Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде пайдалану жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық
негіздері
1.1 Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама ... ... ... 7
1.2 Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері,
деңгейлері
1.3 Бастауыш сыныпта математика сабақтарында оқушылардың деңгейлік
тапсырмалар арқылы оқытуда мұғалімнің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде
пайдалану жолдары
2.1 2- сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылығын анықтау
жұмыстары ... ... ... ..50
2.2. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен нәтижелері...79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Зерттеудің көкейкестілігі. Педагогика ғылымында дамыта оқыту
технологиясының алғаш рет ұғымын Ян Амос Коменский алғаш рет енгізген.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007 ж.) білім беру
жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған рөлі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: Педагог
қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген
деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке
шығармашылық қабілеттерінің көрініп дамуы үшін жағдай жасауға міндетті
делінеген.
Сондықтан, орта мектептің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі –
оқушылардың шығармашылық қабілетін барынша ашып, қоғамды құрып дамытуға бар
мүмкіндігін жұмсайтын қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Әрбір оқушының
тұлға ретінде қалыптасып дамуына математикалық білімнің үлкен үлесі бар.
Себебі, біріншіден, математика басқа ғылымдар саласының дамуының тірегі,
қызметшісі, екіншіден, математика қоршаған ортаны білудің басты көзі,
үшіншіден, математика дедуктивтік құрылған ғылым болғандықтан, оқушының
заңға сүйеніп, ой қорытындылауын, заңды сыйлау психологиясын
қалыптастырады, төртіншіден, математика адамның рухани дамуына, ғылыми
көзқарастарының қалыптасуына, логикалық ойлау қабілетінің дамуына
көмектеседі.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері, оқыту
педагогикалық технологиясын, соның ішінде деңгейлеп сараап оқыту
технологисын қолданудың тиімділігі зор.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім беру
жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың.
Өзектілігі - Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы
жаңаша өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-
әрекеттерін меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы
тұрады және өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударады.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
косымша шығармашылык деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты-сынып
оқушыларын "қабілетті-кабілетсіз" деген жіктерге бөлуді болдырмау. Сабақта
қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты I деңгейден
орындайды. I деңгей тапсырмаларын орындау Мемлекеттік білім стандарты
талаптарының орындалуына кепілдік береді. I деңгейді орындаған оқушы "3"
деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы 1 деңгейді орындауға міндетті және
одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы тұрғыдан
алғанда "үлгерімі төмен баяу" оқушы жақсы окитын оқушыға ілесе алмай жатса
не істеуге болады? деген сұрақ туады. I деңгейден аса алмай жатқан жағдайда
қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек.
Деңгейлеп-саралап окыту технологиясының екінші бір жағы — оқушыларды
дүниежүзілік білім жүйесінде қолданылатын рейтинг-ұпай жинау әдісіне баулу.
Сол себептенде бұл мәселенін бір аспектісін біз дипломдық жұмыс ретінде
қарастырамыз.
Зерттеудің объектісі – мұғалімнің фасилистаторлық (кеңесші,
ұйымдастырушы) іс-әрекеті және оқыту –тәрбие процесіндегі оқушының оқу-
танымдық іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының
оқушыларды және олардың білім деңгейін дамытуға ықпалы (мақсат, мазмұны).
Зерттеудің мақсаты – баланың тұлғалық дамуына бағытталған деңгейлеп-
саралап оқыту технологияларын оқу-тәрбие процесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
- деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттаман беру;
- деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері,
деңгейлерін қарастыру;
- бастауыш сыныпта математика сабақтарында оқушылардың деңгейлік
тапсырмалар арқылы оқытуда мұғалімнің іс-әрекетін анықтау;
- 2- сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылығын анықтау
жұмыстарын жүргізу;
- деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен нәтижелерін
ұсыну.
Зерттеу болжамы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын оқу-тәрбие
процесіне енгізіп және ғылыми-әдістемелік құжаттар мен ұсыныстармен
қамтамасыз етсек, онда дәстүрлі оқытудың төмендегідей мәселелерін шеше
аламыз:
- Оқушылардың 100 пайыздық үлгерімі қамтамасыз етіледі.
- Оқушылардың жүктемесін оңтайландыруға мүмкіндік туады (үй тапсырмасы
азаяды).
- Оқушылардың оқу қызметтерінің нәтижелері әділ бағаланады.
- Оқушыларда сәтсіздік, қорқыныш, мазасыздық сезімі жойылады.
- Дарынды оқушылар дер кезінде анықталып, оларды дамытуға жағдайлар
жасалады.
- Танымдық процестерді, оқушылардың таным қабілеттерін зерттеу әдістері
жүйеленеді.
- Олимпиада, конференция жүлдегерлері, шығармашылық жұмыстардың
жеңімпаздарының саны артады.
Бұл технологияның тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты және
жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Қорғалатын жағдайлар – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын
пайдаланудың әдіс-тәсілдері.
Жаңашылдығы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті 3
деңгейлік, қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты
мақсаты – сынып оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді
болдырмау. Болашақта оқыту мен тәрбиелеу, әлеуметтік талап-тілектерді
ескере отырып дамыту, ғылыми жетістіктер мен педагогикалық тәжірибелерді
жаңартуға, мұғалімдерді ақпараттық қамтамасыз етуді, біліктілігін үздіксіз
көтеруді қажет етеді.
I - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық
негіздері
1.1 Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама
Қазіргі өркениетті елдерде және өркениетті елдер қатарына қосылуға
талпынған мемлекеттердің көпшілігі, ең алдымен, білім ордаларына назар
аударуда. Яғни, орта білім жүйесіне реформалар енгізуге жағдайлар жасауда.
Мұндағы мақсат ондаған жылдар бойы Кеңес Одағы кезінде қалыптасып, әбден
іргетасы бекіп қалған білім жүйесіне өзгерістер енгізу. Осы кезде, бұл
өзгерістерді енгізудің қажеті қанша? деген сұрақ туындауы әбден мүмкін.
Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Біздің қазіргі қоғамдағы білім
жүйесі ХVII ғасырда Ян Амос Коменскийдің құрып, қалап кеткен жүйесі. Біз
осы уақытқа дейін бұл жүйені өзгертпестен бір ізбен жүріп келдік. Яғни
жүздеген жылдар бойы біз мына жолды сақтадық.
- Оқушылар бір мезгілде, бірдей жас мөлшерімен сабаққа келді;
- Сынып бір жоспар, бір бағдарлама кестесі бойынша жылдар бойы жұмыс
жасады;
- Сабақта уақыт мөлшері көп жағдайда тек қана сол тақырыпты игеруге
жұмсалды. Оқушылар жан-жақты дамытылмады;
- 1 сыныптағы жүйе 11 сыныпқа дейін өзгеріссіз жалғасты.
Міне, осы себептерге байланысты білім жүйесін реформаландыру бүгінгі
таңда алда тұрған негізгі міндеттердің бірі. Адамзат қоғамы дамыған үстіне
дамып жатқан уақытта дәстүрлі сабақ жүйесінің одан әрі жалғасуы мүмкін
емес.
Ол үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұраққа жауап бере қою оңай шаруа емес. Оның үстіне қанша білек
сыбана кіріскенмен бір күнде орындала қоймайды. Бірақ жоғарыда айтып
кеткенімдей, өркениетті елдер қатарына қосылудың бірден-бір жолы осы орта
білім негізі болғандықтан біз бұл жолда көп қажырлылық танытып, ерінбей,
еңбектенуіміз қажет.
Ал, бұл жолда кімге және неге сүйену керек? Бұл сұраққа жауап қазіргі
уақытта өзінен-өзі табылуда. Соңғы уақытта орта оқу орындарында бұрынғы
жүйеге мүлдем ұқсамайтын жаңа технологиялар қолдануда. Расында да бұл жаңа
технологиялардың педагогика ғылымында пайда болғанына көп уақыт болған жоқ.
Тек 1994 жылдан бастап қолданылуда. Көптеген педагог мамандар практика
жүзінде жаңа технологияларды зерттеп, дамытуда. Атап, айтқанда,
В.М.Монаховтың, Дьяченконың ұжымдық оқыту технологиясын және профессор
Ж.А.Қараевтың еңбектерін жатқызуға болады.
Профессор Ж.А.Қараев өзінің еңбегінде оқытудың педагогикалық
технологиясына зерттеу жүргізді. Кез-келген жаңа технологиялардың
ерекшелігі, олар демократия мен ізгілікке білімді компьютерлендіруге
негізделген. Себебі қазіргі біздің қоғамымыздағы алда тұрған негізгі
міндеттердің бірі оқытуды компьютерлік жүйеге ауыстыру.
Енді осы жаңа технологиялардың ішіндегі, өзімнің негізгі тақырыбым
оқытудың деңгейлі – саралап оқыту технологиясына тоқталайын.
Бұл технологияның мәні қандай және барлық мектептердегі оқу процесіне
таратқанда шығатын нәтижесі қандай болмақ?
Ең алдымен бұл технологияның авторын айтып өтейін. Ол қазақтан шыққан
Ж.А.Қараев деген профессор. Ал жоғарыдағы сұрақтарға жауап берер болсам,
бұл технологиямен жұмыс істейтін оқытушы ең алдымен алдындағы оқушыларға
білім беріп қана қоймай тәрбиеші бола білуі керек. Ол үшін әрбір оқушының
мінез-құлқын, қабілетін жете сезіне білуі қажет. Сонымен қатар сабақты
ұйымдастыру барысында мұғалім оны өзіне емес, оқушыларға тиімді болатындай
етіп ұйымдастыра білуі керек.
Бұлай болмаған жағдайда оқушылар сөйлегенде және жазғанда өздерінің
ойлағандарын емес, мұғалімнің пікірімен кетіп қалады.
Міне, жаңа технологиялардың бұрынғы дәстүрлі сабақ формаларынан
негізгі айырмашылығы осы кезде көрінеді.
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық танытқанда,
ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің біркелкі
кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма? Немесе
материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың әрекетінен не
ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы сабақта жағдай
бар ма?
Бұлай дейтін себебім жаңа технология бойынша оқыған оқушы, жан-жақты
дамып қана қоймай, өз ойын, пікірін айтуғада тырысады.
Ал енді деңгейлі саралап оқыту технологиясының басты ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Біріншіден, барлық оқытылатын тақырып бойынша көзделген мақсатқа жетіп,
оқушылардың толық білім алуына 100% кепілдік бере алады және бұл процесс
мемлекеттік стандарттың барлық талаптарын орындайды.
Екіншіден, әртүрлі деңгейлі тапсырмаларды меңгеру барысында оқытудың
дамыту принципі жүзеге асырылады. Бұл оқушылардың арасындағы дарынды
балалар қатарының көбеюіне әсер етеді.
Үшіншіден, бақылау және бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу арқылы
білім берудің демократия және ізгілендіру принципі сақталады. Бұл
принциптің арқасында оқушы өзін-өзі бақылап үйренеді. Ол енді бұрынғыдай
2 алып қалудан қорықпайды. Керісінше, өз қатесін түзеп, көп ұпай жинауға
тырысады.
Енді осы ерекшеліктерге қарап отырып, мынадай сұрақ туындауы мүмкін.
Егер бұл технология осыншама пайдалы болса, неге барлық мектептерге жаппай
таратпасқа? Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Оқытудың жаңа
технологиясын таратуда кездесетін әртүрлі кедергілер және қиындықтар бар.
Ол кедергілерге оқыту мақсатының өзгеруін жатқызуға болады. Технология
бойынша оқушылар өздерін-өздері оқыту қажет. Сондықтан оқушыларға өздерін
өздері қамтамасыз ететін оқулықтар керек. Бұл оқулықтарды қайдан алуға
болады?
Ол үшін сол мектептің мұғалімдеріне және осы технологиямен жұмыс жүргізгісі
келетін мамандар өздері оқулықтар құрастырады. Мұғалім өзінің пәні бойынша
әр сабаққа қосымша оқу материалдарыи дайындайды. Оқушылар осы материалдар
негізінде тақырып бойынша негізгі теориялық білімді игереді. Жұмыс
дәптеріне игерген компьютер техникасы арқылы эвристикалар мен шығармашылық
ізденімпаздықтың жасалуына келіп тіреледі.
Баланың физикалық дамуы генетикалық бағдарлама бойынша қаңқасының,
блшық ет көлеміійң өсуі арқылы нақты, көрнекті жағдайда отіп жатады.
Педагогика тарихында екі түрлі қарама-қайшы пікір орын алып келеді.
Бірі - жаратушының күштілігін, тұқым қуалаушылық факторды қуаттаса,
екіншісі керісінше барлық нәтижені ортаның әсеріне жатқызады.
Қазіргі күнгі ғылым психикалық даму қоршаған ортаның санада
сәулеленуіне яғни танымдық тәжірибені және әрекетті меңгеруіне,
меншіктеуіне байланысты деп қарайды. Бұл - оқу білім алу деген сөз.
Оқу - адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. Біз бұдан ары қарай дамудың алдында
жүретін, дамуда шешуші роль атқаратын оқыту жайлы сөз етпекпіз.
Даму ұғымы философиялық сөздікте... мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы," - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу - дамудың қозғаушы күші. Терістеу - белгілі бір зат
пен құбылыстың қайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
Даму ұғымының психологиялық анықтамасы - жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
қатысатындығын дәлелдейді. Олар:
1. Биологиялық фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында қабылданған
дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құбылысының ерекшелігін
білдіретін, бала организмінің ортамен қарым-қатынасының нәтижесі.
2.Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Даму процесіне әсер ететін бұл үшінші күш болып саналады. Оқитын пән
кандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары
болмасын, егер мұғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы әрекет күткен нәтиже
бермейді. Балның организм ретінде дамуы мен жеке бас ретінде калыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең
бастысы осы факторлардың бірде-бірі, қандай да бір кемеліне келген болса да
басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер ете алмайды. Барлык іс осы үш басты
күштін өзара әрекет етуінде.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л. С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек процесс деген
көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының төмендегідей екі
аймағы болатындығы жайлы теория ұсынды.
Біріншіден, бала дамуының жақын аймағы - баланың тек үлкендердің
көмегі арқылы атқара алатын істері.
Екіншіден, бала дамуының қол жеткен аймағы - баланың үлкендердің
көмегінсіз істей алатын істері.
Баланың дамуы бірінші аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының қалыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістетуі мүмкін болады. Бұл процесте ол бір
жағынан өзінің іскерлігі мен қабілетін нығайтып жетілдіреді, жаңа
дағдыларды игереді, екінші жағынан материалдық және рухани байлықтар жасап,
осы арқылы адамзат мәдениетіне өз үлесін қосады. Баланың потенциалдық
мүмкіндіктері неғұрлым жан-жақты үйлесімді, толығырақ дамыса, есейген
кезде, оның қызметі соғұрлым мазмұнды, Жан-жақты, табысты болады. Оны
жүзеге асырудың жолдарын ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Демек, шын мәніндегі -ертеңгі күнге меңзеу орын алады.
Ғалым психологтар Л. В. Занков, А. А. Люблинская, В. В. Давыдов,
Д. Б. Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын,
сипатын өзгертуге арналған зерттеулер жасалады. С. Л. Рубинштейн,
Е. Н. Кабанова-Меллер жөне басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың
негізгі алғы шарты екенін дәлелдейді.
И. Я. Лернер даму деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс-әрекетті жоғары орынға
шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой
қызметі де соншалықты кең, аумақты, демек даму деңгейі де жоғары болады.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының
дамуының белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П. П. Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д, Н. Богоявленский және Н.
А. Менчинская — оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.
Д. Левитов оқу материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар
құрастыру, негізгіні және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс
баға бере білу дағдысын жатқызады.
Л. В. Занков ақыл- ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды
іске асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс әрекеттер атқара білу. В. В. Давыдов ақыл-ойдың дамуының
көрсеткіші ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту барысында
баланын психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне де жаңалықтар енгізіп, жаңа леп өкелді.
Республика мектептеріндегі оқыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің әлемдік стандартқа сай болуы
қарастырылды. Оқытудың жаңа технологиялары кеңінен енгізіле бастады.
Әсіресе халықтық педагогиканы пайдаланып, ұлттық үрдісте тәрбиелеуде
атқарылған шаруалар ауқымы біраз. Еліміз егемендігін алу арқылы мүмкін
болған жаңа буын оқулықтарының да ғылыми негізі ретінде дамыта оқыту жүйесі
алынып отыр.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі
факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге,
баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалык әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-катынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың
интелллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара қатынасын, олардың бала дамуына
әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактардың бірі Квинтилиан
мектеп алдына баланың қабілеттеріне, ақылының қасиеттеріне, мінез-құлық
ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның ойының және тілінің дамуын қамтамасыз
етуді қойған.
XVII ғасырдағы Я. А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде де баланың ақыл-ой күшін, қабілеттерін дамыту олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
И. Т. Песталоцци баланың акыл-ойын, барлық қабілет-қасиеттерін дамыту
идеясымен арқауланған бастауышта оқыту әдістемесін жасауға әрекет етеді.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А. Дистервегтің әйгілі Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық (Руководство к образованию
немецких учителей) атты еңбегінің де негізі болып табылады. Дамыта оқыту
деп ол баланың білім алуға әрекет етіп ұйымдастыратын оқытуды атаған.
Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін
ізденуге жетелейді - деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К. Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне ерекше
токталып, арнайы әдістеме жасаған.
Осылай бола тұрғанмен, дамыта оқыту деген терминге көзқарастар мен
пікірлер әртүрлі. Себебі дамыта оқыту ұғымына берілген түсініктер әртүрлі
және дамытпайтын оқыту бола ма? деген сұрақтар жиі қойылады.
Алайда дәстүрлі оқыту бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы
әсер етсе, дамудың соңында жүрсе, ал екінші жағдайда оқыту дамуды өзімен
бірге ала жүреді деген Л. С. Выготскийдің пікірінен көп нәрсе аңғаруға
болады. Алғашқыда, оқытудын тиімділігі алынған білімінің көлемімен,
сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен,
әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді.
Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л. В. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) және басқа да
психиканың функциясын зерттеген (Б. Г. Ананьев, Г. С. Костюк, А. А.
Люблинская, Н. А. Менчинская) және т.б., іс-әрекет теориясының
психологиясын жасаған (А. Н. Леонтъев, П. Я. Гальперин) еңбектерінде жан-
жақты талданды. Нәтижеде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі
эксперимент жасалып, оның бірін Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, ал екіншісін
Л. В. Занков басқарады.
Зерттеулердің мақсаты Л. С. Выготскийдің 1930 жылдардың басында
жасаған оқыту мен дамытудың ара қатынасы жайлы болжамының дұрыстығын
тексеру, нақтылау. Өткізілген зерттеу жұмыстары бастауышта математикалық
білім беру ісіне үлкен өзгерістер енгізді. Мысалы 1969 жылы арифметика
курсы математикаға ауыстырылды. Бірақ бұл курста да негізгі назар баланың
ауызша және жазбаша есептеу дағдыларын калыптастыру, жай типтік есептер
шығаруында болып қалды. Оқыту әдістері, сабақ ұйымдастыру түрлері, білім,
білік, дағды калыптастыруға бағытталғандықтан, дамыта оқыту идеясы жүзеге
аспады.
Одан кейін 20 жыл көлемінде дамыта оқыту психология мен педагогика
ғылымдарының келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары дамыта оқыту деп
— оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму зандылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі - баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Мақсаты балаларға дайын пәндік білім, біліктердің белгілі бір
жиынтығын берумен шектелетін, нәтижесінде догмалық ойлауы басым, дайын
нұсқаулар мен бұйрықтарды орындай білетін адамдарды тәрбиелейтін қазіргі
мектепте орын алып отырған дәстүрлі оқыту жүйесі мұндай адамдарды
дайындауға негіз бола алмайтындығын өмір көрсетті.
Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу
үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы өртүрлі әрекеттің
субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бірі болып 1959-60 жылдары қолға
алған академик .Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған бастауышта оқытудың
жаңа жүйесін мұғалімдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен, белгілі
себептерге байланысты өрістеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресей
мектептерінде қайтадан қолданыла бастады. Қазір бұл жүйе дәстүрлі оқытумен
қатар пайдаланылып келеді.
Л. С. Выготскийдің теориясы Д. Б. Эльконин басқарған шығармашылық топ
жұмысында әрі карай жалғас.тырылады. Баланың өзін-өзі өзгертуші субъект
ретінде дамуыыа арналған түжырымдама жасалып, зерттеулер жүргізілді. Екі
авторлар тобы да ез жүйелері бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарын,
әдістемелік құралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту ғылыми
теориядан практикалық іс-тәжірибеге батыл ене бастады.
Дамыта оқыту – дәстурлі оқытуға соңғы уақыттарға дейін балама жүйе деп
қарастырылды. Оның нөтижесінде әр оқушы өзін-өзі өзгертуші субъект
дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында лайықты жағдайлар
жасау үлкен нәтиже берді.
Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3
жасында-ақ білдіре бастайды екен. Ол оның Мен деген категориясының
көрінуінен байқалады. (өзім ішемін, өзім киемін және т.б. түрінде) Мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ол әртүрлі әрекетті өзі орындауға деген
талпыныстарын жасайды. Бұл түрлі рольдік ойындарға қатысуда айқын байқала
бастайды. Еркін ойлап, өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай
дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Ал мектеп табалдырығын жаңа аттаған бала оқу бағдарламаларының
талаптарын орындау, мектептің ішкі тәртібін сақтау, үлкендердің айтқандарын
екі етпеу сияқты қатаң ережелер шеңберіне түседі. Енді оның субъектілік
белгілерінің даму мүмкіндігі азая береді. Өйткені дәстүрлі мектептің
мақсаттарын шешу үшін мұғалімнің айтқанын дұрыс тыңдап, тура сол түрде
қайта айтып беру, тапсырманы қатесіз орындау жеткілікті. Белгілі үлгіден
ауытқу, басқа шешім іздеу талап етіле бермейді.
Дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин — В. В. Давьщов жасаған жүйесінің
көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің белсенділігіне байланысты.
Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін
ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі
оқытуды салыстыру мынадай қорытынды жасауға негіз болды. Дәстүрлі
сабақтардың әдістерінің мәні төмендегідей 3 қүрамдас бөліктермен
анықталады:
үлгіні көрсету
түсіндіру
бақылау, бағалау
Яғни мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсіндіріп шығады. Сонан
соң меңгеруге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады.
Әрине, жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей,
үнтаспадан тыңдату, балаға оқыту т.б.
Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы — түсіндірме әдісінің
қатаң тәртібі сақталынуы керек. Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз
орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін
амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
Оқу мақсаттарының қойылуы.
Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин — В. В. Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам ролінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше
дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Дәстүрлі оқытуда жана материалды бала игеру үшін сабақтың кез келген
кезеңінде алдымен мұғалімнін шебер басшылығы қажет етіледі. Басқаша
айтқанда мұғалім оқуды қалай түсіндіруі, қай жерде бақылауы, түзетуі керек
екенін айқын білуі шарт. Неғұрлым мұғалім өзінің осы міндеттерін дұрыс
орындаса, соғұрлым баланың сабақ материалын игеруі жеңілдей түседі.
Екіншіден, жұмыс нәтижелі болу үшін оқушының мұғалім қойған талаптарды
мүлтіксіз орындауы қажет етіледі. Демек, оқушы алдын ала бағдарлап,
жоспарлап қойған іс-әрекеттің қатысушылары ғана болып қалады. Нәтижеде
оларда тек жақсы орындаушылық қабілеттер қалыптасады. Сондықтан да тіл
алғыш, айтқанды бұлжытпай орындайтын оқушы дәстүрлі педагогиканың идеалы,
мұраты болып саналады.
Дәстүрлі оқытуда оқу процесіне қатысушылардың басқарушылар мен
орындаушылар түріндегі рольдері белгіленген. Басқарушылардың қарым-
қатынасы қарапайым басқару түрінен қатал әкімшілікке дейінгі шеңбер ішінде
жүзеге асып жатады. Олардың ісінің негізгі мәні — оқушыларды белгіленген
нысанаға қарай бастау, ал орындаушылар мұғалім соңынан еріп отырулары
керек. Мәселенің бұлай шешілуі дамыта оқыту жүйесінің мақсаттарына мүлдем
қайшы келеді.
Дамыта оқытудың Л. В. Занков жасаған жүйесінің ерекшеліктеріне
тоқталып өтелік. Бұл жүйе дәстүрлі оқытудан төмендегі ерекшеліктерімен,
өзгешеліктерімен айқындалады.
-оқыту мамұнындағы өзгешеліктер;
-мақсаттағы айырмашылықтар;
-дидактикалық принциптердегі өзгешеліктер;
-әдіс-тәсілдердегі ерекшеліктер;
-оқытуды өзгеше ұйымдастыру;
-мұғалім еңбегінің нәтижелілігін анықтаудың жаңа көрсеткіштері;
-мұғалім мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынасшр.
Л. В. Занков жүйесіне сәйкес бастауыш мектептің негізгі мақсаты баланы
жалпы дамыту. Ал жалпы даму деп байқампаздығын, ойлауын дамыту және
практикалық іс-әрекетті меңгеруі қабылданады. Сондай-ақ ақыл, ерік-жігері,
сезімдерінің дамуы алынады.
Осы тұста мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне
тоқталған жөн. Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен
сана еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімді
қуаттарын біртұтас етіп алады. Оның он жетінші сөзіндегі қайрат, ақыл
жүректің сөз таластыруында тек бірлесіп ынтымақтасқан жағдайда ғана күш
алатын үш түрлі жан құбылысын әдеби-публицистикалық тұрғыдан көрсеткенін
байқаймыз. Бұдан бұл мәселенің үлттық психологиямыз бен философиямызда да
ежелден көтеріліп келе жатқандығын көруге болады.
Мазмұнындағы өзгерістер оқу жоспарын тарих, география сияқты пәндердің
енуімен қамтамасыз етеді. Ал дәстүрлі пөндердегі сабақ материалдары
пропедевтикалық бағытта тереңдей ұсынылады. Бұл жүйе бойынша негізгі,
қосымша пәндер деген ұғым жоқ. Әр пән баланың жаңа қырларын ашып, оны
дамытуға өзінше үлес қосады деп табылады. Және олар бір-бірімен тығыз
байланыса отырып, қоршаған дүниені тұтас күйінде қабылдауға әсер етеді деп
саналады.
Л. В. Занков жүйесі дәстүрлі оқыту жүйесінен басқаша дидактикалық
принциптерге негізделеді. Енді ерекше тоқталуды қажет ететін кейбір
принциптердің мәнін аша кетейік.
Жүйедегі бүгінгі күннің өлшемімен қарағанда айрықша көкейтестілігімен
ерекшеленетін принцип, жоғары қиындықта оқыту — принципі. Бұл қағида
баланың қиындатылған тапсырмаларды орындауға мүмкіндігінің бар екеніне көз
жеткізеді.
Шведтік нейробиолог Холгер Хиден өз зерттеулерінде баланың миындағы
клеткаларды бір-бірімен байланыстыратын талшықтар (нейрондар) тек ойлау
әрекеті болған жерде ғана молайып, жиілей түсетіндігін, сондықтан өте жас
кезде баланың миын жұмыс істеуге ынталандырып отыру керектігіне назар
аударады. Белсенді ой қызметінсіз клеткалар бай талшықтар құрай
алмайтындығын, содан барып олардың қызметі төмендеп, бара-бара семе
беретіндігіне көзімізді жеткізеді. Ғылымға белгілі әртүрлі себептермен
андар арасында қалып қалған балалардың қайта адам қалпына келе алмауының
басты себебі де осы болар.
Айтылғандарды қорыта келе, бастауыш сынып оқушыларының қарқынды ой
еңбегімен айналысуға табиғи мүмкіндіктерінің бар екенін оқыту процесінде
ескеру қажет деген тұжырымға келеміз.
Дәстүрлі педагогикада қарапайымнан күрделіге қарай, нақтыланған
абстрактіге қарай деген принцип бар. Дамыта оқыту жүйесінің авторлары
бұған керісінше, бала ойлауын абстрактіден қарапайымға қарай жетелейді.
Мысалы: А әрпін өткенде, алманың суретін көрсетіп тұрып, оның не екенін,
дәмі, түрі, формасы қандай екенін сұрағаннан гөрі, ол туралы не білетінін,
не айта алатынын сұрап білудің Баланы дамыту үшін тиімділігі зор екенін
айтады. Екі жүйе арасындағы тағы да бір қарама-қайшылықтардың болуы мынада.
Дәстүрлі педагогикадағы оқыту мазмұны баланың жас ерекшеліктеріне сай
жеңіл болғанда ғана, оқушылар білім, білік, дағдыны меңгереді деген қағида
төңірегінде. Л. В. Занков бұл анықтаманың көнергендігін, тіпті дұрыс
еместігін дәлелдейді. Оқыту жұмысыіща баланың жас ерекшелігінің
ескерілуінің керек екенін жоққа шығармай, дегенмен әр даму кезіндегі жас
ерекшелігінің оқыту барысында өзгеріп, жаңа кескінге алмасып отыратындығы
ақиқат екенін еске салады. Оқыту бұл жағдайда абстрактіден қарапайымға
қарай түзіледі деген пікір айтады. Бұған соңғы уақытта көз жете бастаған
сияқты.
Бұл принциптердің мақсатына жету үшін дәстүрлі оқулықтардағы жеңіл-
желпі тапсырмалар орнына, баланың тапқырлығын, зерделілігін дамытатын
шығармашылық тапсырмаларды орындау үлкен нәтиже беретіндігін тәжірибе
барысында көзіміз жетті. Ағылшынның философы Б.Шоу адамды қызған сайын
ширай түсетін кірпішпен салыстырған екен. Сол сияқты қиындығы бар
тапсырмаларды орындау, баланың ақыл-ойын арттырып, шығармашылығын шындайды.
Бізге қажеттісі де осы.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды принциптерінің бірі - теориялык
білімнін жетекші ролі принципі. Бұл принципті балалардың теорияны жаттауы,
терминдерді есте сақтауы деп түсінбеген жөн. Керісінше, оқыту барысында
қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы, өмір заңдылықтарына көздерін
жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру.
1970 жылдардың басынан бастап жүргізілген педагогикалық-психологиялық
зерттеулер бастауыш сынып оқушыларының таным мүмкіндіктері туралы ескі
түсініктерді мүлдем өзгертті. Бұл жаста оқушыда ойлаудың эмперикалық
түрлерін тірек ете отырып, теориялық ойлауға өте аларлықтай мол әлеует бар
екені дәлелденді. Заттар мен құбылыстардың тек сыртқы қасиеттері ғана емес
ішкі байланыстарын, заңдылықтарын меңгерту олардың танымын тереңдететіндігі
анықталды. Бір-екі мысалмен түсіндіре кетейік: дәстүрлі сабақтарымызда жыл
мезгілдері туралы сөз еткенде, біз ешқашан жазда жасыл болып жайқалып
тұрған ағаш жапырақтарының күз түсе сарғайып, ал қыста мүлдем түсіп
қалатындығының неге байланысты екеніне тоқталып жатпаймыз. Тек жыл
мезгілдерінің сыртқы белгілерін атаумен шектелеміз. Осы сабақтарда
балалардың эмперикалық білімдерін пайдалана отырып, қоршаған орта мен өмір
заңдылықтарына көздерін жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру, олардың
танымдық үрдістерін, теориялық ойлауын іске қосатын амал болып табылады.
Дамыта оқыту жүйесі дидактикалық принциптерінің ішінде Оқытудың
тәрбиелік мәнінін болуы жайлы ешнәрсе айтылмайды. Өйткені оқушылардың
адамгершілік қасиеттерін, құлықтылығын қалыптастыру арнайы
жарияланбағанымен тұтас жүйе, оның құрамдас бөліктері, әдістері арқылы іске
асып жатуы ойластырылған.
Бұл жүйенің қағидаларын дұрыс түсініп, жүрегімен қабылдаған әрбір
мұғалім өз сабақтарының дамытушылық функциясын өз бетінше-ақ арттыра алары
сөзсіз.
Л. В. Занков жүйесінде арнайы, жаңадан ойлап табылған әдіс-тәсіл жоқ.
Өзіміз қолданып жүрген әдістер жаңа жағдайға бейімдей пайдаланылады. Сондай-
ақ жаңа технологияларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық
негіздері
1.1 Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама ... ... ... 7
1.2 Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері,
деңгейлері
1.3 Бастауыш сыныпта математика сабақтарында оқушылардың деңгейлік
тапсырмалар арқылы оқытуда мұғалімнің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
II - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде
пайдалану жолдары
2.1 2- сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылығын анықтау
жұмыстары ... ... ... ..50
2.2. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен нәтижелері...79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Зерттеудің көкейкестілігі. Педагогика ғылымында дамыта оқыту
технологиясының алғаш рет ұғымын Ян Амос Коменский алғаш рет енгізген.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында (2007 ж.) білім беру
жүйесінің жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған рөлі атап көрсетілсе, осы заңның 41-бабында: Педагог
қызметкерлер оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген
деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, жеке
шығармашылық қабілеттерінің көрініп дамуы үшін жағдай жасауға міндетті
делінеген.
Сондықтан, орта мектептің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі –
оқушылардың шығармашылық қабілетін барынша ашып, қоғамды құрып дамытуға бар
мүмкіндігін жұмсайтын қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Әрбір оқушының
тұлға ретінде қалыптасып дамуына математикалық білімнің үлкен үлесі бар.
Себебі, біріншіден, математика басқа ғылымдар саласының дамуының тірегі,
қызметшісі, екіншіден, математика қоршаған ортаны білудің басты көзі,
үшіншіден, математика дедуктивтік құрылған ғылым болғандықтан, оқушының
заңға сүйеніп, ой қорытындылауын, заңды сыйлау психологиясын
қалыптастырады, төртіншіден, математика адамның рухани дамуына, ғылыми
көзқарастарының қалыптасуына, логикалық ойлау қабілетінің дамуына
көмектеседі.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілдері, оқыту
педагогикалық технологиясын, соның ішінде деңгейлеп сараап оқыту
технологисын қолданудың тиімділігі зор.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім беру
жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың.
Өзектілігі - Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы
жаңаша өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-
әрекеттерін меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы
тұрады және өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударады.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
косымша шығармашылык деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты-сынып
оқушыларын "қабілетті-кабілетсіз" деген жіктерге бөлуді болдырмау. Сабақта
қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты I деңгейден
орындайды. I деңгей тапсырмаларын орындау Мемлекеттік білім стандарты
талаптарының орындалуына кепілдік береді. I деңгейді орындаған оқушы "3"
деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы 1 деңгейді орындауға міндетті және
одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы тұрғыдан
алғанда "үлгерімі төмен баяу" оқушы жақсы окитын оқушыға ілесе алмай жатса
не істеуге болады? деген сұрақ туады. I деңгейден аса алмай жатқан жағдайда
қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек.
Деңгейлеп-саралап окыту технологиясының екінші бір жағы — оқушыларды
дүниежүзілік білім жүйесінде қолданылатын рейтинг-ұпай жинау әдісіне баулу.
Сол себептенде бұл мәселенін бір аспектісін біз дипломдық жұмыс ретінде
қарастырамыз.
Зерттеудің объектісі – мұғалімнің фасилистаторлық (кеңесші,
ұйымдастырушы) іс-әрекеті және оқыту –тәрбие процесіндегі оқушының оқу-
танымдық іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының
оқушыларды және олардың білім деңгейін дамытуға ықпалы (мақсат, мазмұны).
Зерттеудің мақсаты – баланың тұлғалық дамуына бағытталған деңгейлеп-
саралап оқыту технологияларын оқу-тәрбие процесіне енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
- деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттаман беру;
- деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері,
деңгейлерін қарастыру;
- бастауыш сыныпта математика сабақтарында оқушылардың деңгейлік
тапсырмалар арқылы оқытуда мұғалімнің іс-әрекетін анықтау;
- 2- сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылығын анықтау
жұмыстарын жүргізу;
- деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен нәтижелерін
ұсыну.
Зерттеу болжамы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын оқу-тәрбие
процесіне енгізіп және ғылыми-әдістемелік құжаттар мен ұсыныстармен
қамтамасыз етсек, онда дәстүрлі оқытудың төмендегідей мәселелерін шеше
аламыз:
- Оқушылардың 100 пайыздық үлгерімі қамтамасыз етіледі.
- Оқушылардың жүктемесін оңтайландыруға мүмкіндік туады (үй тапсырмасы
азаяды).
- Оқушылардың оқу қызметтерінің нәтижелері әділ бағаланады.
- Оқушыларда сәтсіздік, қорқыныш, мазасыздық сезімі жойылады.
- Дарынды оқушылар дер кезінде анықталып, оларды дамытуға жағдайлар
жасалады.
- Танымдық процестерді, оқушылардың таным қабілеттерін зерттеу әдістері
жүйеленеді.
- Олимпиада, конференция жүлдегерлері, шығармашылық жұмыстардың
жеңімпаздарының саны артады.
Бұл технологияның тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты және
жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Қорғалатын жағдайлар – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын
пайдаланудың әдіс-тәсілдері.
Жаңашылдығы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті 3
деңгейлік, қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты
мақсаты – сынып оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді
болдырмау. Болашақта оқыту мен тәрбиелеу, әлеуметтік талап-тілектерді
ескере отырып дамыту, ғылыми жетістіктер мен педагогикалық тәжірибелерді
жаңартуға, мұғалімдерді ақпараттық қамтамасыз етуді, біліктілігін үздіксіз
көтеруді қажет етеді.
I - Тарау. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық
негіздері
1.1 Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама
Қазіргі өркениетті елдерде және өркениетті елдер қатарына қосылуға
талпынған мемлекеттердің көпшілігі, ең алдымен, білім ордаларына назар
аударуда. Яғни, орта білім жүйесіне реформалар енгізуге жағдайлар жасауда.
Мұндағы мақсат ондаған жылдар бойы Кеңес Одағы кезінде қалыптасып, әбден
іргетасы бекіп қалған білім жүйесіне өзгерістер енгізу. Осы кезде, бұл
өзгерістерді енгізудің қажеті қанша? деген сұрақ туындауы әбден мүмкін.
Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Біздің қазіргі қоғамдағы білім
жүйесі ХVII ғасырда Ян Амос Коменскийдің құрып, қалап кеткен жүйесі. Біз
осы уақытқа дейін бұл жүйені өзгертпестен бір ізбен жүріп келдік. Яғни
жүздеген жылдар бойы біз мына жолды сақтадық.
- Оқушылар бір мезгілде, бірдей жас мөлшерімен сабаққа келді;
- Сынып бір жоспар, бір бағдарлама кестесі бойынша жылдар бойы жұмыс
жасады;
- Сабақта уақыт мөлшері көп жағдайда тек қана сол тақырыпты игеруге
жұмсалды. Оқушылар жан-жақты дамытылмады;
- 1 сыныптағы жүйе 11 сыныпқа дейін өзгеріссіз жалғасты.
Міне, осы себептерге байланысты білім жүйесін реформаландыру бүгінгі
таңда алда тұрған негізгі міндеттердің бірі. Адамзат қоғамы дамыған үстіне
дамып жатқан уақытта дәстүрлі сабақ жүйесінің одан әрі жалғасуы мүмкін
емес.
Ол үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұраққа жауап бере қою оңай шаруа емес. Оның үстіне қанша білек
сыбана кіріскенмен бір күнде орындала қоймайды. Бірақ жоғарыда айтып
кеткенімдей, өркениетті елдер қатарына қосылудың бірден-бір жолы осы орта
білім негізі болғандықтан біз бұл жолда көп қажырлылық танытып, ерінбей,
еңбектенуіміз қажет.
Ал, бұл жолда кімге және неге сүйену керек? Бұл сұраққа жауап қазіргі
уақытта өзінен-өзі табылуда. Соңғы уақытта орта оқу орындарында бұрынғы
жүйеге мүлдем ұқсамайтын жаңа технологиялар қолдануда. Расында да бұл жаңа
технологиялардың педагогика ғылымында пайда болғанына көп уақыт болған жоқ.
Тек 1994 жылдан бастап қолданылуда. Көптеген педагог мамандар практика
жүзінде жаңа технологияларды зерттеп, дамытуда. Атап, айтқанда,
В.М.Монаховтың, Дьяченконың ұжымдық оқыту технологиясын және профессор
Ж.А.Қараевтың еңбектерін жатқызуға болады.
Профессор Ж.А.Қараев өзінің еңбегінде оқытудың педагогикалық
технологиясына зерттеу жүргізді. Кез-келген жаңа технологиялардың
ерекшелігі, олар демократия мен ізгілікке білімді компьютерлендіруге
негізделген. Себебі қазіргі біздің қоғамымыздағы алда тұрған негізгі
міндеттердің бірі оқытуды компьютерлік жүйеге ауыстыру.
Енді осы жаңа технологиялардың ішіндегі, өзімнің негізгі тақырыбым
оқытудың деңгейлі – саралап оқыту технологиясына тоқталайын.
Бұл технологияның мәні қандай және барлық мектептердегі оқу процесіне
таратқанда шығатын нәтижесі қандай болмақ?
Ең алдымен бұл технологияның авторын айтып өтейін. Ол қазақтан шыққан
Ж.А.Қараев деген профессор. Ал жоғарыдағы сұрақтарға жауап берер болсам,
бұл технологиямен жұмыс істейтін оқытушы ең алдымен алдындағы оқушыларға
білім беріп қана қоймай тәрбиеші бола білуі керек. Ол үшін әрбір оқушының
мінез-құлқын, қабілетін жете сезіне білуі қажет. Сонымен қатар сабақты
ұйымдастыру барысында мұғалім оны өзіне емес, оқушыларға тиімді болатындай
етіп ұйымдастыра білуі керек.
Бұлай болмаған жағдайда оқушылар сөйлегенде және жазғанда өздерінің
ойлағандарын емес, мұғалімнің пікірімен кетіп қалады.
Міне, жаңа технологиялардың бұрынғы дәстүрлі сабақ формаларынан
негізгі айырмашылығы осы кезде көрінеді.
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық танытқанда,
ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің біркелкі
кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма? Немесе
материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың әрекетінен не
ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы сабақта жағдай
бар ма?
Бұлай дейтін себебім жаңа технология бойынша оқыған оқушы, жан-жақты
дамып қана қоймай, өз ойын, пікірін айтуғада тырысады.
Ал енді деңгейлі саралап оқыту технологиясының басты ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Біріншіден, барлық оқытылатын тақырып бойынша көзделген мақсатқа жетіп,
оқушылардың толық білім алуына 100% кепілдік бере алады және бұл процесс
мемлекеттік стандарттың барлық талаптарын орындайды.
Екіншіден, әртүрлі деңгейлі тапсырмаларды меңгеру барысында оқытудың
дамыту принципі жүзеге асырылады. Бұл оқушылардың арасындағы дарынды
балалар қатарының көбеюіне әсер етеді.
Үшіншіден, бақылау және бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу арқылы
білім берудің демократия және ізгілендіру принципі сақталады. Бұл
принциптің арқасында оқушы өзін-өзі бақылап үйренеді. Ол енді бұрынғыдай
2 алып қалудан қорықпайды. Керісінше, өз қатесін түзеп, көп ұпай жинауға
тырысады.
Енді осы ерекшеліктерге қарап отырып, мынадай сұрақ туындауы мүмкін.
Егер бұл технология осыншама пайдалы болса, неге барлық мектептерге жаппай
таратпасқа? Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Оқытудың жаңа
технологиясын таратуда кездесетін әртүрлі кедергілер және қиындықтар бар.
Ол кедергілерге оқыту мақсатының өзгеруін жатқызуға болады. Технология
бойынша оқушылар өздерін-өздері оқыту қажет. Сондықтан оқушыларға өздерін
өздері қамтамасыз ететін оқулықтар керек. Бұл оқулықтарды қайдан алуға
болады?
Ол үшін сол мектептің мұғалімдеріне және осы технологиямен жұмыс жүргізгісі
келетін мамандар өздері оқулықтар құрастырады. Мұғалім өзінің пәні бойынша
әр сабаққа қосымша оқу материалдарыи дайындайды. Оқушылар осы материалдар
негізінде тақырып бойынша негізгі теориялық білімді игереді. Жұмыс
дәптеріне игерген компьютер техникасы арқылы эвристикалар мен шығармашылық
ізденімпаздықтың жасалуына келіп тіреледі.
Баланың физикалық дамуы генетикалық бағдарлама бойынша қаңқасының,
блшық ет көлеміійң өсуі арқылы нақты, көрнекті жағдайда отіп жатады.
Педагогика тарихында екі түрлі қарама-қайшы пікір орын алып келеді.
Бірі - жаратушының күштілігін, тұқым қуалаушылық факторды қуаттаса,
екіншісі керісінше барлық нәтижені ортаның әсеріне жатқызады.
Қазіргі күнгі ғылым психикалық даму қоршаған ортаның санада
сәулеленуіне яғни танымдық тәжірибені және әрекетті меңгеруіне,
меншіктеуіне байланысты деп қарайды. Бұл - оқу білім алу деген сөз.
Оқу - адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген оқыту
белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. Біз бұдан ары қарай дамудың алдында
жүретін, дамуда шешуші роль атқаратын оқыту жайлы сөз етпекпіз.
Даму ұғымы философиялық сөздікте... мөлшерлік өзгерістердің белгілі
бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы," - деп
түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез келген құбылыс өзінің жеткен
дәрежесіне қанағаттанып тұрып қалмай, оларды жоққа шығару арқылы жаңа
сапаға көшеді. Терістеу - дамудың қозғаушы күші. Терістеу - белгілі бір зат
пен құбылыстың қайшылықтарын ашу, олардың шешу жолдарын анықтау, жаңа
сапаның болуына мүмкіндік туғызу.
Даму ұғымының психологиялық анықтамасы - жаңарту процесі, жаңаның
өмірге келіп, ескінің жоғалуы деген мағынаны береді. Барлық табиғат
құбылыстары сияқты бала психикасы да үнемі диалектикалық жолмен дамып,
өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп отырады. Ғалымдардың
зерттеулері баланың даму процесіне 3 түрлі күш пен 3 түрлі фактордың
қатысатындығын дәлелдейді. Олар:
1. Биологиялық фактор.
Бұл ата-анадан ауысқан, туа бітті және өмір сүру барысында қабылданған
дененің барлық мүшелерінің, оның барлық жүйесі құбылысының ерекшелігін
білдіретін, бала организмінің ортамен қарым-қатынасының нәтижесі.
2.Әлеуметтік фактор.
Бұл бала өмір сүретін орта, ең алдымен адамдардың ортасы. Бұл сондай-
ақ баламен қарым-қатынас жасайтын адамдардың сипаттары, мінез-құлық және
ақыл-ой бейнелері, олардың мүдделері мен пікірлері, істері мен сөздері,
талаптары мен дағдылары, ұмтылыстары, яғни бала өсіп дамитын рухани орта.
3. Баланың өз белсенділігі.
Даму процесіне әсер ететін бұл үшінші күш болып саналады. Оқитын пән
кандай да жаңа, бағалы болмасын, мұғалімнің шеберлігі қаншама жоғары
болмасын, егер мұғалім баланың өз белсенділігін туғыза алмаса, оған
ұсынылған іс пен еңбекте баланың әрекетке қатынасуы әрекет күткен нәтиже
бермейді. Балның организм ретінде дамуы мен жеке бас ретінде калыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асады.
Баланың даму процесі, оның қоғамның белсенді де пайдалы мүшесі, азамат
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі. Ең
бастысы осы факторлардың бірде-бірі, қандай да бір кемеліне келген болса да
басқа екеуінен ерекшеленіп жеке әсер ете алмайды. Барлык іс осы үш басты
күштін өзара әрекет етуінде.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екенін психология ғылымы
жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға болады. Бұл мәселені
түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың ролін, алар орнын анықтаған
көрнекті психолог Л. С. Выготский.
Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек процесс деген
көзқарастарды қатты сынға алды. Ең алғаш рет бала дамуының төмендегідей екі
аймағы болатындығы жайлы теория ұсынды.
Біріншіден, бала дамуының жақын аймағы - баланың тек үлкендердің
көмегі арқылы атқара алатын істері.
Екіншіден, бала дамуының қол жеткен аймағы - баланың үлкендердің
көмегінсіз істей алатын істері.
Баланың дамуы бірінші аймақты меңгеру арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының қалыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістетуі мүмкін болады. Бұл процесте ол бір
жағынан өзінің іскерлігі мен қабілетін нығайтып жетілдіреді, жаңа
дағдыларды игереді, екінші жағынан материалдық және рухани байлықтар жасап,
осы арқылы адамзат мәдениетіне өз үлесін қосады. Баланың потенциалдық
мүмкіндіктері неғұрлым жан-жақты үйлесімді, толығырақ дамыса, есейген
кезде, оның қызметі соғұрлым мазмұнды, Жан-жақты, табысты болады. Оны
жүзеге асырудың жолдарын ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Демек, шын мәніндегі -ертеңгі күнге меңзеу орын алады.
Ғалым психологтар Л. В. Занков, А. А. Люблинская, В. В. Давыдов,
Д. Б. Эльконин зертханаларында бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын,
сипатын өзгертуге арналған зерттеулер жасалады. С. Л. Рубинштейн,
Е. Н. Кабанова-Меллер жөне басқалар өз зерттеулерінде оқыту дамудың
негізгі алғы шарты екенін дәлелдейді.
И. Я. Лернер даму деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға негіздей
отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге дайындығы
деп түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс-әрекетті жоғары орынға
шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге жұмсалатын ақыл-ой
қызметі де соншалықты кең, аумақты, демек даму деңгейі де жоғары болады.
Осы мәселе төңірегінде еңбектер жазған әртүрлі авторлар оқушының
дамуының белгілерін атап көрсетеді. Мысалы: П. П. Блонский бұған индивидтің
абстрактіден нақтыға және керісінше нақтыдан абстрактіге қарай қозғалыс
жасай алу қабілетін жатқызса, Д, Н. Богоявленский және Н.
А. Менчинская — оқи алуды, яғни қысқа мерзімде жоғары үлгерімге жетуді, Н.
Д. Левитов оқу материалын жылдам меңгеру, өз бетінше жаңа мысалдар
құрастыру, негізгіні және көмекшіні анықтай білу, оқиғаға, құбылысқа дұрыс
баға бере білу дағдысын жатқызады.
Л. В. Занков ақыл- ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды
іске асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,
практикалық іс әрекеттер атқара білу. В. В. Давыдов ақыл-ойдың дамуының
көрсеткіші ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысын есептейді.
Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту барысында
баланын психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге келіп саяды
және оның басты шарты ретінде әрекет алынады.
80-жылдардың аяғында Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі болған
өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне де жаңалықтар енгізіп, жаңа леп өкелді.
Республика мектептеріндегі оқыту жаңадан жазылған төл оқулықтар, жаңа
бағдарламалар негізінде жүргізіліп, білімнің әлемдік стандартқа сай болуы
қарастырылды. Оқытудың жаңа технологиялары кеңінен енгізіле бастады.
Әсіресе халықтық педагогиканы пайдаланып, ұлттық үрдісте тәрбиелеуде
атқарылған шаруалар ауқымы біраз. Еліміз егемендігін алу арқылы мүмкін
болған жаңа буын оқулықтарының да ғылыми негізі ретінде дамыта оқыту жүйесі
алынып отыр.
Оқушы қабілеттерін дамыту, талантты балалардың талабын ұшқырлау
мақсатында ашылып, жұмыс істеп жатқан жаңа үлгідегі лицей, гимназия сияқты
мектептерді заман талабы өмірге келтірді. Бұл мектептерде оқушылар
қабілеттеріне, қызығушылықтарына қарай лайықталынып жасалған арнайы
бағдарламалармен оқытылады. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда жаңа
үлгідегі мектептерде пәндер көбірек, олардың балалардың талантын, дарынын
ашуға мүмкіндігі де мол.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі
факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге,
баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін
қалыптастыруға мүкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.
Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалык әрекеттері
арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп
білеміз.
Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай
жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен
оқушы арасындағы ерекше қарым-катынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді
түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті
ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың
интелллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Дамыта оқыту идеясының ұзақ тарихы бар. Ерте кезден бастап-ақ,
ойшылдар білім мен ақыл-ой тәрбиесінің ара қатынасын, олардың бала дамуына
әсерін зерттей бастаған. Бізге белгілі алғашқы дидактардың бірі Квинтилиан
мектеп алдына баланың қабілеттеріне, ақылының қасиеттеріне, мінез-құлық
ерекшеліктеріне сүйене отырып, оның ойының және тілінің дамуын қамтамасыз
етуді қойған.
XVII ғасырдағы Я. А. Коменскийдің дидактикалық жүйесінің негізгі
қағидаларының бірінде де баланың ақыл-ой күшін, қабілеттерін дамыту олардың
білімге деген құштарлығын оятып, лаулата түседі делінген.
И. Т. Песталоцци баланың акыл-ойын, барлық қабілет-қасиеттерін дамыту
идеясымен арқауланған бастауышта оқыту әдістемесін жасауға әрекет етеді.
Дамыта оқыту ұлы неміс педагогы А. Дистервегтің әйгілі Неміс
мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық (Руководство к образованию
немецких учителей) атты еңбегінің де негізі болып табылады. Дамыта оқыту
деп ол баланың білім алуға әрекет етіп ұйымдастыратын оқытуды атаған.
Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін
ізденуге жетелейді - деген.
Орыстың ұлы ағартушысы К. Д. Ушинский де өз дидактикалық еңбектерінде
бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыта отырып дамыту мәселелеріне ерекше
токталып, арнайы әдістеме жасаған.
Осылай бола тұрғанмен, дамыта оқыту деген терминге көзқарастар мен
пікірлер әртүрлі. Себебі дамыта оқыту ұғымына берілген түсініктер әртүрлі
және дамытпайтын оқыту бола ма? деген сұрақтар жиі қойылады.
Алайда дәстүрлі оқыту бала дамуына тек қондырғы болып, дамуға стихиялы
әсер етсе, дамудың соңында жүрсе, ал екінші жағдайда оқыту дамуды өзімен
бірге ала жүреді деген Л. С. Выготскийдің пікірінен көп нәрсе аңғаруға
болады. Алғашқыда, оқытудын тиімділігі алынған білімінің көлемімен,
сапасымен өлшенсе, соңғыда білімнің тиімділігі қабілеттің деңгейімен,
әрекеттің негізгі түрлерінің қаншалықты дамығандығымен өлшенеді.
Дамыта оқыту деген термин психология ғылымының қойнауында туып,
баланың дамуын қарастырған (Ж. Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін, типтерін
(Л. В. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн) және басқа да
психиканың функциясын зерттеген (Б. Г. Ананьев, Г. С. Костюк, А. А.
Люблинская, Н. А. Менчинская) және т.б., іс-әрекет теориясының
психологиясын жасаған (А. Н. Леонтъев, П. Я. Гальперин) еңбектерінде жан-
жақты талданды. Нәтижеде дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі
эксперимент жасалып, оның бірін Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов, ал екіншісін
Л. В. Занков басқарады.
Зерттеулердің мақсаты Л. С. Выготскийдің 1930 жылдардың басында
жасаған оқыту мен дамытудың ара қатынасы жайлы болжамының дұрыстығын
тексеру, нақтылау. Өткізілген зерттеу жұмыстары бастауышта математикалық
білім беру ісіне үлкен өзгерістер енгізді. Мысалы 1969 жылы арифметика
курсы математикаға ауыстырылды. Бірақ бұл курста да негізгі назар баланың
ауызша және жазбаша есептеу дағдыларын калыптастыру, жай типтік есептер
шығаруында болып қалды. Оқыту әдістері, сабақ ұйымдастыру түрлері, білім,
білік, дағды калыптастыруға бағытталғандықтан, дамыта оқыту идеясы жүзеге
аспады.
Одан кейін 20 жыл көлемінде дамыта оқыту психология мен педагогика
ғылымдарының келелі мәселесіне айналды. Жүйенің авторлары дамыта оқыту деп
— оқыту мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың даму зандылықтарына
сәйкестендірілген оқытуды атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа
құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп
есептейді. Жүйенің басты мақсаттарының бірі - баланы оқыта отырып жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға
дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай
ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Мақсаты балаларға дайын пәндік білім, біліктердің белгілі бір
жиынтығын берумен шектелетін, нәтижесінде догмалық ойлауы басым, дайын
нұсқаулар мен бұйрықтарды орындай білетін адамдарды тәрбиелейтін қазіргі
мектепте орын алып отырған дәстүрлі оқыту жүйесі мұндай адамдарды
дайындауға негіз бола алмайтындығын өмір көрсетті.
Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тәрбиелеу
үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз.
Оқыта отырып дамыту мәселесіне арналған зерттеулер дәстүрлі оқытуға
өзгерістер енгізуге ықпалын тигізді. Оқыту барысында баланың ақыл-ойын,
қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы өртүрлі әрекеттің
субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.
Дамыта оқыту идеясын алғашқылардың бірі болып 1959-60 жылдары қолға
алған академик .Л.В.Занковтың басшылығымен жасалған бастауышта оқытудың
жаңа жүйесін мұғалімдер қауымы үлкен ықыласпен қабылдағанымен, белгілі
себептерге байланысты өрістеп кете алмады. Тек 1990 жылдары ғана Ресей
мектептерінде қайтадан қолданыла бастады. Қазір бұл жүйе дәстүрлі оқытумен
қатар пайдаланылып келеді.
Л. С. Выготскийдің теориясы Д. Б. Эльконин басқарған шығармашылық топ
жұмысында әрі карай жалғас.тырылады. Баланың өзін-өзі өзгертуші субъект
ретінде дамуыыа арналған түжырымдама жасалып, зерттеулер жүргізілді. Екі
авторлар тобы да ез жүйелері бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарын,
әдістемелік құралдар дайындап шығарды. Осылайша, дамыта оқыту ғылыми
теориядан практикалық іс-тәжірибеге батыл ене бастады.
Дамыта оқыту – дәстурлі оқытуға соңғы уақыттарға дейін балама жүйе деп
қарастырылды. Оның нөтижесінде әр оқушы өзін-өзі өзгертуші субъект
дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту барысында лайықты жағдайлар
жасау үлкен нәтиже берді.
Психологтардың зерттеулері бойынша бала өзінің субъект екенін 2,5-3
жасында-ақ білдіре бастайды екен. Ол оның Мен деген категориясының
көрінуінен байқалады. (өзім ішемін, өзім киемін және т.б. түрінде) Мектепке
дейінгі балалық шақтың соңына қарай ол әртүрлі әрекетті өзі орындауға деген
талпыныстарын жасайды. Бұл түрлі рольдік ойындарға қатысуда айқын байқала
бастайды. Еркін ойлап, өзін еркін сезіну оның жекелік қасиеттерін әрі қарай
дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Ал мектеп табалдырығын жаңа аттаған бала оқу бағдарламаларының
талаптарын орындау, мектептің ішкі тәртібін сақтау, үлкендердің айтқандарын
екі етпеу сияқты қатаң ережелер шеңберіне түседі. Енді оның субъектілік
белгілерінің даму мүмкіндігі азая береді. Өйткені дәстүрлі мектептің
мақсаттарын шешу үшін мұғалімнің айтқанын дұрыс тыңдап, тура сол түрде
қайта айтып беру, тапсырманы қатесіз орындау жеткілікті. Белгілі үлгіден
ауытқу, басқа шешім іздеу талап етіле бермейді.
Дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин — В. В. Давьщов жасаған жүйесінің
көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің белсенділігіне байланысты.
Осыған орай, бұл жүйенің әдіс-тәсілдері де оқушының оқу белсенділігін
ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды көздейді. Бұл жүйемен дәстүрлі
оқытуды салыстыру мынадай қорытынды жасауға негіз болды. Дәстүрлі
сабақтардың әдістерінің мәні төмендегідей 3 қүрамдас бөліктермен
анықталады:
үлгіні көрсету
түсіндіру
бақылау, бағалау
Яғни мұғалім сабақ мазмұнын жақсылап айтып түсіндіріп шығады. Сонан
соң меңгеруге арналған жаттығулар орындалады. Бұдан кейін қалай
меңгерілгендігін анықтау мақсатындағы сұрау, бағалау ұйымдастырылады.
Әрине, жұмыс әр түрлі болып өткізілуі мүмкін. Мысалы: өзі айтып бермей,
үнтаспадан тыңдату, балаға оқыту т.б.
Қалай болғанда да өзімізге таныс иллюстрациялы — түсіндірме әдісінің
қатаң тәртібі сақталынуы керек. Баладан ыждағатпен тыңдап, мүлтіксіз
орындау ғана талап етіледі.
Дамыта оқытуда баланың ізденушілік-зерттеушілік әрекетін ұйымдастыру
басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін
амалдарының, тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда
төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады.
Оқу мақсаттарының қойылуы.
Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Бұл үшеуі дамыта оқытудың Д. Б. Эльконин — В. В. Давыдов жасаған
жүйесінің негізгі компоненттері. Оқушы алдына оқу мақсаттарын қоюда
ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын
жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы,
бағыттаушы адам ролінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше
дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Дәстүрлі оқытуда жана материалды бала игеру үшін сабақтың кез келген
кезеңінде алдымен мұғалімнін шебер басшылығы қажет етіледі. Басқаша
айтқанда мұғалім оқуды қалай түсіндіруі, қай жерде бақылауы, түзетуі керек
екенін айқын білуі шарт. Неғұрлым мұғалім өзінің осы міндеттерін дұрыс
орындаса, соғұрлым баланың сабақ материалын игеруі жеңілдей түседі.
Екіншіден, жұмыс нәтижелі болу үшін оқушының мұғалім қойған талаптарды
мүлтіксіз орындауы қажет етіледі. Демек, оқушы алдын ала бағдарлап,
жоспарлап қойған іс-әрекеттің қатысушылары ғана болып қалады. Нәтижеде
оларда тек жақсы орындаушылық қабілеттер қалыптасады. Сондықтан да тіл
алғыш, айтқанды бұлжытпай орындайтын оқушы дәстүрлі педагогиканың идеалы,
мұраты болып саналады.
Дәстүрлі оқытуда оқу процесіне қатысушылардың басқарушылар мен
орындаушылар түріндегі рольдері белгіленген. Басқарушылардың қарым-
қатынасы қарапайым басқару түрінен қатал әкімшілікке дейінгі шеңбер ішінде
жүзеге асып жатады. Олардың ісінің негізгі мәні — оқушыларды белгіленген
нысанаға қарай бастау, ал орындаушылар мұғалім соңынан еріп отырулары
керек. Мәселенің бұлай шешілуі дамыта оқыту жүйесінің мақсаттарына мүлдем
қайшы келеді.
Дамыта оқытудың Л. В. Занков жасаған жүйесінің ерекшеліктеріне
тоқталып өтелік. Бұл жүйе дәстүрлі оқытудан төмендегі ерекшеліктерімен,
өзгешеліктерімен айқындалады.
-оқыту мамұнындағы өзгешеліктер;
-мақсаттағы айырмашылықтар;
-дидактикалық принциптердегі өзгешеліктер;
-әдіс-тәсілдердегі ерекшеліктер;
-оқытуды өзгеше ұйымдастыру;
-мұғалім еңбегінің нәтижелілігін анықтаудың жаңа көрсеткіштері;
-мұғалім мен оқушы арасындағы жаңаша қарым-қатынасшр.
Л. В. Занков жүйесіне сәйкес бастауыш мектептің негізгі мақсаты баланы
жалпы дамыту. Ал жалпы даму деп байқампаздығын, ойлауын дамыту және
практикалық іс-әрекетті меңгеруі қабылданады. Сондай-ақ ақыл, ерік-жігері,
сезімдерінің дамуы алынады.
Осы тұста мұндай көзқарасты ұлы Абай да уағыздап кеткендігіне
тоқталған жөн. Қоршаған ортаның шындығын мойындай отырып, Абай ақыл мен
сана еңбек барысында қалыптасатындығын айтады. Ол адамның ішкі сезімді
қуаттарын біртұтас етіп алады. Оның он жетінші сөзіндегі қайрат, ақыл
жүректің сөз таластыруында тек бірлесіп ынтымақтасқан жағдайда ғана күш
алатын үш түрлі жан құбылысын әдеби-публицистикалық тұрғыдан көрсеткенін
байқаймыз. Бұдан бұл мәселенің үлттық психологиямыз бен философиямызда да
ежелден көтеріліп келе жатқандығын көруге болады.
Мазмұнындағы өзгерістер оқу жоспарын тарих, география сияқты пәндердің
енуімен қамтамасыз етеді. Ал дәстүрлі пөндердегі сабақ материалдары
пропедевтикалық бағытта тереңдей ұсынылады. Бұл жүйе бойынша негізгі,
қосымша пәндер деген ұғым жоқ. Әр пән баланың жаңа қырларын ашып, оны
дамытуға өзінше үлес қосады деп табылады. Және олар бір-бірімен тығыз
байланыса отырып, қоршаған дүниені тұтас күйінде қабылдауға әсер етеді деп
саналады.
Л. В. Занков жүйесі дәстүрлі оқыту жүйесінен басқаша дидактикалық
принциптерге негізделеді. Енді ерекше тоқталуды қажет ететін кейбір
принциптердің мәнін аша кетейік.
Жүйедегі бүгінгі күннің өлшемімен қарағанда айрықша көкейтестілігімен
ерекшеленетін принцип, жоғары қиындықта оқыту — принципі. Бұл қағида
баланың қиындатылған тапсырмаларды орындауға мүмкіндігінің бар екеніне көз
жеткізеді.
Шведтік нейробиолог Холгер Хиден өз зерттеулерінде баланың миындағы
клеткаларды бір-бірімен байланыстыратын талшықтар (нейрондар) тек ойлау
әрекеті болған жерде ғана молайып, жиілей түсетіндігін, сондықтан өте жас
кезде баланың миын жұмыс істеуге ынталандырып отыру керектігіне назар
аударады. Белсенді ой қызметінсіз клеткалар бай талшықтар құрай
алмайтындығын, содан барып олардың қызметі төмендеп, бара-бара семе
беретіндігіне көзімізді жеткізеді. Ғылымға белгілі әртүрлі себептермен
андар арасында қалып қалған балалардың қайта адам қалпына келе алмауының
басты себебі де осы болар.
Айтылғандарды қорыта келе, бастауыш сынып оқушыларының қарқынды ой
еңбегімен айналысуға табиғи мүмкіндіктерінің бар екенін оқыту процесінде
ескеру қажет деген тұжырымға келеміз.
Дәстүрлі педагогикада қарапайымнан күрделіге қарай, нақтыланған
абстрактіге қарай деген принцип бар. Дамыта оқыту жүйесінің авторлары
бұған керісінше, бала ойлауын абстрактіден қарапайымға қарай жетелейді.
Мысалы: А әрпін өткенде, алманың суретін көрсетіп тұрып, оның не екенін,
дәмі, түрі, формасы қандай екенін сұрағаннан гөрі, ол туралы не білетінін,
не айта алатынын сұрап білудің Баланы дамыту үшін тиімділігі зор екенін
айтады. Екі жүйе арасындағы тағы да бір қарама-қайшылықтардың болуы мынада.
Дәстүрлі педагогикадағы оқыту мазмұны баланың жас ерекшеліктеріне сай
жеңіл болғанда ғана, оқушылар білім, білік, дағдыны меңгереді деген қағида
төңірегінде. Л. В. Занков бұл анықтаманың көнергендігін, тіпті дұрыс
еместігін дәлелдейді. Оқыту жұмысыіща баланың жас ерекшелігінің
ескерілуінің керек екенін жоққа шығармай, дегенмен әр даму кезіндегі жас
ерекшелігінің оқыту барысында өзгеріп, жаңа кескінге алмасып отыратындығы
ақиқат екенін еске салады. Оқыту бұл жағдайда абстрактіден қарапайымға
қарай түзіледі деген пікір айтады. Бұған соңғы уақытта көз жете бастаған
сияқты.
Бұл принциптердің мақсатына жету үшін дәстүрлі оқулықтардағы жеңіл-
желпі тапсырмалар орнына, баланың тапқырлығын, зерделілігін дамытатын
шығармашылық тапсырмаларды орындау үлкен нәтиже беретіндігін тәжірибе
барысында көзіміз жетті. Ағылшынның философы Б.Шоу адамды қызған сайын
ширай түсетін кірпішпен салыстырған екен. Сол сияқты қиындығы бар
тапсырмаларды орындау, баланың ақыл-ойын арттырып, шығармашылығын шындайды.
Бізге қажеттісі де осы.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды принциптерінің бірі - теориялык
білімнін жетекші ролі принципі. Бұл принципті балалардың теорияны жаттауы,
терминдерді есте сақтауы деп түсінбеген жөн. Керісінше, оқыту барысында
қарапайым бақылаулар, зерттеулер жасау арқылы, өмір заңдылықтарына көздерін
жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру.
1970 жылдардың басынан бастап жүргізілген педагогикалық-психологиялық
зерттеулер бастауыш сынып оқушыларының таным мүмкіндіктері туралы ескі
түсініктерді мүлдем өзгертті. Бұл жаста оқушыда ойлаудың эмперикалық
түрлерін тірек ете отырып, теориялық ойлауға өте аларлықтай мол әлеует бар
екені дәлелденді. Заттар мен құбылыстардың тек сыртқы қасиеттері ғана емес
ішкі байланыстарын, заңдылықтарын меңгерту олардың танымын тереңдететіндігі
анықталды. Бір-екі мысалмен түсіндіре кетейік: дәстүрлі сабақтарымызда жыл
мезгілдері туралы сөз еткенде, біз ешқашан жазда жасыл болып жайқалып
тұрған ағаш жапырақтарының күз түсе сарғайып, ал қыста мүлдем түсіп
қалатындығының неге байланысты екеніне тоқталып жатпаймыз. Тек жыл
мезгілдерінің сыртқы белгілерін атаумен шектелеміз. Осы сабақтарда
балалардың эмперикалық білімдерін пайдалана отырып, қоршаған орта мен өмір
заңдылықтарына көздерін жеткізу, қорытынды жасауға дағдыландыру, олардың
танымдық үрдістерін, теориялық ойлауын іске қосатын амал болып табылады.
Дамыта оқыту жүйесі дидактикалық принциптерінің ішінде Оқытудың
тәрбиелік мәнінін болуы жайлы ешнәрсе айтылмайды. Өйткені оқушылардың
адамгершілік қасиеттерін, құлықтылығын қалыптастыру арнайы
жарияланбағанымен тұтас жүйе, оның құрамдас бөліктері, әдістері арқылы іске
асып жатуы ойластырылған.
Бұл жүйенің қағидаларын дұрыс түсініп, жүрегімен қабылдаған әрбір
мұғалім өз сабақтарының дамытушылық функциясын өз бетінше-ақ арттыра алары
сөзсіз.
Л. В. Занков жүйесінде арнайы, жаңадан ойлап табылған әдіс-тәсіл жоқ.
Өзіміз қолданып жүрген әдістер жаңа жағдайға бейімдей пайдаланылады. Сондай-
ақ жаңа технологияларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz