Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік дайындығы
Жоспар
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..2
I. Дарындылықтың педагогиқалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .81 .1.
Дарындылықтың теориялық зерттеу жайы ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Дарынды балаларды оқытатын мұғалім ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 Мұғалімдердің ғылыми-зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3 Жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...72
Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
К І Р І С П Е
Өзектілігі: Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және
зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да
әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән
тудырмайды. Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды
балаларға білім беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, білім
мазмұнын жаңарту мәселесі өзектелігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзат құндылық
тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың – “Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал
жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында”, деген ұлағатты сөзін әрқашанда
естен шығармау керек.
Кез келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың
жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Бала бақша, мектеп
және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде,
оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені белгілі. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр.
Осы мәселелерді көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис
Гальтон (19 ғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың
басында), неміс психологы В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жарсында),
Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес, В.М.Теплов,
М.Матюшкин, С.Рубинштейн, В.Э. ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Психология жеке ғылым болып дами бастағаннан бастап дарынды балаларды
табу және тәрбиелеу, қалыптастыру жұмыстарына зерттеу, ғылыми мән беру
жүргізіле бастады. Көптеген ғылыми және методикалық материалдардың
барлығына қарамастан психологтарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге дарынды
балалармен жан-жақты қалыптасқан жұмыс жүргізуге керекті нақты методикалық
ұсынымдар ұстай отыра, және де шешендік тәжірибелерді, ғылыми тұжырымдарды
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін ескермей көшіре салу бұл бағыттағы
жұмыстарға оң нәтиже тудырмайды. Сондықтан, дарынды балалармен жұмыс
жүргізгенде ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде тереңірек жүргізіп, дарынды
балалардың ата-анасына, тәрбиешілерге, мұғалімдерге қажетті материалдарды,
нақты кеңес беруді дамыту бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интелектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс істеу
мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби жетілуіне өзгеше емтихан болып
табылады.
Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін танытуға мүмкіндік беретін,
өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде дамуына жол ашатын білім беру
жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу, дарындылықтың белгілерін
дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан келеді. Бастауыш сыныптарда
мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен
бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. А.К Макаровтың пікірі бойынша мұғалімнің кәсіптік
зерттеушілік позициясы өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген
кезде ғана айқындала түседі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін
зерттеушілік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез-
келген әдіс-тәсілді оқу-тәрбие процесінде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен
қатар әрбір оқушыны, оның құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын
анықтап отыру, мұғалімнің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімінің
зеректігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділігі деңгейі, шығармашылығы туралы
Ы.Алтынсарин, Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев,
А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацский, В.А.Сухомлинский, қазіргі
білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде
шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Мұғалім
кәсібінің мән-мағынасы елеулі өзгерткен шақта, жаңа тұрпатты педагог
педагогикалық процестің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын
сақтай отырып, оқыту модельін жобалай білу шарт. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің
шығармашалақ іс-әрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен, жеке
ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады.
Әр оқушының жеке тұлға екені ғылыми еңбектерде жан-жақты
зерттелгенімен, тәжірибе жүзінде, ұлттық мектептеріміздің оқу – тәрбие
процесінде, тұлға ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың толық жүзеге
асырыла қоймауы-шешілмей отырған мәселелердің бірі. Жеке тұлға
қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өз ісіне және өзіне
деген жауапкершілігі артып, оқушымен қарым-қатынасын берік сенімге
негіздегенде ғана игі нәтижесін байқатуы мүмкін.
Жаңа қоғам мұғалімі үшін өзінің шығармашылық жұмысына ұқыптылықпен
қарау – нәтижелі сабақтың жағдайын жасау болып табылады. Әрине, кейде
мұғалімге сырттан келген факторлар қатты әсер етеді. Сабақ алдында
әлдекіммен ренжісу, өзіне деген ескертулерден есту және т.б. фактірлер
бізде жиі кездеседі. Кейде мұғалім сабаққа өзіне-өзі сондай сенімділікпен
кірсе де сабақ барысында әр түрлі жағдайлар болады.
Ахмет Байтұрсынов ағамыз кезінде Жақсы мұғалім мектепке жан
кіргізеді - деген ғой. Ол үшін әр педагог әрбір баланың ойынан шығып
қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс. Өйткені қазіргі мектеп
жасындағы балалар қай сыныпта оқыса да, қай жаста болса да өзінің кім
болатынын, қандай адам болатынын армандайды және өмірден өз орнын табуды
басты мақсаты деп санайды, сондай-ақ өзінің айналасынан дұрыс бағыт-бағдар
беретін ақыл-кеңес күтеді.
Сондықтан, оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды
қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі
қоғамның мүддесі мен әр баланың үдесінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы
жетік, бәсекеге қабілетті өзгерістерге бейім жеке тұлғаны тек қана жаңа
тұрпатты педагог қана қалыптастыра алады.
Осыған орай, нәтижеге бағытталған дарынды балаларға білім берудің жаңа
жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби
құзырлылықтарын дамытуды талап етуге тиісті деп мен дипломдық жұмысымды осы
мәселеге байланысты алып отырмын.
Тақырыбы: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығы
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі кәсіптік дайындығының
ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми – теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2.Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау.
3.Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін
белгілеу.
Зерттеу объектісі: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің
кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пән: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығын ескере отырып, олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын анықтап,
белгілеу.
Ғылыми болжам: Егер, ұстаз баланың резустарын анықтай білсе, онда оқу
процессіндегі дифференциалдық деңгейі артады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау, байқау, тест тағы басқалары.
I. Дарындылықтың педагогикалық-психологиялық негіздері
Республика президенті Назарбаев Н.А. 27.05. 1996 жылғы жарлығында
дарынды балаларға арнап арнайы оқыту жоспарын дайындауды ұсынған болатын.
1996 жылдан бастап Қазақстанда “Дарын” атты арнайы бағдарлама жұмыс істей
бастады. Бірақта мұндай жұмысты балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттемей, білмей жүргізу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2004 жылғы 17
қарашадағы №124 бұйрығына сәйкес Дарын Республикалық ғылыми - практикалық
орталығы 2004 жылғы желтоқсанның 11-12 күндері Астана қаласында дарынды
балалармен және жастармен жұмыс саласындағы инновациялық әлеуметтік -
педагогикалық жобалардың Республикалық ІІІ фестивалі өтті.
Фестивальға қатысу үшін республиканың барлық аймақтарынан барлығы
108, оның ішінде 12 ауылдық және 58 қалалық мектептерден тапсырыстар түсті.
Оның 20-сы Дарын РҒПО-ның желісі бойынша дарынды балаларға арналған білім
ұйымдарынан, 50-і жалпы білім беретін ұйымдарынан. Фестиваль ауылдық
мектептерде де дарынды балаларды анықтау, оқыту және дамыту бойынша белгілі
дәрежеде жұмыстар жүргізілетіндігін көрсетті.
Дарынды балалармен жұмыстың мақсаты иновациялық озық тәжірибесін
тарату, дарынды балаларды анықтаудың, оқытудың және дамытудың жаңа
әлеуметтік және психологиялық - педагогикалық технологияларын енгізу,
педагогтардың дарынды балалармен жұмысқа кәсіптік жеке дайындығын арттыру.
Тапсырыс берілген жұмыстардың тақырыптары қабілетті және дарынды
оқушылардың оқу мен оқудан тыс жұмысының әр алуан салаларының: инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылуын, қабілетті балалармен жұмыстың
оқудан тыс нысандарын ұйымдастыру тәжірибесін, дарынды балалар үшін
авторлық бейімделу бағдарламасын, оқушылардың өзінше білім алу және ғылыми
- зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды, балалардың қабілеті мен шығармашылық ой-
өрісін дамытуды қамтиды.
Ұсынымдық нысандары жағынан жобалар алуан түрлі: дәстүрлі
баяндамалар, жобаларды қорғау, сабақ өткізудің стандартты немесе нысандары,
көрнекі құралдармен, материялдармен, сабақтар панорамаларымен, әдістемелік
әзірлемелермен таныстыру, авторлық бағдарламалардың және мектепті
басқарудың жаңа үлгілерінің тұсау кесері.
Фестивальға қатысушылар санының жыл сайын өсе түсуі мұғалімдердің
бағдарламарды, оқулықтарды, оқыту технологияларын еркін таңдау жағдайында
мұғалімдердің өз жұмысына шығармашылықпен қарауына сұраныстың артып
отырғандығын дәлелдейді.
Фестиваль жұмысы үш секция бойынша жүргізілді. Оқушылар дарындылығын
дамыту процесін педагогикалық басқару деп аталатын 1-секцияның жұмысына 30
мұғалім, оның ішінде мектеп директорлары, ректорлардың ғылым бойынша
орынбасалары, білім департаментінің (басқармаларының) уәкілдері жобаларымен
қатысты.
Жаңа білімдік бағдарламаларды, инновациялық әзірленімдерді әзірлеу
және іске асыру өз шешімін талап етіп отырған толып жатқан басқару
проблемалары мен міндеттердің көкейкестілігін алға қойды. Педагогикалық
ұжымның жұмысындағы ғылымдық, ширақтық, іскерлік сауатты басқарумен
айқындалды.
Сабақтарда және сабақтан тыс қызметте мұғалім мен дарынды оқушының
бірлесе іске асыру деп аталатын 2-секцияның жұмысына 50 мұғалім қатысты
(жұмыс мектептердің оқыту тілдеріне сәйкес 2 секция бойынша жүргізілді ).
Дарынды балаларға білім беру сапасын көтеруде қолда бар мүмкіндіктердің
беті ашылды, әр мектепте өзіне тән, көп жағдайда жинақталған бірегей
іскерліктің бар екенін дәлелдей отырып, әр мектеп өзінің жұмыс тәжәрибесін
көрсете білді.
3-секция Балалар мен жасөспірімдер дайындылығының психологиясы деп
аталды. Мұнда дарындылық феномені диагносткасының, қабілетті дамытудың,
оқушылардың шығармашылықпен ойлана білуінің әдістері ұсынылды. Секция
жұмысына 30-дан астам мұғалім қатысты. Фестиваль дарынды балалармен жұмыс
істейтін мектеп педагогтарының шығармашылық әлеуметінің деңгейін көрсетті.
Дарынды балаларды бөлектеп оқыту, 20 ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап
Европа елдерінде айқын қоғамдық сипат алып, біріңғай саралап білім беру
ринципі арқылы жүзеге асырылды. Дарынды балаларды іріктеу және бөлектеп
оқыту, о баста интеллектуалдық, ақыл-ой жағынан ерекше дарынды балаларды
ғана өз алдына оқыту бағытында жүргізіліп, кейін ол жаппай балаларды өз
қабілетіне қарай топтап білім беру принципіне ауысты.
Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың өзіндік интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап оқыту
принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Ол Франция, Америка, Германия,
Англия, Жапония т.б. елдердің білім беру жүйесінде қазір жоғарғы деңгейде
жүргізілуде.
Білім және ғылым қызметкерлерінің Республикалық II – съезінде
сөйлеген сөзінде Президент бүгінгі таңда жалпы білім берудің алдында тұрған
міндеттердің бірі Дарынды балалармен жұмыс істейтін мектептерді дамытуға
ерекше көңіл бөлу екендігі, ал ол Қазақстанның одан әрі дамуына ықпал
ететін болады деп көрсеткен еді.
Сонымен қатар, қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру
жүйесінің алдына дарынды балаларды оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр.
Осындай табиғи сұраныстарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары
жасалып, мектеп тәжірибесіне енгізілуде. Мысалы: академик В.И.Монаховтың
технологиясы, В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, М.М.Жанпейсованың
оқытудың модельді технологиясы және профессор Ж.А.Қараевтың білім беру
жүйесін ақпараттандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін
түгелдей терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін
ояту, дарындылықпен талапқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап
көрсетуге болады. Қараев технологиясының құндылығы:
1) 100% үлгерім;
2) жоғары деңгейлі тапсырмаларды орындау арқылы дарынды баланы таңдауға
мүмкіндік береді;
3) оқушы 2 аламын деп қорықпайды, керісінше тапсырманың жауабына
жоғарғы ұпай жинау арқылы ынтасы артады. Оқушыға 4 деңгейлі тапсырма
беріледі;
4) оқушы оқу материалын өзі меңгереді, ал ұстаз өз пәнінен жұмыс дәптерін
жасайды;
5) педагогикалық технология орта мектеп жүйесін ақпараттандыру принципін
сақтай отыра жүргізіледі.
Педагогикалық технология мектептегі білім беру жүйесінің алдына келелі
міндеттер қойып, оларды шешу үшін оқытудың мазмұны мен құралдарына әдіс-
тәсілдеріне, ұйымдастыру түрлеріне өзгерістер енгізуді талап етеді.
Оқытудың мазмұнына енетін өзгерістер:
- оқу пәндерін интеграциялау;
- білім мазмұнын модельдеу;
- білімді ізгілендіру;
- білімнің өмірдегі қолданылуы
Оқыту мазмұнын жетілдірудің бір жолы ретінде көлемді тараулар мен
тақырыптарды іріленген бөліктерге (модельдерге) біріктіріп оқыту жүзеге
асырылып келеді.
Ірілендірудің өзі 20 ғасырдың екінші жартсында өмір талабынан пайда
болды. Математика пәндерін оқытуда бұл мәселені П.М.Эрдниев, В.Ф.Шаталов,
ал орта мектептегі химияны оқытуда химияны ірілендіріп оқыту әдістемесін
П.Д.Васильева, дәріс, семинар жүйесін қолданудың негізін Н.П.Гузик,
Л.И.Штепа негіздеді.
Көптеген мәліметтер бойынша дарынды балалар кемелденген,
бейімделгіш өз еркімен жұмыс істей алатын болғанмен де көптеген
педагогтар әлуметтік-эмоционалдық саланың даму бағдарламасын ұсынады.
Бұл бағдарламалар коррекциялайтын, дамытушы, интегративті болып
келеді. Коррекциялау бағдарламасы эмоционалдық және тәртіп жағынан
қиындық көріп жүрген дарынды балаларға арналады. Дамытуты бағдарлама
эмоционалдық жағдайдың жақсаруы үшін құрылған, онда рольдік және
сензититивті тренингтер, шағын топтардағы талдау пайдаланылады.
Интегративті бағдарламалар эмоционалдық және танымдық компоненттерді
біріктіреді. Оларды былай болуга болады: өмірлік мақсаттарды талдауға
және самоактуализация проблемаларын зерттеуге бағытталған.
Балалардың шығармашылық қабілетін, интелектуалдық инициативасын,
ой-санасын, әлуметтік адаптация, әлуметтік жауапкершілік және лидерлік
қасиеттерін дамытуға көп көңіл бөлу керек. Дарынды балаларды арнайы
оқыту қарапайым бағдарламаны кеңейту немесе жасы үлкен арналған
тапсырмалар енгізумен шектелмейді.
Резинулли 1977ж. дарынды балаларды оқытудың сапалық
ерекшеліктерін талдай отырып оларға арналған бағдарламаның мазмұны
қалыптасқан бағдарламадан мүлдем өзгеше, яғни білімді игерудің
стиліне сәйкес болу керектігін, сонымен қатар оқылатын тақырыптың
негізіне терең байлауға ұмтылысын шектеуге болмайтындығы туралы
жазды.
Дарынды балаларға арналған барлық бағдарламалардың негізгі
бөлігін когнитивтік және аффективті процестердің жүйелі түрде дамуы
құрайды.
Каплан 1980 дарынды балаларды оқытудың төмендегі әдістемесін
ұсынады:
Оқушылардың ұсынған материалы жалпы оқу бағдарламасынан асып түседі
және жаңа және ерекше сапаға ие.
Мүмкіндіктер: Оқушыларға қарапайым оқу бағдарламасынан өзге
қосымша уақыт пен материалдар негізінде кең алқымдағы іс-шарамен
айналасу және тереңірек зерттеу мүмкіндігі беріледі.
Дамыту: Оқушылар ең алдымен өздерінің қызығушылығы мен қажеттігіне
жауап беретін оқыту курстарымен айналысады.
Дарынды балаларға арналған оқу жоспарлары үйлесімді болу мүмкін
емес, себебі әр бала жеке-дара тұлға. Төменде дамытуға арналған
кейбір манызды қабілеттер келтірілген.
Танымдық қабілеттер мен дағдылар
Үлкен көлемдегі ақпаратпен таныс.
- Игерілген материалдарды жаңаға ауыстыру
- Себепті – терлеу байланыстарын бекіту.
- Жасырын байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау
- Қорытынды жасай білу
- Ақпаратты интеграциялау және синтездей алу
- Күрделі проблемаларды шешуге қатысу
- Ақпаратты ұйымдастыру
- Күрделі идеяларды тез қабылдап алу.
- Нәзік айырмашылықтарды көру қабілеті
- Қарама-қайшылықтарды сезіну
- Ақпаратты іздеудің альтернативтік жолын пайдалану
- Жағдайдың анализі
- Процеспен қатар нәтижені де бағалай білу
- Туынды жағдайларды көре білу.
- Пікір алысу.
- Гипотеза құру.
- Идеяларды практикада пайдалану.
- Өзгеріске ( жаңаруға) қабілетті
- Ойдың сыншылдығы
- Білімге құштарлық
Шығармашылық қабілеттер
- Сурет салу
- Дивергендік ой-сана
- Ойлау мен әртүрлі істерге бейімділік
- Тез олау
- Ерекше идеяларды айта алу қабілеті, жаңа нәрселер (заттар) ойлап
шығару қабілеті
- Елестету қабілеті бай
- Әртүрлі (құбылыстарды) заттарды қабылдау
- Жоғары эстетикалық құндылық
- Дамыған интуиция
Эмоционалдық саланың ерекшеліктері
- Шынайы Мен концепциясы
- Басқаларды сыйлау
- Адамдарға деген эмпатикалық көзқарас
- Басқалардың ерекшеліктерін түсіну, қабылдау
- өзіне-өзі талдау қабілеті
- Сынды төзімдікпен қабылдау
- Идеяларымен бөлісуге дайын
- Тапсырмаларды орындаудағы тиянақтылық
- Мінездегі және ойлаудағы тәуелсіздік
- Марапаттауды күтудегі төзімділік
- Жарысқа түсу (жарысты қабылдау)
- Әділ – аспақты сезіну қабілеті
- Өнегелі проблемаларды талдаудағы сергектік
- Күші мен қабілеттеріне сенімді
- Ішкі мотивация
Дарын дегеніміз адам бойында негізінен ана сүтімен, ата тегімен
даритын құбылыс. Дарын – адамның белгілі бір дүниеге психологиялық
қабілеттілігі. Осы қабілетті дер кезінде анықтап, оны одан әрі дамыта білу
қажет. Жалпы адам баласы табиғатында қабілетсіз болмайды. Біреулердің
қабілеті жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, ал үшінші біреулердің
қабілеті төмен болады. Өз қабілетіне сай бала көздеген мақсатына қол
жеткізе алады.
Дарындылық данышпандыққа жеткізген деп халық бекер айтпаған. Әлемдегі
аты шулы данышпандықтардың бәрі балалықты бастан кешірген, бірақ ешбір адам
анадан данышпан болып тумайды, тек қабілет иесі, дарын иесі болып дүниеге
келеді. Демек, осы дарын иесін шеберлікке жеткізетін қоғам, мектеп. Әрине
өте сирек те болса, өмірде дарынджылықтың туа пайда болатын жағдайы
кездеседі. Әлемнің ірі композиторы Моцарт 4 жасында күрделі музыкалық
шығармалар жаза бастаған. Бетховен тас құлақ саңырау бола тұра ұлы
музыкаларды жазған. Мұндай дарын иелері өте сирек кездеседі. Дегенмен адам
қабілетінің дамуына мектептегі оқу мен білімнің, тәрбиенің маңызы зор.
Психологиялық зерттеулердің анықтағанындай, бала қабілеті, санасы,
өмірге көзқарасы әр түрлі. Мұғалімнің басты міндеті осы ерекшелікті дұрыс
түсіне білуде жатыр. Педагогика ғылымының талабы бойынша мұғалім, ұстаз жан-
жақты сауатты, мәдениетті болуы тиіс. Яғни, мұғалімнің психологиялық
танымы, сезімі, көзқарасы ерекше болып, осы қасиеттеріне сүйене отырып,
мұғалім ата-ананы, алдындығы балаларды дұрыс танып, қарым-қатынасты дұрыс
жолға қоюы мұғалімнің жоғары маман иесі екендігінің белгісі. Оның үстіне
бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған бағыттап білім
мен тәрбие берсе баланың болашағының ірге тасы дұрыс қаланады.
1.1. Дарындылықтың теориялық зерттеу жайы
Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең
бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер:
зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім
дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін,
тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті
керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас
жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке
қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың
жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән
ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре
пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.
Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу
бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше
болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың
көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен
анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан
оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс. Көбінесе
дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері
бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және
таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы
айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ
қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге
тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:
- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл
ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап
етеді;
- проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу
қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады,
оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі
тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру
қажет;
- түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу
бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл
қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз
қайталануынан сақтайды;
- өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
Оқу бағдарламасына аффектілік компоненттің кіруі балаға өзін және
басқаларды түсінуге мүмкіндік береді, өзінің ойларын ашық көрсетуге сонымен
қатар өзін және басқаларды қабылдауға үйретеді.
Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі
стратегиялары бар.
Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың
негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.
Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін
оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы
болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің
күнделігіне сәйкес орындай бастайды.
Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына
бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:
- оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату
қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
- кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
- ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет
емес;
- жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың
ең жақсы стратегиясы болып табылады.
Жылдамдатудың бірнеше ұйымдастыру формалары бар:
Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату,
басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-
сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған
балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.
Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған.
Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал
алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге
дағдыланады.
Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді,
өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету
және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.
Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту
бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады.
Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке
дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.
Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып,
оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын
арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық
тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың
білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.
Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай
түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг
– білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы.
Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік
беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу,
сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар
қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге
болады.
Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды
сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп
әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі –
жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның
нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу,
жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл
аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке
ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады.
Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар
құрылады.
Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа
технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс
шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық
жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына,
деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені
ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап,
саралап оқыту әдістері қойылуда. Ж. Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі
бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне
сай құруға болады. Сол кезде шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп
алынғаны басқаларға елеусіз болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет
жүктеледі: мұғалім тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық
ізденіс тәсілдерін қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп
құруы керек. Тесттік формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы
қабілетті басты назарда ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-
жинақтауға, абстрактілеуге құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те
атауға болады. Жеке тұлғаға баға берілетін сыныптан тыс шаралардың
ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар, байқаулар, клубтар, үйірмелер,
секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі нәтижеде оқушы өздігінен
ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе арқылы талдауға талпынады.
Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге
ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек.
Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы :
орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.
Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде
шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс
істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен
басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты
сұрақтар қойып, жетелеген жөн.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек.
Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:
1. Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс
істеу бағдарламасын құра білуі.
3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті
талдаудағы ептілік.
5. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
6. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
7. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
Мұғалім оқыту барысында кездесетін терминдермен, ұғымдармен таныс болуы
керек.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік
дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”,
“Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан
анық.
Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да
аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі
жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін
адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің
дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше
орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс
істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.
Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен
тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін
қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант
деп атайды.
Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын
адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін
бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен
жігерлі еңбек етеді.
Сонымен, дарынды, талантты бала деп баланың, ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбегінің жемісін айтуға болады.
Белгілі психолог Н.С.Лейтес дарынды баланың негізгі қасиеттері мыналар
деп көрсетеді:
- Ұқыптылық, жинақтылық, зейіннің тұрақтылығы, еңбек ету қабілетінің
жоғарлығы.
- Ақыл-ой, логикалық ойлаудың тездігі, кез-келген жағдайды талдап салыстыра
білуі
- Барлық күш-қуатын сарқа жұмсап тынымсыз еңбек етуі.
Осы қағидаларды басшылыққа ала отырып, кез келген баланың бойындағы
қабілетті үздіксіз еңбек, мұғалімнің ерінбей-жалықбай үлкен ізденіспен
жұмыс жасауының нәтижесін жүзеге асыруға болады.
1.2. Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендіру ерекшеліктері
Білім мен тәрбие жас ұрпақтың қос қанаты деп ғұлама ғалым Әл-Фараби
бабамыз айтқандай, білім айдынында біздің еркін жүзуімізге, тәрбиелі азамат
болып өсуімізге бағыт сілтер – ол Дарын
Білім мен тәрбие жас ұрпақтың қос қанаты деп ғұлама ғалым Әл-Фараби
бабамыз айтқандай, білім айдынында біздің еркін жүзуімізге, тәрбиелі азамат
болып өсуімізге бағыт сілтер – ол Дарын.
Дарынды оқушылардың танымдық іс-әрекетінің белсенділігі өте жоғары
болуы керек.
Таным дегеніміз – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамның тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен теорияларды
құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, дарынды
баланың белгілі бір объектіні ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін
қуаттандыратын психикалық ерекшелік деген пікір айтады ғалымдар М.Беляев,
Н.Морозова, С.Рубенштейн. Қызығу баланы жаңаны білуге, әрекеттің жаңа
әдістерін іздестіруге құмарландырады. Сондықтан баланың қызығуы бір іспен
шұғылданғанда, әртүрлі әрекеттерде көрініс табады.
Ойын қызметінің мүмкіндігін сипаттау дарынды оқушылардың таным
қызығуының құрамын қалыптастыру маңызы және әлеуметтік құбылыс ғалымдардың
түсінігі бойынша объективті-субъективті ұғым арқылы қабылданады.
Психология-педагогика ғылымдарының мәліметтеріне сүйенетін болсақ,
қажеттіліктің ішкі түрткісі субъектінің байланысты іс-әрекеті мен өмір сүру
себебі болып табылады.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады.Өзінің тіршілік және
рухани қажеттігін өтеу үшін оқушы дүниені танып білгісі келеді.Алайда ол
өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Дарынды оқушының қызығуы мен
құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті
нәрсеге, мысалы: оқу пәніне қызығады.Соңынан бұл нәрсе (пән) дарынды оқушы
іс-әрекетінің мақсатына, қозғағыш күші - мотивіне айналуы мүмкін. Осыған
орай, кейбір ғалымдар қызығуды дарынды оқушының өзіндік дербес іс-әрекетке
жұмыс мотиві ретінде қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа
жетіп алыстағы мақсатты көздейді деп түйіндейді. Ал Н.Морозова Іс-әрекет
көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады дейді. А. Леоньтевтің
пікірінше танымдық қызығу – бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудыру.
Психологтер Л.Божович, Н.Морозова, Л.Славина себептің екі негізгі
құрамын көрсетеді:
1) дарынды оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған
ортасы;
2) мазмұндық және үрдістік сипаттан тұратын, оқу іс-әрекетінің
өзі түрткі болатын таным қызығуы.
Қызығудың физиологиялық негізін талдау оның мақсатының рефлекске
көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке баланың белгілі мақсатқа
ұмтылуы, бағыты байқалады.
Қызығу іс-әрекетке деген бір жақтылықтан пайда болып, объектіге әсер
ету нәтижесінен тартымды қарым – қатынас туғызады.
Жеке дарынды оқушының жан-жақтылығын, маңыздылығын, анықтамаларын
салыстырмалы талдау арқылы қызығудың ғылыми түсіндірмесін табуға болады.
Бихевиорстикалық Перри қызығу тұжырымдамасы, Мак-Ивераның динамикалық
бағалау теориясы, Паргонның әрекет пен бағыттық әлеуметтік теориясы,
Маркузе теориясы қызығудың маңызды әрі тиянақты анықтамаларынан саналады.
Американдық философ Р.Перри қызығу өз көзқарасымен, еліктеумен сипатталады
деп көрсетеді.
Оқу-тәрбие жұмысында ойындарды қолданудың кең спектрін сипаттау
мақсатында көптеген ғылыми зерттеулер жасау арқылы мынандай мәселелердің
басы ашылды:
- ойлау, ес, сөйлеу, жігер, назар психикалық үрдістеріне дидактикалық
ойындардың әсер ету сипаты;
- жеке оқыту маңызының артуы;
- оқу ойындарына қатынасушылардың таным қызығуы арқылы шығармашылық
ізденіске ұмтылуы.
Мұғалім ойлауды қажет ететін әртүрлі әдістерді қолдануды түсіндіріп
көрсетіп, дарынды оқушыларға есептер мен жаттығулар бере отырып,
шеберлікті, дағдыны бекітіп, шығармашылық қолдануды үйретеді. Мұғалім мен
дарынды оқушының осындай іс-әрекетін дидактикалық оқыту мен білім көздерін
логикалық негіздей отырып классификациялау Н.Верзлиннің, А.Алексик пен
И.Зверевтің еңбектерінен көрінеді.
Психологиялық тұрғыдан бақылау басқа әдістерге қарағанда өздік
белгілермен ерекшеленеді. Оның психологиялық құрылысы күрделі. Бақылау
толық жеке адамды жұмысқа тартып, сезімдік қабілеттерін қолдануға,
көрнекті ойлауға, сөйлеуге үйретеді.
С. Архангельский оқыту әдістері классификациясын қарастыра отырып ғылыми
әдісті бөліп шығарады, сол әдістен оқып-үйренетін пәннің танымдылығы
бөлініп алынып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыру әдісін таңдайды.
Ғылыми әдіс дегеніміз – ұстанымдар, ережелер мен құралдар, зерттеушінің
жалпы және жеке мақсатқа жету жолындағы тиімді жиынтығы. Ғылыми әдіс
ғылымдағы мүмкіндіктерді бағалауға мүмкіндік береді.
Оқу әдістері әртүрлі сипатта болып, оқып-үйренетін пәннің мақсаты мен
міндеті дарынды оқушыға қойылатын талаптарға, білімнің тереңдігі мен
кеңдігіне, қабылдаған дағды мен шеберліктің сапасына тәуелді. Оқытудың
ұстанымдары мен заңдылықтары оқу үрдісін, мазмұнын, оқу құралдары мен
формаларын жан-жақты қамтиды.
II. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік дайындығы
Мұғалімнің дарынды оқушымен жұмысқа дайындығының қалыптасуының мәселесі
арнайы ғылыми зерттеуді қажет етеді. Ал қазіргі жағдайда республиканың
әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін интелектуалдық әлеуметті арттыру аса
қажет. Сондықтан, мұғалімдер арнайы курстар арқылы және өзін-өзі жетілдіру
арқылы, әріптестерімен тәжірибе алмасу арқылы осы бағыт бойынша кәсіби
деңгейін жоғарылатуы тиіс.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік дайындығы
бойынша оқыту әдістемеде бес негізге арқа сүйейді.
Бірінші негіз – оқушылармен жеке жұмыс жасау, әр оқушыға жеке әдіс
қолдану.
Екінші негіз – оқушылардың өзіндік жұмысы.
Үшінші негіз – оқушылар жеке жоба жасағанда балама оқулықтарды
пайдалануға шек келтірмеу.
Төртіншісі – мұғалімнің шығармашылық ойын толық іске асыру.
Бесінші негіз – мұғалімнің оқушыға жеке кеңес беруі.
Дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасайтын мұғалімнің кәсіби дайындығы
мынадай қасиеттерден тұрады: кәсібі жоғары, біліктілік, даралық қасиет,
білімпаздық, ойлап табуға және ғылыми зерттеу жұмысына қабілеттілік, кәсіби
қазметін өздігінен жетілдіруге ұмтылушылық.
Ұлы ойшыл Плутарх кезінде былай депті: “Көптеген табиғи талант
дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи
құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып құртып тынады”.
Міне, ұстаз осындай келеңсіздікке жол бермеуі керек. Сондықтан мұғалім
жұмысына сапалық талдау жұмысын жүргізіп отырған жағдайда мұғалімнің
ынтасын жоғарылатып, жауапкершілігін арттырады және кәсіби өсуіне әсер
етеді.
Қазіргі мектеп оқушыларын осыдан 30-40 жыл бұрынғы оқушылармен
салыстыруға мүлде болмайды. Бүгінгі оқушылардың көршілігінің ата-әжесінің
тәрбиелік мәні бар ертегілерін тыңдауға, әдеби кітаптар оқуға құлқысы жоқ.
Олардың күнделікті әртүрлі тақырыпта беріліп жатқан мейірімсіздікті паш
ететін, өмірге кереғар әсері бар, көп сериялы фильмдер көруден уақыты
босамайды. Яғни, оларға қазіргі нарықтық экономика кезінде көптеген ата-
аналар білімді қажетсіз деп тапты. Шындығында, күні кеше жіберіп алған
олқылықтарымыз әлі де біздердің алға жылжуымызға мүмкіндік бермей отыр.
Жасыратыны жоқ, бала тәрбиесі де кейінге ысырылып қалды. Мектеп пен ата-
аналар арасындағы байланыс нашарлап кетті. Бұл кемшіліктің ұрпақ тәрбиесіне
кері әсерін тигізетінін күнделікті өмір көрсетіп отыр. Мысалы: ата-
аналардың мектептегі ата-аналар жиналысына келмеуі, ұл-қызының оқуы мен
тәрбиесіне көңіл бөлмеуі ерекше ойлануға, себебін ашуға тұрарлық мәселе.
Ата-ана мен мектеп арасында тығыз байланыс болмайынша саналы тәрбие,
сапалы білім беру мүмкін емес. Ата-ананы мектепке шақырғанда, сол жиынның
ата-анаға тигізер әсеріне, тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлінгені абзал.
Ата-анаға, балаға тәрбиені тек мектеп беруі тиіс деген ойдан аулақтату үшін
бірінші тәрбие – отбасындағы тәрбие екенін ұғындыратын әсері мол жиындар,
педагогикалық сабақтар семинарлар және дебат өткізу керек. Мысалы: “Адам
болам десеңіз”, “Ақылшым – атам”, “Қамқоршым - әжем”, “Сүйенерім – ағам”
деген тақырыпта семинарлар өткізуге болады. ӘлФарабидің “Бірінші тәрбие
керек, тәрбиесіз берілген білім түбінде адам өміріне үлкен апат әкеледі”
деген қанатты сөзі әрбір отбасының қағидасына айналуы қажет.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шыңдалады. Мұғалімнің өзі
де сол мектептен шыққан адам.
Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі мектеп
оқушысы болғандықтан, қазақстандық барлық мектептерге үлгі болуға тиісті
қазақ тілінде дарынды балаларды оқытатын мектептердің жайы, даму бағыттары,
келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның, мемлекеттің назарында.
Мұғалімдік мамандық жан-жақты білімді, шынайы сезімтал болуды,
балаларға шексіз сүйіспеншілікті қажет етеді. Әр күн сайын балаларға қуаныш
әкелгенде ғана, оларды ғылымға ынталандыруға, еңбекке баулуға адамгершілік
негіздерін сіңіруге болады.
Мұғалім қызметі - өскелең ұрпақтың мәңгі өзгермелі қарама-қайшылығы
мол жан дүниесіне ене білуде. Әлі толыспаған сәби жанын жасытып жаралап
алмас үшін мұны әрбір ұстаз естерінде сақтауға тиіс. Мұғалімнің балалармен
шынайы достық қарым-қатынасын ешбір оқулықпен алмастыруға болмайды.
Парасаттылық – ақыл-оймен, ар-ұятпен, Отанға берілгендік – соған адал
қызмет етумен тәрбиеленеді.
Мұғалім адам жанының инженері, мінез-құлық сәулетшісі, ақыл-ой мен
сезім дирижері, адамның алғашқы қылығының әділ қазысы, жас өркенді
мәпелеуші бағбан ... деп атайды. Осының бәрі - таза шындық. Бірақ басқа
мамандықтардан мұғалімдердің айырмашылығы – оларға өз еңбегінің жемісін
бірден білуді жазбаған. Олардың еккен жемісі көгеріп-көктеу үшін ұзақ
жылдар керек. Мұғалім өзінің жігер-шабытын қазіргі және болашақтағы өз
парыз түйсігінен алады. Оның творчествосы мектеп реформасының идеясымен
рухтанады. Мұғалімнің көз алдарында: К.Ушинский, Н.Крупская, А.Макаренко,
В.Сухомлинский секілді ұлы есімдер тұруы керек.
Осыдан бірнеше жыл бұрын өмір сүрген, ғылыми педагогиканың негізін
қалаушы славяндық ұлы педагог Ян Амос Коменский мұғалімдерге – ең тамаша
міндет жүктелген, күн астында одан жоғары тұрған ешнәрсе жоқ, - деп жазды.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский мұғалім мамандығын былайша бағалады
- мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен – тарихтағы ұлы істің бірі, -
деген.
В.Г.Белинский былай дейді – ұстаздық мәртебесі қаншалықты маңызды, ұлы
әрі қастерлі десеңізші, оның қолында адам өмірінің тұтас тағдыры тұр, -
деген.
Мектепте негізгі фигуралар мұғалім мен оқушы. Олардың сабақта,
сабақтан тыс уақытта, бос уақытта жақсы қарым-қатынаста болуы, оқу тәрбие
процесінің нәтижелі болуына және оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Педагогикалық қарым-қатынасты жалпы алып қарағанда
мұғаліммен мұғалімнің арасындағы, мұғалім мен оқушылардың арасындағы бір
мақсатқа жету жолындағы бір – біріне деген сыйластық, түсінушілік,
мәдениетті қатынас болуы керек.
Педагогикалық қарым-қатынастың тиімді болуы, әрине, мұғалімнің
мәдениетіне, шеберлігіне, біліміне тікелей байланысты. Сондықтан, болашақ
ұстаздар педагогикалық қарым-қатынас жайлы білулері керек, егер де мілмесе
үйренулері керек.
Қазіргі кезде оқушының жеке тұлға болып қалыптасуы, өзіндік
позициясының болуы, білімге деген ынтасы, жалпы мәдениеті, тәрбиесінің
жетілуі ұстазға тікелей байланысты. Әрине, бірінші орында ата-ана, отбасы
тұр. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында “әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары
мен немерелері алдындағы жауапкершілігі, сонау алыс болашақта, олар біздің
жасымызға жеткен кезде қандай боларына бүгінгі күні жауап беруге тиіспіз”
деген болатын. Яғни, бала бойындағы отаншылдық рухты жасынан
қалыптастыруымыз керек. “Баланы бұзуға, түзеуге себеп болатын бір шарт –
жас күнінде көрген өнеге” – деп Жүсіпбек Аймауытов айтқандай, әр істе,
сөзімізде, өмірде балаға үлгі -өнеге көрсеткеннен ұтарымыз көп.
Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірде оқушыларға
сапалы білім беріп, оны ары қарай дамыту. Бұл жерде білім ордасы -мектеп,
ал мектептің жаны – мұғалім. Балалардың ата-анадан кейінгі қастерлеп, ардақ
тұтар қасиеттісі – ұстаз болған. Ұстаз – қасиетті мамандық. “Ұстазы ақылды
болса, шәкірті дана болады” деген сөз бар. Сондықтан, нағыз дана ғана
шәкірт тәрбиелеп, білім бере алады. Қазақ қоғамының ойшылы, данышпан
Абайдың: “Ұстаздық қылған жалықпас, үйретуге балаға” деген сөздері әр
қазаққа мәлім. Барлық кезеңде мұғалімнің рөлі ерекше маңызды. Өйткені
мұғалімдік мамандық – мәңгі мамандықтардың бірі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..2
I. Дарындылықтың педагогиқалық-психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .81 .1.
Дарындылықтың теориялық зерттеу жайы ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
II. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Дарынды балаларды оқытатын мұғалім ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 Мұғалімдердің ғылыми-зерттеушілік мәдениетін қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3 Жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...72
Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
К І Р І С П Е
Өзектілігі: Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және
зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да
әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән
тудырмайды. Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды
балаларға білім беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, білім
мазмұнын жаңарту мәселесі өзектелігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзат құндылық
тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың – “Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал
жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында”, деген ұлағатты сөзін әрқашанда
естен шығармау керек.
Кез келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың
жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Бала бақша, мектеп
және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде,
оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені белгілі. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр.
Осы мәселелерді көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис
Гальтон (19 ғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың
басында), неміс психологы В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жарсында),
Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес, В.М.Теплов,
М.Матюшкин, С.Рубинштейн, В.Э. ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Психология жеке ғылым болып дами бастағаннан бастап дарынды балаларды
табу және тәрбиелеу, қалыптастыру жұмыстарына зерттеу, ғылыми мән беру
жүргізіле бастады. Көптеген ғылыми және методикалық материалдардың
барлығына қарамастан психологтарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге дарынды
балалармен жан-жақты қалыптасқан жұмыс жүргізуге керекті нақты методикалық
ұсынымдар ұстай отыра, және де шешендік тәжірибелерді, ғылыми тұжырымдарды
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін ескермей көшіре салу бұл бағыттағы
жұмыстарға оң нәтиже тудырмайды. Сондықтан, дарынды балалармен жұмыс
жүргізгенде ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде тереңірек жүргізіп, дарынды
балалардың ата-анасына, тәрбиешілерге, мұғалімдерге қажетті материалдарды,
нақты кеңес беруді дамыту бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интелектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс істеу
мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби жетілуіне өзгеше емтихан болып
табылады.
Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін танытуға мүмкіндік беретін,
өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде дамуына жол ашатын білім беру
жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу, дарындылықтың белгілерін
дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан келеді. Бастауыш сыныптарда
мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен
бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. А.К Макаровтың пікірі бойынша мұғалімнің кәсіптік
зерттеушілік позициясы өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген
кезде ғана айқындала түседі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін
зерттеушілік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез-
келген әдіс-тәсілді оқу-тәрбие процесінде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен
қатар әрбір оқушыны, оның құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын
анықтап отыру, мұғалімнің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімінің
зеректігін көрсетеді.
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділігі деңгейі, шығармашылығы туралы
Ы.Алтынсарин, Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев,
А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацский, В.А.Сухомлинский, қазіргі
білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде
шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Мұғалім
кәсібінің мән-мағынасы елеулі өзгерткен шақта, жаңа тұрпатты педагог
педагогикалық процестің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын
сақтай отырып, оқыту модельін жобалай білу шарт. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің
шығармашалақ іс-әрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен, жеке
ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады.
Әр оқушының жеке тұлға екені ғылыми еңбектерде жан-жақты
зерттелгенімен, тәжірибе жүзінде, ұлттық мектептеріміздің оқу – тәрбие
процесінде, тұлға ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың толық жүзеге
асырыла қоймауы-шешілмей отырған мәселелердің бірі. Жеке тұлға
қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өз ісіне және өзіне
деген жауапкершілігі артып, оқушымен қарым-қатынасын берік сенімге
негіздегенде ғана игі нәтижесін байқатуы мүмкін.
Жаңа қоғам мұғалімі үшін өзінің шығармашылық жұмысына ұқыптылықпен
қарау – нәтижелі сабақтың жағдайын жасау болып табылады. Әрине, кейде
мұғалімге сырттан келген факторлар қатты әсер етеді. Сабақ алдында
әлдекіммен ренжісу, өзіне деген ескертулерден есту және т.б. фактірлер
бізде жиі кездеседі. Кейде мұғалім сабаққа өзіне-өзі сондай сенімділікпен
кірсе де сабақ барысында әр түрлі жағдайлар болады.
Ахмет Байтұрсынов ағамыз кезінде Жақсы мұғалім мектепке жан
кіргізеді - деген ғой. Ол үшін әр педагог әрбір баланың ойынан шығып
қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс. Өйткені қазіргі мектеп
жасындағы балалар қай сыныпта оқыса да, қай жаста болса да өзінің кім
болатынын, қандай адам болатынын армандайды және өмірден өз орнын табуды
басты мақсаты деп санайды, сондай-ақ өзінің айналасынан дұрыс бағыт-бағдар
беретін ақыл-кеңес күтеді.
Сондықтан, оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды
қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі
қоғамның мүддесі мен әр баланың үдесінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы
жетік, бәсекеге қабілетті өзгерістерге бейім жеке тұлғаны тек қана жаңа
тұрпатты педагог қана қалыптастыра алады.
Осыған орай, нәтижеге бағытталған дарынды балаларға білім берудің жаңа
жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби
құзырлылықтарын дамытуды талап етуге тиісті деп мен дипломдық жұмысымды осы
мәселеге байланысты алып отырмын.
Тақырыбы: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығы
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі кәсіптік дайындығының
ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми – теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2.Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау.
3.Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін
белгілеу.
Зерттеу объектісі: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің
кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пән: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік
дайындығын ескере отырып, олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын анықтап,
белгілеу.
Ғылыми болжам: Егер, ұстаз баланың резустарын анықтай білсе, онда оқу
процессіндегі дифференциалдық деңгейі артады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау, байқау, тест тағы басқалары.
I. Дарындылықтың педагогикалық-психологиялық негіздері
Республика президенті Назарбаев Н.А. 27.05. 1996 жылғы жарлығында
дарынды балаларға арнап арнайы оқыту жоспарын дайындауды ұсынған болатын.
1996 жылдан бастап Қазақстанда “Дарын” атты арнайы бағдарлама жұмыс істей
бастады. Бірақта мұндай жұмысты балалардың психологиялық ерекшеліктерін
зерттемей, білмей жүргізу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2004 жылғы 17
қарашадағы №124 бұйрығына сәйкес Дарын Республикалық ғылыми - практикалық
орталығы 2004 жылғы желтоқсанның 11-12 күндері Астана қаласында дарынды
балалармен және жастармен жұмыс саласындағы инновациялық әлеуметтік -
педагогикалық жобалардың Республикалық ІІІ фестивалі өтті.
Фестивальға қатысу үшін республиканың барлық аймақтарынан барлығы
108, оның ішінде 12 ауылдық және 58 қалалық мектептерден тапсырыстар түсті.
Оның 20-сы Дарын РҒПО-ның желісі бойынша дарынды балаларға арналған білім
ұйымдарынан, 50-і жалпы білім беретін ұйымдарынан. Фестиваль ауылдық
мектептерде де дарынды балаларды анықтау, оқыту және дамыту бойынша белгілі
дәрежеде жұмыстар жүргізілетіндігін көрсетті.
Дарынды балалармен жұмыстың мақсаты иновациялық озық тәжірибесін
тарату, дарынды балаларды анықтаудың, оқытудың және дамытудың жаңа
әлеуметтік және психологиялық - педагогикалық технологияларын енгізу,
педагогтардың дарынды балалармен жұмысқа кәсіптік жеке дайындығын арттыру.
Тапсырыс берілген жұмыстардың тақырыптары қабілетті және дарынды
оқушылардың оқу мен оқудан тыс жұмысының әр алуан салаларының: инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылуын, қабілетті балалармен жұмыстың
оқудан тыс нысандарын ұйымдастыру тәжірибесін, дарынды балалар үшін
авторлық бейімделу бағдарламасын, оқушылардың өзінше білім алу және ғылыми
- зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды, балалардың қабілеті мен шығармашылық ой-
өрісін дамытуды қамтиды.
Ұсынымдық нысандары жағынан жобалар алуан түрлі: дәстүрлі
баяндамалар, жобаларды қорғау, сабақ өткізудің стандартты немесе нысандары,
көрнекі құралдармен, материялдармен, сабақтар панорамаларымен, әдістемелік
әзірлемелермен таныстыру, авторлық бағдарламалардың және мектепті
басқарудың жаңа үлгілерінің тұсау кесері.
Фестивальға қатысушылар санының жыл сайын өсе түсуі мұғалімдердің
бағдарламарды, оқулықтарды, оқыту технологияларын еркін таңдау жағдайында
мұғалімдердің өз жұмысына шығармашылықпен қарауына сұраныстың артып
отырғандығын дәлелдейді.
Фестиваль жұмысы үш секция бойынша жүргізілді. Оқушылар дарындылығын
дамыту процесін педагогикалық басқару деп аталатын 1-секцияның жұмысына 30
мұғалім, оның ішінде мектеп директорлары, ректорлардың ғылым бойынша
орынбасалары, білім департаментінің (басқармаларының) уәкілдері жобаларымен
қатысты.
Жаңа білімдік бағдарламаларды, инновациялық әзірленімдерді әзірлеу
және іске асыру өз шешімін талап етіп отырған толып жатқан басқару
проблемалары мен міндеттердің көкейкестілігін алға қойды. Педагогикалық
ұжымның жұмысындағы ғылымдық, ширақтық, іскерлік сауатты басқарумен
айқындалды.
Сабақтарда және сабақтан тыс қызметте мұғалім мен дарынды оқушының
бірлесе іске асыру деп аталатын 2-секцияның жұмысына 50 мұғалім қатысты
(жұмыс мектептердің оқыту тілдеріне сәйкес 2 секция бойынша жүргізілді ).
Дарынды балаларға білім беру сапасын көтеруде қолда бар мүмкіндіктердің
беті ашылды, әр мектепте өзіне тән, көп жағдайда жинақталған бірегей
іскерліктің бар екенін дәлелдей отырып, әр мектеп өзінің жұмыс тәжәрибесін
көрсете білді.
3-секция Балалар мен жасөспірімдер дайындылығының психологиясы деп
аталды. Мұнда дарындылық феномені диагносткасының, қабілетті дамытудың,
оқушылардың шығармашылықпен ойлана білуінің әдістері ұсынылды. Секция
жұмысына 30-дан астам мұғалім қатысты. Фестиваль дарынды балалармен жұмыс
істейтін мектеп педагогтарының шығармашылық әлеуметінің деңгейін көрсетті.
Дарынды балаларды бөлектеп оқыту, 20 ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап
Европа елдерінде айқын қоғамдық сипат алып, біріңғай саралап білім беру
ринципі арқылы жүзеге асырылды. Дарынды балаларды іріктеу және бөлектеп
оқыту, о баста интеллектуалдық, ақыл-ой жағынан ерекше дарынды балаларды
ғана өз алдына оқыту бағытында жүргізіліп, кейін ол жаппай балаларды өз
қабілетіне қарай топтап білім беру принципіне ауысты.
Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың өзіндік интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап оқыту
принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Ол Франция, Америка, Германия,
Англия, Жапония т.б. елдердің білім беру жүйесінде қазір жоғарғы деңгейде
жүргізілуде.
Білім және ғылым қызметкерлерінің Республикалық II – съезінде
сөйлеген сөзінде Президент бүгінгі таңда жалпы білім берудің алдында тұрған
міндеттердің бірі Дарынды балалармен жұмыс істейтін мектептерді дамытуға
ерекше көңіл бөлу екендігі, ал ол Қазақстанның одан әрі дамуына ықпал
ететін болады деп көрсеткен еді.
Сонымен қатар, қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру
жүйесінің алдына дарынды балаларды оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр.
Осындай табиғи сұраныстарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары
жасалып, мектеп тәжірибесіне енгізілуде. Мысалы: академик В.И.Монаховтың
технологиясы, В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, М.М.Жанпейсованың
оқытудың модельді технологиясы және профессор Ж.А.Қараевтың білім беру
жүйесін ақпараттандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін
түгелдей терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін
ояту, дарындылықпен талапқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап
көрсетуге болады. Қараев технологиясының құндылығы:
1) 100% үлгерім;
2) жоғары деңгейлі тапсырмаларды орындау арқылы дарынды баланы таңдауға
мүмкіндік береді;
3) оқушы 2 аламын деп қорықпайды, керісінше тапсырманың жауабына
жоғарғы ұпай жинау арқылы ынтасы артады. Оқушыға 4 деңгейлі тапсырма
беріледі;
4) оқушы оқу материалын өзі меңгереді, ал ұстаз өз пәнінен жұмыс дәптерін
жасайды;
5) педагогикалық технология орта мектеп жүйесін ақпараттандыру принципін
сақтай отыра жүргізіледі.
Педагогикалық технология мектептегі білім беру жүйесінің алдына келелі
міндеттер қойып, оларды шешу үшін оқытудың мазмұны мен құралдарына әдіс-
тәсілдеріне, ұйымдастыру түрлеріне өзгерістер енгізуді талап етеді.
Оқытудың мазмұнына енетін өзгерістер:
- оқу пәндерін интеграциялау;
- білім мазмұнын модельдеу;
- білімді ізгілендіру;
- білімнің өмірдегі қолданылуы
Оқыту мазмұнын жетілдірудің бір жолы ретінде көлемді тараулар мен
тақырыптарды іріленген бөліктерге (модельдерге) біріктіріп оқыту жүзеге
асырылып келеді.
Ірілендірудің өзі 20 ғасырдың екінші жартсында өмір талабынан пайда
болды. Математика пәндерін оқытуда бұл мәселені П.М.Эрдниев, В.Ф.Шаталов,
ал орта мектептегі химияны оқытуда химияны ірілендіріп оқыту әдістемесін
П.Д.Васильева, дәріс, семинар жүйесін қолданудың негізін Н.П.Гузик,
Л.И.Штепа негіздеді.
Көптеген мәліметтер бойынша дарынды балалар кемелденген,
бейімделгіш өз еркімен жұмыс істей алатын болғанмен де көптеген
педагогтар әлуметтік-эмоционалдық саланың даму бағдарламасын ұсынады.
Бұл бағдарламалар коррекциялайтын, дамытушы, интегративті болып
келеді. Коррекциялау бағдарламасы эмоционалдық және тәртіп жағынан
қиындық көріп жүрген дарынды балаларға арналады. Дамытуты бағдарлама
эмоционалдық жағдайдың жақсаруы үшін құрылған, онда рольдік және
сензититивті тренингтер, шағын топтардағы талдау пайдаланылады.
Интегративті бағдарламалар эмоционалдық және танымдық компоненттерді
біріктіреді. Оларды былай болуга болады: өмірлік мақсаттарды талдауға
және самоактуализация проблемаларын зерттеуге бағытталған.
Балалардың шығармашылық қабілетін, интелектуалдық инициативасын,
ой-санасын, әлуметтік адаптация, әлуметтік жауапкершілік және лидерлік
қасиеттерін дамытуға көп көңіл бөлу керек. Дарынды балаларды арнайы
оқыту қарапайым бағдарламаны кеңейту немесе жасы үлкен арналған
тапсырмалар енгізумен шектелмейді.
Резинулли 1977ж. дарынды балаларды оқытудың сапалық
ерекшеліктерін талдай отырып оларға арналған бағдарламаның мазмұны
қалыптасқан бағдарламадан мүлдем өзгеше, яғни білімді игерудің
стиліне сәйкес болу керектігін, сонымен қатар оқылатын тақырыптың
негізіне терең байлауға ұмтылысын шектеуге болмайтындығы туралы
жазды.
Дарынды балаларға арналған барлық бағдарламалардың негізгі
бөлігін когнитивтік және аффективті процестердің жүйелі түрде дамуы
құрайды.
Каплан 1980 дарынды балаларды оқытудың төмендегі әдістемесін
ұсынады:
Оқушылардың ұсынған материалы жалпы оқу бағдарламасынан асып түседі
және жаңа және ерекше сапаға ие.
Мүмкіндіктер: Оқушыларға қарапайым оқу бағдарламасынан өзге
қосымша уақыт пен материалдар негізінде кең алқымдағы іс-шарамен
айналасу және тереңірек зерттеу мүмкіндігі беріледі.
Дамыту: Оқушылар ең алдымен өздерінің қызығушылығы мен қажеттігіне
жауап беретін оқыту курстарымен айналысады.
Дарынды балаларға арналған оқу жоспарлары үйлесімді болу мүмкін
емес, себебі әр бала жеке-дара тұлға. Төменде дамытуға арналған
кейбір манызды қабілеттер келтірілген.
Танымдық қабілеттер мен дағдылар
Үлкен көлемдегі ақпаратпен таныс.
- Игерілген материалдарды жаңаға ауыстыру
- Себепті – терлеу байланыстарын бекіту.
- Жасырын байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау
- Қорытынды жасай білу
- Ақпаратты интеграциялау және синтездей алу
- Күрделі проблемаларды шешуге қатысу
- Ақпаратты ұйымдастыру
- Күрделі идеяларды тез қабылдап алу.
- Нәзік айырмашылықтарды көру қабілеті
- Қарама-қайшылықтарды сезіну
- Ақпаратты іздеудің альтернативтік жолын пайдалану
- Жағдайдың анализі
- Процеспен қатар нәтижені де бағалай білу
- Туынды жағдайларды көре білу.
- Пікір алысу.
- Гипотеза құру.
- Идеяларды практикада пайдалану.
- Өзгеріске ( жаңаруға) қабілетті
- Ойдың сыншылдығы
- Білімге құштарлық
Шығармашылық қабілеттер
- Сурет салу
- Дивергендік ой-сана
- Ойлау мен әртүрлі істерге бейімділік
- Тез олау
- Ерекше идеяларды айта алу қабілеті, жаңа нәрселер (заттар) ойлап
шығару қабілеті
- Елестету қабілеті бай
- Әртүрлі (құбылыстарды) заттарды қабылдау
- Жоғары эстетикалық құндылық
- Дамыған интуиция
Эмоционалдық саланың ерекшеліктері
- Шынайы Мен концепциясы
- Басқаларды сыйлау
- Адамдарға деген эмпатикалық көзқарас
- Басқалардың ерекшеліктерін түсіну, қабылдау
- өзіне-өзі талдау қабілеті
- Сынды төзімдікпен қабылдау
- Идеяларымен бөлісуге дайын
- Тапсырмаларды орындаудағы тиянақтылық
- Мінездегі және ойлаудағы тәуелсіздік
- Марапаттауды күтудегі төзімділік
- Жарысқа түсу (жарысты қабылдау)
- Әділ – аспақты сезіну қабілеті
- Өнегелі проблемаларды талдаудағы сергектік
- Күші мен қабілеттеріне сенімді
- Ішкі мотивация
Дарын дегеніміз адам бойында негізінен ана сүтімен, ата тегімен
даритын құбылыс. Дарын – адамның белгілі бір дүниеге психологиялық
қабілеттілігі. Осы қабілетті дер кезінде анықтап, оны одан әрі дамыта білу
қажет. Жалпы адам баласы табиғатында қабілетсіз болмайды. Біреулердің
қабілеті жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, ал үшінші біреулердің
қабілеті төмен болады. Өз қабілетіне сай бала көздеген мақсатына қол
жеткізе алады.
Дарындылық данышпандыққа жеткізген деп халық бекер айтпаған. Әлемдегі
аты шулы данышпандықтардың бәрі балалықты бастан кешірген, бірақ ешбір адам
анадан данышпан болып тумайды, тек қабілет иесі, дарын иесі болып дүниеге
келеді. Демек, осы дарын иесін шеберлікке жеткізетін қоғам, мектеп. Әрине
өте сирек те болса, өмірде дарынджылықтың туа пайда болатын жағдайы
кездеседі. Әлемнің ірі композиторы Моцарт 4 жасында күрделі музыкалық
шығармалар жаза бастаған. Бетховен тас құлақ саңырау бола тұра ұлы
музыкаларды жазған. Мұндай дарын иелері өте сирек кездеседі. Дегенмен адам
қабілетінің дамуына мектептегі оқу мен білімнің, тәрбиенің маңызы зор.
Психологиялық зерттеулердің анықтағанындай, бала қабілеті, санасы,
өмірге көзқарасы әр түрлі. Мұғалімнің басты міндеті осы ерекшелікті дұрыс
түсіне білуде жатыр. Педагогика ғылымының талабы бойынша мұғалім, ұстаз жан-
жақты сауатты, мәдениетті болуы тиіс. Яғни, мұғалімнің психологиялық
танымы, сезімі, көзқарасы ерекше болып, осы қасиеттеріне сүйене отырып,
мұғалім ата-ананы, алдындығы балаларды дұрыс танып, қарым-қатынасты дұрыс
жолға қоюы мұғалімнің жоғары маман иесі екендігінің белгісі. Оның үстіне
бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған бағыттап білім
мен тәрбие берсе баланың болашағының ірге тасы дұрыс қаланады.
1.1. Дарындылықтың теориялық зерттеу жайы
Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең
бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер:
зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім
дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін,
тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті
керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас
жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке
қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың
жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән
ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре
пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.
Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу
бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше
болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың
көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен
анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан
оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс. Көбінесе
дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері
бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және
таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы
айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ
қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге
тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:
- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл
ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап
етеді;
- проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу
қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады,
оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі
тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру
қажет;
- түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу
бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл
қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз
қайталануынан сақтайды;
- өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
Оқу бағдарламасына аффектілік компоненттің кіруі балаға өзін және
басқаларды түсінуге мүмкіндік береді, өзінің ойларын ашық көрсетуге сонымен
қатар өзін және басқаларды қабылдауға үйретеді.
Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі
стратегиялары бар.
Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың
негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.
Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін
оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы
болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің
күнделігіне сәйкес орындай бастайды.
Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына
бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:
- оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату
қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
- кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
- ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет
емес;
- жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың
ең жақсы стратегиясы болып табылады.
Жылдамдатудың бірнеше ұйымдастыру формалары бар:
Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату,
басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-
сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған
балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.
Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған.
Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал
алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге
дағдыланады.
Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді,
өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету
және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.
Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту
бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады.
Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке
дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.
Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып,
оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын
арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық
тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың
білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.
Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай
түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг
– білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы.
Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік
беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу,
сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар
қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге
болады.
Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды
сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп
әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі –
жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның
нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу,
жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл
аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке
ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады.
Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар
құрылады.
Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа
технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс
шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық
жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына,
деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені
ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап,
саралап оқыту әдістері қойылуда. Ж. Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі
бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне
сай құруға болады. Сол кезде шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп
алынғаны басқаларға елеусіз болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет
жүктеледі: мұғалім тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық
ізденіс тәсілдерін қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп
құруы керек. Тесттік формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы
қабілетті басты назарда ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-
жинақтауға, абстрактілеуге құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те
атауға болады. Жеке тұлғаға баға берілетін сыныптан тыс шаралардың
ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар, байқаулар, клубтар, үйірмелер,
секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі нәтижеде оқушы өздігінен
ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе арқылы талдауға талпынады.
Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге
ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек.
Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы :
орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.
Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде
шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс
істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен
басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты
сұрақтар қойып, жетелеген жөн.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек.
Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:
1. Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс
істеу бағдарламасын құра білуі.
3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті
талдаудағы ептілік.
5. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
6. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
7. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
Мұғалім оқыту барысында кездесетін терминдермен, ұғымдармен таныс болуы
керек.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік
дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”,
“Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан
анық.
Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да
аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі
жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін
адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің
дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше
орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс
істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.
Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен
тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін
қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант
деп атайды.
Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын
адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін
бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен
жігерлі еңбек етеді.
Сонымен, дарынды, талантты бала деп баланың, ата-ананың, мектептің
үздіксіз еңбегінің жемісін айтуға болады.
Белгілі психолог Н.С.Лейтес дарынды баланың негізгі қасиеттері мыналар
деп көрсетеді:
- Ұқыптылық, жинақтылық, зейіннің тұрақтылығы, еңбек ету қабілетінің
жоғарлығы.
- Ақыл-ой, логикалық ойлаудың тездігі, кез-келген жағдайды талдап салыстыра
білуі
- Барлық күш-қуатын сарқа жұмсап тынымсыз еңбек етуі.
Осы қағидаларды басшылыққа ала отырып, кез келген баланың бойындағы
қабілетті үздіксіз еңбек, мұғалімнің ерінбей-жалықбай үлкен ізденіспен
жұмыс жасауының нәтижесін жүзеге асыруға болады.
1.2. Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендіру ерекшеліктері
Білім мен тәрбие жас ұрпақтың қос қанаты деп ғұлама ғалым Әл-Фараби
бабамыз айтқандай, білім айдынында біздің еркін жүзуімізге, тәрбиелі азамат
болып өсуімізге бағыт сілтер – ол Дарын
Білім мен тәрбие жас ұрпақтың қос қанаты деп ғұлама ғалым Әл-Фараби
бабамыз айтқандай, білім айдынында біздің еркін жүзуімізге, тәрбиелі азамат
болып өсуімізге бағыт сілтер – ол Дарын.
Дарынды оқушылардың танымдық іс-әрекетінің белсенділігі өте жоғары
болуы керек.
Таным дегеніміз – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамның тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен теорияларды
құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, дарынды
баланың белгілі бір объектіні ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін
қуаттандыратын психикалық ерекшелік деген пікір айтады ғалымдар М.Беляев,
Н.Морозова, С.Рубенштейн. Қызығу баланы жаңаны білуге, әрекеттің жаңа
әдістерін іздестіруге құмарландырады. Сондықтан баланың қызығуы бір іспен
шұғылданғанда, әртүрлі әрекеттерде көрініс табады.
Ойын қызметінің мүмкіндігін сипаттау дарынды оқушылардың таным
қызығуының құрамын қалыптастыру маңызы және әлеуметтік құбылыс ғалымдардың
түсінігі бойынша объективті-субъективті ұғым арқылы қабылданады.
Психология-педагогика ғылымдарының мәліметтеріне сүйенетін болсақ,
қажеттіліктің ішкі түрткісі субъектінің байланысты іс-әрекеті мен өмір сүру
себебі болып табылады.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады.Өзінің тіршілік және
рухани қажеттігін өтеу үшін оқушы дүниені танып білгісі келеді.Алайда ол
өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Дарынды оқушының қызығуы мен
құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті
нәрсеге, мысалы: оқу пәніне қызығады.Соңынан бұл нәрсе (пән) дарынды оқушы
іс-әрекетінің мақсатына, қозғағыш күші - мотивіне айналуы мүмкін. Осыған
орай, кейбір ғалымдар қызығуды дарынды оқушының өзіндік дербес іс-әрекетке
жұмыс мотиві ретінде қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа
жетіп алыстағы мақсатты көздейді деп түйіндейді. Ал Н.Морозова Іс-әрекет
көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады дейді. А. Леоньтевтің
пікірінше танымдық қызығу – бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудыру.
Психологтер Л.Божович, Н.Морозова, Л.Славина себептің екі негізгі
құрамын көрсетеді:
1) дарынды оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған
ортасы;
2) мазмұндық және үрдістік сипаттан тұратын, оқу іс-әрекетінің
өзі түрткі болатын таным қызығуы.
Қызығудың физиологиялық негізін талдау оның мақсатының рефлекске
көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке баланың белгілі мақсатқа
ұмтылуы, бағыты байқалады.
Қызығу іс-әрекетке деген бір жақтылықтан пайда болып, объектіге әсер
ету нәтижесінен тартымды қарым – қатынас туғызады.
Жеке дарынды оқушының жан-жақтылығын, маңыздылығын, анықтамаларын
салыстырмалы талдау арқылы қызығудың ғылыми түсіндірмесін табуға болады.
Бихевиорстикалық Перри қызығу тұжырымдамасы, Мак-Ивераның динамикалық
бағалау теориясы, Паргонның әрекет пен бағыттық әлеуметтік теориясы,
Маркузе теориясы қызығудың маңызды әрі тиянақты анықтамаларынан саналады.
Американдық философ Р.Перри қызығу өз көзқарасымен, еліктеумен сипатталады
деп көрсетеді.
Оқу-тәрбие жұмысында ойындарды қолданудың кең спектрін сипаттау
мақсатында көптеген ғылыми зерттеулер жасау арқылы мынандай мәселелердің
басы ашылды:
- ойлау, ес, сөйлеу, жігер, назар психикалық үрдістеріне дидактикалық
ойындардың әсер ету сипаты;
- жеке оқыту маңызының артуы;
- оқу ойындарына қатынасушылардың таным қызығуы арқылы шығармашылық
ізденіске ұмтылуы.
Мұғалім ойлауды қажет ететін әртүрлі әдістерді қолдануды түсіндіріп
көрсетіп, дарынды оқушыларға есептер мен жаттығулар бере отырып,
шеберлікті, дағдыны бекітіп, шығармашылық қолдануды үйретеді. Мұғалім мен
дарынды оқушының осындай іс-әрекетін дидактикалық оқыту мен білім көздерін
логикалық негіздей отырып классификациялау Н.Верзлиннің, А.Алексик пен
И.Зверевтің еңбектерінен көрінеді.
Психологиялық тұрғыдан бақылау басқа әдістерге қарағанда өздік
белгілермен ерекшеленеді. Оның психологиялық құрылысы күрделі. Бақылау
толық жеке адамды жұмысқа тартып, сезімдік қабілеттерін қолдануға,
көрнекті ойлауға, сөйлеуге үйретеді.
С. Архангельский оқыту әдістері классификациясын қарастыра отырып ғылыми
әдісті бөліп шығарады, сол әдістен оқып-үйренетін пәннің танымдылығы
бөлініп алынып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыру әдісін таңдайды.
Ғылыми әдіс дегеніміз – ұстанымдар, ережелер мен құралдар, зерттеушінің
жалпы және жеке мақсатқа жету жолындағы тиімді жиынтығы. Ғылыми әдіс
ғылымдағы мүмкіндіктерді бағалауға мүмкіндік береді.
Оқу әдістері әртүрлі сипатта болып, оқып-үйренетін пәннің мақсаты мен
міндеті дарынды оқушыға қойылатын талаптарға, білімнің тереңдігі мен
кеңдігіне, қабылдаған дағды мен шеберліктің сапасына тәуелді. Оқытудың
ұстанымдары мен заңдылықтары оқу үрдісін, мазмұнын, оқу құралдары мен
формаларын жан-жақты қамтиды.
II. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік дайындығы
Мұғалімнің дарынды оқушымен жұмысқа дайындығының қалыптасуының мәселесі
арнайы ғылыми зерттеуді қажет етеді. Ал қазіргі жағдайда республиканың
әлеуметтік – экономикалық дамуы үшін интелектуалдық әлеуметті арттыру аса
қажет. Сондықтан, мұғалімдер арнайы курстар арқылы және өзін-өзі жетілдіру
арқылы, әріптестерімен тәжірибе алмасу арқылы осы бағыт бойынша кәсіби
деңгейін жоғарылатуы тиіс.
Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің кәсіптік дайындығы
бойынша оқыту әдістемеде бес негізге арқа сүйейді.
Бірінші негіз – оқушылармен жеке жұмыс жасау, әр оқушыға жеке әдіс
қолдану.
Екінші негіз – оқушылардың өзіндік жұмысы.
Үшінші негіз – оқушылар жеке жоба жасағанда балама оқулықтарды
пайдалануға шек келтірмеу.
Төртіншісі – мұғалімнің шығармашылық ойын толық іске асыру.
Бесінші негіз – мұғалімнің оқушыға жеке кеңес беруі.
Дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасайтын мұғалімнің кәсіби дайындығы
мынадай қасиеттерден тұрады: кәсібі жоғары, біліктілік, даралық қасиет,
білімпаздық, ойлап табуға және ғылыми зерттеу жұмысына қабілеттілік, кәсіби
қазметін өздігінен жетілдіруге ұмтылушылық.
Ұлы ойшыл Плутарх кезінде былай депті: “Көптеген табиғи талант
дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи
құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып құртып тынады”.
Міне, ұстаз осындай келеңсіздікке жол бермеуі керек. Сондықтан мұғалім
жұмысына сапалық талдау жұмысын жүргізіп отырған жағдайда мұғалімнің
ынтасын жоғарылатып, жауапкершілігін арттырады және кәсіби өсуіне әсер
етеді.
Қазіргі мектеп оқушыларын осыдан 30-40 жыл бұрынғы оқушылармен
салыстыруға мүлде болмайды. Бүгінгі оқушылардың көршілігінің ата-әжесінің
тәрбиелік мәні бар ертегілерін тыңдауға, әдеби кітаптар оқуға құлқысы жоқ.
Олардың күнделікті әртүрлі тақырыпта беріліп жатқан мейірімсіздікті паш
ететін, өмірге кереғар әсері бар, көп сериялы фильмдер көруден уақыты
босамайды. Яғни, оларға қазіргі нарықтық экономика кезінде көптеген ата-
аналар білімді қажетсіз деп тапты. Шындығында, күні кеше жіберіп алған
олқылықтарымыз әлі де біздердің алға жылжуымызға мүмкіндік бермей отыр.
Жасыратыны жоқ, бала тәрбиесі де кейінге ысырылып қалды. Мектеп пен ата-
аналар арасындағы байланыс нашарлап кетті. Бұл кемшіліктің ұрпақ тәрбиесіне
кері әсерін тигізетінін күнделікті өмір көрсетіп отыр. Мысалы: ата-
аналардың мектептегі ата-аналар жиналысына келмеуі, ұл-қызының оқуы мен
тәрбиесіне көңіл бөлмеуі ерекше ойлануға, себебін ашуға тұрарлық мәселе.
Ата-ана мен мектеп арасында тығыз байланыс болмайынша саналы тәрбие,
сапалы білім беру мүмкін емес. Ата-ананы мектепке шақырғанда, сол жиынның
ата-анаға тигізер әсеріне, тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлінгені абзал.
Ата-анаға, балаға тәрбиені тек мектеп беруі тиіс деген ойдан аулақтату үшін
бірінші тәрбие – отбасындағы тәрбие екенін ұғындыратын әсері мол жиындар,
педагогикалық сабақтар семинарлар және дебат өткізу керек. Мысалы: “Адам
болам десеңіз”, “Ақылшым – атам”, “Қамқоршым - әжем”, “Сүйенерім – ағам”
деген тақырыпта семинарлар өткізуге болады. ӘлФарабидің “Бірінші тәрбие
керек, тәрбиесіз берілген білім түбінде адам өміріне үлкен апат әкеледі”
деген қанатты сөзі әрбір отбасының қағидасына айналуы қажет.
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шыңдалады. Мұғалімнің өзі
де сол мектептен шыққан адам.
Ертең осы елге ие болып, тізгінін ұстар азаматтар-бүгінгі мектеп
оқушысы болғандықтан, қазақстандық барлық мектептерге үлгі болуға тиісті
қазақ тілінде дарынды балаларды оқытатын мектептердің жайы, даму бағыттары,
келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның, мемлекеттің назарында.
Мұғалімдік мамандық жан-жақты білімді, шынайы сезімтал болуды,
балаларға шексіз сүйіспеншілікті қажет етеді. Әр күн сайын балаларға қуаныш
әкелгенде ғана, оларды ғылымға ынталандыруға, еңбекке баулуға адамгершілік
негіздерін сіңіруге болады.
Мұғалім қызметі - өскелең ұрпақтың мәңгі өзгермелі қарама-қайшылығы
мол жан дүниесіне ене білуде. Әлі толыспаған сәби жанын жасытып жаралап
алмас үшін мұны әрбір ұстаз естерінде сақтауға тиіс. Мұғалімнің балалармен
шынайы достық қарым-қатынасын ешбір оқулықпен алмастыруға болмайды.
Парасаттылық – ақыл-оймен, ар-ұятпен, Отанға берілгендік – соған адал
қызмет етумен тәрбиеленеді.
Мұғалім адам жанының инженері, мінез-құлық сәулетшісі, ақыл-ой мен
сезім дирижері, адамның алғашқы қылығының әділ қазысы, жас өркенді
мәпелеуші бағбан ... деп атайды. Осының бәрі - таза шындық. Бірақ басқа
мамандықтардан мұғалімдердің айырмашылығы – оларға өз еңбегінің жемісін
бірден білуді жазбаған. Олардың еккен жемісі көгеріп-көктеу үшін ұзақ
жылдар керек. Мұғалім өзінің жігер-шабытын қазіргі және болашақтағы өз
парыз түйсігінен алады. Оның творчествосы мектеп реформасының идеясымен
рухтанады. Мұғалімнің көз алдарында: К.Ушинский, Н.Крупская, А.Макаренко,
В.Сухомлинский секілді ұлы есімдер тұруы керек.
Осыдан бірнеше жыл бұрын өмір сүрген, ғылыми педагогиканың негізін
қалаушы славяндық ұлы педагог Ян Амос Коменский мұғалімдерге – ең тамаша
міндет жүктелген, күн астында одан жоғары тұрған ешнәрсе жоқ, - деп жазды.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский мұғалім мамандығын былайша бағалады
- мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен – тарихтағы ұлы істің бірі, -
деген.
В.Г.Белинский былай дейді – ұстаздық мәртебесі қаншалықты маңызды, ұлы
әрі қастерлі десеңізші, оның қолында адам өмірінің тұтас тағдыры тұр, -
деген.
Мектепте негізгі фигуралар мұғалім мен оқушы. Олардың сабақта,
сабақтан тыс уақытта, бос уақытта жақсы қарым-қатынаста болуы, оқу тәрбие
процесінің нәтижелі болуына және оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына
мүмкіндік туғызады. Педагогикалық қарым-қатынасты жалпы алып қарағанда
мұғаліммен мұғалімнің арасындағы, мұғалім мен оқушылардың арасындағы бір
мақсатқа жету жолындағы бір – біріне деген сыйластық, түсінушілік,
мәдениетті қатынас болуы керек.
Педагогикалық қарым-қатынастың тиімді болуы, әрине, мұғалімнің
мәдениетіне, шеберлігіне, біліміне тікелей байланысты. Сондықтан, болашақ
ұстаздар педагогикалық қарым-қатынас жайлы білулері керек, егер де мілмесе
үйренулері керек.
Қазіргі кезде оқушының жеке тұлға болып қалыптасуы, өзіндік
позициясының болуы, білімге деген ынтасы, жалпы мәдениеті, тәрбиесінің
жетілуі ұстазға тікелей байланысты. Әрине, бірінші орында ата-ана, отбасы
тұр. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” стратегиялық
бағдарламасында “әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары
мен немерелері алдындағы жауапкершілігі, сонау алыс болашақта, олар біздің
жасымызға жеткен кезде қандай боларына бүгінгі күні жауап беруге тиіспіз”
деген болатын. Яғни, бала бойындағы отаншылдық рухты жасынан
қалыптастыруымыз керек. “Баланы бұзуға, түзеуге себеп болатын бір шарт –
жас күнінде көрген өнеге” – деп Жүсіпбек Аймауытов айтқандай, әр істе,
сөзімізде, өмірде балаға үлгі -өнеге көрсеткеннен ұтарымыз көп.
Тәуелсіз ел тірегі – білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірде оқушыларға
сапалы білім беріп, оны ары қарай дамыту. Бұл жерде білім ордасы -мектеп,
ал мектептің жаны – мұғалім. Балалардың ата-анадан кейінгі қастерлеп, ардақ
тұтар қасиеттісі – ұстаз болған. Ұстаз – қасиетті мамандық. “Ұстазы ақылды
болса, шәкірті дана болады” деген сөз бар. Сондықтан, нағыз дана ғана
шәкірт тәрбиелеп, білім бере алады. Қазақ қоғамының ойшылы, данышпан
Абайдың: “Ұстаздық қылған жалықпас, үйретуге балаға” деген сөздері әр
қазаққа мәлім. Барлық кезеңде мұғалімнің рөлі ерекше маңызды. Өйткені
мұғалімдік мамандық – мәңгі мамандықтардың бірі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz