ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРЫП, ДАМЫТУДА ЕҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ СПОРТТЫҚ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҚИМЫЛ- ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫН ПАЙДАЛАНУ
мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ЖЕТІЛУ КЕЗЕНДЕРІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ЖӘНЕ АҒЗАНЫҢ ДАМУЫН
ЕСЕПКЕ АЛА ОТЫРЫП ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Дене қасиеттері туралы түсінік және оларға
сипаттама ... ... ... ... ...
1.3. Дене тәрбиесін әлеуметтік тұрғыдан зерттеудің мақсаты
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .s ... ...
2. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ӘР ТҮРЛІ ЖҮЙЕЛЕРДІ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Әр түрлі елдердің балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі дене
тәрбиесі бойынша бағдармалардың айырмашылықтары
2.2. Оқушылардың өсуі мен дамуындағы негізгі зандылықтар ... ... ... ...
2.3. Дене қасиеттерін дамыту және сенситивті
кезеңдер ... ... ... ... ... ...
2.4. Оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің жеке жөне топтық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... -
... ... ... ... ... ... ... .
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРЫП, ДАМЫТУДА ЕҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
СПОРТТЫҚ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ... .:
3.1. Ойындар - дене тәрбиесінің ерекше
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қазақтың ұлттық ойындарының дене тәрбиесін дамыту құралы ретінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарының оқушыларды
жан-жақты дамытуға тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .
4. БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДЕГІ
ЭКСПЕРИМЕНТТІК
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
4.1. Теориялық үлгілер негізінде жасалған дене тәрбиесінің
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..'
4.2. Оқудан тыс уақыттағы қосымша сабақтарда спорттық ойындар арқылы дене
қабілеттерін дамыту деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ТӘРБИЕЛІК ҰСЫНЫСТАР..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңдағы қоғам өмірінің экологиялық,
экономикалық және әлеуметтік жағдайларының түрлі себептерінен, сондай-ақ
жалпы білім беретін мектептер мен басқа да жоғары білім беретін оқу
орындарында дене тәрбиесі мен спорт жүйелерінің нашарлауына байланысты
оқушылар мен жас жеткіншектердің денсаулықтары төмендеп, жылдан-жылға
аурулардың саны көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да
аландаушылығын туғызуда. Осыған орай халықты, әсіресе, болашақ жастардың
дене тәрбиесі жүйесін жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бірнеше
шаралар қолданылып, заңдар қабылдануда. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар
аралығында жалпы бүқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Жарлығына қол қойса (1996 ж.), 1997 жылы "Қазақстан-2030"
бағдарламасын жолдады. Ал 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене
мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданса, 2001 жылы "Қазақстан
Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы шықты. Бұл бағдарламалар
мен зандардың ең өзекті негізгі мақсаты дене тәрбие саласын дамытуды
әлеуметтік түрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап,
оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен
қатар, жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай
алатын, бүкіл адамзат қүндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық,
ізгілік мінез-қүлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене
еңбегіне бірдей қабілетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене тәрбиесінің
бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз қажет (1,2,3,4).
Теориялық зерттеулердің нәтижесі, өскелең ұрпақтың дене тәрбиесімен
айналысу жұмыстарын белгілі ғалымдар педагогика теориясы және тарихы,
философия, психология, дене тәрбиесі мен әдістемесі, жасөспірім
физиологиясы, мектеп гигиенасы мамандарының жалпы теориялық негізіне сүйене
отырып жүргізілгенін көрсетті.
Қазіргі тандагы педагогика, ғылым дене тәрбиесі және спорт бағыттарын
белгілей отырып Қ.І.Адамбеков (5), А.О.Аяшов (6), З.И.Кузнецов (7),
М.Б.Сапарбаев (8), Б.А.Гейнца (9), А.С.Жұманова (10), Б.У.Алимханов (11),
В.Н.Платонов (12), Қ.А.Қүланов (13) сынды ғалымдар өздерінің
еңбектерінің педагогикалық негізі ретінде оқушы жастардың дене тәрбиесі
дайындығын бақылауға арнаған. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне,
оқушылардың жеке басының қабілетіне қарай таңдауға Н.И.Набатникова (14),
Ж.Б.Қоянбаева (15), М.С.Бриль (16) сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан
тыс уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау және оны ұйымдастыру
жөнінде К.А.Атаев (17), Б.Ж.Биданов (18), В.В.Ворюшин (19); Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке .спорт түрінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов (20), В.П.Филин (21), В.А.Ашмарин (22), И.Г.Понамарев (23),
Л.П.Матвеев (24), Т.А.Ботағариев (25), А.Н.Хан (26) және басқа да көптеген
ғалымдар қарастырған.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы бастауыш мектеп
оқушыларының дене тәрбиесін зерттеудегі М.Т.Танекеев (27), Ж.М.Төлегенов
(28), Б.Төтенаев (29), Е.С.Сағындықов (30), Х.Ф.Анарқүлов (31),
М.Б.Тұрсынов (32), Б.А.Тойлыбаев (33) сияқты ғалымдардың көп жылдық ғылыми
зерттеулері ұлттық қимыл-қозғалыс жөне спорт ойындарының өскелең ұрпақты
қалыптастырудағы тәрбиелік қызметін атқару туралы сүрақтарға арналған.
Себебі қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс және спорт ойындары жоғарыда аталған
авторлардың ойынша, ' халықтық педагогиканың бірден-бір құралы бола отырып,
жастардың жігерлік қасиеті мықты, іскерлігі жоғары, дене күші ақылына,
ақылы дене күшіне сай адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызады. Ал Т.Ш.Қуанышев (34), Л.К.Керимов (35), В.Т.Баженов (36),
Ж.Б.Садирметова (37), В.А.Ким (38) сияқты ғалымдар . өздерінің зерттеген
ғылыми еңбектерінде балалар үжымындағы адамгершілік қарым-қатынастарды
қалыптастыруда оқушыларды дене шынықтырумен, спортпен шүғылдандырудың жеке
амалы ретінде тәрбиелеу мәліметтері қарастырылған. Жас ерекшелік
физиологиясын және мектеп гигиенасын зерттеуші ғалымдардың М.В.Антропова
(39), Т.К.Мүстафина (40), Л.А.Гужоловский (41), А.А.Моркосян (42),
Р.Е.Матылянский (43), А.Г.Сухарев (44) ғылыми еңбектерінде дене тәрбиесімен
дұрыс айналысқанда, оның денесінің үйлесімді дамуына, денсаулық пен
тәуліктік қозғалыс белсенділігіне оң әсері болатындығын дәлелдейді. Ал
шетелдің жетекші ғалымдары В.В.Ромсон (45), Г.Росс, Г.Гельберт (46),
мектептегі дене тәрбиесі оқушылардың дене тәрбиесі дайындығы мен дамуын
соншалықты жақсартпауы тиіс, шынайы әлеуметтік жағдайларда оларды нақты
күреске дайындау керек деп есептейді.
Осыған орай ғалымдардың пікірінше, оқушылардың қажетті білімді және
қозғалыс дағдыларын игеруі, күнделікті өмірде оларды қолдана білуі, сонымен
қатар дененің қимыл қабілетінің жоғарғы деңгейін өз бетінше қолдана алуы,
өзінің қозғалыс қабілетін көрсете білуі ең маңызды міндет деп саналады.
Сонымен жоғарыда баяндалған мәліметтердің, қаралған зерттелетін
мәселелер талдамасының айтарлықтай елеулі дәрежссі айқындалды. Бірақ,
жүргізілген зерттеулер негізінен оқушылардың дене тәрбиесінің практикасы
мен теориясының жекелей мәселелерін ашуға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне
қарай психологиялық, физиологиялық езгерістерін ескере отырып, қимыл-
қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиелеуіне, жеке спорт түрлері бойынша
дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған. Бірақ, жалпы орта білім
беру жүйесінде оқушыларға дене тәрбиесін оқытуда жүргізіліп жүрген
педагогикалық зерттеулерде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарына
жете мән берілмей, зерттелмей келеді.
Қазақстандағы мектеп оқушыларының жекелей денсаулық көрсеткіштері мен
дене дайындығының ңақты тенденцияларының төмендеуі аталған мәселенің
қазіргі уақыт талабына сай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінің теориялық
негізделген ғылыми түрғыда шешім шығаруды қажет етеді.
Сонымен, оқушылардың дене тәрбиесінің қазіргі уақыттағы талап етіп
отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық оқушылардың дене
дайындығын жетілдіруге педагогикалык, мүмкіндіктер туғызатын спорттық және
ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын қолдану мәселесін ұсынады.
Аталған көкейкесті мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның
теориялық түрғыдан зерттеп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын тандауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
ғылыми зерттеудің тақырыбы: "Оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілетін дене
тәрбиелеу процесінің педагогикалық негізі" деп аталады.
Зерттеудің максаты - Қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек және
жасөспірім кезеңіндегі дене тәрбиесі түжырымдамасын теориялық түрғыдан
негіздеу және тәжірибелік мақүлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - Жалпы білім беретін және__спорт мектептеріндегі
дене тәрбиесіне оқыту-тәрбиелеу процесі____
Зерттеу пәні - Оқушылардың дене тәрбис жүйесі.
Зерттеу болжамы - Егер оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінде дене
жаттығуларының әркелкі түрлерін және құралдарын тиімді пайдаланса, онда
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес негізделген дәлелді мінез-қүлықты
қалыптастыру арқылы оқушыларда дене және адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеуте белсенді түрде әсер етуге болады.
Зерттеудің басты идеясы - Қазақстан оқушыларының дене тәрбиесі жүйесін
жетілдіру негізі теориялық-әдістеменің айқындалуымен анықталады, спорттық
және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындар жеке адамның жан-жақты дамуының құралы
ретінде жинақталған жүйенің әсері негізінде іске асырылуы тиіс.
Зерттеулер бойынша қойылған мақсатқа жету төмендегі міндеттердің тиімді
шешімін табу арқылы іске асты:
1. Қазақстандағы дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және әлеуметтік
даму негіздерін ашып көрсету;
2. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай дене тәрбиесінің
ерекшеліктерін айқындау;
3. Әр түрлі елдердегі оқушылардын дене тәрбиесі жүйесіне талдау жасау;
4.Спорттык және қимыл-козғалыс ойындарын оқушылардың денесін дамытудың
маңызды құралы ретінде пайдаланудын қажеттілігін теориялық түрде негіздеу.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі әдістерін және концептуалды үлгісін жасау
және мақүлдау.
Зерттеудің әдіснамасы - жеке бастың маңызы туралы, оның дамуындағы
өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі туралы қызметінің ролі, адамның
қоғамдык қарым-қатынастың объектісі мен субъектісі екендігі туралы,
коғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын қауіпті және баскарылатын ара
қатынастар туралы.
Зерттеу әдістері - осы зерттеп отырған мәселеге байланысты ,әдебиет
көздерін жинактап, теориялық түрғыдан талдау, сонымен қатар эксперименттік
зертгеу барысында алынған мәліметтер, озат мектептердегі алдыңғы қатарлы
дене тәрбиесі тәжірибелерін жинақтап, талдау және қорытындылау, арнайы
сауал-сүрақ, сүхбат, әңгіме, педагогикалык эксперимент, (дене тәрбиесі
сабағы барысында берілген жүктеменің каркындылығы мен көлемін есепке алу,
педагогикалық және салыстырмалы бақылау сынамаларын: (Ф.А.Анфимовтың ойлау
жұмыс қабілеттілігін зерттеу әдісі, көру-моторлы реакциялар (К.М.Р.)
жүректің соғу жиілігін анықтау әдісі, дененін жұмыс қабілеттілік сынамасы
PWC және математикалық статистика әдістері.
1. Дене касиеттерінің жетілуі кезеңдерінің заңдылыктарын және ағзаның
дамуын есепке ала отырып тәрбиелеу
1.1. Дененін касиеттері туралы түсінік және оларға сипаттама
Әрбір адам туғаннан бастап-ақ белгілі бір қозғалыс мүмкіндіктеріне ие
болады, себебі қозғалыс арқылы күнделікті өмірде түрлі қимылдар іске асады.
Мысалы, белгілі бір уақыт ішінде бірнеше метрге жүгіре алу да, салмақты
көтере алу да т.б. сандық, сапалық сипаттамасы бар әрқилы қимыл-
әрекеттерінен түрады. Сондай-ақ, ұзақ қашықтыққа жүгіру адам ағзасына
әртүрлі салалық талаптар қояды және олар әртүрлі дене қабілеттерінен
көрінеді. Дененің қимыл қабілеттері деп - адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің
әртүрлі қырларын айтамыз.
Әдебиеттерді талдау барысында балалық және жасөспірім кезендерде
қозғалыс мүмкіндігін тәрбиелеу. үшін қолайлы жағдайлар бар екендігіне көз
жетті. Қозғалыс мүмкіндіктерінің күшеюі мектеп жасындағы бала ағзасының жас
ерекшелігіне сай келуі қозғалыс мөлшерлерінің іс-әрекетін реттеп отыратын
иннервациялық механизмдердің жоғары қозғыштығына және зат алмасу
процестерінің едәуір жеделдігіне байланысты болады. Бұл жастағы окушыларға
тән жүйке процестерінің өте козғалмалылығы, қимылдың ең жоғары қаркыны,
бұлшық еттің босауының және жиырылуының тез ауысып өзгеріп отыруына
байланысты. Біз талдаған зерттеулердің бірқатары спортпен жүйелі түрде
айналыспайтын оқушылардағы жылдамдықтың жаска байланысты даму динамикасын
көрсетуге мүмкіндік берді. (75, 76, 58, 77, К), 78, 74, 80) еңбектерінде
олардағы жылдамдықтың даму динамикасы көрінеді. Күшті адамнын дене қасиеті
ретінде мынадай белгілер бойынша нақты анықтауы керек:
1. Күш, қозғалыстың механикалык сипаттамасы ретінде, денеге көлем
салмағы - күш әсер етеді (Ғ).
2. Күш адамның қабілеті-қасиеті ретінде, мысалға, "күштін жаспен қатар
дамуы; спортшылардың күші спортпен айналыспайтындарға қарағанда көп" және
т.б.
Егер (47) бірінші мағынасында күшті козғалыстың басқа да
сипаттамаларымен бірге механизмді зерттеу объектісі ретінде көрсетсе,
екінші мағынасында физиология, антропология дене тәрбиесі теориясындағы
зерттеу пәні ретінде сипатталады.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде күш туралы айта келіп,
әдетте Ньютонның екінші заңына, яғни күш дене жылдамдығына пропорционал,
(Ғ=m.а) деген заңына сүйенеді. Қуат күші деп дененің жылдамдығы жағынан
жылдамдатушыға әсер ететін күшті айтады. Инерция күшін бөлу, қарсы
әрекетпен қозғалыс күшінің бөлінуі тәрізді шартты мәселе. Қарсы қимыл күші
дененің ауырлығынан туған кезде, олар жеделдетуге байланысты болмайды және
тек салмақпен ғана анықталады (қозғалмай түрып жүкті үстау). Резеңкені
немесе эспандерді созған кезде күш жылдамдатуға байланысты болмайды және ең
бастысы сол зат тартылған ұзындықпен аныкталады. Ең соңында, үйкелуден бір-
біріне қарсы әрекет туған кезде, күштің көлемі жолдың ұзақтығына емес,
жылдамдығына тәуелді. Қозғалыстардың көпшілігінде ауырлық, инерция,
деформация, күшею және итерілу күштері (үйкеліс) бір уақытта іске қосылады.
Сондықтан да күштің, қозғалыстың баска сипаттамасына байланыстылығы
(жылдамдық, шапшаңдату жолы) әдетте қиын. Түрдік үлгінің тәуелділігін (Ғ=m
а), таза түрінде тек әдейі жасалған лабораториялық жағдайда ғана байқауға
болады.
Қандайда бір үғымды аныктаудың ең жаксы тәсілі — адамның күш
мүмкіндіктерінің деңгейін және өлшеу жолдарын көрсету. Оны динамометрмен
немесе механикалық өлшеулер арқылы анықтауға болады.
Бұл фактор күштің (козғалыс кабілеті ретінде) бұлшық еттің жұмысы
арқылы күштің белгілі бір көлемін көрсете алу мүмкіндігі болып табылады
(механикалық әсер өлшемдері). Мағынасы жағынан дұрыс болса да бұл фаза
стилистикалық жағынан "күш" деген сөздің әртурлі мағынада колданылуына
байланысты бір сөздің мәнін қайталай беру тәрізді көрінеді.
Осылайша, адамның күшін сыртқы қимылдарға қарсы-түра алу қабілеті
немесе бұлшык ет күші арқылы қарсы түруы деп анықтауға болады (47,50).
Қарсы кимыл-әрекет жұмысы процесінде, қарсы шығу күші деп - қимылға қарсы
бағытталған күшті айтады да, кері шегіну кезінде - қозғалыс үстіндегі
қимылды айтады.
Бұлшық еттер мынадай күштерді көрсете алатыны белгілі:
- өз ұзындығын өзгертпей (статистикалық, изометрлік тәртіп);
- ұзартылған. жағдайда (плимометрикалық, жиырылу тәртібі). Бұл
кезендегі күштің ең жоғарғы мөлшерін әр түрлі, жоғарыда
келтірілген бөлімдерді күш қабілетінің негізгі түрлерінің жіктелуі деп
қабылдауға болады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесінде бұлшық ет күшін — адамның
бұлшық ет қысымы арқылы сырткы қимылға қарсы түра алу қабілетін тәрбиелеуге
көп орын бөліну керек. Бұлшык ет күшінің көрінуі - бұлшык ет аппараттарының
іс -әрекетін ретке келтіретін жүйке процесінің дамуы мен жинақталуына
байланысты. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қызметін реттеуде,
көлденең жолақты бұлшык еттердің физиологиялық жиырылу кабілеттері маңызды
кызмет аткарады. Бұлшық еттер өзінің ұзындығын өзгертпей-ак (статистикалық
немесе изометрлік тәртіп), ұзындық қысқарғанда да (жиырылу немесе
миометриялық тәртіп), ұзарған кезде де (жазылу немесе плиометрикалық
тәртіп) күшті көрсете алады.
Зациорскийдің (47) жіктеулері бойынша күш кабілеттері келесі түрлерге
бөлінеді: бойға біткен күштілік (жай қозғалыстағы статистикалык тәртіп),
жылдамдыктың күштілігі (жылдам қозғалыста көрінетін динамикалык күш).
Адамның жылдамдык күш қабілеті, жазылу және жиырылу (амортизациялык күш),
сонымен бірге өте аз уақыт ішінде үлкен күш көлемін көрсете алу қабілетінен
"жарылу күші" бөлінеді.
Бұлшық ет күштерін тәрбиелеуде маңызды мағынаның болуы - өсіп келе
жаткан ағзаның жан-жақты дамуында, өндірістік .еңбекке дайындауда және
спорттык шеберлікті көтеруде маңызы зор.
Күш дайындығы мәселелерін зерттеудің өзектілігі спорттық практика
сүраныстарынан келіп шығады. Күш дайындығының дұрыс жүйесін жасау арқылы
спорттын көп түрінен спорттық нәтижелерді дамыту немесе жетілдіру шешуші
факторлар болып саналатынын С.П.Летуноп (81) дұрыс атап өтеді.
Күш адам ағзасынын үйлесімді дамуына көмектесетін фактор екенін
көптеген авторлар атап өтеді (50, 20, 82, 83, 84, 85, 86, 87). Олардың
ойынша, күш дайындығы жасуша жүйелері мен түтас ағзаның еңбекке
жарамдылығын, тұлғаның дұрыс күрылуын және басқа да дене қасиеттерін
қалыптастырады, сондай-ақ, қозғалыстың дұрыс үйлесімділігін жетілдіреді.
Күшті дамыту деңгейі жеткіліксіз болса, мектеп жасындағы балалардың
тірек қимыл аппараттары дұрыс дамымай қалады. Бұл дене тәрбиесі және
спорттық жаттығулардың міндеттерін дұрыс шешуге кедергі болады.
Барлық бұлшық еттердің үйлесімді дамуын белгілі бір қозғалыс актісімен
бұлшық ет күшін көрсете алу қабілетін дамытуымен сәйкестендіре алудың
маңызы зор. Бұл кезде мектеп жасындағы балалардың бұлшык ет күші дамуының
ерекшелігін ескеру керек.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде кандайда бір іс-
әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады. Басқаша
айтканда, шаршауға қарсы түра алу кабілетін айтады. Кейбір жағдайларда ең
төзімді адамдардың өзінде де біраз уақыттан соң шаршаудың бірінші және
екінші сатылары басталады. Күшею іс-әрекетті бұрынғы нәтижемен жалғастыра
алмауынан көрінеді. Бірнеше адам бір тапсырманы орындаған кезде шаршау
олардың әрқайсысында әр мезгілде көрінеді. Бүның себебі, ең алдымен
төзімділіктің әртүрлі деңгейлілігі. Басқаша айтқанда, төзімділіктің
өлшеуіші уақыт болып табылады, белгілі бір уақыт ішінде адам іс-әрекеттің
өнімділігін үзбей берілген жылдамдыкта аткара алуға тиіс. Төзімділікті
өлшеу үшін тікелей және жанама тәсілдерді қолданады. Тікелей тәсілде
сыналушыға қандай да бір тапсырма беріп (мысалы, белгілі немесе басқа да
жылдамдықпен жүгіру), осы өнімділік жылдамдықпен жұмыс істеудің уақытшегін
анықтайды (жылдамдыкты төмендеткенге дейін). Төзімділікті өлшеудің тікелей
тәсілі әркашан қолайлы бола бермейді, сондыктан көбіне жанама тәсілі
қолданылады. Мысалы, спорттык тәжірибедегі төзімділікті қандай да бір ұзын
кашыктықты басып өтуге бөлінген уақыт арқылы анықтауға болады (мысалы, ұзақ
кашыктыққа жүгіру). Кейде төзімділікті барлығына бірдей берілген уақытта
орындалған, стандарттық жүктемелерді бергеннен кейін (мысалы, шерулік
жүгіруден соң (марш-броска)), қимылдардың дәлдігі және жылдамдығы арқылы
қандай да бір тапсырманы орындау барысында нәтиженің төмендігі арқылы
өлшейді.
Көптеген зерттеулерде төзімділіктің төрт түрі аныкталған:
1. Ақыл-ой (мысалы, математикалық тапсырмаларды шешуде);
2. Сенсорлық (талдағыштық бұлшык еттердін ширығып жұмыс атқару
нәтижесінде);
3. Эмоциялық (толқуға қарқынды тез әсерлснудің салдарынан);
4. Физикалық (бұлшық еттердің іс-әрекеттерінен).
Бұл жұмыста мектеп оқушыларының шыдамдылығы туралы айтылады.
Адамның төзімділігін шартты түрде екі топқа бөлуге болатын көптеген
факторлармен анықтауға болады:
1. Ағзаның әртүрлі жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктері (аэробтық
және анаэробтық мүмкіндіктер, қозғалыс дағдысының жетілу деңгейі);
2. Тұрақтылық деңгейі, ішкі ортаның қолайсыз өзгерістеріне және
жүйкенің жоғарғы импульсациясына байланысты.
Әйтсе де, бұлай болу толық қатаң болмаса да, дұрыс дәлелденген. Себебі,
төзімділікті тәрбиелеу барысында осы аталған екі топтың біріне бағытталған
тәсіл қолданылады.
Сабақ кезіндегі төзімділік оқушылар белгілі бір деңгейде шаршай
бастағанда ғана дамиды. Бұл кезеңде адам ағзасы осындай жағдайларға
бейімделе бастайды, сондықтан бұл төзімділіктің жоғарылауына байланысты.
Бейімделе бастау өзгерістін көлемі мен бағытты жаттығу жүктемелерінін
сипаты мен деңгейіне сай болады. Жүктеменің әр түріне байланысты шаршау да
әртүрлі болады, мүнда шаршаудың табиғилығы маңызды мәселе болып табылады,
сондықтан төзімділікті тәрбиелеуде шаршаудың денгейін ғана емес, сипатын да
ескеру керек.
Осыған орай, төзімділікті тәрбиелейтін жаттығу сабақтарынын басты
мақсаты, ағзада өзімізге қажетті өзгерістерге қол жеткізу.
Дененің төзімділік қасиетін тәрбиелеуге арналған әртүрлі дене .
жаттығуларын орындау кезінде берілген жүктемені мынадай бес қүрылымдармен
сипаттауға болады:
- жаттығудың өнімділігі;
- жаттығудың ұзақтығы;
- демалыс аралығының ұзақтығы;
- демалыс сипаты, үзілістерді әрекеттің басқа да түрлерімен толықтыру;
- қайталаулар саны.
Осы қүрылымдардың сәйкес келуіне байланысты ағзаның жауап беру әсерінің
көлемі ғана емес, сипаты да әртүрлі болады.
Ептілікті дененің қасиеті ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін
орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша
жоғары ескіру, допты үстап алу, гирді көтеру, т.б. Мұндай тапсырмалар әр
түрлі қиындықтарда болуы мүмкін.
Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі (20) көптеген себептермен анықталды.
Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған қимылдардың сөйкес келуін
талап етеді (қимылдардың үйлесімділігі және талаптылығы), яғни қозғалыс
қимылдарының үйлесімдік күрделілігі ептіліктің бірінші өлшеуіші болып
табылады.
Егер қозғалыс өзінің кеңістік, уақыт және күш сипаттамасына орай оған
сай келетін болса, яғни ол дәл орындалса, қозғалыс міндеті орындалады.
Қозғалыстың дәлдігі (53) үғымы мынадай қабілеттерді біріктіреді:
1. Кеңістік дәлдігі.
2. Уақыт дәлдігі.
3. Күш қозғалысының дәлдік-сипаттамасы.
Қозғалыстың дәлдігі, яғни оның қозғалыс міндетінің
талаптарына сай келу деңгейі ептіліктің екінші өлшеуіші болып . табылады.
Қозғалыс дәлдігінің нәтижесі, жоғары үнемділікке жету болып табылады,
яғни қозғалыстар бұлшық ет күші мен қуатын өте аз мөлшерде шығындау арқылы
жасалады. Сондықтан да ептіліктің өлшеуіші ретінде қозғалыс үнемділігінің
қандай да бір көресткішін қолданылады.
Ептілікті ғылыми зерттеулерде қозғалыстың дәлдігімен, ептілікті барынша
мүқият зерттейді, қозғалыстың барлық сипаттамасы бойынша жіберілген
қателіктердің санын анықтауға тырысады. Дене тәрбиесі процесінде мұндай
шектен тыс мүқият болу әрқашан қажет бола бермейді: бұл кезде көбіне
қозғалыстың орындау фактісімен ғана шектеледі.
Күнделікті түрмыста және дене тәрбиесі сабағында кездесетін барлық
қозғалыстарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
- біршама стеротиптік;
- стеротипті емес.
Алғашқы қозғалысқа мысал болып: жеңіл атлетикалык. жолдарда
жүгіру,спорттық жүріс,лақтыру, секіру және гимнастикалық жаттығулардағы
қозғалыс саналады. Екінші топқа: кросс, жекпе-жек және спорттық ойындардағы
қозғалыстар, т.б. енеді.
Ептіліктің өлшеуіштері:
1. Тапсырманың үйлесімділік күрделілігі.
2. Оның орындалу дәлдігі.
3. Жеке орындалу уақыты немесе дәлдіктің қажетті деңгейін игеруге
бөлінген уақыт немесе жағдайдың өзгеру сәтінен жауап қимылы басталғанға
дейінгі ең аз мөлшердегі уақыты қабылданған (қозғалыстың, жете сипаттамасы
алдын-ала белгісіз).
Ептілік - бағалау өлшемі бірдей бола бермейтін күрделі жиынтық қасиеті
болып табылады, мысалы, спорттық ойындарда жақсы ептілік танытып,
гимнастикада жеткіліксіз болуы мүмкін.
Ептілікті тәрбиелеу, біріншіден, үйлесімділік қозғалыс қимылдарын игере
алу қабілетін тәрбиелеуден, екіншіден, қозғалыс әрекетін белгілі бір
жағдайдың талаптарына байланысты өзгерте алу қабілетін тәрбиелеуден
құралады (24,25,70,77). Сондай-ақ өз қозғалыстарын кеңістік пен уақытта
қабылдай алудың жоғарғы деңгейі манызды болып табылады ("кеңістікті
ссзіну", "уақытты сезіну"). Ептілікті тәрбиелеудің негізгі жолы - әртүрлі
жаңа қозғалыс дағдыларын және шеберліктерді қосымша игеру. Ептілікті
тәрбиелеудің ең бір қолайлы әдісі - қозғалыс үйлесімділіктеріне түрткі
болатын қимылдарды көбейту (1-кестені қараңыз).
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті,
иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады.
Зерттеулерде оны шартты түрде бүрыштық градустармен белгілейді: тәжірибеде
көбінесе, аса дәл емес сызықтық өлшемдер қолданылады. Иілгіштікті өлшеу
үшін ғалымдар көптеген тәсілдер мен құрал-жабдықтарды ұсынады (47, 88, 77,
10, 80).
Иілгіштіктің белсенді және енжарлы түрлерін көрестуге -болады. Белсенді
иілгіштік белгілері - буын арқылы өтетін бұлшық ет топтарының
белсенділігінің есебінен қозғалыстың үлкен амплитудасына жете алу қабілеті.
Енжарлық иілгіштік - сыртқы күштер арқылы ең жоғарғы амплитудаға жете алу.
Белсенді иілгіштіктің көрсеткіштері енжар иілгіштіктің көрсеткіштерінен кем
болады.
Иілгіштік бұлшық ет пен сіңірдің иілгіштік касиетіне, сондай-ақ
буындағы қозғалмалылыққа байланысты, корғаныштык қызметі бар созылмалы
бұлшық еттердің қозуы ерекше роль атқарады. Қозғалыстың үлкен
амплитудасында иілгіштіктің өсуінен және бұлшық еттің тартылуынан қозу
басталады да, олардың белсенділігі төмендейді. Иілгіштік дененің қүрылыс
ерекшелігіне, дене сигменттерінің ұзындығына байланысты болмайды.
Иілгіштік ортаның сыртқы температурасына байланысты болатыны белгілі;
жоғары температурада ол күшейеді. Басқа дене қасиеттеріне қарағанда
иілгіштік тәулік мерзімдерінде көп көрінеді. Мысалы, таңертеңгі уақытта
иілгіштік елеулі түрде төмендейді. Әртүрлі жағдайда (температура, күн
мезгілдері) оның тұрақсызданып, ауысып отыратынын дене тәрбие сабағын
жүргізу барысында ескеру керек.
Иілгіштікті тәрбиелеу үшін қозғзалыстың амплитудасы жоғары жаттығуларда
қолданылады. Олар - белсенді және енжар қозғалыстар тобы болып екіге
бөлінеді.
Дене қабілеті түсінігіне професеор Зациорский В.М. (47) өзінің ғылыми
еңбектерінде адам моторикасының мынадай жақтарын біріктіреді:
1. Қозғалыстар бірдей параметрлерде көрсетіледі, сәйкес тәсілмен
өлшенеді және оларға бірдей өлшеуіш қолданады. (мысалы, барынша көп
жылдамдық);
2. Біріне-бірі ұқсас физиологиялык және биохимиялык механизмдері бар
психиканың да ұқсас қасиеттерін талап етеді;
Осы материалдың нәтижесі ретінде, дене қабілеттерін
тәрбиелеу қозғалыстың накты бір түріне тәуелсіз жалпылама ортак қасиеттерге
ие болады. Мысалы, жүзудегі төзімділік, жүгірудегі қозғалыс қимылдары
әртүрлі болғанмен, көбіне ұқсас жолдармен жасалынады.
Дене қабілеттері туралы алғашқы түсінік әдістемелік әдебиеттерде
зерттелді, ал кейін бірте-бірте басқа да ғылыми пәндерде дене тәрбиесінін
теориясы мен әдістемесі спорт физиологиясы ретінде қарастырылды
(48,49,15,20,50).
Дене қасиеттері туралы айтқанда кандайда бір дененің қасиетін тәрбиелеу
және дамыту деген терминдердің айырмашылығын анықтау керек, себебі,
біздіңше, мүның елеулі мәні бар. Денедегі қасиеттерді дамыту дегеніміз -
адамның өмір барысындағы олардың өзгеру процесі. Мысалы, күшті дамытуда
оның 20-25 жасқа қарай бірте-бірте жоғарылайтынын, одан сон тұрақтау
кезеңі, біршама уақыт өткеннен кейін төмендеп отыратыны байқалады.
Дене қасиеттерін тәрбиелеу дегенміз - әдетте педагогикалык басқару
процесі болып қалыптаскан. Дамуды өзіміз калаған бағытта өзгерту үшін оған
әсер ету; мысалы, жылдамдыкты тәрбиелеу, мүнда дене жаттығуларын тандау
немесе жинақтау, оларды мөлшерлеу қарастырылады. Басқаша айтқанда, даму
терминімен ағзада өтетін өзгерістер, ал тәрбиелеу терминімен осы өзгерістер
тілімізге сәйкес қажетті іс-әрекеттер аталады.
Жылдамдык деп - дене қасиеттерінін аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін
жасай алу қабілетін айтады. Мүнда тапсырманы орындау аз ғана уақытта іске
асып, шаршау болмайды деп түсініледі.
Жылдамдық саласын тексерген зерттеушілер (50, 51, 52, 53) жылдамдықтың
үш қарапайым түрін дәлелдейді, бұл:
- қозғалыс әсерінің уақыты;
- жеке қозғалыс жылдамдығы, бұл сыртқы қарсылықтар аз болған жағдайда;
- қозғалыс жылдамдығы.
Бұған қоса (54, 53) жылдамдықтың көрінуінің ең қарапайым түрлері бір-
біріне тәуелсіз, бұл, әсіресе, қозғалыс әсерінің уақыт керсеткіштеріне
қатысты, олар көбіне қозғалыс шапшандығының көрсеткіштерімен тура келмейді,
қозғалу баяу, жай бола түрып, өте шапшаң қозғалыс әсеріне ие болуы мүмкін
немесе керісінше де болады.
Көрестілген жылдамдықтың үш түріндегі сәйкестігі осы қасиеттің барлық
көріністерін бере алады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіргендегі нәтиже,
сөреден шығу, қадам қарқыны мен жеке қозғалыстар шапшандығы қозғалыс
әсерінің уақытына байланысты болады.
(55, 50, 56, 57) және т.б. пікірінше, жүйкенің қозғалыс процесі
жылдамдықты көрсетуде маңызды роль атқарады. (58) есептеуінше, қозғалыстың
ең жоғарғы жиілігі болып табылатын жылдамдықтын -даму деңгейі қозғалыс
аппаратының физиологиялық тұрақсыздығы, яғни белгілі уақыт бірлігінде саны
өте жоғары импульстер тудыра алу қабілетіне ғана емес, қозғалыстың жүйке
орталықтарының қозу жағдайынан тежелу жағдайына немесе керісінше өте алу
қабілетіне де байланысты. (58) көрестуінше, басқа қалыпқа көшу процесі
қалай жиі өтетіндігі қозу және тежелу процестерінің жиілігінің жоғары
ауысуы кезінде антогонистік бұлшық еттердің қозғалыс орталықтары қаншалықты
бір-бірімен сәйкестенуіне және осы субъектке тән ырғақтык козғалыстардын
жиілік шегіне байланысты болады.
Көптеген зерттеушілер (53, 54, 52, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67)
жылдамдықтың адамның кешенді қозғалыс қабілеті екенін көрсететіндігін
дәлелдейді.
Адам жылдамдығы айкындалуының негізгі белгілері қозғалыс әсерінің
уақыты, жеке бір кимылды аса жоғары шапшандыкпен орындау уақыты, түтас
қозғалыс актісін орындау уақыты. (59, 68, 47, 50, 58, 69, 62) жылдамдык
көрінуінің және бір түрін көрсете ді. "Жылдамдык сапасы"- қозғалысты жылдам
бастау, оны спорт тәжірибесінде "оқыс немесе бірдестен" деп атайды.
Практикалық түрғыдан ең маңыздысы - түтас қозғалыс актілерінің жылдамдығы
(жүзуде, жүгіруде және т.б.). Ал жылдамдық көрінуінің ең қарапайым оңай
болып табылады (47). Дегенмен, түтас қозғалу жылдамдығы адамның жылдамдығын
тікелей емес, жанама түрде ғана сипаттайды.
Филин В.П. (70) жылдамдық көрсеткіштерінің өзара байланысын, сонымен
бірге олардың сематометрикалық параметрлермен, қозғалыс амплитудасымен және
мөлшерленген жүктемелермен байланыстылығын көрсетеді. Жаттығу деңгейі
"жоғарылаған сайын ең қарапайым қозғалыстардың жылдамдығына арналған
сынамалардың аралығындағы корреляциялық байланыстардың төмендеу процестері
кезінде анықталды. Автор оқушылардың жергілікті сипаттаған қозғалыстарға
жаттығып, шындалуы локомоторлық қозғалыстар жылдамдығының көрсеткіштерінің
елеулі түрде дамуына келмейтіні туралы маңызды қорытынды жасайды. Сондықтан
да оқу процесінде мақсатты қолданылатын жылдамдықты дамытуға арналған
арнаулы жаттығулар жинағын әртүрлі мақсаттағы бағыттарда жіктеу керек
екендігін атап көрсетеді.
В.П.Филин тағы бір мынадай зандылықты ашты, дененің ең үлкен елшемдері
және мектеп жасындағы балалар мен ересектердің табиғи қозғалыс жылдамдығы
көрсеткіштері бір-біріне байланысты емес.
Сөрелік және қашықтық шапшандықтар өзара бір-бірімен әлсіз байланысады
деген пікірлер де бар. Бірақ, (71, 63) бұл көзқарасқа келіспейді,
жылдамдықты дамыта алу қабілеті сөрелік жүгіруде, сонымен қатар жүгірушінің
қашықтыққа жылдамдығын дамыту арасында байланыс бар екенін айтады, бұл
пікірге карсы болатындар да бар.
М.А.Годик, А.Г.Ширяев (59), В.М.Зациорский, В.П.Филин 72)
лабораториялық тәжірибелерде жылдамдықтың қүрылымдық негізін факторлық
талдауды іске асыра отырып, жылдамдық тұтастай бір дене касиеті бола
алмайтыны аныктады. Жылдамдыктың көрінуінің барлық түрлері өзінше бөлек
және өзара байланысы жоқ. Осыған сүйене отырып, авторлар "қозғалыс
жылдамдығы" терминін аса дұрыс емес деп тауып, "жылдамдық сапасы" деген
жаңа бір анықтама ұсынды. А.Е.Валик (73) осы жаңа термин мәселенің мәнін
доп айқындайтынын айтады.
Б.И.Бутенко жылдамдықтың әртүрлі қырларының өзара байланысын зерттей
келе осы қозғалыс қабілетінің кейбір қырларының арасында байланыс бар
екенін анықтады. Ал Ю.Н.Примаков (74) болса, жылдамдыққа берілген
тапсырмалар мен 30 метрге жүгірудің нәтижелері арасында әлсіз болса да
накты бір байланыс бар екенін айтады (жүгірудегі қол қимылдарының. жиілігі
т.б.). Ал М.А.Годик болса, үлкен және кіші амплитудадағы жылдамдыктың
қозғалыстары арасында статистикалық елеулі байланыстың жоктығын көрсетеді,
қарапайым козғалыстар жиілігі көрсеткіштерінің арасында біршама байланыс
бар екені анықталған. Көптеген авторлар локомоцияларда көрінетін жылдамдық
және қозғалыстың карапайым түрлері арасындағы байланыс өте әлсіз немесе
жоққа тән екенін айтады.
1.3. Дене тәрбиесін әлеуметтік түрғыдан
зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесінің ерекшелік мәліметтерін үғыну, дене жаттығуларын
орындауға себептерін оятудан, табиғаттың нақты факторларын тиімді
пайдаланудан және жеке бастың, сондай-ақ, қоғамның мақсаттарға жеткізстін
өмір сүруді қалыптастырудан тұрады. Дене тәрбиесінің соңғы детерминировалды
әлеуметтік мақсаты мемлекет пен қоғамның қызығушылығына қарсы анықталған.
Сондықтан, дене тәрбиесі қоғамның әлеуметтік жағдайының адамға әсер ету
түрі деп қарастыруға болады. Мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жүйссінің
мақсаттары әр уақытта ауысып тұрады. Бірақ та жастардың дене тәрбиесінің
максаты -әрқашан спорттық нәтижеге жету емес, олардың денсаулығын нығайту.
Өйткені, әлеуметтік және экономикалык жағдайда өмір сүрудің негізгі қайнар
көзі кажетті денсаулыктың жоғарғы деңгейіне жету болады.
(121, 24, 25, 51, 107) қазіргі дене тәрбиесі теориясының негізін
салушылар: дене жаттығуларының тазалық сақтау (гигиеналык) щаралары және
табиғаттың нақты күштерінің өсіп келе жатқан ағзаға тигізетін әсерінің
ұйымдастырылған процесі, денсаулықты қорғау және нығайту, жеке бастың
үйлесімді дамуы, қоғам талаптарына сай білімнің дұрыс және дағдының дұрыс
қалыптасу мақсатында жүзеге асыруды керек деп есептейді.
Дене тәрбиесі педагогикасын дамытуда Қазақстан ғалымдарының (5, 20, 27,
28, 8, 25, 10,12, 13, 34, 33, 15, 29, 30) іргелі жұмыстары үлкен роль
атқарады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің негізгі кұрылымы, (97) сабақтағы
дене жаттығуларының ең негізгі мақсаты - денені қозғалысқа келтіру, денені
қозғауға болатын дене жаттығуларымен айналысу болып табылады. Қозғалыс-
бұлшық етті шынықтырудың қайнар көзі, физиологиялык механизмдерді және
көптеген морфологиялық қызмет аткару мүшелер жүйесін ретке келтіреді.
Қозғалыстың белгілі максатқа негізделуін шүғыл дәл қазірге және ұзақ
мерзімді мақсатқа сай анықтайды. Бірак та, жаттығудың нақты бір түрі
қажетті бағытта және белгілі табысқа жетуге итермелейді, өйткені дене
бөліктерінің козғалысын реттей отырып, спорттық құрал-жабдықтар мен
тренажер жабдыктары арқылы міндеттеген нәтижеге кол жетеді. Кешенді
жаттығулар мен олардың жеке бөлімдерін орындау, кандай да бір дене сапасын
игеруге және оны дамытуға әсер етеді, сонымен бірге икемділік пен
мүмкіндікті қалыптастырады. Ұзақ мерзім дене тәрбиесімен айналысу
денсаулықты жетілдіруге, табандылыкка тәрбиелеуге еңбек сүйгіштікке, өзін-
өзі тәрбиелеуге және де мінез-қүлықтың басқа да сапасы мен түрлерінін
дамуына әсер етеді.
(122) дене тәрбиесі адам ағзасының табиғи, биологиялық дамуын
әлеуметтік формалардың ықпалы ретінде қарастыра отырып, жергілікті
түрғындардың денсаулығын қорғайтын мемлекеттегі әлеуметтік шараларды
ұйымдастырудағы жеке басты алдын-ала сауықтыру жұмыстары мен қоғамда
салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатын көздейді (123). Окушылардын
дене тәрбиесіндегі әлеуметтік-экономикалық аспектілердің ерекшелігін атап
көрсетеді. Белгілі бір мақсатта қолданылған дене тәрбиесінін орташа
нәтижесі және салдары еңбеккс күшті әсер етіп, қауіпті жағдайлардан,
жарақаттанудан сақтап, тіпті адам өлімін азайтады (124). Оқушылардың дене
тәрбиесін бағалаудағы негізгі мақсат денсаулыкты жақсаруының көрсеткіші,
аурулардын алдын-алу және өсіп келе жаткан ағзаның функциональдык
мүмкіндіктерін жоғарылату деп көрсетеді.
Қазақстанда қолданылып жүрген мектеп жасына дейінгі балалардың, жалпы
білім беретін мектеп және КТУ-окушыларының дене тәрбиесінің мемлекеттік
бағдарламасы ең алдымен сауықтыру мәселелерін шешуді қарастырады. Қазіргі
қоғамда дене тәрбиесінің негізгі мақсаты - денсаулықты қорғау және нығайту,
адамның әртүрлі әлеуметтік функцияларды орындауға "морфофункционалды
дайындығы", үйлесімді және жан-жақты дамуына әсер ету. Бұл мақсат -
ғылымның және практикалық денсаулық сақтау саласының балалар мен
жасөспірімдердің гигиенасына қойылған мәселемен бірдей. Мәселелер мен
мақсаттардың үйлесуі, алдын-ала сақтандыру шаралары медицина мен дене
тәрбиесі мамандарының күштерін біріктіруғе әсер етуі керек.
Көптеген Еуропа елдерінде дене тәрбиесіне мына мәселелерді қояды: бұл
жөнінде (Я. Козлик) ЧСФ-де балалардың дене тәрбиесінің негізіне
денсаулықтың жоғарғы деңгейіне жету және ағзаны шынықтыру, сондай-ақ
дене қимылына ыңғайлы құрылымды қалыптастыру жатады деп көрсетеді.
Қазіргі заманда, ғалымдардың ойынша, балалардың орталық жүйке жүйесіне
түсетін күш өсіп отырады және дене әрекеті ақыл-ой әрекетімен ығыстырылады,
сондықтан дене тәрбиесінің ролі ғылыми-техникалық процестердің үнамсыз
әсерлерін залалсыздандыруда және қозғалысты дамыту үшін тиімді жағдайлар
жасауда маңызды.
Германиядағы спорт жетістіктері, оның әлеуметтік аспектілері, дене
тәрбиесінің бала-бақшадан басталатын әсерлі жүйелердің күрылуы бүкіл әлемде
үлкен қызығушылық туғызуда. Неміс мамандары халық денсаулығы үшін дене
тәрбиесі мен спорт түтас шешуші роль атқарады деп көрсетеді.
Қытай Халық Республикасындағы жастардың дене тәрбиесінің қазіргі
замандағы жүйесі халыктың салтына, арнайы және кымбат жабдықты қажет
етпейтін спорттың барлық түрінің дамуына негізделген. Қытай гимнастикасы
"УШУ" елде өте көп тараған спорт саласындағы мектеп-интернаттарда
жүргізілуде, бұл мектеп түлектері жоғары спорт нәтижелерін көрсетуде.
Мамандардың пікіріне қарағанда,. жақын арада ҚХР спорт саласында мықты
дамыған әлем елдерінің тобына кіреді деп есептейді.
Америка Қүрама .Штаттарының кейбір ғалымдары (45, 46) мектептегі дене
тәрбиесі балалардың дене дайындығы мен дене дамуы қаншалықты жақсарса,
соншалықты оларды нақты әлеуметтік жағдаймен күресуге дайындау артады деп
есептейді. Сондықтан ең қажетті мәселелер деп мыналарды есептейді:
оқушылардың қажетті білімі алуы, белгілі бір қозғалыс дағдысын игеруі, оны
күнделікті өмірде пайдалануы, сондай-ак дененің жұмыс қабілетінің жоғарғы
деңгейін өз бетінше қолдана білуді игеру, өзінің қозғалыс қабілетін түсіну.
Қазақстандағы жастардың дене тәрбиесі негізінде денсаулықты нығайту
мақсатының әлеуметтік шараларына көңіл бөле отырып, оны жүзеге асырудағы
қайшылықтарды атап өту керек. Соңғы жылдары спорттық нәтижелерге жету
едеуір есе, керісінше түрғындардың денсаулығының көрсеткіші нашарлады.
Бұл шараларда мақсатқа жетудің көп фактілі шарттандырылуын объективті
және кездейсоқ жағдайлармен қатар көрсету керек.
Біріншіден, дене тәрбиесінің сауықтыру барысындағы әсерлілігі, бірқатар
биологиялық және әлеуметтік факторларға тәуелді: жекелеген әр жастағы
жыныстық морфофункционалды топтардың айырымы, ағзаның өзіндік ерекшеліктері
және оның түқым қуалаушылықта төмендеуі, жетік-білікті кәсіпқой
оқытушылардың (жаттықтырушылардың) оқыту әдісі мен сабақтың мазмұнын дұрыс
тандауы, дене тәрбиесі және спорт сабағының қолайлылығы, сонымен бірге
сабақ өтетін жердің санитарлық талапқа сай болуы т.б.
Екіншіден, дене тәрбиесінің күшті әсерлілігі мінез-қүлықты машықтау
себептеріне және олардың күн тәртібі бойынша берілген гигиеналық
бағдарламаларға дұрыс қарым-қатынасы мен қозғалу белсенділігіне, сонымен
қатар дұрыс тамақтануына тәуелді. Мұндай көп факторлы байланыс кейбір
жүйенің күрделілігіне байланысты өсіп отыратын, сондай-ақ белгілі-бір
мақсатқа жеткендігі туралы қауырт және нақты мәліметтердің берілуіне
байланысты оқушылардың дене тәрбиесі жүйесіне деген сенімділігі туындап,
арта түседі.
Үшіншіден, жастардың дене тәрбиесінің теориялық негізі соңғы жылдары
қайта қалыптаса бастады. Педагогикалық аспектілермен айналысу, қозғалу
әрекетінде оқыту әдістері бойынша ғылыми зерттеулерді меңгеру, жаттығу
барысын ұйымдастыру талаптары, "улкен" спортқа оқушыларды дайындау және
іріктеу т.б. пайда болды. Бірақта, денсаулықты нығайту, денені үйлесімді
дамудың, медициналық-әлеуметтік, сонымен бірге әлеуметтік қабілеттілікті
көтеруде дене тәрбиесі құралдары қажетті Дәрежеде дами алмай отыр және іс-
жүзінде жүзеге асырылмауда.
Тәртіншіден, жоғарғы спорттық нәтижелерді құруда дене тәрбиесін
ұйымдастырудын, үстем болып қалуы өте үлкен уақыт пен күш жүмсауды талап
етеді. Бірақ та қоғам оған тәуекел етуге рүқсат етуі мүмкін емес.
Объективті қолайсыз мәліметтерді беруге болмайды, өйткені олар жас
спортшыларда болашаққа немқүрайлы әсер қалдырады, бұл - қызықты спорт
сабағының өсіп дамуында, сонымен қатар денсаулық жағдайында тек
кешірілмейтін қате емес, тіпті қылмыс.
Қазіргі уақытта жастарды, біздің көзқарасымыз бойынша, біріне-бірі
карсы екі топка бөлуге болады, бірінші топтағылар дене тәрбиесі күралдарын
елеместен, өзінін козғалыс белсенділігіне тез шек қояды, ал екіншісі, бұған
керісінше көп ұстамды.
Мұндай козқарас денсаулықтың нығайтуын, адамның үйлесімді дамып
жетілуін және оның әр түрлі еңбек пен коғамдык ісәрекеттерге дайындық
кабілеттілігін төмендетеді.
Сол себепті бұрынғы тәжірибелерді тиімді әрі дұрыс пайдалана отырып,
еліміздегі дене тәрбиесі спорттық жаттығулар сауыктыру және бейімдеу дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің " негіздерінде оқушылардың
денсаулығын нығайту концепциясын есепке ала отырып, қайта қарадық. Сонымен
қатар, окушылардың үйлесімді дамып жетілуі тілі мен сөйлеу арқылы жүзеге
асатынын ескере отырып, дене тәрбиесі сабағында балалардың түсінігіне жеңіл
келетін ана тіліндегі атаулардың, үғымдардың дұрыс қалыптасуына айрықша
көңіл бөлдік.
2. Дене касиеттерін тәрбиелеуде әртүрлі жүйелерді салыстырмалы түрде
талдау
2.1 Әртүрлі елдердің балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі дене
тәрбиесі бойынша бағдарламалардың айырмашылыктары
Дене тәрбиесі педагогикасы мен теориясы үшін әртүрлі елдердегі дене
тәрбиесі бағдарламаларын талдаудың маңызы өте зор, себебі талдау
сабақтарының көлемі мен мазмұнын салыстырып, бағалауға мүмкіндік береді.
Сондайақ Қазақстан Республикасындағы "дене тәрбиесі" пәні бойынша қазіргі
заманға сай бағдарламалар дайындауда практикалық ескертпелер мен қолайлы
ұсыныстар енгізуге пайдасы тиеді.
1985 жылы бұрынғы одақтағы Педагогикалық ғылымдар Академиясының балалар
мен жасөспірімдер физиологиясының ғылыми зерттеу инетитуты жасаған дене
тәрбиесі бағдарламасында бүкілодақтық ("Еңбекпен Отанды қорғауға дайынмын")
дене тәрбиесі жиынтығына негізделген, түтас жүйені қүрайтын мектептегі
дене тәрбиесінің негізгі түрлері түгел қамтылған. Ендігі жерде қоғамдағы
үлкен өзгерістер мен бұрынғы Одақ мемлекеттерінің тәуелсіздік алуына
байланысты дене тәрбиесінің бағдарламаларына ұлттық ерекшеліктерді,
дәстүрді, қоршаған орта мен өмір жағдайын ескеретін жаңа ғылыми қағида
қажет.
Дене тәрбиесі бағдарламаларында белгілі ғалымдар ұсынысы бойынша (39,
41.24.125, 51.5.) мынадай жас топтары енгізілген: мектепке дейінгі (3-6
жас), кіші мектеп жасы (6-10), орта (11-16), жеткіншек (17-18 жас),
кәсіптік техникалық коллеждер (К.Т.У.) жоғары жастағы оқушылары (15-17).
Оқушылардың дене тәрбиесі бағдарламасында 6-18 жас аралығына дейінгі
мерзім қамтылады. Мектеп жасы шартты түрде кіші, орта және жоғары болып
бөлінеді. Бұл бағдарламада әр жас мерзімінің морфофункционалдык
ерекшеліктері ескеріледі. Кіші мектеп жасында белгілі козғалыс дағдылары
оңай бекітіледі. Тіпті балалар нұсқаушысызақ өз беттерімен жетілдіре алады.
(Мысалы, шаңғымен және конькимен жүруді, велосипедті айдау). Көпшілік
дағдыларды игеруге бұл жастағы балалар ынталы жаттығады және жаңа
қозғалыстың күрделі әрекеттерін игереді, яғни козғалыстарға құмарлықпен
дайын болу дене тәрбиесі үшін қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан да кіші
мектеп жасындағы оқушыларды оқыту "ең жақсы" кезең деп танылады.
Орта және жоғары мектеп жасындағы балалар да спортқа кызығады. Олар
күрделі дағдыларды өз бетінше игеруге үмтылып, қозғалыс талаптарын
орындауға төзімділік, кайсарлык таныта біліп, кейде спорттық жарақат алып
та қалады. Бұл жас кезеңінде дененің қимыл-қабілеттігін үйрену мен кызығуда
саналылық қалыптасады қимыл-әрекетті ұйымдастырып, басқаратын жинақылық
мүше ретінде қозғалу талдағышы осы .кезде өзінің толық жұмыс қабілетіне
жетеді.
Орта мектеп жасында (11-16 жас) жыныстық жетілу күшейеді, осыған
байланысты ағзаның кейбір (байланыстыру) бағдарлык қабілеттерінде ауытқу
болып, жаңа қозғалыс дағдыларын игеру қиындайды. Бұл жаста көңіл-күй
түраксызданып, оқушылардың өз тұлғасына, оқудағы, спорттағы табыстарына
айрыкша мән беру күшейеді. Оқушылардың мұндай мінез-қүлқы дене тәрбиесі
бағдарламасында ескерілуі керек.
Жоғары мектеп жасын индивидумның барлык дене және қозғалыс дағдыларының
жекелей қалыптасуының аяқталу кезеңі деп санауға болады. Бозбалалар мен
бойжеткендер өсіп жетіле келе болашакта тұрақты сақталатын негізгі козғалыс
дағдысына жаттығады.
Бұл бағдарламада сыныптан тыс спорттык жұмыс бойынша дене тәрбиесі
сабақтары, сондайак денсаулык жағдайына байланысты арнаулы топтарға
арналған жоспарда камтылған. Жинақылық бағдарлама бес бөлімнсн түрады және
дене тәрбиесі құралдарының негізін жасап, оқу күн тәртібі бойынша дене
қимыл формаларын дұрыс мөлшермен орналастырудың катаң түрде сақталуын және
қозғалыс белсенділігінін жалпы көлемін анықтайды (2-кесте).
Бағдарламанын, бірінші бөліміне оқу күн тәртібіндегі дене тәрбиесі
сауықтыру шаралары енгізілген: сабаққа дейінгі гимнастика, сабақ барысында
дене шынықтыру минуттары және үзіліс кезіндегі қозғалыс ойындары, денсаулык
сағаттары, ұзартылған күн топтарындағы спорттық сағаттар. Бағдарламаның бұл
бөлімі бүкіл жұмыс күні бойында жоғары жұмыс кабілетін сақтап, шаршауды
болдырмау үшін манызы зор.
Бағдарламаның екінші бөлімінде мектептегі сабақ кестесінде аптасына 2
рет 45-минут бөлінетін дене тәрбиесі сабақтарындағы оқу материалдары
қамтылған. Дене тәрбиесі сабағы - жалпы білім беретін мектептердегі дене
тәрбиесінін негізгі формасы. Сабаққа қойылатын негізгі талаптар:
окушылардың денсаулығын ескере отырып, әртүрлі әдіс-амалдармен
камтамасыз ету; қимыл дайындықтары және дененің дамуы; оқу сабақтарының
біліктілік пен нұсқаушы бағыттардын қозғалмалылық, сезіну және моторлы
тығыздықтың жоғары деңгейіне жету; дене тәрбиесі сабағындағы дағдылар мен
шеберлікті оқушылар өз бетінше қалыптастыру. Өз бетінше орындауға арналған
жаттығу тапсырмаларды оқушылар сабақта алады. Олардың мазмұны дене
қасиеттерін дамытуға бағытталған қарапайым қимыл-әрекеттерді сабақта
қайталап қалыптастырудан құралады. Сондай-ақ үй тапсырмасын орындауды
тексеру де сабақтарда жүйелі түрде іске асады.
Жоғары сынып оқушыларына арналған дене тәрбиесі бағдарламасында еңбек
үстіндегі. психофизикалық қызметтерді дамыту қарастырылады. Олар дене
тәрбиесі сабақтарында және оқу цехтарындағы, сабақтар арасындағы
үзілістерде, оқу-өндірістік комбинатта, жазғы еңбек және демалыс
лагерлерінде жүргізілсді.
Жоғары сыныптағы оқушылардын әскер қатарындағы қызметке дайындығын
күшейту үшін бағдарламаға әскери қолданбалы дайындық мәліметтері
кіргізілсді. Бұндай сабақтарды қарулы күштердің жарғысына сәйкес кейбір
әскери бүйрықтарды дұрыс және жылдам орындауға арнайы уақыт бөлінеді.
Бағдарламаның үшінші бөлімінде дене тәрбиесінің сабақтан тыс жұмыс
түрлері енгізіледі: спорт үйірмесі, оқушылардың дене тәрбиесі үйірмелері,
әскери қолданбалы спорт секциялары, жалпы дене дайындық топтары және т.б.
топтардағы жаттығулар кіреді. Спорттың тандаулы түрлерімен айналысқысы
келетін оқушылар үшін жалпы білім беретін мектептерде Б.Ж.С.М. арнаулы
спорт мектебінің бастауыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ЖЕТІЛУ КЕЗЕНДЕРІНІҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫН ЖӘНЕ АҒЗАНЫҢ ДАМУЫН
ЕСЕПКЕ АЛА ОТЫРЫП ТӘРБИЕЛЕУ
1.1. Дене қасиеттері туралы түсінік және оларға
сипаттама ... ... ... ... ...
1.3. Дене тәрбиесін әлеуметтік тұрғыдан зерттеудің мақсаты
мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .s ... ...
2. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУДЕ ӘР ТҮРЛІ ЖҮЙЕЛЕРДІ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТҮРДЕ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Әр түрлі елдердің балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі дене
тәрбиесі бойынша бағдармалардың айырмашылықтары
2.2. Оқушылардың өсуі мен дамуындағы негізгі зандылықтар ... ... ... ...
2.3. Дене қасиеттерін дамыту және сенситивті
кезеңдер ... ... ... ... ... ...
2.4. Оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің жеке жөне топтық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... -
... ... ... ... ... ... ... .
3. ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРЫП, ДАМЫТУДА ЕҢ МАҢЫЗДЫ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ
СПОРТТЫҚ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ... .:
3.1. Ойындар - дене тәрбиесінің ерекше
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2. Қазақтың ұлттық ойындарының дене тәрбиесін дамыту құралы ретінде
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарының оқушыларды
жан-жақты дамытуға тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .
4. БАЛАЛАР МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДЕГІ
ЭКСПЕРИМЕНТТІК
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
4.1. Теориялық үлгілер негізінде жасалған дене тәрбиесінің
бағдарламалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..'
4.2. Оқудан тыс уақыттағы қосымша сабақтарда спорттық ойындар арқылы дене
қабілеттерін дамыту деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ТӘРБИЕЛІК ҰСЫНЫСТАР..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңдағы қоғам өмірінің экологиялық,
экономикалық және әлеуметтік жағдайларының түрлі себептерінен, сондай-ақ
жалпы білім беретін мектептер мен басқа да жоғары білім беретін оқу
орындарында дене тәрбиесі мен спорт жүйелерінің нашарлауына байланысты
оқушылар мен жас жеткіншектердің денсаулықтары төмендеп, жылдан-жылға
аурулардың саны көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да
аландаушылығын туғызуда. Осыған орай халықты, әсіресе, болашақ жастардың
дене тәрбиесі жүйесін жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бірнеше
шаралар қолданылып, заңдар қабылдануда. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар
аралығында жалпы бүқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Жарлығына қол қойса (1996 ж.), 1997 жылы "Қазақстан-2030"
бағдарламасын жолдады. Ал 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене
мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданса, 2001 жылы "Қазақстан
Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы шықты. Бұл бағдарламалар
мен зандардың ең өзекті негізгі мақсаты дене тәрбие саласын дамытуды
әлеуметтік түрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап,
оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен
қатар, жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай
алатын, бүкіл адамзат қүндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық,
ізгілік мінез-қүлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене
еңбегіне бірдей қабілетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене тәрбиесінің
бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз қажет (1,2,3,4).
Теориялық зерттеулердің нәтижесі, өскелең ұрпақтың дене тәрбиесімен
айналысу жұмыстарын белгілі ғалымдар педагогика теориясы және тарихы,
философия, психология, дене тәрбиесі мен әдістемесі, жасөспірім
физиологиясы, мектеп гигиенасы мамандарының жалпы теориялық негізіне сүйене
отырып жүргізілгенін көрсетті.
Қазіргі тандагы педагогика, ғылым дене тәрбиесі және спорт бағыттарын
белгілей отырып Қ.І.Адамбеков (5), А.О.Аяшов (6), З.И.Кузнецов (7),
М.Б.Сапарбаев (8), Б.А.Гейнца (9), А.С.Жұманова (10), Б.У.Алимханов (11),
В.Н.Платонов (12), Қ.А.Қүланов (13) сынды ғалымдар өздерінің
еңбектерінің педагогикалық негізі ретінде оқушы жастардың дене тәрбиесі
дайындығын бақылауға арнаған. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне,
оқушылардың жеке басының қабілетіне қарай таңдауға Н.И.Набатникова (14),
Ж.Б.Қоянбаева (15), М.С.Бриль (16) сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан
тыс уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау және оны ұйымдастыру
жөнінде К.А.Атаев (17), Б.Ж.Биданов (18), В.В.Ворюшин (19); Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке .спорт түрінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов (20), В.П.Филин (21), В.А.Ашмарин (22), И.Г.Понамарев (23),
Л.П.Матвеев (24), Т.А.Ботағариев (25), А.Н.Хан (26) және басқа да көптеген
ғалымдар қарастырған.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы бастауыш мектеп
оқушыларының дене тәрбиесін зерттеудегі М.Т.Танекеев (27), Ж.М.Төлегенов
(28), Б.Төтенаев (29), Е.С.Сағындықов (30), Х.Ф.Анарқүлов (31),
М.Б.Тұрсынов (32), Б.А.Тойлыбаев (33) сияқты ғалымдардың көп жылдық ғылыми
зерттеулері ұлттық қимыл-қозғалыс жөне спорт ойындарының өскелең ұрпақты
қалыптастырудағы тәрбиелік қызметін атқару туралы сүрақтарға арналған.
Себебі қазақтың ұлттық қимыл-қозғалыс және спорт ойындары жоғарыда аталған
авторлардың ойынша, ' халықтық педагогиканың бірден-бір құралы бола отырып,
жастардың жігерлік қасиеті мықты, іскерлігі жоғары, дене күші ақылына,
ақылы дене күшіне сай адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызады. Ал Т.Ш.Қуанышев (34), Л.К.Керимов (35), В.Т.Баженов (36),
Ж.Б.Садирметова (37), В.А.Ким (38) сияқты ғалымдар . өздерінің зерттеген
ғылыми еңбектерінде балалар үжымындағы адамгершілік қарым-қатынастарды
қалыптастыруда оқушыларды дене шынықтырумен, спортпен шүғылдандырудың жеке
амалы ретінде тәрбиелеу мәліметтері қарастырылған. Жас ерекшелік
физиологиясын және мектеп гигиенасын зерттеуші ғалымдардың М.В.Антропова
(39), Т.К.Мүстафина (40), Л.А.Гужоловский (41), А.А.Моркосян (42),
Р.Е.Матылянский (43), А.Г.Сухарев (44) ғылыми еңбектерінде дене тәрбиесімен
дұрыс айналысқанда, оның денесінің үйлесімді дамуына, денсаулық пен
тәуліктік қозғалыс белсенділігіне оң әсері болатындығын дәлелдейді. Ал
шетелдің жетекші ғалымдары В.В.Ромсон (45), Г.Росс, Г.Гельберт (46),
мектептегі дене тәрбиесі оқушылардың дене тәрбиесі дайындығы мен дамуын
соншалықты жақсартпауы тиіс, шынайы әлеуметтік жағдайларда оларды нақты
күреске дайындау керек деп есептейді.
Осыған орай ғалымдардың пікірінше, оқушылардың қажетті білімді және
қозғалыс дағдыларын игеруі, күнделікті өмірде оларды қолдана білуі, сонымен
қатар дененің қимыл қабілетінің жоғарғы деңгейін өз бетінше қолдана алуы,
өзінің қозғалыс қабілетін көрсете білуі ең маңызды міндет деп саналады.
Сонымен жоғарыда баяндалған мәліметтердің, қаралған зерттелетін
мәселелер талдамасының айтарлықтай елеулі дәрежссі айқындалды. Бірақ,
жүргізілген зерттеулер негізінен оқушылардың дене тәрбиесінің практикасы
мен теориясының жекелей мәселелерін ашуға, оқушылардың жас ерекшеліктеріне
қарай психологиялық, физиологиялық езгерістерін ескере отырып, қимыл-
қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиелеуіне, жеке спорт түрлері бойынша
дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған. Бірақ, жалпы орта білім
беру жүйесінде оқушыларға дене тәрбиесін оқытуда жүргізіліп жүрген
педагогикалық зерттеулерде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарына
жете мән берілмей, зерттелмей келеді.
Қазақстандағы мектеп оқушыларының жекелей денсаулық көрсеткіштері мен
дене дайындығының ңақты тенденцияларының төмендеуі аталған мәселенің
қазіргі уақыт талабына сай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінің теориялық
негізделген ғылыми түрғыда шешім шығаруды қажет етеді.
Сонымен, оқушылардың дене тәрбиесінің қазіргі уақыттағы талап етіп
отырған деңгейлерінің арасындағы қарама-қайшылық оқушылардың дене
дайындығын жетілдіруге педагогикалык, мүмкіндіктер туғызатын спорттық және
ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын қолдану мәселесін ұсынады.
Аталған көкейкесті мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның
теориялық түрғыдан зерттеп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбын тандауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
ғылыми зерттеудің тақырыбы: "Оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілетін дене
тәрбиелеу процесінің педагогикалық негізі" деп аталады.
Зерттеудің максаты - Қазіргі жағдайда оқушылардың жеткіншек және
жасөспірім кезеңіндегі дене тәрбиесі түжырымдамасын теориялық түрғыдан
негіздеу және тәжірибелік мақүлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі - Жалпы білім беретін және__спорт мектептеріндегі
дене тәрбиесіне оқыту-тәрбиелеу процесі____
Зерттеу пәні - Оқушылардың дене тәрбис жүйесі.
Зерттеу болжамы - Егер оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінде дене
жаттығуларының әркелкі түрлерін және құралдарын тиімді пайдаланса, онда
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес негізделген дәлелді мінез-қүлықты
қалыптастыру арқылы оқушыларда дене және адамгершілік қасиеттерін
тәрбиелеуте белсенді түрде әсер етуге болады.
Зерттеудің басты идеясы - Қазақстан оқушыларының дене тәрбиесі жүйесін
жетілдіру негізі теориялық-әдістеменің айқындалуымен анықталады, спорттық
және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындар жеке адамның жан-жақты дамуының құралы
ретінде жинақталған жүйенің әсері негізінде іске асырылуы тиіс.
Зерттеулер бойынша қойылған мақсатқа жету төмендегі міндеттердің тиімді
шешімін табу арқылы іске асты:
1. Қазақстандағы дене тәрбиесінің педагогикалық жүйесін және әлеуметтік
даму негіздерін ашып көрсету;
2. Мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай дене тәрбиесінің
ерекшеліктерін айқындау;
3. Әр түрлі елдердегі оқушылардын дене тәрбиесі жүйесіне талдау жасау;
4.Спорттык және қимыл-козғалыс ойындарын оқушылардың денесін дамытудың
маңызды құралы ретінде пайдаланудын қажеттілігін теориялық түрде негіздеу.
5. Оқушылардың дене тәрбиесі әдістерін және концептуалды үлгісін жасау
және мақүлдау.
Зерттеудің әдіснамасы - жеке бастың маңызы туралы, оның дамуындағы
өзара байланыс теориясы мен тәжірибесі туралы қызметінің ролі, адамның
қоғамдык қарым-қатынастың объектісі мен субъектісі екендігі туралы,
коғамдағы дене тәрбиесі процесінде болатын қауіпті және баскарылатын ара
қатынастар туралы.
Зерттеу әдістері - осы зерттеп отырған мәселеге байланысты ,әдебиет
көздерін жинактап, теориялық түрғыдан талдау, сонымен қатар эксперименттік
зертгеу барысында алынған мәліметтер, озат мектептердегі алдыңғы қатарлы
дене тәрбиесі тәжірибелерін жинақтап, талдау және қорытындылау, арнайы
сауал-сүрақ, сүхбат, әңгіме, педагогикалык эксперимент, (дене тәрбиесі
сабағы барысында берілген жүктеменің каркындылығы мен көлемін есепке алу,
педагогикалық және салыстырмалы бақылау сынамаларын: (Ф.А.Анфимовтың ойлау
жұмыс қабілеттілігін зерттеу әдісі, көру-моторлы реакциялар (К.М.Р.)
жүректің соғу жиілігін анықтау әдісі, дененін жұмыс қабілеттілік сынамасы
PWC және математикалық статистика әдістері.
1. Дене касиеттерінің жетілуі кезеңдерінің заңдылыктарын және ағзаның
дамуын есепке ала отырып тәрбиелеу
1.1. Дененін касиеттері туралы түсінік және оларға сипаттама
Әрбір адам туғаннан бастап-ақ белгілі бір қозғалыс мүмкіндіктеріне ие
болады, себебі қозғалыс арқылы күнделікті өмірде түрлі қимылдар іске асады.
Мысалы, белгілі бір уақыт ішінде бірнеше метрге жүгіре алу да, салмақты
көтере алу да т.б. сандық, сапалық сипаттамасы бар әрқилы қимыл-
әрекеттерінен түрады. Сондай-ақ, ұзақ қашықтыққа жүгіру адам ағзасына
әртүрлі салалық талаптар қояды және олар әртүрлі дене қабілеттерінен
көрінеді. Дененің қимыл қабілеттері деп - адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің
әртүрлі қырларын айтамыз.
Әдебиеттерді талдау барысында балалық және жасөспірім кезендерде
қозғалыс мүмкіндігін тәрбиелеу. үшін қолайлы жағдайлар бар екендігіне көз
жетті. Қозғалыс мүмкіндіктерінің күшеюі мектеп жасындағы бала ағзасының жас
ерекшелігіне сай келуі қозғалыс мөлшерлерінің іс-әрекетін реттеп отыратын
иннервациялық механизмдердің жоғары қозғыштығына және зат алмасу
процестерінің едәуір жеделдігіне байланысты болады. Бұл жастағы окушыларға
тән жүйке процестерінің өте козғалмалылығы, қимылдың ең жоғары қаркыны,
бұлшық еттің босауының және жиырылуының тез ауысып өзгеріп отыруына
байланысты. Біз талдаған зерттеулердің бірқатары спортпен жүйелі түрде
айналыспайтын оқушылардағы жылдамдықтың жаска байланысты даму динамикасын
көрсетуге мүмкіндік берді. (75, 76, 58, 77, К), 78, 74, 80) еңбектерінде
олардағы жылдамдықтың даму динамикасы көрінеді. Күшті адамнын дене қасиеті
ретінде мынадай белгілер бойынша нақты анықтауы керек:
1. Күш, қозғалыстың механикалык сипаттамасы ретінде, денеге көлем
салмағы - күш әсер етеді (Ғ).
2. Күш адамның қабілеті-қасиеті ретінде, мысалға, "күштін жаспен қатар
дамуы; спортшылардың күші спортпен айналыспайтындарға қарағанда көп" және
т.б.
Егер (47) бірінші мағынасында күшті козғалыстың басқа да
сипаттамаларымен бірге механизмді зерттеу объектісі ретінде көрсетсе,
екінші мағынасында физиология, антропология дене тәрбиесі теориясындағы
зерттеу пәні ретінде сипатталады.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде күш туралы айта келіп,
әдетте Ньютонның екінші заңына, яғни күш дене жылдамдығына пропорционал,
(Ғ=m.а) деген заңына сүйенеді. Қуат күші деп дененің жылдамдығы жағынан
жылдамдатушыға әсер ететін күшті айтады. Инерция күшін бөлу, қарсы
әрекетпен қозғалыс күшінің бөлінуі тәрізді шартты мәселе. Қарсы қимыл күші
дененің ауырлығынан туған кезде, олар жеделдетуге байланысты болмайды және
тек салмақпен ғана анықталады (қозғалмай түрып жүкті үстау). Резеңкені
немесе эспандерді созған кезде күш жылдамдатуға байланысты болмайды және ең
бастысы сол зат тартылған ұзындықпен аныкталады. Ең соңында, үйкелуден бір-
біріне қарсы әрекет туған кезде, күштің көлемі жолдың ұзақтығына емес,
жылдамдығына тәуелді. Қозғалыстардың көпшілігінде ауырлық, инерция,
деформация, күшею және итерілу күштері (үйкеліс) бір уақытта іске қосылады.
Сондықтан да күштің, қозғалыстың баска сипаттамасына байланыстылығы
(жылдамдық, шапшаңдату жолы) әдетте қиын. Түрдік үлгінің тәуелділігін (Ғ=m
а), таза түрінде тек әдейі жасалған лабораториялық жағдайда ғана байқауға
болады.
Қандайда бір үғымды аныктаудың ең жаксы тәсілі — адамның күш
мүмкіндіктерінің деңгейін және өлшеу жолдарын көрсету. Оны динамометрмен
немесе механикалық өлшеулер арқылы анықтауға болады.
Бұл фактор күштің (козғалыс кабілеті ретінде) бұлшық еттің жұмысы
арқылы күштің белгілі бір көлемін көрсете алу мүмкіндігі болып табылады
(механикалық әсер өлшемдері). Мағынасы жағынан дұрыс болса да бұл фаза
стилистикалық жағынан "күш" деген сөздің әртурлі мағынада колданылуына
байланысты бір сөздің мәнін қайталай беру тәрізді көрінеді.
Осылайша, адамның күшін сыртқы қимылдарға қарсы-түра алу қабілеті
немесе бұлшык ет күші арқылы қарсы түруы деп анықтауға болады (47,50).
Қарсы кимыл-әрекет жұмысы процесінде, қарсы шығу күші деп - қимылға қарсы
бағытталған күшті айтады да, кері шегіну кезінде - қозғалыс үстіндегі
қимылды айтады.
Бұлшық еттер мынадай күштерді көрсете алатыны белгілі:
- өз ұзындығын өзгертпей (статистикалық, изометрлік тәртіп);
- ұзартылған. жағдайда (плимометрикалық, жиырылу тәртібі). Бұл
кезендегі күштің ең жоғарғы мөлшерін әр түрлі, жоғарыда
келтірілген бөлімдерді күш қабілетінің негізгі түрлерінің жіктелуі деп
қабылдауға болады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесінде бұлшық ет күшін — адамның
бұлшық ет қысымы арқылы сырткы қимылға қарсы түра алу қабілетін тәрбиелеуге
көп орын бөліну керек. Бұлшык ет күшінің көрінуі - бұлшык ет аппараттарының
іс -әрекетін ретке келтіретін жүйке процесінің дамуы мен жинақталуына
байланысты. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қызметін реттеуде,
көлденең жолақты бұлшык еттердің физиологиялық жиырылу кабілеттері маңызды
кызмет аткарады. Бұлшық еттер өзінің ұзындығын өзгертпей-ак (статистикалық
немесе изометрлік тәртіп), ұзындық қысқарғанда да (жиырылу немесе
миометриялық тәртіп), ұзарған кезде де (жазылу немесе плиометрикалық
тәртіп) күшті көрсете алады.
Зациорскийдің (47) жіктеулері бойынша күш кабілеттері келесі түрлерге
бөлінеді: бойға біткен күштілік (жай қозғалыстағы статистикалык тәртіп),
жылдамдыктың күштілігі (жылдам қозғалыста көрінетін динамикалык күш).
Адамның жылдамдык күш қабілеті, жазылу және жиырылу (амортизациялык күш),
сонымен бірге өте аз уақыт ішінде үлкен күш көлемін көрсете алу қабілетінен
"жарылу күші" бөлінеді.
Бұлшық ет күштерін тәрбиелеуде маңызды мағынаның болуы - өсіп келе
жаткан ағзаның жан-жақты дамуында, өндірістік .еңбекке дайындауда және
спорттык шеберлікті көтеруде маңызы зор.
Күш дайындығы мәселелерін зерттеудің өзектілігі спорттық практика
сүраныстарынан келіп шығады. Күш дайындығының дұрыс жүйесін жасау арқылы
спорттын көп түрінен спорттық нәтижелерді дамыту немесе жетілдіру шешуші
факторлар болып саналатынын С.П.Летуноп (81) дұрыс атап өтеді.
Күш адам ағзасынын үйлесімді дамуына көмектесетін фактор екенін
көптеген авторлар атап өтеді (50, 20, 82, 83, 84, 85, 86, 87). Олардың
ойынша, күш дайындығы жасуша жүйелері мен түтас ағзаның еңбекке
жарамдылығын, тұлғаның дұрыс күрылуын және басқа да дене қасиеттерін
қалыптастырады, сондай-ақ, қозғалыстың дұрыс үйлесімділігін жетілдіреді.
Күшті дамыту деңгейі жеткіліксіз болса, мектеп жасындағы балалардың
тірек қимыл аппараттары дұрыс дамымай қалады. Бұл дене тәрбиесі және
спорттық жаттығулардың міндеттерін дұрыс шешуге кедергі болады.
Барлық бұлшық еттердің үйлесімді дамуын белгілі бір қозғалыс актісімен
бұлшық ет күшін көрсете алу қабілетін дамытуымен сәйкестендіре алудың
маңызы зор. Бұл кезде мектеп жасындағы балалардың бұлшык ет күші дамуының
ерекшелігін ескеру керек.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде кандайда бір іс-
әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады. Басқаша
айтканда, шаршауға қарсы түра алу кабілетін айтады. Кейбір жағдайларда ең
төзімді адамдардың өзінде де біраз уақыттан соң шаршаудың бірінші және
екінші сатылары басталады. Күшею іс-әрекетті бұрынғы нәтижемен жалғастыра
алмауынан көрінеді. Бірнеше адам бір тапсырманы орындаған кезде шаршау
олардың әрқайсысында әр мезгілде көрінеді. Бүның себебі, ең алдымен
төзімділіктің әртүрлі деңгейлілігі. Басқаша айтқанда, төзімділіктің
өлшеуіші уақыт болып табылады, белгілі бір уақыт ішінде адам іс-әрекеттің
өнімділігін үзбей берілген жылдамдыкта аткара алуға тиіс. Төзімділікті
өлшеу үшін тікелей және жанама тәсілдерді қолданады. Тікелей тәсілде
сыналушыға қандай да бір тапсырма беріп (мысалы, белгілі немесе басқа да
жылдамдықпен жүгіру), осы өнімділік жылдамдықпен жұмыс істеудің уақытшегін
анықтайды (жылдамдыкты төмендеткенге дейін). Төзімділікті өлшеудің тікелей
тәсілі әркашан қолайлы бола бермейді, сондыктан көбіне жанама тәсілі
қолданылады. Мысалы, спорттык тәжірибедегі төзімділікті қандай да бір ұзын
кашыктықты басып өтуге бөлінген уақыт арқылы анықтауға болады (мысалы, ұзақ
кашыктыққа жүгіру). Кейде төзімділікті барлығына бірдей берілген уақытта
орындалған, стандарттық жүктемелерді бергеннен кейін (мысалы, шерулік
жүгіруден соң (марш-броска)), қимылдардың дәлдігі және жылдамдығы арқылы
қандай да бір тапсырманы орындау барысында нәтиженің төмендігі арқылы
өлшейді.
Көптеген зерттеулерде төзімділіктің төрт түрі аныкталған:
1. Ақыл-ой (мысалы, математикалық тапсырмаларды шешуде);
2. Сенсорлық (талдағыштық бұлшык еттердін ширығып жұмыс атқару
нәтижесінде);
3. Эмоциялық (толқуға қарқынды тез әсерлснудің салдарынан);
4. Физикалық (бұлшық еттердің іс-әрекеттерінен).
Бұл жұмыста мектеп оқушыларының шыдамдылығы туралы айтылады.
Адамның төзімділігін шартты түрде екі топқа бөлуге болатын көптеген
факторлармен анықтауға болады:
1. Ағзаның әртүрлі жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктері (аэробтық
және анаэробтық мүмкіндіктер, қозғалыс дағдысының жетілу деңгейі);
2. Тұрақтылық деңгейі, ішкі ортаның қолайсыз өзгерістеріне және
жүйкенің жоғарғы импульсациясына байланысты.
Әйтсе де, бұлай болу толық қатаң болмаса да, дұрыс дәлелденген. Себебі,
төзімділікті тәрбиелеу барысында осы аталған екі топтың біріне бағытталған
тәсіл қолданылады.
Сабақ кезіндегі төзімділік оқушылар белгілі бір деңгейде шаршай
бастағанда ғана дамиды. Бұл кезеңде адам ағзасы осындай жағдайларға
бейімделе бастайды, сондықтан бұл төзімділіктің жоғарылауына байланысты.
Бейімделе бастау өзгерістін көлемі мен бағытты жаттығу жүктемелерінін
сипаты мен деңгейіне сай болады. Жүктеменің әр түріне байланысты шаршау да
әртүрлі болады, мүнда шаршаудың табиғилығы маңызды мәселе болып табылады,
сондықтан төзімділікті тәрбиелеуде шаршаудың денгейін ғана емес, сипатын да
ескеру керек.
Осыған орай, төзімділікті тәрбиелейтін жаттығу сабақтарынын басты
мақсаты, ағзада өзімізге қажетті өзгерістерге қол жеткізу.
Дененің төзімділік қасиетін тәрбиелеуге арналған әртүрлі дене .
жаттығуларын орындау кезінде берілген жүктемені мынадай бес қүрылымдармен
сипаттауға болады:
- жаттығудың өнімділігі;
- жаттығудың ұзақтығы;
- демалыс аралығының ұзақтығы;
- демалыс сипаты, үзілістерді әрекеттің басқа да түрлерімен толықтыру;
- қайталаулар саны.
Осы қүрылымдардың сәйкес келуіне байланысты ағзаның жауап беру әсерінің
көлемі ғана емес, сипаты да әртүрлі болады.
Ептілікті дененің қасиеті ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін
орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша
жоғары ескіру, допты үстап алу, гирді көтеру, т.б. Мұндай тапсырмалар әр
түрлі қиындықтарда болуы мүмкін.
Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі (20) көптеген себептермен анықталды.
Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған қимылдардың сөйкес келуін
талап етеді (қимылдардың үйлесімділігі және талаптылығы), яғни қозғалыс
қимылдарының үйлесімдік күрделілігі ептіліктің бірінші өлшеуіші болып
табылады.
Егер қозғалыс өзінің кеңістік, уақыт және күш сипаттамасына орай оған
сай келетін болса, яғни ол дәл орындалса, қозғалыс міндеті орындалады.
Қозғалыстың дәлдігі (53) үғымы мынадай қабілеттерді біріктіреді:
1. Кеңістік дәлдігі.
2. Уақыт дәлдігі.
3. Күш қозғалысының дәлдік-сипаттамасы.
Қозғалыстың дәлдігі, яғни оның қозғалыс міндетінің
талаптарына сай келу деңгейі ептіліктің екінші өлшеуіші болып . табылады.
Қозғалыс дәлдігінің нәтижесі, жоғары үнемділікке жету болып табылады,
яғни қозғалыстар бұлшық ет күші мен қуатын өте аз мөлшерде шығындау арқылы
жасалады. Сондықтан да ептіліктің өлшеуіші ретінде қозғалыс үнемділігінің
қандай да бір көресткішін қолданылады.
Ептілікті ғылыми зерттеулерде қозғалыстың дәлдігімен, ептілікті барынша
мүқият зерттейді, қозғалыстың барлық сипаттамасы бойынша жіберілген
қателіктердің санын анықтауға тырысады. Дене тәрбиесі процесінде мұндай
шектен тыс мүқият болу әрқашан қажет бола бермейді: бұл кезде көбіне
қозғалыстың орындау фактісімен ғана шектеледі.
Күнделікті түрмыста және дене тәрбиесі сабағында кездесетін барлық
қозғалыстарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
- біршама стеротиптік;
- стеротипті емес.
Алғашқы қозғалысқа мысал болып: жеңіл атлетикалык. жолдарда
жүгіру,спорттық жүріс,лақтыру, секіру және гимнастикалық жаттығулардағы
қозғалыс саналады. Екінші топқа: кросс, жекпе-жек және спорттық ойындардағы
қозғалыстар, т.б. енеді.
Ептіліктің өлшеуіштері:
1. Тапсырманың үйлесімділік күрделілігі.
2. Оның орындалу дәлдігі.
3. Жеке орындалу уақыты немесе дәлдіктің қажетті деңгейін игеруге
бөлінген уақыт немесе жағдайдың өзгеру сәтінен жауап қимылы басталғанға
дейінгі ең аз мөлшердегі уақыты қабылданған (қозғалыстың, жете сипаттамасы
алдын-ала белгісіз).
Ептілік - бағалау өлшемі бірдей бола бермейтін күрделі жиынтық қасиеті
болып табылады, мысалы, спорттық ойындарда жақсы ептілік танытып,
гимнастикада жеткіліксіз болуы мүмкін.
Ептілікті тәрбиелеу, біріншіден, үйлесімділік қозғалыс қимылдарын игере
алу қабілетін тәрбиелеуден, екіншіден, қозғалыс әрекетін белгілі бір
жағдайдың талаптарына байланысты өзгерте алу қабілетін тәрбиелеуден
құралады (24,25,70,77). Сондай-ақ өз қозғалыстарын кеңістік пен уақытта
қабылдай алудың жоғарғы деңгейі манызды болып табылады ("кеңістікті
ссзіну", "уақытты сезіну"). Ептілікті тәрбиелеудің негізгі жолы - әртүрлі
жаңа қозғалыс дағдыларын және шеберліктерді қосымша игеру. Ептілікті
тәрбиелеудің ең бір қолайлы әдісі - қозғалыс үйлесімділіктеріне түрткі
болатын қимылдарды көбейту (1-кестені қараңыз).
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті,
иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады.
Зерттеулерде оны шартты түрде бүрыштық градустармен белгілейді: тәжірибеде
көбінесе, аса дәл емес сызықтық өлшемдер қолданылады. Иілгіштікті өлшеу
үшін ғалымдар көптеген тәсілдер мен құрал-жабдықтарды ұсынады (47, 88, 77,
10, 80).
Иілгіштіктің белсенді және енжарлы түрлерін көрестуге -болады. Белсенді
иілгіштік белгілері - буын арқылы өтетін бұлшық ет топтарының
белсенділігінің есебінен қозғалыстың үлкен амплитудасына жете алу қабілеті.
Енжарлық иілгіштік - сыртқы күштер арқылы ең жоғарғы амплитудаға жете алу.
Белсенді иілгіштіктің көрсеткіштері енжар иілгіштіктің көрсеткіштерінен кем
болады.
Иілгіштік бұлшық ет пен сіңірдің иілгіштік касиетіне, сондай-ақ
буындағы қозғалмалылыққа байланысты, корғаныштык қызметі бар созылмалы
бұлшық еттердің қозуы ерекше роль атқарады. Қозғалыстың үлкен
амплитудасында иілгіштіктің өсуінен және бұлшық еттің тартылуынан қозу
басталады да, олардың белсенділігі төмендейді. Иілгіштік дененің қүрылыс
ерекшелігіне, дене сигменттерінің ұзындығына байланысты болмайды.
Иілгіштік ортаның сыртқы температурасына байланысты болатыны белгілі;
жоғары температурада ол күшейеді. Басқа дене қасиеттеріне қарағанда
иілгіштік тәулік мерзімдерінде көп көрінеді. Мысалы, таңертеңгі уақытта
иілгіштік елеулі түрде төмендейді. Әртүрлі жағдайда (температура, күн
мезгілдері) оның тұрақсызданып, ауысып отыратынын дене тәрбие сабағын
жүргізу барысында ескеру керек.
Иілгіштікті тәрбиелеу үшін қозғзалыстың амплитудасы жоғары жаттығуларда
қолданылады. Олар - белсенді және енжар қозғалыстар тобы болып екіге
бөлінеді.
Дене қабілеті түсінігіне професеор Зациорский В.М. (47) өзінің ғылыми
еңбектерінде адам моторикасының мынадай жақтарын біріктіреді:
1. Қозғалыстар бірдей параметрлерде көрсетіледі, сәйкес тәсілмен
өлшенеді және оларға бірдей өлшеуіш қолданады. (мысалы, барынша көп
жылдамдық);
2. Біріне-бірі ұқсас физиологиялык және биохимиялык механизмдері бар
психиканың да ұқсас қасиеттерін талап етеді;
Осы материалдың нәтижесі ретінде, дене қабілеттерін
тәрбиелеу қозғалыстың накты бір түріне тәуелсіз жалпылама ортак қасиеттерге
ие болады. Мысалы, жүзудегі төзімділік, жүгірудегі қозғалыс қимылдары
әртүрлі болғанмен, көбіне ұқсас жолдармен жасалынады.
Дене қабілеттері туралы алғашқы түсінік әдістемелік әдебиеттерде
зерттелді, ал кейін бірте-бірте басқа да ғылыми пәндерде дене тәрбиесінін
теориясы мен әдістемесі спорт физиологиясы ретінде қарастырылды
(48,49,15,20,50).
Дене қасиеттері туралы айтқанда кандайда бір дененің қасиетін тәрбиелеу
және дамыту деген терминдердің айырмашылығын анықтау керек, себебі,
біздіңше, мүның елеулі мәні бар. Денедегі қасиеттерді дамыту дегеніміз -
адамның өмір барысындағы олардың өзгеру процесі. Мысалы, күшті дамытуда
оның 20-25 жасқа қарай бірте-бірте жоғарылайтынын, одан сон тұрақтау
кезеңі, біршама уақыт өткеннен кейін төмендеп отыратыны байқалады.
Дене қасиеттерін тәрбиелеу дегенміз - әдетте педагогикалык басқару
процесі болып қалыптаскан. Дамуды өзіміз калаған бағытта өзгерту үшін оған
әсер ету; мысалы, жылдамдыкты тәрбиелеу, мүнда дене жаттығуларын тандау
немесе жинақтау, оларды мөлшерлеу қарастырылады. Басқаша айтқанда, даму
терминімен ағзада өтетін өзгерістер, ал тәрбиелеу терминімен осы өзгерістер
тілімізге сәйкес қажетті іс-әрекеттер аталады.
Жылдамдык деп - дене қасиеттерінін аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін
жасай алу қабілетін айтады. Мүнда тапсырманы орындау аз ғана уақытта іске
асып, шаршау болмайды деп түсініледі.
Жылдамдық саласын тексерген зерттеушілер (50, 51, 52, 53) жылдамдықтың
үш қарапайым түрін дәлелдейді, бұл:
- қозғалыс әсерінің уақыты;
- жеке қозғалыс жылдамдығы, бұл сыртқы қарсылықтар аз болған жағдайда;
- қозғалыс жылдамдығы.
Бұған қоса (54, 53) жылдамдықтың көрінуінің ең қарапайым түрлері бір-
біріне тәуелсіз, бұл, әсіресе, қозғалыс әсерінің уақыт керсеткіштеріне
қатысты, олар көбіне қозғалыс шапшандығының көрсеткіштерімен тура келмейді,
қозғалу баяу, жай бола түрып, өте шапшаң қозғалыс әсеріне ие болуы мүмкін
немесе керісінше де болады.
Көрестілген жылдамдықтың үш түріндегі сәйкестігі осы қасиеттің барлық
көріністерін бере алады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіргендегі нәтиже,
сөреден шығу, қадам қарқыны мен жеке қозғалыстар шапшандығы қозғалыс
әсерінің уақытына байланысты болады.
(55, 50, 56, 57) және т.б. пікірінше, жүйкенің қозғалыс процесі
жылдамдықты көрсетуде маңызды роль атқарады. (58) есептеуінше, қозғалыстың
ең жоғарғы жиілігі болып табылатын жылдамдықтын -даму деңгейі қозғалыс
аппаратының физиологиялық тұрақсыздығы, яғни белгілі уақыт бірлігінде саны
өте жоғары импульстер тудыра алу қабілетіне ғана емес, қозғалыстың жүйке
орталықтарының қозу жағдайынан тежелу жағдайына немесе керісінше өте алу
қабілетіне де байланысты. (58) көрестуінше, басқа қалыпқа көшу процесі
қалай жиі өтетіндігі қозу және тежелу процестерінің жиілігінің жоғары
ауысуы кезінде антогонистік бұлшық еттердің қозғалыс орталықтары қаншалықты
бір-бірімен сәйкестенуіне және осы субъектке тән ырғақтык козғалыстардын
жиілік шегіне байланысты болады.
Көптеген зерттеушілер (53, 54, 52, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67)
жылдамдықтың адамның кешенді қозғалыс қабілеті екенін көрсететіндігін
дәлелдейді.
Адам жылдамдығы айкындалуының негізгі белгілері қозғалыс әсерінің
уақыты, жеке бір кимылды аса жоғары шапшандыкпен орындау уақыты, түтас
қозғалыс актісін орындау уақыты. (59, 68, 47, 50, 58, 69, 62) жылдамдык
көрінуінің және бір түрін көрсете ді. "Жылдамдык сапасы"- қозғалысты жылдам
бастау, оны спорт тәжірибесінде "оқыс немесе бірдестен" деп атайды.
Практикалық түрғыдан ең маңыздысы - түтас қозғалыс актілерінің жылдамдығы
(жүзуде, жүгіруде және т.б.). Ал жылдамдық көрінуінің ең қарапайым оңай
болып табылады (47). Дегенмен, түтас қозғалу жылдамдығы адамның жылдамдығын
тікелей емес, жанама түрде ғана сипаттайды.
Филин В.П. (70) жылдамдық көрсеткіштерінің өзара байланысын, сонымен
бірге олардың сематометрикалық параметрлермен, қозғалыс амплитудасымен және
мөлшерленген жүктемелермен байланыстылығын көрсетеді. Жаттығу деңгейі
"жоғарылаған сайын ең қарапайым қозғалыстардың жылдамдығына арналған
сынамалардың аралығындағы корреляциялық байланыстардың төмендеу процестері
кезінде анықталды. Автор оқушылардың жергілікті сипаттаған қозғалыстарға
жаттығып, шындалуы локомоторлық қозғалыстар жылдамдығының көрсеткіштерінің
елеулі түрде дамуына келмейтіні туралы маңызды қорытынды жасайды. Сондықтан
да оқу процесінде мақсатты қолданылатын жылдамдықты дамытуға арналған
арнаулы жаттығулар жинағын әртүрлі мақсаттағы бағыттарда жіктеу керек
екендігін атап көрсетеді.
В.П.Филин тағы бір мынадай зандылықты ашты, дененің ең үлкен елшемдері
және мектеп жасындағы балалар мен ересектердің табиғи қозғалыс жылдамдығы
көрсеткіштері бір-біріне байланысты емес.
Сөрелік және қашықтық шапшандықтар өзара бір-бірімен әлсіз байланысады
деген пікірлер де бар. Бірақ, (71, 63) бұл көзқарасқа келіспейді,
жылдамдықты дамыта алу қабілеті сөрелік жүгіруде, сонымен қатар жүгірушінің
қашықтыққа жылдамдығын дамыту арасында байланыс бар екенін айтады, бұл
пікірге карсы болатындар да бар.
М.А.Годик, А.Г.Ширяев (59), В.М.Зациорский, В.П.Филин 72)
лабораториялық тәжірибелерде жылдамдықтың қүрылымдық негізін факторлық
талдауды іске асыра отырып, жылдамдық тұтастай бір дене касиеті бола
алмайтыны аныктады. Жылдамдыктың көрінуінің барлық түрлері өзінше бөлек
және өзара байланысы жоқ. Осыған сүйене отырып, авторлар "қозғалыс
жылдамдығы" терминін аса дұрыс емес деп тауып, "жылдамдық сапасы" деген
жаңа бір анықтама ұсынды. А.Е.Валик (73) осы жаңа термин мәселенің мәнін
доп айқындайтынын айтады.
Б.И.Бутенко жылдамдықтың әртүрлі қырларының өзара байланысын зерттей
келе осы қозғалыс қабілетінің кейбір қырларының арасында байланыс бар
екенін анықтады. Ал Ю.Н.Примаков (74) болса, жылдамдыққа берілген
тапсырмалар мен 30 метрге жүгірудің нәтижелері арасында әлсіз болса да
накты бір байланыс бар екенін айтады (жүгірудегі қол қимылдарының. жиілігі
т.б.). Ал М.А.Годик болса, үлкен және кіші амплитудадағы жылдамдыктың
қозғалыстары арасында статистикалық елеулі байланыстың жоктығын көрсетеді,
қарапайым козғалыстар жиілігі көрсеткіштерінің арасында біршама байланыс
бар екені анықталған. Көптеген авторлар локомоцияларда көрінетін жылдамдық
және қозғалыстың карапайым түрлері арасындағы байланыс өте әлсіз немесе
жоққа тән екенін айтады.
1.3. Дене тәрбиесін әлеуметтік түрғыдан
зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Дене тәрбиесінің ерекшелік мәліметтерін үғыну, дене жаттығуларын
орындауға себептерін оятудан, табиғаттың нақты факторларын тиімді
пайдаланудан және жеке бастың, сондай-ақ, қоғамның мақсаттарға жеткізстін
өмір сүруді қалыптастырудан тұрады. Дене тәрбиесінің соңғы детерминировалды
әлеуметтік мақсаты мемлекет пен қоғамның қызығушылығына қарсы анықталған.
Сондықтан, дене тәрбиесі қоғамның әлеуметтік жағдайының адамға әсер ету
түрі деп қарастыруға болады. Мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жүйссінің
мақсаттары әр уақытта ауысып тұрады. Бірақ та жастардың дене тәрбиесінің
максаты -әрқашан спорттық нәтижеге жету емес, олардың денсаулығын нығайту.
Өйткені, әлеуметтік және экономикалык жағдайда өмір сүрудің негізгі қайнар
көзі кажетті денсаулыктың жоғарғы деңгейіне жету болады.
(121, 24, 25, 51, 107) қазіргі дене тәрбиесі теориясының негізін
салушылар: дене жаттығуларының тазалық сақтау (гигиеналык) щаралары және
табиғаттың нақты күштерінің өсіп келе жатқан ағзаға тигізетін әсерінің
ұйымдастырылған процесі, денсаулықты қорғау және нығайту, жеке бастың
үйлесімді дамуы, қоғам талаптарына сай білімнің дұрыс және дағдының дұрыс
қалыптасу мақсатында жүзеге асыруды керек деп есептейді.
Дене тәрбиесі педагогикасын дамытуда Қазақстан ғалымдарының (5, 20, 27,
28, 8, 25, 10,12, 13, 34, 33, 15, 29, 30) іргелі жұмыстары үлкен роль
атқарады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің негізгі кұрылымы, (97) сабақтағы
дене жаттығуларының ең негізгі мақсаты - денені қозғалысқа келтіру, денені
қозғауға болатын дене жаттығуларымен айналысу болып табылады. Қозғалыс-
бұлшық етті шынықтырудың қайнар көзі, физиологиялык механизмдерді және
көптеген морфологиялық қызмет аткару мүшелер жүйесін ретке келтіреді.
Қозғалыстың белгілі максатқа негізделуін шүғыл дәл қазірге және ұзақ
мерзімді мақсатқа сай анықтайды. Бірак та, жаттығудың нақты бір түрі
қажетті бағытта және белгілі табысқа жетуге итермелейді, өйткені дене
бөліктерінің козғалысын реттей отырып, спорттық құрал-жабдықтар мен
тренажер жабдыктары арқылы міндеттеген нәтижеге кол жетеді. Кешенді
жаттығулар мен олардың жеке бөлімдерін орындау, кандай да бір дене сапасын
игеруге және оны дамытуға әсер етеді, сонымен бірге икемділік пен
мүмкіндікті қалыптастырады. Ұзақ мерзім дене тәрбиесімен айналысу
денсаулықты жетілдіруге, табандылыкка тәрбиелеуге еңбек сүйгіштікке, өзін-
өзі тәрбиелеуге және де мінез-қүлықтың басқа да сапасы мен түрлерінін
дамуына әсер етеді.
(122) дене тәрбиесі адам ағзасының табиғи, биологиялық дамуын
әлеуметтік формалардың ықпалы ретінде қарастыра отырып, жергілікті
түрғындардың денсаулығын қорғайтын мемлекеттегі әлеуметтік шараларды
ұйымдастырудағы жеке басты алдын-ала сауықтыру жұмыстары мен қоғамда
салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатын көздейді (123). Окушылардын
дене тәрбиесіндегі әлеуметтік-экономикалық аспектілердің ерекшелігін атап
көрсетеді. Белгілі бір мақсатта қолданылған дене тәрбиесінін орташа
нәтижесі және салдары еңбеккс күшті әсер етіп, қауіпті жағдайлардан,
жарақаттанудан сақтап, тіпті адам өлімін азайтады (124). Оқушылардың дене
тәрбиесін бағалаудағы негізгі мақсат денсаулыкты жақсаруының көрсеткіші,
аурулардын алдын-алу және өсіп келе жаткан ағзаның функциональдык
мүмкіндіктерін жоғарылату деп көрсетеді.
Қазақстанда қолданылып жүрген мектеп жасына дейінгі балалардың, жалпы
білім беретін мектеп және КТУ-окушыларының дене тәрбиесінің мемлекеттік
бағдарламасы ең алдымен сауықтыру мәселелерін шешуді қарастырады. Қазіргі
қоғамда дене тәрбиесінің негізгі мақсаты - денсаулықты қорғау және нығайту,
адамның әртүрлі әлеуметтік функцияларды орындауға "морфофункционалды
дайындығы", үйлесімді және жан-жақты дамуына әсер ету. Бұл мақсат -
ғылымның және практикалық денсаулық сақтау саласының балалар мен
жасөспірімдердің гигиенасына қойылған мәселемен бірдей. Мәселелер мен
мақсаттардың үйлесуі, алдын-ала сақтандыру шаралары медицина мен дене
тәрбиесі мамандарының күштерін біріктіруғе әсер етуі керек.
Көптеген Еуропа елдерінде дене тәрбиесіне мына мәселелерді қояды: бұл
жөнінде (Я. Козлик) ЧСФ-де балалардың дене тәрбиесінің негізіне
денсаулықтың жоғарғы деңгейіне жету және ағзаны шынықтыру, сондай-ақ
дене қимылына ыңғайлы құрылымды қалыптастыру жатады деп көрсетеді.
Қазіргі заманда, ғалымдардың ойынша, балалардың орталық жүйке жүйесіне
түсетін күш өсіп отырады және дене әрекеті ақыл-ой әрекетімен ығыстырылады,
сондықтан дене тәрбиесінің ролі ғылыми-техникалық процестердің үнамсыз
әсерлерін залалсыздандыруда және қозғалысты дамыту үшін тиімді жағдайлар
жасауда маңызды.
Германиядағы спорт жетістіктері, оның әлеуметтік аспектілері, дене
тәрбиесінің бала-бақшадан басталатын әсерлі жүйелердің күрылуы бүкіл әлемде
үлкен қызығушылық туғызуда. Неміс мамандары халық денсаулығы үшін дене
тәрбиесі мен спорт түтас шешуші роль атқарады деп көрсетеді.
Қытай Халық Республикасындағы жастардың дене тәрбиесінің қазіргі
замандағы жүйесі халыктың салтына, арнайы және кымбат жабдықты қажет
етпейтін спорттың барлық түрінің дамуына негізделген. Қытай гимнастикасы
"УШУ" елде өте көп тараған спорт саласындағы мектеп-интернаттарда
жүргізілуде, бұл мектеп түлектері жоғары спорт нәтижелерін көрсетуде.
Мамандардың пікіріне қарағанда,. жақын арада ҚХР спорт саласында мықты
дамыған әлем елдерінің тобына кіреді деп есептейді.
Америка Қүрама .Штаттарының кейбір ғалымдары (45, 46) мектептегі дене
тәрбиесі балалардың дене дайындығы мен дене дамуы қаншалықты жақсарса,
соншалықты оларды нақты әлеуметтік жағдаймен күресуге дайындау артады деп
есептейді. Сондықтан ең қажетті мәселелер деп мыналарды есептейді:
оқушылардың қажетті білімі алуы, белгілі бір қозғалыс дағдысын игеруі, оны
күнделікті өмірде пайдалануы, сондай-ак дененің жұмыс қабілетінің жоғарғы
деңгейін өз бетінше қолдана білуді игеру, өзінің қозғалыс қабілетін түсіну.
Қазақстандағы жастардың дене тәрбиесі негізінде денсаулықты нығайту
мақсатының әлеуметтік шараларына көңіл бөле отырып, оны жүзеге асырудағы
қайшылықтарды атап өту керек. Соңғы жылдары спорттық нәтижелерге жету
едеуір есе, керісінше түрғындардың денсаулығының көрсеткіші нашарлады.
Бұл шараларда мақсатқа жетудің көп фактілі шарттандырылуын объективті
және кездейсоқ жағдайлармен қатар көрсету керек.
Біріншіден, дене тәрбиесінің сауықтыру барысындағы әсерлілігі, бірқатар
биологиялық және әлеуметтік факторларға тәуелді: жекелеген әр жастағы
жыныстық морфофункционалды топтардың айырымы, ағзаның өзіндік ерекшеліктері
және оның түқым қуалаушылықта төмендеуі, жетік-білікті кәсіпқой
оқытушылардың (жаттықтырушылардың) оқыту әдісі мен сабақтың мазмұнын дұрыс
тандауы, дене тәрбиесі және спорт сабағының қолайлылығы, сонымен бірге
сабақ өтетін жердің санитарлық талапқа сай болуы т.б.
Екіншіден, дене тәрбиесінің күшті әсерлілігі мінез-қүлықты машықтау
себептеріне және олардың күн тәртібі бойынша берілген гигиеналық
бағдарламаларға дұрыс қарым-қатынасы мен қозғалу белсенділігіне, сонымен
қатар дұрыс тамақтануына тәуелді. Мұндай көп факторлы байланыс кейбір
жүйенің күрделілігіне байланысты өсіп отыратын, сондай-ақ белгілі-бір
мақсатқа жеткендігі туралы қауырт және нақты мәліметтердің берілуіне
байланысты оқушылардың дене тәрбиесі жүйесіне деген сенімділігі туындап,
арта түседі.
Үшіншіден, жастардың дене тәрбиесінің теориялық негізі соңғы жылдары
қайта қалыптаса бастады. Педагогикалық аспектілермен айналысу, қозғалу
әрекетінде оқыту әдістері бойынша ғылыми зерттеулерді меңгеру, жаттығу
барысын ұйымдастыру талаптары, "улкен" спортқа оқушыларды дайындау және
іріктеу т.б. пайда болды. Бірақта, денсаулықты нығайту, денені үйлесімді
дамудың, медициналық-әлеуметтік, сонымен бірге әлеуметтік қабілеттілікті
көтеруде дене тәрбиесі құралдары қажетті Дәрежеде дами алмай отыр және іс-
жүзінде жүзеге асырылмауда.
Тәртіншіден, жоғарғы спорттық нәтижелерді құруда дене тәрбиесін
ұйымдастырудын, үстем болып қалуы өте үлкен уақыт пен күш жүмсауды талап
етеді. Бірақ та қоғам оған тәуекел етуге рүқсат етуі мүмкін емес.
Объективті қолайсыз мәліметтерді беруге болмайды, өйткені олар жас
спортшыларда болашаққа немқүрайлы әсер қалдырады, бұл - қызықты спорт
сабағының өсіп дамуында, сонымен қатар денсаулық жағдайында тек
кешірілмейтін қате емес, тіпті қылмыс.
Қазіргі уақытта жастарды, біздің көзқарасымыз бойынша, біріне-бірі
карсы екі топка бөлуге болады, бірінші топтағылар дене тәрбиесі күралдарын
елеместен, өзінін козғалыс белсенділігіне тез шек қояды, ал екіншісі, бұған
керісінше көп ұстамды.
Мұндай козқарас денсаулықтың нығайтуын, адамның үйлесімді дамып
жетілуін және оның әр түрлі еңбек пен коғамдык ісәрекеттерге дайындық
кабілеттілігін төмендетеді.
Сол себепті бұрынғы тәжірибелерді тиімді әрі дұрыс пайдалана отырып,
еліміздегі дене тәрбиесі спорттық жаттығулар сауыктыру және бейімдеу дене
тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінің " негіздерінде оқушылардың
денсаулығын нығайту концепциясын есепке ала отырып, қайта қарадық. Сонымен
қатар, окушылардың үйлесімді дамып жетілуі тілі мен сөйлеу арқылы жүзеге
асатынын ескере отырып, дене тәрбиесі сабағында балалардың түсінігіне жеңіл
келетін ана тіліндегі атаулардың, үғымдардың дұрыс қалыптасуына айрықша
көңіл бөлдік.
2. Дене касиеттерін тәрбиелеуде әртүрлі жүйелерді салыстырмалы түрде
талдау
2.1 Әртүрлі елдердің балалар мен жасөспірімдер мекемелеріндегі дене
тәрбиесі бойынша бағдарламалардың айырмашылыктары
Дене тәрбиесі педагогикасы мен теориясы үшін әртүрлі елдердегі дене
тәрбиесі бағдарламаларын талдаудың маңызы өте зор, себебі талдау
сабақтарының көлемі мен мазмұнын салыстырып, бағалауға мүмкіндік береді.
Сондайақ Қазақстан Республикасындағы "дене тәрбиесі" пәні бойынша қазіргі
заманға сай бағдарламалар дайындауда практикалық ескертпелер мен қолайлы
ұсыныстар енгізуге пайдасы тиеді.
1985 жылы бұрынғы одақтағы Педагогикалық ғылымдар Академиясының балалар
мен жасөспірімдер физиологиясының ғылыми зерттеу инетитуты жасаған дене
тәрбиесі бағдарламасында бүкілодақтық ("Еңбекпен Отанды қорғауға дайынмын")
дене тәрбиесі жиынтығына негізделген, түтас жүйені қүрайтын мектептегі
дене тәрбиесінің негізгі түрлері түгел қамтылған. Ендігі жерде қоғамдағы
үлкен өзгерістер мен бұрынғы Одақ мемлекеттерінің тәуелсіздік алуына
байланысты дене тәрбиесінің бағдарламаларына ұлттық ерекшеліктерді,
дәстүрді, қоршаған орта мен өмір жағдайын ескеретін жаңа ғылыми қағида
қажет.
Дене тәрбиесі бағдарламаларында белгілі ғалымдар ұсынысы бойынша (39,
41.24.125, 51.5.) мынадай жас топтары енгізілген: мектепке дейінгі (3-6
жас), кіші мектеп жасы (6-10), орта (11-16), жеткіншек (17-18 жас),
кәсіптік техникалық коллеждер (К.Т.У.) жоғары жастағы оқушылары (15-17).
Оқушылардың дене тәрбиесі бағдарламасында 6-18 жас аралығына дейінгі
мерзім қамтылады. Мектеп жасы шартты түрде кіші, орта және жоғары болып
бөлінеді. Бұл бағдарламада әр жас мерзімінің морфофункционалдык
ерекшеліктері ескеріледі. Кіші мектеп жасында белгілі козғалыс дағдылары
оңай бекітіледі. Тіпті балалар нұсқаушысызақ өз беттерімен жетілдіре алады.
(Мысалы, шаңғымен және конькимен жүруді, велосипедті айдау). Көпшілік
дағдыларды игеруге бұл жастағы балалар ынталы жаттығады және жаңа
қозғалыстың күрделі әрекеттерін игереді, яғни козғалыстарға құмарлықпен
дайын болу дене тәрбиесі үшін қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан да кіші
мектеп жасындағы оқушыларды оқыту "ең жақсы" кезең деп танылады.
Орта және жоғары мектеп жасындағы балалар да спортқа кызығады. Олар
күрделі дағдыларды өз бетінше игеруге үмтылып, қозғалыс талаптарын
орындауға төзімділік, кайсарлык таныта біліп, кейде спорттық жарақат алып
та қалады. Бұл жас кезеңінде дененің қимыл-қабілеттігін үйрену мен кызығуда
саналылық қалыптасады қимыл-әрекетті ұйымдастырып, басқаратын жинақылық
мүше ретінде қозғалу талдағышы осы .кезде өзінің толық жұмыс қабілетіне
жетеді.
Орта мектеп жасында (11-16 жас) жыныстық жетілу күшейеді, осыған
байланысты ағзаның кейбір (байланыстыру) бағдарлык қабілеттерінде ауытқу
болып, жаңа қозғалыс дағдыларын игеру қиындайды. Бұл жаста көңіл-күй
түраксызданып, оқушылардың өз тұлғасына, оқудағы, спорттағы табыстарына
айрыкша мән беру күшейеді. Оқушылардың мұндай мінез-қүлқы дене тәрбиесі
бағдарламасында ескерілуі керек.
Жоғары мектеп жасын индивидумның барлык дене және қозғалыс дағдыларының
жекелей қалыптасуының аяқталу кезеңі деп санауға болады. Бозбалалар мен
бойжеткендер өсіп жетіле келе болашакта тұрақты сақталатын негізгі козғалыс
дағдысына жаттығады.
Бұл бағдарламада сыныптан тыс спорттык жұмыс бойынша дене тәрбиесі
сабақтары, сондайак денсаулык жағдайына байланысты арнаулы топтарға
арналған жоспарда камтылған. Жинақылық бағдарлама бес бөлімнсн түрады және
дене тәрбиесі құралдарының негізін жасап, оқу күн тәртібі бойынша дене
қимыл формаларын дұрыс мөлшермен орналастырудың катаң түрде сақталуын және
қозғалыс белсенділігінін жалпы көлемін анықтайды (2-кесте).
Бағдарламанын, бірінші бөліміне оқу күн тәртібіндегі дене тәрбиесі
сауықтыру шаралары енгізілген: сабаққа дейінгі гимнастика, сабақ барысында
дене шынықтыру минуттары және үзіліс кезіндегі қозғалыс ойындары, денсаулык
сағаттары, ұзартылған күн топтарындағы спорттық сағаттар. Бағдарламаның бұл
бөлімі бүкіл жұмыс күні бойында жоғары жұмыс кабілетін сақтап, шаршауды
болдырмау үшін манызы зор.
Бағдарламаның екінші бөлімінде мектептегі сабақ кестесінде аптасына 2
рет 45-минут бөлінетін дене тәрбиесі сабақтарындағы оқу материалдары
қамтылған. Дене тәрбиесі сабағы - жалпы білім беретін мектептердегі дене
тәрбиесінін негізгі формасы. Сабаққа қойылатын негізгі талаптар:
окушылардың денсаулығын ескере отырып, әртүрлі әдіс-амалдармен
камтамасыз ету; қимыл дайындықтары және дененің дамуы; оқу сабақтарының
біліктілік пен нұсқаушы бағыттардын қозғалмалылық, сезіну және моторлы
тығыздықтың жоғары деңгейіне жету; дене тәрбиесі сабағындағы дағдылар мен
шеберлікті оқушылар өз бетінше қалыптастыру. Өз бетінше орындауға арналған
жаттығу тапсырмаларды оқушылар сабақта алады. Олардың мазмұны дене
қасиеттерін дамытуға бағытталған қарапайым қимыл-әрекеттерді сабақта
қайталап қалыптастырудан құралады. Сондай-ақ үй тапсырмасын орындауды
тексеру де сабақтарда жүйелі түрде іске асады.
Жоғары сынып оқушыларына арналған дене тәрбиесі бағдарламасында еңбек
үстіндегі. психофизикалық қызметтерді дамыту қарастырылады. Олар дене
тәрбиесі сабақтарында және оқу цехтарындағы, сабақтар арасындағы
үзілістерде, оқу-өндірістік комбинатта, жазғы еңбек және демалыс
лагерлерінде жүргізілсді.
Жоғары сыныптағы оқушылардын әскер қатарындағы қызметке дайындығын
күшейту үшін бағдарламаға әскери қолданбалы дайындық мәліметтері
кіргізілсді. Бұндай сабақтарды қарулы күштердің жарғысына сәйкес кейбір
әскери бүйрықтарды дұрыс және жылдам орындауға арнайы уақыт бөлінеді.
Бағдарламаның үшінші бөлімінде дене тәрбиесінің сабақтан тыс жұмыс
түрлері енгізіледі: спорт үйірмесі, оқушылардың дене тәрбиесі үйірмелері,
әскери қолданбалы спорт секциялары, жалпы дене дайындық топтары және т.б.
топтардағы жаттығулар кіреді. Спорттың тандаулы түрлерімен айналысқысы
келетін оқушылар үшін жалпы білім беретін мектептерде Б.Ж.С.М. арнаулы
спорт мектебінің бастауыш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz