісіне ғана
тиісті сол тірлік дамуының бағбаншысы-тәрбие. Ұрпақ тәрбиесі - қай
заманның, қай қоғамның болмысын көкейкесті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz