Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде пайдалану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 бөлім. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама
1. Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясының педагогикалық негізі ... ... ...9
2. Жаңаша оқытудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Білім беру үрдісін жетілдірудің қазіргі таңдағы бағыттары ... ... ... ... ... 21
2 бөлім. Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде
пайдалану
2.1 Жаңа технологиялардың өркендеу талаптары мен оқыту
жолдары ... ... ... ... ...35
2.2. Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері ... ... ..50
2.3. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының әдіс – тәсілдерін
қолдану ... ..54
2.4. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен
нәтижелері ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық
танытқанда, ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің
біркелкі кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма?
Немесе материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың
әрекетінен не ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы
сабақта жағдай бар ма? Міне, арманға жетер жол даңғыл емес, тынымсыз іс
қажет.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім беру
жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың.
Өзектілігі - Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы
жаңаша өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-
әрекеттерін меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы
тұрады және өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударады.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
косымша шығармашылык деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты-сынып
оқушыларын "қабілетті-кабілетсіз" деген жіктерге бөлуді болдырмау. Сабақта
қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты I деңгейден
орындайды. I деңгей тапсырмаларын орындау Мемлекеттік білім стандарты
талаптарының орындалуына кепілдік береді. I деңгейді орындаған оқушы "3"
деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы 1 деңгейді орындауға міндетті және
одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы тұрғыдан
алғанда "үлгерімі төмен баяу" оқушы жақсы окитын оқушыға ілесе алмай жатса
не істеуге болады? деген сұрақ туады. I деңгейден аса алмай жатқан жағдайда
қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек.
Деңгейлеп-саралап окыту технологиясының екінші бір жағы — оқушыларды
дүниежүзілік білім жүйесінде қолданылатын рейтинг-ұпай жинау әдісіне баулу.
Мәселе – педагогикалық процестің маңызды құрамы оқу ісіндегі
субъектілер – оқытушы мен оқушының тұлғалық бағытталған өзара әрекетін
ұйымдастыру.
Тақырып – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясын пайдаланудың әдіс-
тәсілдері.
Актуалдығы – деңгейлеп – саралап оқытудың басты сипаты – мақсатты
нәтиже. Қоғам талабы да – нәтижелі оқушы даярлауда болып отыр.
Бастауыш сыныптарда жаңаша оқыту даралап, саралап оқыту
технологиясына негізделеді. Өйткені жаңаша оқыту оқушының жеке
мүмкіндігіне қарай жұмыс істеуіне, мақсат қою, оны жоспарлау, ұйымдастыра
білу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалауға үйретеді.
Зерттеудің объектісі – мұғалімнің фасилистаторлық (кеңесші,
ұйымдастырушы) іс-әрекеті және оқыту –тәрбие процесіндегі оқушының оқу-
танымдық іс-әрекеті.
Зерттеудің бұйымы – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының
оқушыларды және олардың білім деңгейін дамытуға ықпалы (мақсат, мазмұны).
Зерттеудің мақсаты – баланың тұлғалық дамуына бағытталған деңгейлеп-
саралап оқыту технологияларын оқу-тәрбие процесіне енгізу.
Зерттеудің тапсырмалары – деңгейлеп – саралап оқытудың тиімділігіне көз
жеткізу.
Әр пән бойынша оқу модельдерін әзірлеу және әдістемелерін жинақтау
- оқушылардың жеке тұлғасын зерттеу
- деңгейлеп-саралап оқытудың тұлға қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
оны дамытуға ықпалын анықтау
- оқушылардың пәнге деген тұрақты қызығушылығын тудыру.
Зерттеу болжамы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын оқу-тәрбие
процесіне енгізіп және ғылыми-әдістемелік құжаттар мен ұсыныстармен
қамтамасыз етсек, онда дәстүрлі оқытудың төмендегідей мәселелерін шеше
аламыз:
- Оқушылардың 100 пайыздық үлгерімі қамтамасыз етіледі.
- Оқушылардың жүктемесін оңтайландыруға мүмкіндік туады (үй тапсырмасы
азаяды).
- Оқушылардың оқу қызметтерінің нәтижелері әділ бағаланады.
- Оқушыларда сәтсіздік, қорқыныш, мазасыздық сезімі жойылады.
- Дарынды оқушылар дер кезінде анықталып, оларды дамытуға жағдайлар
жасалады.
- Танымдық процестерді, оқушылардың таным қабілеттерін зерттеу әдістері
жүйеленеді.
- Олимпиада, конференция жүлдегерлері, шығармашылық жұмыстардың
жеңімпаздарының саны артады.
Бұл технологияның тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты және
жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Қорғалатын жағдайлар – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын
пайдаланудың әдіс-тәсілдері.
Жаңашылдығы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті 3
деңгейлік, қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты
мақсаты – сынып оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді
болдырмау. Болашақта оқыту мен тәрбиелеу, әлеуметтік талап-тілектерді
ескере отырып дамыту, ғылыми жетістіктер мен педагогикалық тәжірибелерді
жаңартуға, мұғалімдерді ақпараттық қамтамасыз етуді, біліктілігін үздіксіз
көтеруді қажет етеді.
1 бөлім Деңгейлеп – саралап оықту технологиясына жалпы сипаттама
1.1 Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық негізі.
Қазіргі өркениетті елдерде және өркениетті елдер қатарына қосылуға
талпынған мемлекеттердің көпшілігі, ең алдымен, білім ордаларына назар
аударуда. Яғни, орта білім жүйесіне реформалар енгізуге жағдайлар жасауда.
Мұндағы мақсат ондаған жылдар бойы Кеңес Одағы кезінде қалыптасып, әбден
іргетасы бекіп қалған білім жүйесіне өзгерістер енгізу. Осы кезде, бұл
өзгерістерді енгізудің қажеті қанша? деген сұрақ туындауы әбден мүмкін.
Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Біздің қазіргі қоғамдағы білім
жүйесі ХVII ғасырда Ян Амос Коменскийдің құрып, қалап кеткен жүйесі. Біз
осы уақытқа дейін бұл жүйені өзгертпестен бір ізбен жүріп келдік. Яғни
жүздеген жылдар бойы біз мына жолды сақтадық.
- Оқушылар бір мезгілде, бірдей жас мөлшерімен сабаққа келді;
- Сынып бір жоспар, бір бағдарлама кестесі бойынша жылдар бойы жұмыс
жасады;
- Сабақта уақыт мөлшері көп жағдайда тек қана сол тақырыпты игеруге
жұмсалды. Оқушылар жан-жақты дамытылмады;
- 1 сыныптағы жүйе 11 сыныпқа дейін өзгеріссіз жалғасты.
Міне, осы себептерге байланысты білім жүйесін реформаландыру бүгінгі
таңда алда тұрған негізгі міндеттердің бірі. Адамзат қоғамы дамыған үстіне
дамып жатқан уақытта дәстүрлі сабақ жүйесінің одан әрі жалғасуы мүмкін
емес.
Ол үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұраққа жауап бере қою оңай шаруа емес. Оның үстіне қанша білек
сыбана кіріскенмен бір күнде орындала қоймайды. Бірақ жоғарыда айтып
кеткенімдей, өркениетті елдер қатарына қосылудың бірден-бір жолы осы орта
білім негізі болғандықтан біз бұл жолда көп қажырлылық танытып, ерінбей,
еңбектенуіміз қажет.
Ал, бұл жолда кімге және неге сүйену керек? Бұл сұраққа жауап қазіргі
уақытта өзінен-өзі табылуда. Соңғы уақытта орта оқу орындарында бұрынғы
жүйеге мүлдем ұқсамайтын жаңа технологиялар қолдануда. Расында да бұл жаңа
технологиялардың педагогика ғылымында пайда болғанына көп уақыт болған жоқ.
Тек 1994 жылдан бастап қолданылуда. Көптеген педагог мамандар практика
жүзінде жаңа технологияларды зерттеп, дамытуда. Атап, айтқанда,
В.М.Монаховтың, Дьяченконың ұжымдық оқыту технологиясын және профессор
Ж.А.Қараевтың еңбектерін жатқызуға болады.
Профессор Ж.А.Қараев өзінің еңбегінде оқытудың педагогикалық
технологиясына зерттеу жүргізді. Кез-келген жаңа технологиялардың
ерекшелігі, олар демократия мен ізгілікке білімді компьютерлендіруге
негізделген. Себебі қазіргі біздің қоғамымыздағы алда тұрған негізгі
міндеттердің бірі оқытуды компьютерлік жүйеге ауыстыру.
Енді осы жаңа технологиялардың ішіндегі, өзімнің негізгі тақырыбым
оқытудың деңгейлі – саралап оқыту технологиясына тоқталайын.
Бұл технологияның мәні қандай және барлық мектептердегі оқу процесіне
таратқанда шығатын нәтижесі қандай болмақ?
Ең алдымен бұл технологияның авторын айтып өтейін. Ол қазақтан шыққан
Ж.А.Қараев деген профессор. Ал жоғарыдағы сұрақтарға жауап берер болсам,
бұл технологиямен жұмыс істейтін оқытушы ең алдымен алдындағы оқушыларға
білім беріп қана қоймай тәрбиеші бола білуі керек. Ол үшін әрбір оқушының
мінез-құлқын, қабілетін жете сезіне білуі қажет. Сонымен қатар сабақты
ұйымдастыру барысында мұғалім оны өзіне емес, оқушыларға тиімді болатындай
етіп ұйымдастыра білуі керек.
Бұлай болмаған жағдайда оқушылар сөйлегенде және жазғанда өздерінің
ойлағандарын емес, мұғалімнің пікірімен кетіп қалады.
Міне, жаңа технологиялардың бұрынғы дәстүрлі сабақ формаларынан
негізгі айырмашылығы осы кезде көрінеді.
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық
танытқанда, ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің
біркелкі кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма?
Немесе материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың
әрекетінен не ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы
сабақта жағдай бар ма? Міне, арманға жетер жол даңғыл емес, тынымсыз іс
қажет.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық танытқанда,
ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің біркелкі
кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма? Немесе
материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың әрекетінен не
ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы сабақта жағдай
бар ма?
Бұлай дейтін себебім жаңа технология бойынша оқыған оқушы, жан-жақты
дамып қана қоймай, өз ойын, пікірін айтуғада тырысады.
Ал енді деңгейлі саралап оқыту технологиясының басты ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Біріншіден, барлық оқытылатын тақырып бойынша көзделген мақсатқа жетіп,
оқушылардың толық білім алуына 100% кепілдік бере алады және бұл процесс
мемлекеттік стандарттың барлық талаптарын орындайды.
Екіншіден, әртүрлі деңгейлі тапсырмаларды меңгеру барысында оқытудың
дамыту принципі жүзеге асырылады. Бұл оқушылардың арасындағы дарынды
балалар қатарының көбеюіне әсер етеді.
Үшіншіден, бақылау және бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу арқылы
білім берудің демократия және ізгілендіру принципі сақталады. Бұл
принциптің арқасында оқушы өзін-өзі бақылап үйренеді. Ол енді бұрынғыдай
2 алып қалудан қорықпайды. Керісінше, өз қатесін түзеп, көп ұпай жинауға
тырысады.
Енді осы ерекшеліктерге қарап отырып, мынадай сұрақ туындауы мүмкін.
Егер бұл технология осыншама пайдалы болса, неге барлық мектептерге жаппай
таратпасқа? Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Оқытудың жаңа
технологиясын таратуда кездесетін әртүрлі кедергілер және қиындықтар бар.
Ол кедергілерге оқыту мақсатының өзгеруін жатқызуға болады. Технология
бойынша оқушылар өздерін-өздері оқыту қажет. Сондықтан оқушыларға өздерін
өздері қамтамасыз ететін оқулықтар керек. Бұл оқулықтарды қайдан алуға
болады?
Ол үшін сол мектептің мұғалімдеріне және осы технологиямен жұмыс жүргізгісі
келетін мамандар өздері оқулықтар құрастырады. Мұғалім өзінің пәні бойынша
әр сабаққа қосымша оқу материалдарыи дайындайды. Оқушылар осы материалдар
негізінде тақырып бойынша негізгі теориялық білімді игереді. Жұмыс
дәптеріне игерген компьютер техникасы арқылы эвристикалар мен шығармашылық
ізденімпаздықтың жасалуына келіп тіреледі.
1.2. Жаңаша оқытудың психологиялық негіздері
Бастауыш сыныптарда жаңаша оқыту үрдісінде оқушылардың теориялық,
практикалық ойлауларын дамыту әдістемесінің психологиялық негіздерінде
оқушыны білім алу процесіндегі негізгі психикалық процестерді басынан
кешуші субъект деп тану алдыңғы орында тұрады. 1-4 - сынып оқушылары -
биологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, тұтас тұлға. Оқушының
әлеуметтік тұлғасы, міндетті түрде, бірінші орында тұрады. 1-4-сыныптардағы
жаңаша оқыту сабақтарының басты мақсаты да оқушының әлеуметтік ортада
өзінің орнын таба білуіне жол салуды көздейді. Сонда оқушының өзіндік
талпынысы оқу-танымдық қызметтің белсенділігін, мазмұнын анықтайды. Ол
мазмұнды құраушылар оқушының ақыл-ойының дамуы, ойлауының дамуы, мінез-
құлқының дамуы мен қалыптасуы сияқты маңызды қасиеттер.
Психологияның өзекті мәселелерінің қатарында, казіргі кезеңде, оқу-
танымдық кызметтің тұтастығын құрайтын екі маңызды мәселе - мұғалім мен
оқушының бірлескен екі "Технология" ұғымы педагогикаға өндіріс аясынан
енді. В.Даль: "Технология – наука техники. Техника искусство, знание,
умения приема работы и приложение их к делу", - деп түсіндіреді. Технология
сөзінің алғашқы мағынасы өнімді өндіру барысында шикізаттың қалпын, күйін
өзгерту, жаңарту әдістерінің жиынтығы деген мағынаны білдірген. Егер осы
мағынадағы ұғымды мектепке аударсақ, технология ұғымы (гректің techne -
өнер, шеберлік, біліктілік, logos - оқу) сөздерінен шығып, маманның білім,
біліктілігін айқындайтын, сабақ жүргізу барысында іскерлігін көрсететін
кәсіптік шеберлігі деген мағынада қолданылып жүр. Педагогика ілімінде
технологиялық карта деген ұғым білімді қолданысқа, меңгеруге ыңғайлы етіп
жүйелеу, шоғырландыру, жинақтау болып табылады.
В.П.Беспалько, М.В.Кларкин, Б.С.Блум т.б. ғалымдар технология ұғымына
мынандай анықтама береді: "оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен
тәсілдерін айқындайтын педагогика - психологиялық нұсқаулардың жиынтығы,
педагогикалық процесті ұйымдастырудың әдістемелік аспабы, оқуды іске
асырудың мазмұндықтехникасы, практика жүзінде іске асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің жобасы". "Оқыту процесінде жоспарлы нәтижеге жетудің
сипаттамасы", "белгілі бір қалыпты өзгертудің, өңдеудің әдістерінің
жиынтығы, өнер, шеберлік, іскерлік", "оқушы мен оқытушыға қолайлы жағдай
жасау мақсатында оқу процесін жоспарлаудың, ұйымдастырудың, өткізудің
ойластырылған моделі, үлгісі", "педагогикалық жүйе" т.б.
Жаңаша оқыту педагогикада 1990 жылдары пайда болды. Бастауыштағы қазақ
тілін жаңаша оқыту ұғымының этимологиялық мәні білімді қолданысқа,
меңгеруге ыңғайлы етіп жүйелеу, шоғырландыру, жинақтау болып табылады.
Қазақ тілін жаңаша оқытудың мақсаты - тек сабақты ұйымдастыру емес,
бастауыш сынып оқушысының нені меңгеретіндігін алдын-ала болжап, көрсетіп
отыру. Нәтижеге жету үшін оқушы қызығады, талпынады, іштей оқуға деген
жағымды талпыныс туады, оқуға деген қажеттілік пайда болады. Ол бастауыш
сынып оқушысының танымдық әрекетін арттыра түседі. Сондықтан технологиялық
картадағы мақсат тақырыптан нәтижені көре білу бағытында құрастырылады.
Жаңаша оқыту сабақтарының құрамды бөліктерінің мазмұнында әдістемелік және
информациялық материалдардың логикалық жалғастығы, пәнаралық байланысы
ескеріледі. Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқыту сызбаға негізделіп
құрастырылады.
Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқытуда оқу әрекетін жүргізу және
оқуды қамтамасыз ету өте маңызды. Сабақта оқытушы мен бастауыш сынып
оқушысы субъект - субъектілік қатынаста болады. Оқытушы кеңесші,
ұйымдастырушы қызметін іске асырады. Оқытушы қазақ тілін жаңаша оқыту
барысында қажетті көрнекіліктермен, қосымша әдебиетпен, ғылыми мақалалармен
т.б. оқушыларды қамтамасыз етеді.
Сонымен, бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқытудың мынадай
ерекшеліктерін атап өтуге болады:
- оқытудың мақсатының, міндеттерінің, нәтижесінің айқындылығы;
- құрылымдық бөлімдерінің жүйелілігі;
- бөлімдердің мазмұны;
- оқытушы кеңесші, бағыт беруші қызметін атқаратындығы;
- маман дайындауға кәсіби бағыттылығы;
- бастауыш сынып оқушысының шығармашылық ойының
қалыптасатындығы;
Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқыту технологиясы - қазақ тілінің әр
тақырыптарын жаңаша өткізу. Яғни, қазақ тілін оқытудың негізгі құралы -
жаңаша оқыту әдіс-тәсілдері. Дұрыс құрылған сабақ оқытудың басты шарты
болып табылады, сабақта екі жақты қызмет қарастырылады. Оқушының оқу-
танымдық қызметтегі белсенді рөлі, оның жалпы дамуымен байланысты болады.
Бұл ретте үлкен орын оқушының жеке тұлғасына беріледі. Адам баласының
бірінің екіншісіне қандай да бір нәрсеге ықпал ету қызметі, сол адамның өзі
ықпал етуі тиіс нәрсе не адам туралы түсінігі болу арқылы ғана оған ықпал
етудің әдіс-тәсілдерінің жүйесін, формасын, мазмұнын белгілеуге болады. Ал
оқушының теориялық ойлауы мен тілін дамытудың психологиялық негіздері
болса, оқушының жан-дүниесіндегі психикалық процестердің болмысын танытып,
оларға қазақ тілі туралы теориялық білім мазмұнын меңгерту арқылы ойлаудың
терең жолдарын қалыптастырудың заңдарын анықтап береді.
Оқытудың дәстүрлі формасынан теориялық түріне көшу заңдылықтарын
зерделеген В.В.Давыдов баланың мектепте дәстүрлі әдістеме бойынша беріліп
жүрген білім мазмұнынан көп білім ала алу мүмкіншіліктеріне ие екендігін
дәлелдеген болатын. Ал енді сол мүмкіншіліктерді маңызды етіп, 1 - 4-сынып
оқушысының күнделікті қолданысындағы әдісі ету тек баланың теориялық ұғым
дағдыларын қалыптастыру арқылы мүмкін болатынын эксперимент арқылы
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин бастаған ғалымдар дәлелдеді.
Оқушының психикалық дамуы туралы дәстүрлі білімі бар мұғалімдерге В.В.
Давыдовтың эксперименталдық-генетикалық әдістері тым ауыр сияқты көрінуі
мүмкін. Өйткені, бұл әдісті қолдану үшін, алдымен, оқушының қиын
тапсырмаларды орындайтын ішкі мүмкіншіліктерінің көзін ашу керек. Ал
оқылатын білім мазмұны немесе соның бағдарламасы қиын деудің өзі - сол
әдістердің табиғатын танымаудан ғана туындайды. Орыс тілді мектептің 1 - 4-
сыныптарындағы қазақ тілі сабақтарын жаңаша оқыту негізінен оқушылардың
психикалық дамуын зерттеген еңбектерге сүйенеді. Жаңаша оқыту - әдістемеге
тән құбылыс. Ал жаңаша оқытудың сонда дәстүрлі оқытудан айырмашылығы
қандай? Дидактикалық негізін зерделегенде көрсетілген ұстанымдар оқушының
психикалық даму үдерісін тану мен басқаруда да үлкен орын алады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін, "білім беру - дамудың алдында жүруі тиіс" деген
Л.С.Выготский қағидасының ерекшелігіне тоқталайық. XX ғасырдың 20-30
жылдарында кеңестік психология саласында "Оқыту -адам баласының даму
үдерісіне әсер етеді және анықтайды" деген Л.С.Выготский жасаған болжам
пайда болған. Ол өз кезінде үстемдік етіп тұрған адамның психикалық
дамуының имманенттік теориясына қарсы шықты. Л.С.Выготский және оның
ізбасарлары мен шәкірттері жаңа теория жасады. Ол теорияның ерекшелігі -
оқу үдерісіне қатысып отыратын оқушылардың психикалық дамуы феноменінің
түпкі мәнін анықтаған. Ол теория бойынша психикалық ерекшеліктер мен
үдерістерді бағытты түрде қалыптастыру мүмкіндігі бар және оны қолдану
керек. Осының негізінде "жаңаша оқыту" қағидасын жасап, мұндай оқытудың
басты белгісі – оқу-танымдық қызмет барысында оқушылардың жеке тұлғасы
дамуына өзгертулер енгізуге бағытталған ықпал, әсер етуші әдістерді күшейту
жолы анықталды. Бұл теория жеке тұлғаның психикалық дамуы оқыту мен
тәрбиелеудің нақты жүзеге асырылуымен ғана мүмкін болады деген қағиданы
негіздейді. Жаңаша оқытудың діңгегі болып саналатын идея - ойлауды алдымен
дамыту. Өйткені, алдымен ой дамып, ол соңынан оқушының ақылын, интеллектін,
барлық іс-әрекеттерін жетегіне алады. Соның негізінде оқушы өз бетімен
теориялық әдістерді колдану машықтарына дағдыланады.
Қоғамның әр кезеңінде өмір сүретін ұрпақ өзінің алдындағы ұрпақтан
білім көлемі, білім мазмұны, білім алу әдістері жағынан бір саты болса да
жоғары тұратыны белгілі. Бұл - адамзат қоғамының даму заңдылығы. Бірақ, бір
заманда өмір сүрген ұрпақтың барлығының сол кең-байлық болып табылатын
білім қазынасын игере алмай жүргені де белгілі. Бұл жерде мектептің білім
беру сапасы көрініс береді. Мектеп оқушыға берілетін білімнің нық әрі бай
болуына жауап береді. Өйткені, білім - ойлау дамуының басты әрі маңызды
қайнар көзі. Білім - ойлау арқылы өзгертіледі, дамытылады, келесі ұрпаққа
жеткізіледі. Сөйтіп, білім - ойлау дамуының құралына айналады. Ал мектепте
оқыту үрдісі оқушының ойлау қабілетін дамытуға барынша күш салуы, қолда бар
мүмкіндікті барынша қолдана алуы, оқушыны ойлаудың теориялық әдістерін
қолдануға дағдыландыруы, өз бетімен білімін толықтыру мен ізденуін, сол
білімін теориялық және практикалық міндеттерді шешуде саналылықпен
қолдануға машықтандыруы - білім берудегі маңызды міндеті болып табылады.
И.М.Сеченовтың айтуынша, меңгеру дегеніміз - "басқаның тәжірибесін өзінің
көрсеткіштері арқылы тану". Яғни оқушының ойлауының дамуы білімді меңгеру
үдерісі арқылы жүзеге асады. Бірақ білімді қалай болса солай беру арқылы
оқушының ойлауы дамиды деген түсінік тумауы керек. Егер мақсатымыз жаңаша
оқыту оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамыту болса, онда оқыту
жүйесі де осы мақсатқа сай, өз ерекшеліктеріне сай кұрылып, өз
заңдылықтарымен жүргізіледі. Ол үшін жаңаша оқытудың психологиялық тұғырын
анықтау аса қажет болады.
Оқушының жеке тұлға ретіндегі даму барысы заман дамуының
ерекшеліктеріне тәуелді болып, сонымен астарласып жатады. Ал оқу-танымдық
үдерістің заман талабына бейімделуі тым баяу жүрсе, не заман талабы
ескерілмесе, онда оқушының теориялық деңгейде білім алуы туралы сөз
қозғаудың өзі артық. Оқушының білім алу әдіс-тәсілдері заман
кажеттіліктерімен үндесіп, өмірлік ұстанымдарының жүзеге асуына тірек
болады. Сол әдіс-тәсілдер қалыптасуын психикалық үдеріс деп, оның
ерекшеліктерін талдау қажеттілігі осындай міндеттерден туындайды. Яғни
ойлау үдерісінің табиғатын, ойлау үдерісінің құрылымын, өту ерекшелігін,
теориялық, практикалық ойлаулардың психикалық үдеріс ретіндегі ерекшелігін
тануды оқушының даму барысымен үйлестіре қарастыру арқылы ғана жаңаша
оқытудың психологиялық негіздемесі жасалады. Оқушының теориялық,
практикалық ойлауларын дамыту - оның жалпы және жан-жақты дамуына қосылған
үлкен үлес. Оқушының теориялық, практикалық ойлауларын продуктивті ойлау,
шығармашылық ойлау процестерінің түйісер нүктесінде жүргізе отырып, баланың
тілдік сезімі, тілдік қабілеті, тілдік шешім табу, кенеттен шешім табу
(инсайт) ерекшеліктеріне де әсер етіп оларды дамыту жолдары қамтылуы керек.
Бастауыш сыныптарда математиканы жаңаша оқыту барысындағы оқушының ой-
санасында өтіп жататын психикалық үдерістер теориялық ұғым жасауға
бағытталады.
1.3. Білім беру үрдісін жетілдірудің қазіргі таңдағы бағыттары
Қазіргі заман талабына сәйкес білім беру жүйесін жаңарту мен
жетілдірудің аса маңызды кезеңінде білім беру стандартында біздің алдымызға
қойылған мақсаттар мен міндеттер аймағы нені қамтиды?
- Оқыту нәтижесіне сәйкес білім мазмұнын жете сипаттауға мүмкіндіктің
тууы-мемлекеттің жалпыға міндетті білім беру стандартын жасаудағы теориялық
ой-тұжырымдардың бірінші нәтижесі.
- Білім берудің мазмұны мең құрылымына және оқушылардың дайындық
деңгейлеріне қойылатын талаптардың жиынтығын анықтайтын негізгі тірек
ұғымдарының нақтылануы және олардың анықтамаларының берілуі - екінші
нәтиже.
- Білім мазмұнының міндетті, мүмкін деңгейлеріне қойылатын талаптардың
анықталуы - үшінші нәтиже.
- Жалпы білім беретін оқу орындарының құқықтары мен міндеттері
белгіленетін талаптардың анықталуы - төртінші нәтиже.
- Оқу жүктемесінің көлемі мен оларды білім мазмұнының тұрақты және
жылжымалы бөліктері бойынша бөлуге қойылатын талаптардың анықталуы -
бесінші нәтиже.
Осы мемлекеттің білім беру стандартының алдымызға қойған талаптарын
орындаудағы (нәтижеге бағытталған амал) ең негізгі басқыш (звено) -
бастауыш мектеп. Жеке тұлғаға бағдарланған амал - нәтижеге бағытталған
бастауыш мектеп моделін табысты іске асыру шарты екені белгілі.
Бастауыш сынып оқушысының жас мөлшері 6-10 жас аралығын қамтиды. Бұл
жас баланың ақыл-ойының дамуы мен әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы
кезең. Бастауыш мектептің негізгі міндеті - баланың жеке басын бастапқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау мен дамыту.
Ендеше, осы талаптарды орындаудағы технологияның тиімді әдіс-
тәсілдерін пайдалану - заман талабы.
Технология - бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі
амалдардың жиынтығы.
Педагогикалық технология - бала мен мұғалімнің үнемі түрленіп отыратын
өзара қарым-қатынасының өзегі, мазмұнды ұйымдастырушы құрылым.
Педагогикалық технология - бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу
жолындағы қисынды ілім амалдары мен әдістердің жүйелі жиынтығы, жұмыс реті.
Алынып отырған технологияның мектептің мүмкіндігі мен нақты жағдайға
сай болуы басты шарты.
Педагогикалық технология ынтымақтастық педагогика негізінде
қарастырылуы қажет.
Қазіргі кезде жеке тұлғаны қалыптастырып, дамыту, жан-жақты терең
білім беру технологиялары сараланып ұсынылуда.
Мақсаты: баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала жанына,
жүрегіне жылылық ұялату.
Мәселелік технология.
Мақсаты: баланы өз бетімен ізденуге үйрету, танымдық, шығармашылық
икемділіктерін дамыту.
Мұнда оқу материалында баланы қызықтыратындай құпиясы бар мәселе
туғызу.
Ізгілендіру технологиясы негізін салушы - ІІІ. Амонашвили.
Балаға білімге деген қажеттілікті ұғына отырып, мақсатты білім беру.
Тірек белгілері технология. Негізін салушы - В. Шаталов.
Мақсаты: барлық баланы қамту, оқытуды жеделдету.
Саралап оқыту технологиясы - білімнің базалық деңгейінің барлық
оқушыға міндеттілігі, тапсырманың саралануы, тапсырманың оқушы күшіне
ыңғайлануы.
Модулдік технология - дамыта оқыту идеясына негізделген.
Менің негізгі өзекті мәселем - оқушылардың ойлау қабілетін дамытып,
өздігінен жұмыс істеуге баулу. Ой тұжырымдауға дағдыландыру.
Бала дамуындағы оқыту рөлін көрнекті психолог Л.В.Выготский екі аймақ
бойынша анықтап көрсеткен.
1. БД жақын аймағы
2. БД қол жеткен аймағы
Ұсынылып, сараланған технологияның әдіс-тәсілдерін қолдана отырып өз
тәжірибе жақын аймақта атқарылатын істердің бірте-бірте дамудың қол жеткен
аймағына ауысуына жұмыс жасап отырамын.
Нәтижеге бағытталған бастауыш мектептегі жеке тұлғаға бағдарланған
амалдардың дамыта оқытуға негізделуі басты шарт болған жағдайдағы сабақтың
моделі мына үлгіде көрсетіледі.
Балаларды сүйетін, өз пәнін жетік меңгерген психология, педагогиканы
терең меңгерген - нағыз мұғалімнің алдында білім алған бастауыш сынып
оқушысының бейнесі мынадай болуы тиіс:
Мұғалімге жүктелетін міндет өте ауыр, тек өз ісіне берілгең жаңалықты
жатсынбай қабылдайтын ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып
шәкіртінің жанына нұр құятын ұстазды ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы
деуге болады.
І. Жаңа технологияларды қолдану арқылы кіші жастағы оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту.
Еліміздің болашағы - бүгінгі балалар. Ал олардың қандай азамат болып
шығуын қадағалау қазіргі мектептерге, мұғалімдерге тікелей жауапты жұмыс.
Сондықтан педагогтеріміздің алдында үлкен мектеп, ауыр жүк түр.
Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру жүйесінің алдына
оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Осындай сұраныстарға
орай оқытудың әр түрлі технологиялары жасалып, мектеп тәжірибесіне енуде.
Осы педагогикалық технология терминіне мынандай түсініктеме берілген:
педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды
ілім амалдары мен әдістемелік құралдарының жүйелі жиынтығы мен жұмыс істеу
реті. Мәселен, академик В. И. Монаховтың технологиясы, В. К. Дьяченконың
ұжымдық оқыту әдісі, профессор Ж. Қараевтың білім беру жүйесін
ақпараттандыру технологиясы және тағы басқалар. Бұл технологиялар теориялық
тұрғыда дәлелденіп, тәжірибеде жақсы нәтиже көрсетіп жүр.
Аталған технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін әр
мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшіліктерін ескере
отырып, педагогтік мақсат - мүддесіне сай, өзінің шеберлігіне орай таңдап
алады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі ол мамандығына деген сүіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін бағалауы
ерекше орын алады. Өз басым сынып оқушылардың 1 сыныптан бастап бақылау
жасай отырып, профессор Қараев Жауынбайдың “Деңгейлік саралау
технологиясын” таңдап алдым. Мұндағы мақсатым өз бетімен дами алатын, әр
түрлі өмірдің қиындықтарына төзе білетін, белсенді, білімді,
шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушы тәрбиелеу.
Бұл технология біріншіден, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға
мүмкіндік береді, өйткені ол оқушының ойлауын, елестету мен еске сақтауын,
ынтасып, белсенділігін, білім сапасының дамуына көмектеседі. Әр оқушының
кемінде мемлекеттік \стандарттық\ деңгей алуына кепілдік береді.
Деңгейлік саралау технологиясы оқушының да, мұғалімнің де белсенді
шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған. Осыған сәйкес мен екінші
сыныптан бастап математика, ана тілі, қазақ тілі, дүниетану пәндері бойынша
деңгейлік тапсырмалар беріп, оқушыларды қалыптастыра бастадым. Деңгейлік
тапсырмалар 1,2,3,4- деңгейде беріледі. 1- деңгейдегі тапсырма мемлекеттік-
стандарт деңгейі, бұны орындауға барлық оқушылар міндетті, 2-3 деңгей бірте-
бірте күрделенеді және бұл деңгейлік тапсырманы орындауға оқушылар құқылы,
ал 4- деңгейді шығармашылықпен жұмыс істей алатын, өзіндік пікірін жеткізе
алатын, ойын дәлелдей алатын қабілетті оқушылар орындайды. Әрине, барлық
оқушылар 4- деңгейді түгел орындап шығады деу артық. 1,2- деңгейді түгелге
жуық орындайды да, озат оқитын оқушылар алға кетеді. Бағалау 5 балдық
жүйемін жүзеге асырылады. 1- деңгейді орындаған балаға 5 бал, 2- деңгейге
10 бал, 3- деңгейге 15 бал, 4-деңгейге 20 бал.
Бұл технологиямен жұмыс істей бастағаныма көп бола қойған жоқ, осы
жылдың ішінде мол тәжірибе жинадым деп айта алмаймын, бірақ мұғалімнің
ынтасы, жұмыс істеуге деген қүштарлығы білім беру жүйесінде нәтижеге
жеткізетіндігін байқадым. Сонымен қатар сынып оқушылырының арасынан кімнің
қай пәнге қабілетті екенін байқап, ары қарай дамытуға көп көмегін тигізді.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз
— оқушыға оның бойында жасырынып жатқаң мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез
келген оқушы мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының
нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Баланың қабілеті мен
талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ, соғұрлым оның қабілеті толық
ашылуы мүмкін. Егер бала бойындағы қабілетті мұғалім байқамаса, ол бала
оқушылармен бірдей болып қалады. Сондықтан қабілеттің дамуында түрткі бола
білу керек. Осындай жұмыстарды жүргізу әр мұғалімнің шеберлігіне
байланысты. Күнделікті сабақта беретін деңгейлік тапсырмаларды қызықты етіп
құрап, оқушылардың қызығушылықпен орындауларын қадағалау қажет. Мысалы,
математика сабағында оқулықпен ғана шектеліп қалмай, әр түрлі қызықты
есептер берілуі тиіс. Сабақты қызықты етіп өткізу үшін мұғалім өзі даярлану
керек, яғни мынандай нәрселерді біліп- ескеруі шарт:
- математика сабағында оқушылардың ой еңбегі мен қабілетін арттыру және
дамытудың тиімді әдістерін қалыптастыра білу;
- берілетін есептің шығарылу тәсілдерін біліп, оны ұғыну;
- қосымша әдебиеттер оқып, білімді күнделікті толықтыру;
- есеп шығарудың әр түрлі жолдарын, тәсілдерін игеру;
- оқушылардың қызығуын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану,
т. б.
Міне, өз білімін осылайша жетілдіріп отыратын мұғалім оқушысын еш
уақытта жалықтырмайды деп есептеймін. Әр сабаққа құрылған тапсырманың
міндетті деңгейі өтілген жаңа сабақты бекітуге және өткен сабақтарды
пысықтауға арнап құрылады, бұл деңгейді сынып оқушылары толық орындайды,
яғни үлгермеуші жоқ екенін осыдан анықтауға болады. Келесі деңгейдегі
тапсымалар алдындағыдан күрделі және түрлендірілген болады. Осы
тапсырмаларды өз бетімен орындау бұл шығармашылық жұмыс бастамасы. Келесі 4-
деңгейді орындайтын оқушылар бірте - бірте дараланып шыға бастайды. Басқа
оқушылар да осы балалаға еліктеп, сабақтан тыс уақыттарда да жұмыс істеуге
өз беттерімен отырады. 4- деңгей тапсырмаларын үнемі жеке карточкалар
арқылы беріп отырамын. Егер қабілетті оқушы өз жұмысын уақытынан ерте
аяқтайтын дәрежеге жетсе, басқа оқушылардың жұмысын тексеруге рұқсат
беремін, бұл бастауыш сынып оқушысының өзіне деген сенімділігін, мұғалімнің
сенімімен шығу үшін аянбай еңбектенетін көрсетеді.
Ана тілі пәнінде көбінесе мәтінмен жұмыс жүргізуді деңгейлік тапсырма
арқылы беремін. Бұл жұмыс нәтижесі ауызша тексеріледі. Әр бала орнында
дайындалады. Оның 1-деңгейінде мәтінді мәнерлеп. Түсініп оқу тапсырылады. 2-
деңгейінде осы мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме беру немесе табиғатты
суреттеген тұсын тауып оқу, 3-деңгейінде осы мәтінге деген көзқарасы, оны
өз ойымен аяқтау, мәтінге баға беру сияқты жұмыстар орындалады. Егер
өленмен таныссақ, осы өлең ұйқасына салып өлең құрау сияқты шығармашылық
жұмыстар тапсырамын. Әр тару соңында шығарма жаздырамын. Шығарма жаза
білген оқушының сұлулық пен әсемдік туралы түсінігі мол болады. Оқушылардың
тілдік қорын, сөз өнерімен дамыту үшін Ертегі құрау ойыны, Сөзден сөз
тудыру, ойдан жұмбақ, жаңылтпаш құрау, т. б. ойындар жүргіземін. Оқушы
бойындағы табиғат сыйлаған талантты тани біліп, оны ұштауға бұл ойындардың
көмегі зор.
Мәселен, ана тілі сабағында Туған жер тарауын қорытындылаған кезде әр
баланың қабілетіне қарай тапсырма беруге болады. Өзім шығарма жазуға
қабілетті, сөз байлығы мол оқушыларға шығарма жазуды, өлең шығаруға қаблеті
бар оқушыларға өлең құрастыруды, сурет салуға икемі бар оқушыларға туған
ауыл табиғатынан сурет салуды, ал қалған оқушылырға көрінісін суреттеген
сурет жинауға тапсырма беремін.
Ал дүниетану сабағында өсімдіктер мен жануарлардың, адам ағзасы мен
қоршаған ортаның, табиғат пен экологияның адам үшін алар орнын ашып, мәнін
түсіндіруге мүмкіндік мол.
Әрине, мұғалім шеберлігі, шығармашылығы қажет. Бұл үшін деңгейлік
тапсырма беру, қосымша деректермен таныстыру, зерттеу жұмыстарын жүргізу,
халықтық болжаулар сырын анықтау, экология мазмұнды есептер шығару,
оқушының жеке және топтық жұмыстарын ұйымдастыру жетіп жатыр. Туған ауыл
табиғатын, ондағы өмір сүретін жануарлар тіршілігін, өсімдіктер әлемін
күнделікті өтіп жатқан жаңа сабақтармен байланыстыра зерттеу жұмыстарын
жүргізу бойынша қабілетті оқушыларға тапсырма беріп отырса тіпті жақсы.
Өзім солай істеп жүрмін.
Әдіс тәсілдерін бәрін жүзеге асыру оңай шаруа емес.
Ол үшін шығармашылық тұрғыдан ізденіс, шыдамшылық, жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 бөлім. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясына жалпы сипаттама
1. Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясының педагогикалық негізі ... ... ...9
2. Жаңаша оқытудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
3. Білім беру үрдісін жетілдірудің қазіргі таңдағы бағыттары ... ... ... ... ... 21
2 бөлім. Деңгейлеп – саралап оқыту технологияларын оқыту үрдісінде
пайдалану
2.1 Жаңа технологиялардың өркендеу талаптары мен оқыту
жолдары ... ... ... ... ...35
2.2. Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі бағыттары, ерекшеліктері ... ... ..50
2.3. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының әдіс – тәсілдерін
қолдану ... ..54
2.4. Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының тиімділігі мен
нәтижелері ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық
танытқанда, ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің
біркелкі кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма?
Немесе материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың
әрекетінен не ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы
сабақта жағдай бар ма? Міне, арманға жетер жол даңғыл емес, тынымсыз іс
қажет.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім беру
жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың.
Өзектілігі - Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы
жаңаша өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-
әрекеттерін меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы
тұрады және өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударады.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
косымша шығармашылык деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты-сынып
оқушыларын "қабілетті-кабілетсіз" деген жіктерге бөлуді болдырмау. Сабақта
қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты I деңгейден
орындайды. I деңгей тапсырмаларын орындау Мемлекеттік білім стандарты
талаптарының орындалуына кепілдік береді. I деңгейді орындаған оқушы "3"
деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы 1 деңгейді орындауға міндетті және
одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы тұрғыдан
алғанда "үлгерімі төмен баяу" оқушы жақсы окитын оқушыға ілесе алмай жатса
не істеуге болады? деген сұрақ туады. I деңгейден аса алмай жатқан жағдайда
қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек.
Деңгейлеп-саралап окыту технологиясының екінші бір жағы — оқушыларды
дүниежүзілік білім жүйесінде қолданылатын рейтинг-ұпай жинау әдісіне баулу.
Мәселе – педагогикалық процестің маңызды құрамы оқу ісіндегі
субъектілер – оқытушы мен оқушының тұлғалық бағытталған өзара әрекетін
ұйымдастыру.
Тақырып – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясын пайдаланудың әдіс-
тәсілдері.
Актуалдығы – деңгейлеп – саралап оқытудың басты сипаты – мақсатты
нәтиже. Қоғам талабы да – нәтижелі оқушы даярлауда болып отыр.
Бастауыш сыныптарда жаңаша оқыту даралап, саралап оқыту
технологиясына негізделеді. Өйткені жаңаша оқыту оқушының жеке
мүмкіндігіне қарай жұмыс істеуіне, мақсат қою, оны жоспарлау, ұйымдастыра
білу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалауға үйретеді.
Зерттеудің объектісі – мұғалімнің фасилистаторлық (кеңесші,
ұйымдастырушы) іс-әрекеті және оқыту –тәрбие процесіндегі оқушының оқу-
танымдық іс-әрекеті.
Зерттеудің бұйымы – деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының
оқушыларды және олардың білім деңгейін дамытуға ықпалы (мақсат, мазмұны).
Зерттеудің мақсаты – баланың тұлғалық дамуына бағытталған деңгейлеп-
саралап оқыту технологияларын оқу-тәрбие процесіне енгізу.
Зерттеудің тапсырмалары – деңгейлеп – саралап оқытудың тиімділігіне көз
жеткізу.
Әр пән бойынша оқу модельдерін әзірлеу және әдістемелерін жинақтау
- оқушылардың жеке тұлғасын зерттеу
- деңгейлеп-саралап оқытудың тұлға қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
оны дамытуға ықпалын анықтау
- оқушылардың пәнге деген тұрақты қызығушылығын тудыру.
Зерттеу болжамы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын оқу-тәрбие
процесіне енгізіп және ғылыми-әдістемелік құжаттар мен ұсыныстармен
қамтамасыз етсек, онда дәстүрлі оқытудың төмендегідей мәселелерін шеше
аламыз:
- Оқушылардың 100 пайыздық үлгерімі қамтамасыз етіледі.
- Оқушылардың жүктемесін оңтайландыруға мүмкіндік туады (үй тапсырмасы
азаяды).
- Оқушылардың оқу қызметтерінің нәтижелері әділ бағаланады.
- Оқушыларда сәтсіздік, қорқыныш, мазасыздық сезімі жойылады.
- Дарынды оқушылар дер кезінде анықталып, оларды дамытуға жағдайлар
жасалады.
- Танымдық процестерді, оқушылардың таным қабілеттерін зерттеу әдістері
жүйеленеді.
- Олимпиада, конференция жүлдегерлері, шығармашылық жұмыстардың
жеңімпаздарының саны артады.
Бұл технологияның тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты және
жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.
Қорғалатын жағдайлар – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын
пайдаланудың әдіс-тәсілдері.
Жаңашылдығы – деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті 3
деңгейлік, қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты
мақсаты – сынып оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді
болдырмау. Болашақта оқыту мен тәрбиелеу, әлеуметтік талап-тілектерді
ескере отырып дамыту, ғылыми жетістіктер мен педагогикалық тәжірибелерді
жаңартуға, мұғалімдерді ақпараттық қамтамасыз етуді, біліктілігін үздіксіз
көтеруді қажет етеді.
1 бөлім Деңгейлеп – саралап оықту технологиясына жалпы сипаттама
1.1 Деңгейлеп – саралап оқыту технологиясының педагогикалық негізі.
Қазіргі өркениетті елдерде және өркениетті елдер қатарына қосылуға
талпынған мемлекеттердің көпшілігі, ең алдымен, білім ордаларына назар
аударуда. Яғни, орта білім жүйесіне реформалар енгізуге жағдайлар жасауда.
Мұндағы мақсат ондаған жылдар бойы Кеңес Одағы кезінде қалыптасып, әбден
іргетасы бекіп қалған білім жүйесіне өзгерістер енгізу. Осы кезде, бұл
өзгерістерді енгізудің қажеті қанша? деген сұрақ туындауы әбден мүмкін.
Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Біздің қазіргі қоғамдағы білім
жүйесі ХVII ғасырда Ян Амос Коменскийдің құрып, қалап кеткен жүйесі. Біз
осы уақытқа дейін бұл жүйені өзгертпестен бір ізбен жүріп келдік. Яғни
жүздеген жылдар бойы біз мына жолды сақтадық.
- Оқушылар бір мезгілде, бірдей жас мөлшерімен сабаққа келді;
- Сынып бір жоспар, бір бағдарлама кестесі бойынша жылдар бойы жұмыс
жасады;
- Сабақта уақыт мөлшері көп жағдайда тек қана сол тақырыпты игеруге
жұмсалды. Оқушылар жан-жақты дамытылмады;
- 1 сыныптағы жүйе 11 сыныпқа дейін өзгеріссіз жалғасты.
Міне, осы себептерге байланысты білім жүйесін реформаландыру бүгінгі
таңда алда тұрған негізгі міндеттердің бірі. Адамзат қоғамы дамыған үстіне
дамып жатқан уақытта дәстүрлі сабақ жүйесінің одан әрі жалғасуы мүмкін
емес.
Ол үшін не істеуіміз керек?
Бұл сұраққа жауап бере қою оңай шаруа емес. Оның үстіне қанша білек
сыбана кіріскенмен бір күнде орындала қоймайды. Бірақ жоғарыда айтып
кеткенімдей, өркениетті елдер қатарына қосылудың бірден-бір жолы осы орта
білім негізі болғандықтан біз бұл жолда көп қажырлылық танытып, ерінбей,
еңбектенуіміз қажет.
Ал, бұл жолда кімге және неге сүйену керек? Бұл сұраққа жауап қазіргі
уақытта өзінен-өзі табылуда. Соңғы уақытта орта оқу орындарында бұрынғы
жүйеге мүлдем ұқсамайтын жаңа технологиялар қолдануда. Расында да бұл жаңа
технологиялардың педагогика ғылымында пайда болғанына көп уақыт болған жоқ.
Тек 1994 жылдан бастап қолданылуда. Көптеген педагог мамандар практика
жүзінде жаңа технологияларды зерттеп, дамытуда. Атап, айтқанда,
В.М.Монаховтың, Дьяченконың ұжымдық оқыту технологиясын және профессор
Ж.А.Қараевтың еңбектерін жатқызуға болады.
Профессор Ж.А.Қараев өзінің еңбегінде оқытудың педагогикалық
технологиясына зерттеу жүргізді. Кез-келген жаңа технологиялардың
ерекшелігі, олар демократия мен ізгілікке білімді компьютерлендіруге
негізделген. Себебі қазіргі біздің қоғамымыздағы алда тұрған негізгі
міндеттердің бірі оқытуды компьютерлік жүйеге ауыстыру.
Енді осы жаңа технологиялардың ішіндегі, өзімнің негізгі тақырыбым
оқытудың деңгейлі – саралап оқыту технологиясына тоқталайын.
Бұл технологияның мәні қандай және барлық мектептердегі оқу процесіне
таратқанда шығатын нәтижесі қандай болмақ?
Ең алдымен бұл технологияның авторын айтып өтейін. Ол қазақтан шыққан
Ж.А.Қараев деген профессор. Ал жоғарыдағы сұрақтарға жауап берер болсам,
бұл технологиямен жұмыс істейтін оқытушы ең алдымен алдындағы оқушыларға
білім беріп қана қоймай тәрбиеші бола білуі керек. Ол үшін әрбір оқушының
мінез-құлқын, қабілетін жете сезіне білуі қажет. Сонымен қатар сабақты
ұйымдастыру барысында мұғалім оны өзіне емес, оқушыларға тиімді болатындай
етіп ұйымдастыра білуі керек.
Бұлай болмаған жағдайда оқушылар сөйлегенде және жазғанда өздерінің
ойлағандарын емес, мұғалімнің пікірімен кетіп қалады.
Міне, жаңа технологиялардың бұрынғы дәстүрлі сабақ формаларынан
негізгі айырмашылығы осы кезде көрінеді.
Дамыта оқыту технологиясы қазіргі уақытта жаңа технологиялардың бірі
деп келеді. Дамыта оқытудың негізін Ян Амос Коменский өзінің 17 ғасырда
Ұлы дидактикасында айтып талдап берген. Содан кейін орыс ғалымдары
К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылып, 1969 жылдары Ресей
ғалымдары Л.ВЗанков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов көтерді. Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдовтың зерттеулері оқушыны субъект ретінде тануға бағытталды.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық
танытқанда, ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің
біркелкі кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма?
Немесе материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың
әрекетінен не ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы
сабақта жағдай бар ма? Міне, арманға жетер жол даңғыл емес, тынымсыз іс
қажет.
Алдымен бала қызығушылығын ояту керек, олай болса зерттейтін объект –
оқушы. Оның бойындағы қасиеттерді ескере отырып, сезімін, ынтасын оятар іс-
әрекетті жоспарлап көр, әрі қарай оқушының таным белсенділігін арттыруды
мақсат ет. Танымдық белсенділікті қалыптастыру көрсеткіштеріне
интеллектуалдық, эмоцияналдық, жігерлілік іс-әрекетке оқушылардың белсене
қатысуы жатады. Осындай нәтижеге жету үшін сабақ мазмұнының түрлерін,
оқытудың амал-тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет, қазір жалпылама баяндау,
сұрақ-жауап, лекция тәрізді сабақ әдістері өз нәтижесін бере алмайды.
Сондықтан сабақ процесінде оқытудың жаңа әдіс-тәсілі, деңгейлеп-саралап
оқыту педагогикалық технологиясын таңдап алдым.
Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің
барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес
қосып келеді.
Профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы жаңаша
өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс-әрекеттерін
меңгертуді талап етеді. Бұл технологияда бірінші орында оқушы тұрады және
өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік,
қосымша шығармашылық деңгей талаптарынан тұрады. Оның басты мақсаты – сынып
оқушыларын қабілетті, қабілетсіз деген жіктерге бөлуді болдырмау.
Сабақта қандай оқушы болмасын, жақсы оқитынына қарамастан жұмысты І
деңгейден орындайды. І деңгей тапсырмаларын орындау мемлекеттік білім
стандарты талаптарының орындалуына кепілдік береді. І деңгейді орындаған
оқушы 3 деген бағамен бағаланады. Әрбір оқушы І деңгейді орындауға
міндетті және одан жоғарғы деңгейдегі тапсырмаларды орындауға құқылы. Осы
тұрғыдан алғанда үлгерімі төмен, баяу оқушы жақсы оқитын оқушыға ілесе
алмай жатса не істеуге болады? - деген сұрақ туады. І деңгейден аса алмай
жатқан жағдайда қалған тапсырмаларды үйде орындауға беру керек. Деңгейлеп-
саралап оқыту технологиясының екінші бір жағы – оқушыларды дүниежүзілік
білім жүйесінде қолдананылаты рейтинг – ұпай жинау әдісіне баулу.
Деңгейлік тапсырмалар рейтинг-ұпай – балл жинау әдісімен бағаланатынын
ескерсек, оқушылардың деңгейлік сабақ өткеннен кейін де сол тапсырмаларда
жіберген қателіктеріне, тапсырмаларын орындауда қолданған тәсілдеріне
анализ жасап, қателіктері мен кемшіліктерін анықтай білуге мүмкіндік
береді. Келесі тапсырмаларда оқушы неғұрлым көбірек ұпай жинау үшін
ізденіп оқытушыдан, жолдастарынан, қосымша материалдардан білім жинайды
Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы:
- оқушының өз қабілетіне, болашағына сенуіне;
- оқушының ынталандыруға;
- оқушы мен оқытушының ынтымақтастық қарым-қатынас достығына;
- оқушының өз білімін өз бағалай білуіне;
- баға әділдігіне;
- білім көрсетудің әділ сайысына мүмкіндік береді.
Ұстаздық деген киелі мамандықтың сырын ашып, қыры мол, терең дүниеге
еніп кеткелі көңілдегі арман толастамай, тоқу мен қуаныш қатар аралып
мектеп деген үлкен дарияда жүзіп келе жатырмыз.
Еліміздің басынан өтіп жатқан жанартаудай сілкіністер бүгінгі білім
беру жүйесіне де түрлі өзгерістер енгізуде. Заман талабы білу аз, сол
білгенінді іске қолдана білу дейді. Әркім қолда барын ұсынады деп
немқұрайдылыққа салынсақ алдымызда отырған бейкүнә шәкірттердің тағдырына
қиянат жасаған болар едік. Не ексең, соңы орасың. Мақсатымыз – алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қозғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену жолындағы алғашқы қадамдар.
Қай заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы –мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Рухани байлық, ең алдымен, әр халықтың
ұлттық әдет-салты, көзқарасы шыққан түп-тамырында жататыны белгілі. Сол
ұлттық байлықты бүкіл адамзат өз ұрпағын тәрбиелеуге қолданып келеді.
Армансыз адам алысқа бармас. Арман бар жерде оған жетер жол даңғыл
десек, қателесеміз. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шығарда жоғалып
кететініне, өз қиялындағы әдемі дүниенің оқушы алдында быт-шыты шыққанына
талай ұстаз куә. Білім жетерлік, бірақ оны оқушыға жеткізу үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Саңқылдап айтқан үніңді оқушылар салғырт тыңдап, бей-жайлық танытқанда,
ішкі дүниең түгел қаусап қалғандай күй кешесің. Мұғалімнің біркелкі
кезіккендейсің. Өлі тыныштық. Осындай сабақтың пайдасы бар ма? Немесе
материалдың қызықты жеріне өзі көбірек мәз болған ұстаздың әрекетінен не
ұтасың? Оқушының дара тұлға ретінде жан-жақты дамуына осы сабақта жағдай
бар ма?
Бұлай дейтін себебім жаңа технология бойынша оқыған оқушы, жан-жақты
дамып қана қоймай, өз ойын, пікірін айтуғада тырысады.
Ал енді деңгейлі саралап оқыту технологиясының басты ерекшеліктеріне
тоқталайық.
Біріншіден, барлық оқытылатын тақырып бойынша көзделген мақсатқа жетіп,
оқушылардың толық білім алуына 100% кепілдік бере алады және бұл процесс
мемлекеттік стандарттың барлық талаптарын орындайды.
Екіншіден, әртүрлі деңгейлі тапсырмаларды меңгеру барысында оқытудың
дамыту принципі жүзеге асырылады. Бұл оқушылардың арасындағы дарынды
балалар қатарының көбеюіне әсер етеді.
Үшіншіден, бақылау және бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу арқылы
білім берудің демократия және ізгілендіру принципі сақталады. Бұл
принциптің арқасында оқушы өзін-өзі бақылап үйренеді. Ол енді бұрынғыдай
2 алып қалудан қорықпайды. Керісінше, өз қатесін түзеп, көп ұпай жинауға
тырысады.
Енді осы ерекшеліктерге қарап отырып, мынадай сұрақ туындауы мүмкін.
Егер бұл технология осыншама пайдалы болса, неге барлық мектептерге жаппай
таратпасқа? Бұл сұраққа былай жауап беруге болады. Оқытудың жаңа
технологиясын таратуда кездесетін әртүрлі кедергілер және қиындықтар бар.
Ол кедергілерге оқыту мақсатының өзгеруін жатқызуға болады. Технология
бойынша оқушылар өздерін-өздері оқыту қажет. Сондықтан оқушыларға өздерін
өздері қамтамасыз ететін оқулықтар керек. Бұл оқулықтарды қайдан алуға
болады?
Ол үшін сол мектептің мұғалімдеріне және осы технологиямен жұмыс жүргізгісі
келетін мамандар өздері оқулықтар құрастырады. Мұғалім өзінің пәні бойынша
әр сабаққа қосымша оқу материалдарыи дайындайды. Оқушылар осы материалдар
негізінде тақырып бойынша негізгі теориялық білімді игереді. Жұмыс
дәптеріне игерген компьютер техникасы арқылы эвристикалар мен шығармашылық
ізденімпаздықтың жасалуына келіп тіреледі.
1.2. Жаңаша оқытудың психологиялық негіздері
Бастауыш сыныптарда жаңаша оқыту үрдісінде оқушылардың теориялық,
практикалық ойлауларын дамыту әдістемесінің психологиялық негіздерінде
оқушыны білім алу процесіндегі негізгі психикалық процестерді басынан
кешуші субъект деп тану алдыңғы орында тұрады. 1-4 - сынып оқушылары -
биологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, тұтас тұлға. Оқушының
әлеуметтік тұлғасы, міндетті түрде, бірінші орында тұрады. 1-4-сыныптардағы
жаңаша оқыту сабақтарының басты мақсаты да оқушының әлеуметтік ортада
өзінің орнын таба білуіне жол салуды көздейді. Сонда оқушының өзіндік
талпынысы оқу-танымдық қызметтің белсенділігін, мазмұнын анықтайды. Ол
мазмұнды құраушылар оқушының ақыл-ойының дамуы, ойлауының дамуы, мінез-
құлқының дамуы мен қалыптасуы сияқты маңызды қасиеттер.
Психологияның өзекті мәселелерінің қатарында, казіргі кезеңде, оқу-
танымдық кызметтің тұтастығын құрайтын екі маңызды мәселе - мұғалім мен
оқушының бірлескен екі "Технология" ұғымы педагогикаға өндіріс аясынан
енді. В.Даль: "Технология – наука техники. Техника искусство, знание,
умения приема работы и приложение их к делу", - деп түсіндіреді. Технология
сөзінің алғашқы мағынасы өнімді өндіру барысында шикізаттың қалпын, күйін
өзгерту, жаңарту әдістерінің жиынтығы деген мағынаны білдірген. Егер осы
мағынадағы ұғымды мектепке аударсақ, технология ұғымы (гректің techne -
өнер, шеберлік, біліктілік, logos - оқу) сөздерінен шығып, маманның білім,
біліктілігін айқындайтын, сабақ жүргізу барысында іскерлігін көрсететін
кәсіптік шеберлігі деген мағынада қолданылып жүр. Педагогика ілімінде
технологиялық карта деген ұғым білімді қолданысқа, меңгеруге ыңғайлы етіп
жүйелеу, шоғырландыру, жинақтау болып табылады.
В.П.Беспалько, М.В.Кларкин, Б.С.Блум т.б. ғалымдар технология ұғымына
мынандай анықтама береді: "оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен
тәсілдерін айқындайтын педагогика - психологиялық нұсқаулардың жиынтығы,
педагогикалық процесті ұйымдастырудың әдістемелік аспабы, оқуды іске
асырудың мазмұндықтехникасы, практика жүзінде іске асырылатын белгілі бір
педагогикалық жүйенің жобасы". "Оқыту процесінде жоспарлы нәтижеге жетудің
сипаттамасы", "белгілі бір қалыпты өзгертудің, өңдеудің әдістерінің
жиынтығы, өнер, шеберлік, іскерлік", "оқушы мен оқытушыға қолайлы жағдай
жасау мақсатында оқу процесін жоспарлаудың, ұйымдастырудың, өткізудің
ойластырылған моделі, үлгісі", "педагогикалық жүйе" т.б.
Жаңаша оқыту педагогикада 1990 жылдары пайда болды. Бастауыштағы қазақ
тілін жаңаша оқыту ұғымының этимологиялық мәні білімді қолданысқа,
меңгеруге ыңғайлы етіп жүйелеу, шоғырландыру, жинақтау болып табылады.
Қазақ тілін жаңаша оқытудың мақсаты - тек сабақты ұйымдастыру емес,
бастауыш сынып оқушысының нені меңгеретіндігін алдын-ала болжап, көрсетіп
отыру. Нәтижеге жету үшін оқушы қызығады, талпынады, іштей оқуға деген
жағымды талпыныс туады, оқуға деген қажеттілік пайда болады. Ол бастауыш
сынып оқушысының танымдық әрекетін арттыра түседі. Сондықтан технологиялық
картадағы мақсат тақырыптан нәтижені көре білу бағытында құрастырылады.
Жаңаша оқыту сабақтарының құрамды бөліктерінің мазмұнында әдістемелік және
информациялық материалдардың логикалық жалғастығы, пәнаралық байланысы
ескеріледі. Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқыту сызбаға негізделіп
құрастырылады.
Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқытуда оқу әрекетін жүргізу және
оқуды қамтамасыз ету өте маңызды. Сабақта оқытушы мен бастауыш сынып
оқушысы субъект - субъектілік қатынаста болады. Оқытушы кеңесші,
ұйымдастырушы қызметін іске асырады. Оқытушы қазақ тілін жаңаша оқыту
барысында қажетті көрнекіліктермен, қосымша әдебиетпен, ғылыми мақалалармен
т.б. оқушыларды қамтамасыз етеді.
Сонымен, бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқытудың мынадай
ерекшеліктерін атап өтуге болады:
- оқытудың мақсатының, міндеттерінің, нәтижесінің айқындылығы;
- құрылымдық бөлімдерінің жүйелілігі;
- бөлімдердің мазмұны;
- оқытушы кеңесші, бағыт беруші қызметін атқаратындығы;
- маман дайындауға кәсіби бағыттылығы;
- бастауыш сынып оқушысының шығармашылық ойының
қалыптасатындығы;
Бастауыштағы қазақ тілін жаңаша оқыту технологиясы - қазақ тілінің әр
тақырыптарын жаңаша өткізу. Яғни, қазақ тілін оқытудың негізгі құралы -
жаңаша оқыту әдіс-тәсілдері. Дұрыс құрылған сабақ оқытудың басты шарты
болып табылады, сабақта екі жақты қызмет қарастырылады. Оқушының оқу-
танымдық қызметтегі белсенді рөлі, оның жалпы дамуымен байланысты болады.
Бұл ретте үлкен орын оқушының жеке тұлғасына беріледі. Адам баласының
бірінің екіншісіне қандай да бір нәрсеге ықпал ету қызметі, сол адамның өзі
ықпал етуі тиіс нәрсе не адам туралы түсінігі болу арқылы ғана оған ықпал
етудің әдіс-тәсілдерінің жүйесін, формасын, мазмұнын белгілеуге болады. Ал
оқушының теориялық ойлауы мен тілін дамытудың психологиялық негіздері
болса, оқушының жан-дүниесіндегі психикалық процестердің болмысын танытып,
оларға қазақ тілі туралы теориялық білім мазмұнын меңгерту арқылы ойлаудың
терең жолдарын қалыптастырудың заңдарын анықтап береді.
Оқытудың дәстүрлі формасынан теориялық түріне көшу заңдылықтарын
зерделеген В.В.Давыдов баланың мектепте дәстүрлі әдістеме бойынша беріліп
жүрген білім мазмұнынан көп білім ала алу мүмкіншіліктеріне ие екендігін
дәлелдеген болатын. Ал енді сол мүмкіншіліктерді маңызды етіп, 1 - 4-сынып
оқушысының күнделікті қолданысындағы әдісі ету тек баланың теориялық ұғым
дағдыларын қалыптастыру арқылы мүмкін болатынын эксперимент арқылы
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин бастаған ғалымдар дәлелдеді.
Оқушының психикалық дамуы туралы дәстүрлі білімі бар мұғалімдерге В.В.
Давыдовтың эксперименталдық-генетикалық әдістері тым ауыр сияқты көрінуі
мүмкін. Өйткені, бұл әдісті қолдану үшін, алдымен, оқушының қиын
тапсырмаларды орындайтын ішкі мүмкіншіліктерінің көзін ашу керек. Ал
оқылатын білім мазмұны немесе соның бағдарламасы қиын деудің өзі - сол
әдістердің табиғатын танымаудан ғана туындайды. Орыс тілді мектептің 1 - 4-
сыныптарындағы қазақ тілі сабақтарын жаңаша оқыту негізінен оқушылардың
психикалық дамуын зерттеген еңбектерге сүйенеді. Жаңаша оқыту - әдістемеге
тән құбылыс. Ал жаңаша оқытудың сонда дәстүрлі оқытудан айырмашылығы
қандай? Дидактикалық негізін зерделегенде көрсетілген ұстанымдар оқушының
психикалық даму үдерісін тану мен басқаруда да үлкен орын алады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін, "білім беру - дамудың алдында жүруі тиіс" деген
Л.С.Выготский қағидасының ерекшелігіне тоқталайық. XX ғасырдың 20-30
жылдарында кеңестік психология саласында "Оқыту -адам баласының даму
үдерісіне әсер етеді және анықтайды" деген Л.С.Выготский жасаған болжам
пайда болған. Ол өз кезінде үстемдік етіп тұрған адамның психикалық
дамуының имманенттік теориясына қарсы шықты. Л.С.Выготский және оның
ізбасарлары мен шәкірттері жаңа теория жасады. Ол теорияның ерекшелігі -
оқу үдерісіне қатысып отыратын оқушылардың психикалық дамуы феноменінің
түпкі мәнін анықтаған. Ол теория бойынша психикалық ерекшеліктер мен
үдерістерді бағытты түрде қалыптастыру мүмкіндігі бар және оны қолдану
керек. Осының негізінде "жаңаша оқыту" қағидасын жасап, мұндай оқытудың
басты белгісі – оқу-танымдық қызмет барысында оқушылардың жеке тұлғасы
дамуына өзгертулер енгізуге бағытталған ықпал, әсер етуші әдістерді күшейту
жолы анықталды. Бұл теория жеке тұлғаның психикалық дамуы оқыту мен
тәрбиелеудің нақты жүзеге асырылуымен ғана мүмкін болады деген қағиданы
негіздейді. Жаңаша оқытудың діңгегі болып саналатын идея - ойлауды алдымен
дамыту. Өйткені, алдымен ой дамып, ол соңынан оқушының ақылын, интеллектін,
барлық іс-әрекеттерін жетегіне алады. Соның негізінде оқушы өз бетімен
теориялық әдістерді колдану машықтарына дағдыланады.
Қоғамның әр кезеңінде өмір сүретін ұрпақ өзінің алдындағы ұрпақтан
білім көлемі, білім мазмұны, білім алу әдістері жағынан бір саты болса да
жоғары тұратыны белгілі. Бұл - адамзат қоғамының даму заңдылығы. Бірақ, бір
заманда өмір сүрген ұрпақтың барлығының сол кең-байлық болып табылатын
білім қазынасын игере алмай жүргені де белгілі. Бұл жерде мектептің білім
беру сапасы көрініс береді. Мектеп оқушыға берілетін білімнің нық әрі бай
болуына жауап береді. Өйткені, білім - ойлау дамуының басты әрі маңызды
қайнар көзі. Білім - ойлау арқылы өзгертіледі, дамытылады, келесі ұрпаққа
жеткізіледі. Сөйтіп, білім - ойлау дамуының құралына айналады. Ал мектепте
оқыту үрдісі оқушының ойлау қабілетін дамытуға барынша күш салуы, қолда бар
мүмкіндікті барынша қолдана алуы, оқушыны ойлаудың теориялық әдістерін
қолдануға дағдыландыруы, өз бетімен білімін толықтыру мен ізденуін, сол
білімін теориялық және практикалық міндеттерді шешуде саналылықпен
қолдануға машықтандыруы - білім берудегі маңызды міндеті болып табылады.
И.М.Сеченовтың айтуынша, меңгеру дегеніміз - "басқаның тәжірибесін өзінің
көрсеткіштері арқылы тану". Яғни оқушының ойлауының дамуы білімді меңгеру
үдерісі арқылы жүзеге асады. Бірақ білімді қалай болса солай беру арқылы
оқушының ойлауы дамиды деген түсінік тумауы керек. Егер мақсатымыз жаңаша
оқыту оқушылардың теориялық ойлауы мен тілін дамыту болса, онда оқыту
жүйесі де осы мақсатқа сай, өз ерекшеліктеріне сай кұрылып, өз
заңдылықтарымен жүргізіледі. Ол үшін жаңаша оқытудың психологиялық тұғырын
анықтау аса қажет болады.
Оқушының жеке тұлға ретіндегі даму барысы заман дамуының
ерекшеліктеріне тәуелді болып, сонымен астарласып жатады. Ал оқу-танымдық
үдерістің заман талабына бейімделуі тым баяу жүрсе, не заман талабы
ескерілмесе, онда оқушының теориялық деңгейде білім алуы туралы сөз
қозғаудың өзі артық. Оқушының білім алу әдіс-тәсілдері заман
кажеттіліктерімен үндесіп, өмірлік ұстанымдарының жүзеге асуына тірек
болады. Сол әдіс-тәсілдер қалыптасуын психикалық үдеріс деп, оның
ерекшеліктерін талдау қажеттілігі осындай міндеттерден туындайды. Яғни
ойлау үдерісінің табиғатын, ойлау үдерісінің құрылымын, өту ерекшелігін,
теориялық, практикалық ойлаулардың психикалық үдеріс ретіндегі ерекшелігін
тануды оқушының даму барысымен үйлестіре қарастыру арқылы ғана жаңаша
оқытудың психологиялық негіздемесі жасалады. Оқушының теориялық,
практикалық ойлауларын дамыту - оның жалпы және жан-жақты дамуына қосылған
үлкен үлес. Оқушының теориялық, практикалық ойлауларын продуктивті ойлау,
шығармашылық ойлау процестерінің түйісер нүктесінде жүргізе отырып, баланың
тілдік сезімі, тілдік қабілеті, тілдік шешім табу, кенеттен шешім табу
(инсайт) ерекшеліктеріне де әсер етіп оларды дамыту жолдары қамтылуы керек.
Бастауыш сыныптарда математиканы жаңаша оқыту барысындағы оқушының ой-
санасында өтіп жататын психикалық үдерістер теориялық ұғым жасауға
бағытталады.
1.3. Білім беру үрдісін жетілдірудің қазіргі таңдағы бағыттары
Қазіргі заман талабына сәйкес білім беру жүйесін жаңарту мен
жетілдірудің аса маңызды кезеңінде білім беру стандартында біздің алдымызға
қойылған мақсаттар мен міндеттер аймағы нені қамтиды?
- Оқыту нәтижесіне сәйкес білім мазмұнын жете сипаттауға мүмкіндіктің
тууы-мемлекеттің жалпыға міндетті білім беру стандартын жасаудағы теориялық
ой-тұжырымдардың бірінші нәтижесі.
- Білім берудің мазмұны мең құрылымына және оқушылардың дайындық
деңгейлеріне қойылатын талаптардың жиынтығын анықтайтын негізгі тірек
ұғымдарының нақтылануы және олардың анықтамаларының берілуі - екінші
нәтиже.
- Білім мазмұнының міндетті, мүмкін деңгейлеріне қойылатын талаптардың
анықталуы - үшінші нәтиже.
- Жалпы білім беретін оқу орындарының құқықтары мен міндеттері
белгіленетін талаптардың анықталуы - төртінші нәтиже.
- Оқу жүктемесінің көлемі мен оларды білім мазмұнының тұрақты және
жылжымалы бөліктері бойынша бөлуге қойылатын талаптардың анықталуы -
бесінші нәтиже.
Осы мемлекеттің білім беру стандартының алдымызға қойған талаптарын
орындаудағы (нәтижеге бағытталған амал) ең негізгі басқыш (звено) -
бастауыш мектеп. Жеке тұлғаға бағдарланған амал - нәтижеге бағытталған
бастауыш мектеп моделін табысты іске асыру шарты екені белгілі.
Бастауыш сынып оқушысының жас мөлшері 6-10 жас аралығын қамтиды. Бұл
жас баланың ақыл-ойының дамуы мен әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы
кезең. Бастауыш мектептің негізгі міндеті - баланың жеке басын бастапқы
қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау мен дамыту.
Ендеше, осы талаптарды орындаудағы технологияның тиімді әдіс-
тәсілдерін пайдалану - заман талабы.
Технология - бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі
амалдардың жиынтығы.
Педагогикалық технология - бала мен мұғалімнің үнемі түрленіп отыратын
өзара қарым-қатынасының өзегі, мазмұнды ұйымдастырушы құрылым.
Педагогикалық технология - бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу
жолындағы қисынды ілім амалдары мен әдістердің жүйелі жиынтығы, жұмыс реті.
Алынып отырған технологияның мектептің мүмкіндігі мен нақты жағдайға
сай болуы басты шарты.
Педагогикалық технология ынтымақтастық педагогика негізінде
қарастырылуы қажет.
Қазіргі кезде жеке тұлғаны қалыптастырып, дамыту, жан-жақты терең
білім беру технологиялары сараланып ұсынылуда.
Мақсаты: баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала жанына,
жүрегіне жылылық ұялату.
Мәселелік технология.
Мақсаты: баланы өз бетімен ізденуге үйрету, танымдық, шығармашылық
икемділіктерін дамыту.
Мұнда оқу материалында баланы қызықтыратындай құпиясы бар мәселе
туғызу.
Ізгілендіру технологиясы негізін салушы - ІІІ. Амонашвили.
Балаға білімге деген қажеттілікті ұғына отырып, мақсатты білім беру.
Тірек белгілері технология. Негізін салушы - В. Шаталов.
Мақсаты: барлық баланы қамту, оқытуды жеделдету.
Саралап оқыту технологиясы - білімнің базалық деңгейінің барлық
оқушыға міндеттілігі, тапсырманың саралануы, тапсырманың оқушы күшіне
ыңғайлануы.
Модулдік технология - дамыта оқыту идеясына негізделген.
Менің негізгі өзекті мәселем - оқушылардың ойлау қабілетін дамытып,
өздігінен жұмыс істеуге баулу. Ой тұжырымдауға дағдыландыру.
Бала дамуындағы оқыту рөлін көрнекті психолог Л.В.Выготский екі аймақ
бойынша анықтап көрсеткен.
1. БД жақын аймағы
2. БД қол жеткен аймағы
Ұсынылып, сараланған технологияның әдіс-тәсілдерін қолдана отырып өз
тәжірибе жақын аймақта атқарылатын істердің бірте-бірте дамудың қол жеткен
аймағына ауысуына жұмыс жасап отырамын.
Нәтижеге бағытталған бастауыш мектептегі жеке тұлғаға бағдарланған
амалдардың дамыта оқытуға негізделуі басты шарт болған жағдайдағы сабақтың
моделі мына үлгіде көрсетіледі.
Балаларды сүйетін, өз пәнін жетік меңгерген психология, педагогиканы
терең меңгерген - нағыз мұғалімнің алдында білім алған бастауыш сынып
оқушысының бейнесі мынадай болуы тиіс:
Мұғалімге жүктелетін міндет өте ауыр, тек өз ісіне берілгең жаңалықты
жатсынбай қабылдайтын ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып
шәкіртінің жанына нұр құятын ұстазды ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы
деуге болады.
І. Жаңа технологияларды қолдану арқылы кіші жастағы оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту.
Еліміздің болашағы - бүгінгі балалар. Ал олардың қандай азамат болып
шығуын қадағалау қазіргі мектептерге, мұғалімдерге тікелей жауапты жұмыс.
Сондықтан педагогтеріміздің алдында үлкен мектеп, ауыр жүк түр.
Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру жүйесінің алдына
оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Осындай сұраныстарға
орай оқытудың әр түрлі технологиялары жасалып, мектеп тәжірибесіне енуде.
Осы педагогикалық технология терминіне мынандай түсініктеме берілген:
педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданылатын барлық қисынды
ілім амалдары мен әдістемелік құралдарының жүйелі жиынтығы мен жұмыс істеу
реті. Мәселен, академик В. И. Монаховтың технологиясы, В. К. Дьяченконың
ұжымдық оқыту әдісі, профессор Ж. Қараевтың білім беру жүйесін
ақпараттандыру технологиясы және тағы басқалар. Бұл технологиялар теориялық
тұрғыда дәлелденіп, тәжірибеде жақсы нәтиже көрсетіп жүр.
Аталған технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін әр
мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшіліктерін ескере
отырып, педагогтік мақсат - мүддесіне сай, өзінің шеберлігіне орай таңдап
алады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық
ізденісі ол мамандығына деген сүіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін бағалауы
ерекше орын алады. Өз басым сынып оқушылардың 1 сыныптан бастап бақылау
жасай отырып, профессор Қараев Жауынбайдың “Деңгейлік саралау
технологиясын” таңдап алдым. Мұндағы мақсатым өз бетімен дами алатын, әр
түрлі өмірдің қиындықтарына төзе білетін, белсенді, білімді,
шығармашылықпен жұмыс істей алатын оқушы тәрбиелеу.
Бұл технология біріншіден, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға
мүмкіндік береді, өйткені ол оқушының ойлауын, елестету мен еске сақтауын,
ынтасып, белсенділігін, білім сапасының дамуына көмектеседі. Әр оқушының
кемінде мемлекеттік \стандарттық\ деңгей алуына кепілдік береді.
Деңгейлік саралау технологиясы оқушының да, мұғалімнің де белсенді
шығармашылық қызметін дамытуға бағытталған. Осыған сәйкес мен екінші
сыныптан бастап математика, ана тілі, қазақ тілі, дүниетану пәндері бойынша
деңгейлік тапсырмалар беріп, оқушыларды қалыптастыра бастадым. Деңгейлік
тапсырмалар 1,2,3,4- деңгейде беріледі. 1- деңгейдегі тапсырма мемлекеттік-
стандарт деңгейі, бұны орындауға барлық оқушылар міндетті, 2-3 деңгей бірте-
бірте күрделенеді және бұл деңгейлік тапсырманы орындауға оқушылар құқылы,
ал 4- деңгейді шығармашылықпен жұмыс істей алатын, өзіндік пікірін жеткізе
алатын, ойын дәлелдей алатын қабілетті оқушылар орындайды. Әрине, барлық
оқушылар 4- деңгейді түгел орындап шығады деу артық. 1,2- деңгейді түгелге
жуық орындайды да, озат оқитын оқушылар алға кетеді. Бағалау 5 балдық
жүйемін жүзеге асырылады. 1- деңгейді орындаған балаға 5 бал, 2- деңгейге
10 бал, 3- деңгейге 15 бал, 4-деңгейге 20 бал.
Бұл технологиямен жұмыс істей бастағаныма көп бола қойған жоқ, осы
жылдың ішінде мол тәжірибе жинадым деп айта алмаймын, бірақ мұғалімнің
ынтасы, жұмыс істеуге деген қүштарлығы білім беру жүйесінде нәтижеге
жеткізетіндігін байқадым. Сонымен қатар сынып оқушылырының арасынан кімнің
қай пәнге қабілетті екенін байқап, ары қарай дамытуға көп көмегін тигізді.
Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз
— оқушыға оның бойында жасырынып жатқаң мүмкіндіктерін ашып көрсету. Кез
келген оқушы мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының
нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Баланың қабілеті мен
талантын дамытуды неғұрлым ертерек бастасақ, соғұрлым оның қабілеті толық
ашылуы мүмкін. Егер бала бойындағы қабілетті мұғалім байқамаса, ол бала
оқушылармен бірдей болып қалады. Сондықтан қабілеттің дамуында түрткі бола
білу керек. Осындай жұмыстарды жүргізу әр мұғалімнің шеберлігіне
байланысты. Күнделікті сабақта беретін деңгейлік тапсырмаларды қызықты етіп
құрап, оқушылардың қызығушылықпен орындауларын қадағалау қажет. Мысалы,
математика сабағында оқулықпен ғана шектеліп қалмай, әр түрлі қызықты
есептер берілуі тиіс. Сабақты қызықты етіп өткізу үшін мұғалім өзі даярлану
керек, яғни мынандай нәрселерді біліп- ескеруі шарт:
- математика сабағында оқушылардың ой еңбегі мен қабілетін арттыру және
дамытудың тиімді әдістерін қалыптастыра білу;
- берілетін есептің шығарылу тәсілдерін біліп, оны ұғыну;
- қосымша әдебиеттер оқып, білімді күнделікті толықтыру;
- есеп шығарудың әр түрлі жолдарын, тәсілдерін игеру;
- оқушылардың қызығуын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану,
т. б.
Міне, өз білімін осылайша жетілдіріп отыратын мұғалім оқушысын еш
уақытта жалықтырмайды деп есептеймін. Әр сабаққа құрылған тапсырманың
міндетті деңгейі өтілген жаңа сабақты бекітуге және өткен сабақтарды
пысықтауға арнап құрылады, бұл деңгейді сынып оқушылары толық орындайды,
яғни үлгермеуші жоқ екенін осыдан анықтауға болады. Келесі деңгейдегі
тапсымалар алдындағыдан күрделі және түрлендірілген болады. Осы
тапсырмаларды өз бетімен орындау бұл шығармашылық жұмыс бастамасы. Келесі 4-
деңгейді орындайтын оқушылар бірте - бірте дараланып шыға бастайды. Басқа
оқушылар да осы балалаға еліктеп, сабақтан тыс уақыттарда да жұмыс істеуге
өз беттерімен отырады. 4- деңгей тапсырмаларын үнемі жеке карточкалар
арқылы беріп отырамын. Егер қабілетті оқушы өз жұмысын уақытынан ерте
аяқтайтын дәрежеге жетсе, басқа оқушылардың жұмысын тексеруге рұқсат
беремін, бұл бастауыш сынып оқушысының өзіне деген сенімділігін, мұғалімнің
сенімімен шығу үшін аянбай еңбектенетін көрсетеді.
Ана тілі пәнінде көбінесе мәтінмен жұмыс жүргізуді деңгейлік тапсырма
арқылы беремін. Бұл жұмыс нәтижесі ауызша тексеріледі. Әр бала орнында
дайындалады. Оның 1-деңгейінде мәтінді мәнерлеп. Түсініп оқу тапсырылады. 2-
деңгейінде осы мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме беру немесе табиғатты
суреттеген тұсын тауып оқу, 3-деңгейінде осы мәтінге деген көзқарасы, оны
өз ойымен аяқтау, мәтінге баға беру сияқты жұмыстар орындалады. Егер
өленмен таныссақ, осы өлең ұйқасына салып өлең құрау сияқты шығармашылық
жұмыстар тапсырамын. Әр тару соңында шығарма жаздырамын. Шығарма жаза
білген оқушының сұлулық пен әсемдік туралы түсінігі мол болады. Оқушылардың
тілдік қорын, сөз өнерімен дамыту үшін Ертегі құрау ойыны, Сөзден сөз
тудыру, ойдан жұмбақ, жаңылтпаш құрау, т. б. ойындар жүргіземін. Оқушы
бойындағы табиғат сыйлаған талантты тани біліп, оны ұштауға бұл ойындардың
көмегі зор.
Мәселен, ана тілі сабағында Туған жер тарауын қорытындылаған кезде әр
баланың қабілетіне қарай тапсырма беруге болады. Өзім шығарма жазуға
қабілетті, сөз байлығы мол оқушыларға шығарма жазуды, өлең шығаруға қаблеті
бар оқушыларға өлең құрастыруды, сурет салуға икемі бар оқушыларға туған
ауыл табиғатынан сурет салуды, ал қалған оқушылырға көрінісін суреттеген
сурет жинауға тапсырма беремін.
Ал дүниетану сабағында өсімдіктер мен жануарлардың, адам ағзасы мен
қоршаған ортаның, табиғат пен экологияның адам үшін алар орнын ашып, мәнін
түсіндіруге мүмкіндік мол.
Әрине, мұғалім шеберлігі, шығармашылығы қажет. Бұл үшін деңгейлік
тапсырма беру, қосымша деректермен таныстыру, зерттеу жұмыстарын жүргізу,
халықтық болжаулар сырын анықтау, экология мазмұнды есептер шығару,
оқушының жеке және топтық жұмыстарын ұйымдастыру жетіп жатыр. Туған ауыл
табиғатын, ондағы өмір сүретін жануарлар тіршілігін, өсімдіктер әлемін
күнделікті өтіп жатқан жаңа сабақтармен байланыстыра зерттеу жұмыстарын
жүргізу бойынша қабілетті оқушыларға тапсырма беріп отырса тіпті жақсы.
Өзім солай істеп жүрмін.
Әдіс тәсілдерін бәрін жүзеге асыру оңай шаруа емес.
Ол үшін шығармашылық тұрғыдан ізденіс, шыдамшылық, жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz