КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... .3
I БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тартылған қаражаттардың мәні, маңызы, мақсаты және
түрлері ... ... ... ... 6
Депозиттік операция: түсінігі, мәні, қалыптастыру принциптері ... .13
II БӨЛІМ. ТҰРАН ӘЛЕМ БАНКІ АҚ- НЫҢ ДЕПОЗИТТІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік қызмет нарығының құрылымына және динамикасына салыстырмалы
талдау ... .19
Депозиттерді тарту саласындағы Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының қызметін бағалау ... .24
Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының депозиттік операцияларының
стратегиясын талдау ... .36
III БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің
депозиттік операцияларын жүзеге асыруда туындайтын
мәселелер ... ... ... ...47
Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларда туындайтын
мәселелерді шешу жолдары және жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында:
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстанның әлемдік экономикаға
ойдағыдай кіруі- елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі,
яғни Қазақстанның жахандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан
ел болуын, әлемдегі жасалған жаца мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуына
байланысты, банктің даму болашағы мен басқа несие институттардын елімізде
қызмет атқара алуы ерекше көкейтесті мәселе туындады 1.
Ұсынылған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаларына
негізделген, ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары Ел Президентімен Қазақстан халқына Қазақстан - 2030: барлық
Қазақстандықтардың өсіп- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуы
Жолдауында айқындалған: Шетел инвестициялары мен. ішкі жинақтардың деңгейі
жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген Экономикалық өсу. Экономикалық
өрлеудің нақтылы, түрлаулы және барған сайын арта түсетін қаркынына қол
жеткізу, яғни Қазақстан экономикасын жақсарту және оған серпінді сипат
беру, олар өзара байланысты мақсаттар кешенін шешуді көздейді 2.
Алға қойылған мақсаттарды шешу қазақстандық банктердің тәжірибесінде
енгізген ең ілгершіл және ұтымды жұмыстарының нысандары мен әдістерін оқып,
білу, сонымен катар біршама прогрессивті, нақты нысандары мен жұмыс
әдістемелері жаңалықтарын енгізу арқылы қызметтерінің тәжірибелілігіне көз
жеткізуге болады. Бұл дегеніміз қарастырып отырған
тақырыбымның өзектілігін көрсетеді.
Банк өз қызметі барысында әр түрлі аудиториялармен: бәсекелестермен,
клиенттермен, мемлекетпен және тағы басқалармен табысын үлғайту мақсатында
қатынас жасайды.
Бірақта бұл банктің банктік нарығында атқаратын жалғыз мақсаты емес.
Сондай-ақ банктер қаржылық ресурстарының өтімділігі мен табыстылығын
оңтайлы қамтамасыз етуге, банктің беделін қалыптастыруға және беделін ұстап
тұруға тырысады. Банктің танымалдылығы, жақсы беделі клиенттер көлеміне
әсер етеді.
Банктің клиентурамен қарым-қатынасы банктік өнімдерді сату, сатып алу
үрдісінде туындайды. Олар мыналар: депозиттік шоттарды ашу, несие беру,
валюталық қатынас, есеп-айырысу операциялары, бағалы қағаздарды сақтау және
тағы сол сияқты операцияларды қамтиды.
Банктік операцияларды кең клиентурамен жүргізу-әлемдегі барлық елдердегі
қазіргі банк қызметіндегі ең негізгі ерекшелік.
Қазақстанның ірі коммерциялық банктері өз клиенттеріне кең көлемде
операциялар мен қызметтерді ұсына отырып, өз табыстылық базасын кеңейтуге,
өтімділігін үлғайтуға және бәсекеге қарсы тұра білуге тырысады.
Банктің кең клиентурамен банктік операциларды жүргізуіндегі тиімді де
икемді жүйесі ішкі жинақтың жиналуына себепші болуы мүмкін және болуы
керек. Банк қызметінің икемділігі өзгермелі экономиканың талабына әсер ете
білуінде маңызды орын алады.
Банк мекемесінің белгілі бір коммерциялық кәсіпорындардан ерекше
айырмашылығы, коммерциялық банктің ресурстардың көп бөлігі өз ақша
қаражаттары есебінен қалыптаспай, тартылған қаражаттар арқылы қалыптасады
3.
Коммерциялық банктер салым (депозит) ретінде және сәйкесінше шоттар ашу
арқылы халықтың, ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың бос ақша
қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар. Банктермен тартылатын қаражаттар
кұрылымы әр турлі. Олардың негізғілері, банктің клиенттерден ақша-
қаражатгарды тарту қызметінен (депозиттер) қаражаттар, банкпен өзінің
міндеттемелерінің (депозиттік және жинақ сертификаттары) эмиссиясы арқылы
тартылатын қаражаттары.
Банк операцияларының негізі- банктің ресурс базасын қалыптастыру
операциялары болып табылады. Банкпен банктің ресурс базасын қалыптастыру
процессі пассивтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі алғашқы тарихи
мәнге ие және оның активті операцияларға қатынасына байланысты анықтаушы
рөлді атқарады. Жоғарыда айтылғандай, банк ресурстарының көп бөлігі банкпен
депозиттік операцияларды жүргізу кезінде қалыптасады, олардың тиімді және
дұрыс ұйымдастырылуының нәтижесінде, әр бір несиелік ұйымның тұрактылығы
және пайдалылығы айқындалады. Сондықтаң, банктің ресурстар потенциалын
өсіру, тұрақтылығын қамтамасыз ету және пассивтерді тиімді басқару
сұрақтары, ерекше өзекті.
Айта кететін жайт, депозиттік операцияларды қалыптастыруға байланысты
мәселелер, біздің мемлекетімізде тоқсаныншы жылдары ерекше көңіл бөлінген
жоқ. Өйткені, инфляцияның жоғарғы деңгейіне және арзан ақша ресурстарының
көп болуына байланысты банк кызметтеріне жоғары сұраныс болып, ұсыныс
қанағатсыз болды, ал осы пайда болған жағдайлар нәтижесінде, банк
операцияларының пайдасының жоғарғы нормасын камтамасыз етті.
Пайда нормасының төмендеуі және табыс көздерінің дәстүрлі қайнарларының
жоғалуы, яғни банкаралық несиелер және мерзімді валюта нарығындағы
операциялар, коммерциялық банктердің тартылған ресурстардың құрылымындарын
оптимизациялауға және олар бойынша пайыз шығындарын азайтуға байланысты
тиімді депозиттік операцияларды қалыптастыруға бет бұрды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының депозит саласындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні қазіргі таңда екінші деңгейлі коммерциялық банктердің
депозиттік операциялары, мәселелері және шешу жолдары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қазіргі жағдайдағы депозиттік қызмет
нарығының ахуалын талдау және экономикалық тұрақтылық жағдайында
коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдірудегі ұсыныстарды
жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- коммерциялық банктердің тартылған ресурстардың
түрлерінің ерекшеліктерін қарастыру және олардың мәнін ашу;
- банк ресурстарын басқару жүйесіндегі коммерциялық
банктердің депозиттік операцияларды қалыптастырудың теориялық негіздеріне
талдау жүргізу, депозиттік операциялардың мәнін, қалыптастыру
принциптерін, міндеттерін және мақсаттарын қарастыру;
Республикалық деңгейде депозиттік қызмет нарығының құрылымына және
динамикасына салыстырмалы талдау жүргізу;
депозиттерді тарту саласындағы Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының қызметін бағалау;
- Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының депозиттік
операцияларының стратегиясын талдау;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің депозиттік операция
стратегиясының мәселелерін қарастыру;
коммерциялық банктердің депозиттік операцияларда туындайтын мәселелерді
шешу жолдарын анықтау және жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып, Қазақстан Республикасының
Заңдары, соның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің банктердің
іс әрекетін анықтайтын заңдық және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің статистикалық
материалдары, шетелдік және отандық ғалымдардың мақалалары, газеттер мен
журналдардан және интернет ресурстарынан алынған мәліметтер. Жұмыс
барысында жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық - математикалық
әдістер пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
және Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының нормативтік және қаржылық
құжаттары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - тартылған ресурстардың
түрлерінің ерекшеліктерін қарастыру, депозиттік операцияларды
қалыптастырудың теориялық негіздеріне талдау жүргізу, Республикалық
деңгейде депозиттік қызмет нарығының құрылымына және динамикасына
салыстырмалы талдау жүргізу, Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының
депозиттікоперацияларының стратегиясын талдау, коммерциялық банктердің
депозиттік операцияларда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын анықтау және
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
I БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тартылған қаражаттардың мәні, маңызы, мақсаты және түрлері
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде, барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау құрамы
бойынша жан-жақты. Негізгі олардың түрі болып, депозиттік қаражаттар, яғни
банктің клиентпен жұмыс істеу кезіндегі тартылған (депозит) қаражаттары
және депозиттік емес жолмен тартылған қаражаттар, шоғырландыру жолымен
шығарылған меншік қарыздық міндеттемелер (депозиттік және жинақтық
сертификаттар, векселдер, облигациялар), банкаралық несие мен Ұлттық
Банктің қарызы арқылы басқа несиелік ұйымдардан алынған қаражаттары болып
табылады.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден- бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бір тұлға (депозитор) басқа түлғаға - банкке, оның ішінде
Қазақстан Республикасының Ұлттык Банкіне және Ұлттық почта операторына олар
номиналды түрде қайтарылатын шартпен, алғашқы талап етуі бойынша немесе
бөліп - бөліп, алдын-ала келісілген үстемесімен не онсыз, депозиторға
тікелей не онсыз тапсыруымен үшінші тұлғаға берілетініне қарамастан,
беретін ақша 4.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар- бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздірінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тартатын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады.
Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің атынан
тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктің
өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік емес ресурстар банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау
мақсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Ұлттық банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік басқа да қаржы
нарығынан сатып алынған ресурстары жатады 5, 80-81.
Депозиттік операциялар- бұл белгілі бір мерзімге немесе талап етуге
дейінгі заңды және жеке тұлғалардың салымдарға ақша қаражаттарын салумен
байланысты банктердің операциялары болып табылады 6, 410.
Депозиттік операциялардың мағынасы өте кең. Бұған қаражаттарды салымға
тартудағы банктің барлық іс-әрекеті жатады. Бұл пассивті операциялар
тобының ерекшелігі банк осындай операциялар көлемін нашар бақылай алады.
Өйткені салым салу көп жағдайдй салымшының ниетіне байланысты. Жалпы
тәжірибеде көрсеткендей, салымшылар тек төленетін пайызға ғана қарап
қоймайды, сондай-ақ банкке сеніп берген қаражаттарының сенімді сақталуына
да қарайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру біраз принциптерді сақтау арқылы
жүргізілуі керек:
- болашақта пайда алу үшін жағдай жасау;
банктің жылдам өтімділігін сақтау үшін депозиттік операцияларды
басқару кезіндегі икемді операция;
активтердің пайдалылығы мен депозиттік операция
арасындағы келісімділік;
- клиенттерді тарту мақсатында банк қызметтерін дамыту.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті-
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа
корреспондент - банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің
өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен, бос ақша
каражаттарын тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен
тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік
ресурстарды қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Олар коммерциялық
банк қызметіне еркін нарықтағы несиелік' ресурстарды сатып алуына делдал
ретінде қатысады. Депозиттік операциялардың үлесіне пассивті операциялардың
95% келеді.
Депозиттік операциялардың субьектілері ретінде қатысатындар:
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
мемлекеттік мекемелер;
кооперативтер;
акционерлік коғамдар;
шетелдік капиталдың қатысуымен аралас кәсіпорындар;
партиялық және қоғамдық ұйымдар мен қорлар;
қаржылық және сақтандыру компаниялар;
инвестициялық және трасталық компаниялар;
жекелеген жеке тұлғалар және осы тұлғалардың бірлестігі;
10) банктер мен басқа да несиелік мекемелер.
Депозиттік операциялардың объектісі болып депозиттер табылады. Бұлар
-депозиттік операциялардың субъектілерімен банкке салынған, банктің шотында
белгілі уақытта қала отырып, белгілінген тәртіппен банктік және қаржылық
операциялар атқарылатын белгілі бір ақша қаражаттар сомасы.
Депозиттік шоттар көп жақты болуы мүмкін. Олардың жіктелу негізіне
мынандай белгілер жатуы мүмкін: салымдардың көзі; олардың мақсаты;
көзделуі; табыстылық деңгейі және т.б., бірақта көбінесе салымшылардың
санаты және салымды алу түрі белгі (критерий) ретінде көрінеді 7, 246.
Салымшылар санатын былайша айыруға болады:
заңды түлғалардың депозиттері (кәсіпорын, ұйым, басқа да банктер);
жеке тұлғалардың депозиттері.
Экономикалық мағынасы бойынша салымдар-депозиттерді былайша топтастыруға
болады;
салымшылардың санатын есептеумен;
кері алу түрі бойынша;
сақталудағы каражаттардың қолдану тәртібі бойынша.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Депозиттерді қаражаттарын кері алу түрі бойынша 3 топқа бөліп
қарастырады (кесте 1):
талап етуге дейінгі депозиттер;
мерізімдік депозиттер;
халықтың жинақтық салымдары.
Кесте 1 - Депозиттердің сызба түріндегі жіктелуі
Талап етуге дейінгі Мерзімдік Жинақтық
Лоро 3 айға дейін Мерзімдік
3-6 ай Қосымша жарналы
мерзімдік
Контокоррент 6-9 ай Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
Ностро 9-12 ай Талап етуге дейінгі
12 айдан жоғары Ағымдық шоттағы
Дерек көзі: Макыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары
Талап етуіге дейінгі депозиттер- бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем кұжаттар арқылы қолма- қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар 6, 41.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай- ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айрысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражатгары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілмелі шоттағы каражаттардың қалдығы жоғары икемділігіне
байланысты, тұрақты емес, кейде әуелі өзгермелі. Бірақта, талап етілмелі
шоттағы қаражаттардың жоғары өзгермелілігіне қарамастан, олардың төменгі
қалдығын және тұрақты несиелік ресурс ретінде қолдануын анықтауға
мумкіншілік бар. Активті операцияларын кеңейту үшін және пассивтерді
басқару жағынан банктің ең жақсы әдіспен пайда табуы үшін талап етуге
дейінгі және мерізімді депозиттер жататын негізгі депозиттер түрін көбейту
мен тармақтандыру қажет. Талап етуге дейінгі салымдары арқылы банк үшін
пайда табу мәселесі шешіледі, яғни бұлар ең арзан ресурс және клиенттердің
есеп айырысу және ағымдық шоттарына қызмет көрсету шығыны ең аз.
Көптеген коммерциялық банктерде тартылған қаражаттар құрылымының
бірталай үлесін талап етуге дейінгі депозиттер құрайды.
Банктің қаржылык ресурсында талап етуге дейінгі депозиттер үлесінің
ұлғаюы, %-қ шығындарын азайтып, бұл қаражаттарды банк активінде қолдану
арқылы мол табыс табуға мүмкіншілік тудырады. Есеп айырысу шоты
пассивтердің күтілмеген әлементі. Сондықтан бұлардың қарыздық капиталда
үлкен үлесі болуы банктің өтімділігін өте қатты нашарлатады. Осыған
байланысты басқарудың басты қызметі банк депозитті базасының оңтайлы
кұрылымын анықтау болып табылады.
Талап етуге дейінгі шотында сақталулы, мерзімді депозит шотына аударуға
болатын, каражаттардың үлесі есебі (клиентке банкке салған қаражатынан
пайдасын көбейту және банк үшін несиелеу ресурсының тұрақтылығын құру
мақсатында) келесі формуламен шығарылады (1):
Д = Оср : Коб * 200 %,
Мұнда:
Д - жыл бойы әртүрлі ағымдық шоттарда сақталған, депозиттік шоттарға
аударылуы мүмкін қаражаттардың үлесі;
Оср - бір жылдағы есеп айырысуы және ағымдық шоттағы қаражаттардың орташа
қалдығы;
Коб - бір жылғы есеп айырысу мен ағымдык шоттағы несиелік айналым.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігімен сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылык және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында ақша- қаражаттары түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі- бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төмен мөлшерде төленеді 2, 87.
Мерзімді депозит - бұл пайыздық төлемі мен мерізімі қатаң келісілген,
депозиттік шотқа аударылатын қаражаттар. Оның мөлшерлемесі салымның көлемі
мен мерізіміне байланысты. Мерзімдік салым иесінің иелігіне тек келісілген
уақыт біткеннен кейін қана көшеді. Бірақ алдын-ала банктен өз қаражатын
алуын жоққа шығармайды. Бірақта бұл жағдайда клиенттің алатын %-дық көлемі
азаяды. Банк мерзімдік салымдарды тартуға мүдделі, өйткені олар тұрақты
және банкке салымшылардың қаражаттарын ұзақ мерізім көлемінде пайдалануға
мүмкіншілік тудырады. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды,
бірақ қолма- қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа
аударылады.
Мерзімді салымдар тек қана топтық (жинақ сомада) сомада қабылданады.
Көбінесе минималды салымдарда талап етіледі. Кейбір банктерде жалпы
мерзімдік салымдарды салу тек қана іскерлік клиенттерге рұқсат етілсе, жеке
клиенттерге капиталға орналастыру түрінде жинақтық салым салу ұсынылады.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға
міндетгі резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады 8, 341.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерғе бөлінеді:
меншікті- мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті- мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
30 күнге дейінгі;
30-90 күнге дейінгі;
90-180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күнннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
шоттағы қаражат баяу айналады;
тұрақты пайыз төленеді;
пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп
отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі- жинак салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғарғы шегі шектелген, ақшаыы салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
корсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. компыотердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдармен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіндігі бар 191.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардын біршама
тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша,
мерзімді депозитгерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ
салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшеліктері болады:
ақшалай қаражатгар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар козғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке түлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Коммерциялық банктермен жеке түлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым
операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
мерзімді жинақ салымдар;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
ұтыс салымдары;
ақшалай- заттай ұтыс салымдары;
мақсатты және ағымдық салымдар;
алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа
жинак салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар- бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с ) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді
төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай
салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдардың бір түріне депозиттік және
жинақ сиртификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинак сертификаты- бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен
соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін
және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куэландыратын банк-
эмитенттің жазбаша куэлігі.
Депозиттік және жинак сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелсрінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты- жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол каражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылган тауарлар және көрсетіген
кызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан
да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардыц мынадай екі түрі
бар:
аударылатын;
аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке үсынылады. Аударылатьш депозиттік
сертификаттар басқа бір түлғаларга екінші нарыкта сатып алу- сату арқылы
өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинак
ссртификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке түлғаларға ғана беріледі 10, 76.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
үсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірак
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат
ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипатттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдалаиылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік операцияларды белсенді турдс
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды үлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялык банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзшдері мен сомасына сэикес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процессінде
мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру үшін, әрбір қаржы- несиелік мекеме
депозиттік операцияларды құрастыруы қажет.
1.2 Депозиттік операция: түсінігі, мәні, қалыптастыру принциптері
Ресурстарды тарту мақсатында коммерциялық банктер жарғыға сәйкес,
коммерциялық банктің міндеттері мен мақсаттарына сай максималды пайда алу
үшін және өзінің клиенттеріне тиімді қызметті жүзеге асыру үшін депозиттік
операциялардың стратегиясын құру өте маңызды.
Депозиттік операция дегеніміз- банктік ресурстарды қалыптастыру,
жоспарлау, реттеу, сонымен катар коммерциялык банктің
депозиттік
бірақ төменгі молшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл
сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір
мерзімге түсуін сипатттайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауга тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процессінде
мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру үшін, әрбір қаржы- несиелік мексме
депозиттік операцияларды құрастыруы қажет. қызметінің мазмұнын,
кұрылымын айқындауға бағытталған міндеттер мен шаралардың жиынтығы 6,
413.
Депозиттік операция келесі талаптарды сақтау тиіс:
экономикалық мақсаты;
бәсеке қабілеттілігі;
ішкі мақсаттарға қайшы болмауы.
Салымдар бойынша пайыздар нарық конъюнктурасының иерархиясына және
сәйкес келетін құралдардың өзгеруіне байланысты икемді болуы шарт. Егер де
банк немесе оған жақын сенімді бәсекелестер салымдар бойынша найыз
ставкаларын кемітетін болса, онда олардың өз клиенттерін жоғалту қауіпі
бар. Сондықтан, банк жүйесінде әрбір коммерциялық банк бәсеке қабілетті
операцияларды жүзеге асыру қажет.
Депозиттік операциялардың ілкі мақсаттардың қайшы болмауы, бірнеше
аспектіде қарастыруга болады. Бұл депозиттік ставкалардың уақытша құрылымы,
салымдар түрлерін банктің басқа құралдармен (сертификаттар, векссльдер және
т.б.) салыстыру, салымдардың сомалары бойынша дифференциалдануы. Сонымен
қатар, клиенттерді әртүрлі категорияларына (мысалы, жеке және заңды
тұлғалар) байланысты жіктеп, бөлуге болады 11, 127.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының мәнін қарастыргап кезде,
келесі сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік операциятың субъектілері мен
объектілері, оны құру принциптері және депозиттік операциялардың межесі.
Коммерциялық банктің депозиттік операциялардың субъектілерінің құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік ұйымдар кіреді.
Депозиттік операциялардың объектілеріне: банкпен тартылған
қаражаттар және банктің қосымша қызметтері (кешенді қызметтер) кіреді.
Депозиттік операцияның субъектілері мен объектілерінің жіктелуі көрнекі
түрде сурет 1 көруге болады.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының жіктелуі
Коммерциялық банктің депозиттік операциялары
Сурет 1- Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының сызбанұсқасы
Коммерциялык банктің депозиттік операцияларын құру негізінде жалпы және
арнайы принциптер қолданылады.
Депозиттік операциялардың жалпы принциптеріне, коммерциялық банктердің
өз операцияларын макро деңгейде жараған кездегі жиынтық принциптер жатады
және Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің мемлекеттік ақша- несие
операцияларының принциптері. Принциптер кешенді болу шарт, яғни ғылыми
дәйектеменің болуы, оптималдылықты, тиімділікті сақтау қажет және банктің
депозитттік операцияларының әлементттерінің бірлігі. Кешенділік принциптер
теориялық негіздерді құру кезінде, банктің тиімді даму стратегиясының
бағыттарын айқындаған кезде және депозиттік операцияларды жүзеге асыру
кезінде қолданылады.
Депозиттік операциялардың арнайы принциптеріне банктің қалыпты шығындар
деңгейін қамтамасыз ету принципі, депозитіік операцияларды қауіпсіз турде
жүргізу принципі және сенімділікті қамтамасыз ету принципі, яғни банк,
пайда табу мақсатымен өз қызметін жүзеге асырып жатқан нарықпен есептесу
қажет. Өйткені, болашақта жинақтаған ақша- қаражаттары бойынша максималды
пайда табу мақсатында, банк оларды тиімді орналастыруға тырысады.
Депозит жүйесІн ұйымдастырғанда берілген принциптерді сақтай отырып,
банктің стратегиялык және тактикалық бағыттарды құруға қолайлы жағдайлар
туады, осының арқасында коммерциялык банктер өзінің депозиттік
операцияларының тиімділігін және пайдалылығын қамтамасыз етеді 12.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының межесі (шегі) дипломдық
жұмыстың теориялық бөлімнің негізгі сұрағы болып табылады, яғни
коммерциялық банк жеке және заңды тұлгалардан қандай мөлшерде бос ақша-
қаражатын аккумуляциялауға мүмкіндігі бар шегі. Депозиттік операциялардын
межесінің жіктелуі :
депозиттер нарығындағы сұраныс пен үсынысқа байланысты
(экономикалық шектер);
банктің лимиітері мен ҚР ҰБ нормативтерінің әсері (экімшілік шектер);
депозиттік қатынастың субъектілеріне байланысты (ішкі және сыртқы
шектер);
депозиттік қатынастың мерзіміне байланысты (уақыт шегі);
географиялық принципке байланысты (территориалды шектер);
тартылған қаражаттың құрылымы мен көлеміне байланысты (сандық
және сапалық шектер).
Депозиттік операцияларды - банк операцияларының бір әлементі ретінде
қарастыратын болсақ, онда депозиттік операциялардың мақсаты бұл- төмен
бағамен, үлкен колемде ақша ресурстарын тарту. Депозиттік операциялардың
көпжақты мақсатын сәтті жүзеге асыру үшін, келесі міндеттерді шешу қажет:
депозиттік операциялардан банк пайдасын алу немесе табыс
алуға байланысты жағдайлар жасау;
банк өтімділігінің қалыпты деңгейін сақтау;
депозиттік операциялардың субъектілерінің диверсификациялануы және әртүрлі
депозиттер түрлерімен тіркесуі;
депозиттік операциялар мен несие беру операциялардың арасында
депозиттердің және несие салымдарының сомалары және мерзімдері арасындағы
өзара байланысы және өзара келісушілікті сақтау;
депозиттік шоттарда бос қаражаттарды минималдау;
икемді пайыз операцияларын жүргізу;
тартылған ресурстар бойынша пайыздық шығындарды азайту амалдар мен
тәсілдерді іздестіру;
банк қызметтерін дамыту және клиенттерге қызмет ету сапасын арттыру 11,
132.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, көптеген коммерциялық банктер
өздерінің депозиттік операцияларын жузеге асыру үшін, депозиттік
операцияларының механизмін жасайды. Коммерциялык банктің депозиттік
операцияның механизмі көрнекті түрде көрсетілген.
Әрбір депозиттік операция механизмінің кезеңдері бір- бірімен тығыз
байланысты, осыған орай әрбір кезең депозиттік операциялардың
ұйымдастырылуына және тиімді, әрі пайдалы жүзеге асырылуына жәрдемдеседі.
Банктің депозиттік операция механизмін жасау процесінде, банктің әртүрлі
құрылымдық бөлімшелері қатысады, оларды көруге болады 12.
Банктің өтімділігін анықтайтын негізгі фактор- депозиттік базаның
сапасы. Депозиттердің сапасын айқындайтын критерии – тұрақтылық. Тұрақты
депозиттердің үлесі көп болған сайын, банк өтімділігі де жоғары болады,
өйткені осы үлесте жинақталған ресурстар банктен кетпейді. Тұрақты
салымдардың артуы банктің өтімді активтерге қажетттігін азайтады, яғни банк
міндеттемелерін жаңарту ұйғарылады 13, 334.
Қалыптасқан тәжірибелік талдау көрсетіп жатқандай, әрбір коммерциялық
банктің депозиттік операцияларының депозиттік базасын қалыптастырған кезде,
көптеген субъективті және объективті мазмұны бар мәселелер шешілу тиіс.
Субъективті мәселелерге келесілер жатады:
коммерциялық банктердің капитал базасының және қызмет ету
масштабының әлсіздігі;
жоғарғы және орта менеджменттің сапа деңгейінің жетіспеушілігі;
депозиттік операцияларды жүзеге асыруға байланысты көптеген банктердің
ғылыми - дәйектеме концепциясының болмауы;
депозиттік процесті ұйымдастырудағы кемшіліктер: халықаралық банк
стандарттарына сәйкес депозиттік бөлімшелердің болмауы;
депозиттік нарықтың маркетингтік талдау жүргізу деңгейінің
төмендігі;
ұсынылатын депозиттік қызметтердің шектеулі болуы және т.б.
Объективті факторлардың ішінен келесілерді ерекше көрсетуге болады:
коммерциялық банктерге мемлекеттің және мемлекеттік органдардың
тікелей және жанама ықпалы;
макроэкономикалық әсер, яғни Қазақстанның ақша нарығының
жағдайына әлемдік қаржы нарықтарының әсері;
банкаралық бәсеке;
- Қазақстанның ақша және қаржы нарықтарының жағдайы 14, 58.
Банктің депозиттік операциялары банктің пайыз операцияларымен тығыз
байланысты екенін айтқан жөн, өйткені, пайыз депозиттік ресурстарды
тартудың тиімді құралы болып табылады. Мемлекеттің салымдар бойынша
пайыздардың шекті нормаларын реттеу уақытында заңнамалық түрде салымдардың
мерзіміне байланысты белгілеген, ал қазіргі кезде коммерциялық банктер
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің есеп мөлшерлемесіне қарап,
бәсекеге қабілетті өз бетімен пайыз мөлшерлемесін қояды. Белгілі бір
депозитті шот бойынша табыс алу, салымның мерзімімен, сомасымен, шоттың
жұмыс істеу спецификасымен анықталады, сонымен қатар,
коммерциялық банктің депозиттік шотқа сәйкесінше қызмет көрсету көлемі
мен мазмұны және клиенттің салымның шарттарын орындауына байланысты болады.
Банкпен салымдар бойынша пайыздар төлеу - операционды шығындардың
негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан, коммерциялық банктер салымдар
бойынша пайыз мөлшерлемесін жоғарлатпайды, банктерге жоғары пайыздарды
төлеу тиімсіз, бірақ клиенттерді тарту мақсатымен, бәсекеге тұру үшін және
банк клиенттерін қызықтыру үшін, банктер депозит нарығын талдай отырып,
салым бойынша пайызды қояды. Коммерциялық банктер ірі көлемде және ұзақ
мерзімге салымдарды тарту үшін, өз клиенттеріне жоғарғы пайыз
мөлшерлемесімен салымдарды ұсынады, пайыздық шығын артқанына қарамастан,
халықтан ақша- қаражаттарды тарту шексіз болмайды.
Коммерциялық банктің пайыз операцияларының бағытының бірі, депозиттік
операциялардың және барлық ресурстардың құнын есептеу, талдау.
Оларға келесілер қажет:
салымдар (депозиттер) бойынша қолайлы пайыз белгілеу;
тартылған ресурстар бойынша пайыз ставкаларының динамикасын
зерттеу;
инфляция жағдайында ресурстардың нақты құнын есептеу;
банктің жалпы шығын көлемінде тартылған ресурстар бойынша
пайыздық шығынның өзгеруін талдау.
Депозиттер бойынша пайыздарды есептеу кезінде пайыз мөлшерлемесі,
тартылатын қаражаттардың нақты күндер саны есепке алынады. Қаражаттарды
орналастыру мақсатымен, салымшы банкті таңдаған кезде, пайыз көлемін
есептеу тәртібі шешуші рөлге ие болуы мүмкін. Өйткені, кейбір коммерциялық
банктер пайыздарды есептеген кезде нақты жылдағы күндер санын (365 немесе
366) алады, ал кейбіреулері жуық шамада алады (360 күн), бұл есептеулер
табыстың мөлшерінде көрініс табады 7, 93.
Пайыздарды есептеу келесі тәсілдердің біреуімен жүзеге асырылады:
жай пайыздар;
күрделі пайыздар;
тұрақты пайыз мөлшерлемесімен;
қалқымалы пайыз мөлшерлемесімен.
Салымдар бойынша пайыздарды есептеудің күрделі пайыздар тәсілінің
формуласы (3):
§ = Р*(1+І*ІК)*п, (3)
Мұндағы:
§- кайтаруға тиісті қаражат сомасы;
I- жылдық пайыз ставкасы;
1- кезеңдегі күнтізбелік күндер саны, нәтижесі бойынша есептелген
пайыздар бойынша банк капитализацияны жүргізеді;
К- күнтізбелі жыл ішіндегі күндер саны;
п- жалпы мерзім ішіндегі тартылған каражаттардың есептелінген пайыздар
капитализациясы бойынша операциялар саны;
Р- тартылған қаражаттың алғашқы сомасы.
Сонымен қатар, прогрессивті үлғайтылатын пайыз мөлшерлемесі бар, ол банк
салымында қаражаттың сақталуының нақты мерзіміне байланысты. Осы табысты
есептеу тәртібі қаражаттарды сақтау мерзімін ұлғайтуға
ынталандырады және салымды инфляциядан қорғайды 15, 57.
Коммерциялық банктің пайыз операциялары банктің
коммерциялизациялау кызметімен байланысты болғандықтан келесілерге
жәрдемдесу керек;
пайданы табуға жәрдемдесу керек немесе болашақта пайда алуға жағдайлар
жасау керек;
несие операциялары және депозиттер бойынша пайыз мөлшерлеменің
мәнін реттеу және қалыпты деңгейде ұстау, яғни банктік операциялардың
рентабельділігін қамтамасыз ету;
депозиттік операциялар және несиелер беру операциялары арасында сомалар мен
мерзімдерді арасында өзара байланыс және өзара үйлестіруді қамтамасыз ету;
баланстың өтімділігін қалыпты деңгейде ұстау;
- пайыз тәуекелін минималдау.
Осы сұрақты қорыта келе, коммерциялык банктің депозиттік операцияларын
қалыптастырған кезде, пайыз операцияларының орны ерекше. Оның түйіні,
белгілі принциптерді сақтай отырып, банк тиімді пайыз операцияларына
негізделуі керек. Олардың арасында, салымның мөлшері мен сақтау мерзіміне
байланысты пайыздың диффсренциациялану принципін алғашқы айтқан жөн, содан
кейін, салымдар бойынша пайыздардың әлеуметтік дифференциациялану
принципі, банк қызметінің рентабельділігін қамтамасыз ету принципі және
салымшылардың салымдарын сақтау және қорғау принципі. Коммерциялық банктер
депозиттік операцияларды және пайыз операцияларын жүзеге асырған кезде,
айтылған барлық принциптердің орындалуы шарт.
II БӨЛІМ. ТҰРАН ӘЛЕМ БАНКІ АҚ - НЫҢ ДЕПОЗИТТІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік кызмет нарығының құрылымын және динамикасын салыстырмалы
талдау
Қазақстан Республикасының депозит нарығы курделі динамикалық жүйе
болғандықтан, ішкі және сыртқы факторлардың үрдісті әсерін сезеді. Депозит
нарығының даму динамикасында қалыптасқан зандылықтарды және салымдар
нарығының беталыстарын анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жариялаған статистикалық
мәліметтеріне сүйене отырып, сонымен қатар өзіндік есеп мәліметтерін
қолдана отырып, депозит нарығына талдау жасайық.
Екінші деңгейлі банктермен тартылатын салымдар көлемі негізгі 4 факторға
байланысты:
халықтың ақша табыстарының көлемі;
банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейі;
салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
мемлекеттің банк жүйесінің және қаржы өнімдерінің даму деңгейі 16, 9.
Банк жүйесіне тартуға мүмкін болатын салымдардың көлемі халықтың
ақша табыстарының көлемі арқылы анықтауға болады. Халықтың табысы артқан
сайын, халық өз табыстарын тұтынуға және жинақтауға тырысады, яғни халықтың
өмір сүру минимумынан жоғары табыс алу нәтижесінде, халық өз табыстарын
жинақтауға, одан пайда алуға бейімделеді. Оны жанама түрде барлық банк
депозиттерінің жалпы сомасымен және ЖІӨ-нің өзгеру
динамикасы арқылы бағалауға болады (сурет 5).
Банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейі халық салымдарының
кепілді болуы, салымдарды және салымшыларды қорғауға байланысты ережелер
мен заңдардың болуы, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қаржы
жүйесінің тұрақты болуы. Халықтың қаржы жүйеге сенімі болмайтын болса, онда
ұлттық және шетел қаржы- қаражатының банк жүйесінен кетуіне себеп болады,
ал халықтың сенімі қаржы жүйесіне жоғары болса, онда қаражаттың банк
жүйесіне құйылуымен сипатталады.
Банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейінің жоғары екенін 2005-
2007 жылдары депозиттер көлемінің жағымды өсу динамикасынан көруге болады.
Қазакстан Республикасының банк жүйесіндегі депозиттердің
салымшылардың категориялары бойынша 2005-2007 жж. өзгеруін
көрнекі түрде көруге болады.
Салымдарды кепілдендіру жүйесі Қазақстанның банк жүйесіне халықтың
сенімін арттыруға жәрдемдеседі. Соның айғағы екінші деңгейлі банктерде
заңды тұлғалардың салымдарының өсуі. Сонымен қатар, 2005-2007 жылдары
ұлттық теңгенің шетел валюталарына тұрақтандыруы нәтижесінде, ұлттык
валютада депозиттердің артуымен сипатталды. Осы жылдары банктердегі
депозиттердің жалпы көлемі 2 есе артты, соның ішінде жеке тұлғалардың
салымдары 1,5 есеге өсті, ал заңды тұлғалардың депозиттері 3.5 есе өсті.
Екінші деңгейлі банктердегі халықтың салымдары 2005-2007 жылдары жоғары өсу
динамикасымен сипатталды.
Егер 2005 жылдың Қазақстан Республикасының депозиттік нарығын
талдайтын болсақ, ол оң беталыспен сипатталды.
Резиденттердің салымдардың жалпы көлемі 2007 жылы 21,6%- ға өсті, яғни
733,2 млрд. теңгеге. Соның ішінде, заңды тұлғалардың депозиттері 12,9%
ості, яғни 397,8 млрд. теңгені құрады, жеке тұлғалардың салымдары 33,8%-ға.
яғни 335,4 млрд. теңге.
Осы жылы, яғни 2005 жылы доллар деңгейінің азаюы байқалды, бұл жағдай
ұлттық теңгенің АҚШ долларына тұрақтандыруымен сипатталды. Ұлттық
валютадағы депозиттер 60,5%-ға артты және 387,8 млрд. теңгені құрады, ал
шетел валютасындағы салымдар 2004 жылға қарағанда шамалы кеміді -4,5%- ға,
яғни 345,4 млрд. теңгені құрады, оны көрнекі түрде көруге болады.
Қаржы секторының тұрақты даму жағдайында және халықтың табыстарының
өсуі нәтижесінде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерде халық
салымдарының артуы байқалды (резидент еместерді есептегенде). Мысалы,
2005жылы олар 33,4%-ға артып 343,2 млрд. теңгені КҮ-рады, ал 2004 жылы бұл
көрсеткіш тек қана 257,4 млрд. теңге болды. Халық салымдарының құрылымында
теңгелік депозиттер 90;6%- ға өсті және 128,7млрд. теңгеге жетті, ал шетел
валютадағы салымдар тек қана 13%-ға өсіп, 214,6млрд. теңгеыі кұрады.
01.01.2008 жылғы жағдайға сәйкес талап ету бойынша салымдардың көлемі 14,5
млрд. теңгеге өсіп (32,1%-ға), 59,7млрд.
теңгені құрады, талап ету бойынша салымның көлемінің артуы салымның сыйақы
мөлшерінің ұлғаюы нәтижесінде болды. Осы жылы мерзімді салымдардың сыйақы
мөлшерінің азаюына қарамастан, мерзімді салымдардың үлесі 70,8 млрд.
теңгеге ұлғайды (33,4%-ға), яғни 282,9 млрд. теңгені құрады. Соның ішінде
мерзімді теңгелік депозиттердің 115,9%-ға күрт өсіп, 92,3 млрд. теңгені
кұрады, бұл халықтың табыстарының өсуі және Қазақстанның банк жүйесіне
деген сенімнің бар екендігінің айғағы.
Банктік депозиттер бойынша пайыз ставкаларының динамикасы бірте-біртс
азаюмен сипатталды. Тартылған жеке тұлғалардың депозиттер бойыиша екінші
деңгейлі банктердің 2007 жылғы сыйақы ставкалары (мерзімдері мен валюта
түрлері бойынша көрнекі түрде көруғе болады (Қосымша Г). 2007жылдың
желтоқсан айындағы жеке тұлғалардың теңгелік мерзімді депозиттер бойынша
орташа сыйақы ставкасы 2006 жылмен желтоқсан айымен салыстырғанда 11,0%-дан
10,0%- ға кеміді, ал заңды тұлғалардың банктік емес депозиттері бойынша
5,4%-дан 3,5%-га.
Өткен жылдардың іспеттес кезеңінің мэліметтерін талдай отырып, б^л
жағдайды маусымдық айтуға болады, яғни активтердің және міндеттемелер
көлемінің азаюы әр жыл басына тән 17.
Өткен жылдардың жоғары динамикасына қарамастан, 2007 жылдың депозиттік
нарығы рекортты жоғары өсу көрсеткіштерді берді. Жыл ішінде депозиттердің
көлемі 538млрд. теңгеге артты, яғни өткен 3 жылдың сомарлык өсім көлемін
озды. ¥лттық банктің мэліметтері бойынша, жалпы рсзиденттердің депозитгер
көлемі 73,3%-ға артты немесе 1270,8млрд. теңгеге. Соның ішінде, ең жоғарғы
өсім қарқыны қараша және желтоқсан айларында байқалды, осы айлардың өсімі
226 млрд. теңгені құрады.
Осындай жоғары динамика заңды тұлғалардың депозиттерінің ұлғаюы
арқасында болды, олардың көлемі 2 есе артып, 829,7 млрд. теңгені құрады, ал
2003 жылмен салыстыратын болсақ, бұл көрсеткіш тек қана 397,8млрд. теңге
көлемінде болды, яғни 2007жылдың өсім қарқыны 108,5%-ды құрады
Теңгелік салымдардың артуына қарамастан, кейбір факторлар жалпы
салымдардың көлемінің өсуіне кедергілер жасады, яғни салымдардың өсу
динамикасында көрініс тапты. Салымшылардың көңіліне әсер еткен негізгі
себсптердің ішінде: салымдар бойынша сыйақы табысының азаюы, валюта
бағамдарының өзгеруі, Наурыз банкіне консервация тәртібін қолдаыу, яғни
жиынтықта осы факторлар салымдардың өсуін тежеді.
Соңғы жылдары салымдардың масштабты тұрақты өсу тенденциясы нәтижесінде
салымдар бойынша сыйақы ставкаларының кемуімен ерекшеленді. Бұндай динамика
макроэкономикалық тұрақтылық арқасында,ақша ұсынысының өсуі, инфляцияның
салыстырмалы төмен деңгейде болуы, халық тарапынан банктерге деген сенімнің
артуы нәтижссінде және тағы басқа факторлар қамтамасыз етті.
Қайта тартылатын салымдар бойынша Қазақстанның екінші деңгейдегі
банктеріндегі салымдарға (депозиттеріне) міндетті ұжымдық кепілдік беру
(сақтандыру) қорымен шекті сыйақы ставка мөлшерін белгілеу (қайтару
бойынша міндеттемелер қормен кепілдендіріледі) нәтижесінде салымдар
динамикасына ықпал жасайды. Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктеріндегі жеке түлғалардың салымдарына міндетті ұжымдық кепілдік
беру(сақтандыру) ережесінде жеке түлғалардың жаңадан тартылған салымдары
(депозиттсрі) бойынша ең жоғарғы сыйақы ставкалары белгіленеді. Екінші
деңгсйлі банктермен белгіленетін салымдар бойынша сыйақы ставкалары
тәжірибеде алуан түрлігімен ерекшеленеді, яғни валюта түріне, салымның
мерзіміне байланысты және тағы басқалар. Тартылған жеке тұлғалардың
депозиттер бойынша екінші деңгейлі банктердің 2007 жылғы сыйақы ставкалары
(мерзімдері мен валюта түрлері бойынша) көрнекі түрде көруге болады.
Екінші деңгейлі банктердің депозиттер бойынша пайыз ставкасының
динамикасы келесі өзгертулермен сипатталды. 2007 жылдың желтоқсан айын
2006 жылдың желтоқсанымен салыстыратын болсақ, жеке тұлғалардың мерзімді
теңгелік депозиттері бойынша орташа сыйақы ставкасы 10,9%-дан 9,3%-ға
кеміді, ал банктік емес заңды тұлғалардың мерзімді теңгелік депозиттері
бойынша орташа сыйақы ставкасы 3,5%- дан 3,4%- ға азайды (кесте 2).
Кесте 2 - 2006-2007 жылдардың екінші деңгейлі банктердің сыйақы ставкалары
Банктік емес заңды 01.01.2006 01.01.2007
тұлғалардың депозиттері
КZТ ЕАВ КZТ ЕАВ
Талап ету бойынша 2,7 1,5 2,3 1,4
Шартты 4,2 2,4 6,3 4,3
Мерзімдік 3,5 1,4 3,4 2,3
Банктік емес заңды КZТ ЕАВ КZТ ЕАВ
тұлғалардың депозиттері
Шартты 0,9 0,5 0,7 0,4
Талап ету бойынша 4,9 4,9 4,0 0,5
Мерзімдік 10,9 5,9 9,3 5,6
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің мәліметтері
Қазақстанның банк жүйесі 01.01.2006 жылғы жағдайға сәйкес депозит
иарығы оң үрдістермен сипатталды. Резиденттер депозиттерінің өсім қарқыны
364,7 млрд. теңгені құрады, яғни жалпы көлемі 30,1%-ға өсіп 1653,5 млрд.
теңгеге жетті. Заңды тұлғалардың депозиттері 28,5%-ға көбейіп, 1066,2 млрд.
теңгені кұрады, ал жеке тұлғалардың салымдары 33,1%- ға өсіп 587,3 млрд.
теңгеге жетті.
Ұлттық теңгенің шетел валюталарына тұрақтануы, теңгелік депозиттердің
көлеміне өз әсерін берді, 2006 жылдың өсім қарқыны 239,3 млрд. теңге, яғни
33,2%-ды құрап 960,8 млрд. теңгеге жетті. Шетел валютасындағы депозиттердің
сомасы 692,8 млрд. тецгеге жетіп, өсім қарқыны 2006 жылға қараганда шамалы
болды 1,26% немесе 143,4 млрд. теңге (сурет 8) 19.
Қаржы секторының тұрақты дамуы және халықтың нақты кірістерінің көбеюі
жағдайында 2007 жылы халық салымдарының өсуі жалғасты. Халық салымдары
(резидент еместерді есепке алғанда) 148,8 млрд. теңгеге немесе 33,2%-ға
өсіп, 596,8 млрд. теңгеге жетті. Долларға теңгенің девальвациялануы
валюталық депозиттер құрылымына ерекше өзгерістер әкелген жок, бірақ та осы
ретте теңгенің еуроға тұрақтануы байқалды. Нәтижесінде халық салымдарының
кұрылымында теңгелік депозиттер 22,3%- ға өсіп, 312,2 млрд. теңге құрады,
ал шетел валютасьшдағы депозиттер 47,7%-ға арттып, 284,6млрд. теңгеге
жетті.
Талап ету бойынпіа салымның сыйақы ставкасы тұрақты болып, оның көлемі
103,4млрд.теңгені құрады өсім қарқыны 34,3% немесе 26,4млрд. теңге.
Мерзімді салымдардың көлемі өткен жылдармен салыстырсақ, 2005жылы рекортты
өсімге ие болды 36,1% немесе 130,4 млрд. теңге, яғни мерзімді салымдардың
жалпы жылдық көлемі 492 млрд.теңгені құрады 20.
Тартылған жеке тұлғалардың депозиттер бойыиша екінші деңгейлі
банктердін 2007 жылғы сыйақы ставкалары (мерзімдері мен валюта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... .3
I БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Тартылған қаражаттардың мәні, маңызы, мақсаты және
түрлері ... ... ... ... 6
Депозиттік операция: түсінігі, мәні, қалыптастыру принциптері ... .13
II БӨЛІМ. ТҰРАН ӘЛЕМ БАНКІ АҚ- НЫҢ ДЕПОЗИТТІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік қызмет нарығының құрылымына және динамикасына салыстырмалы
талдау ... .19
Депозиттерді тарту саласындағы Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының қызметін бағалау ... .24
Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының депозиттік операцияларының
стратегиясын талдау ... .36
III БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің
депозиттік операцияларын жүзеге асыруда туындайтын
мәселелер ... ... ... ...47
Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларда туындайтын
мәселелерді шешу жолдары және жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында:
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстанның әлемдік экономикаға
ойдағыдай кіруі- елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі,
яғни Қазақстанның жахандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан
ел болуын, әлемдегі жасалған жаца мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуына
байланысты, банктің даму болашағы мен басқа несие институттардын елімізде
қызмет атқара алуы ерекше көкейтесті мәселе туындады 1.
Ұсынылған бағыт Қазақстанды 2030 жылға дейін дамыту қағидаларына
негізделген, ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары Ел Президентімен Қазақстан халқына Қазақстан - 2030: барлық
Қазақстандықтардың өсіп- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуы
Жолдауында айқындалған: Шетел инвестициялары мен. ішкі жинақтардың деңгейі
жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген Экономикалық өсу. Экономикалық
өрлеудің нақтылы, түрлаулы және барған сайын арта түсетін қаркынына қол
жеткізу, яғни Қазақстан экономикасын жақсарту және оған серпінді сипат
беру, олар өзара байланысты мақсаттар кешенін шешуді көздейді 2.
Алға қойылған мақсаттарды шешу қазақстандық банктердің тәжірибесінде
енгізген ең ілгершіл және ұтымды жұмыстарының нысандары мен әдістерін оқып,
білу, сонымен катар біршама прогрессивті, нақты нысандары мен жұмыс
әдістемелері жаңалықтарын енгізу арқылы қызметтерінің тәжірибелілігіне көз
жеткізуге болады. Бұл дегеніміз қарастырып отырған
тақырыбымның өзектілігін көрсетеді.
Банк өз қызметі барысында әр түрлі аудиториялармен: бәсекелестермен,
клиенттермен, мемлекетпен және тағы басқалармен табысын үлғайту мақсатында
қатынас жасайды.
Бірақта бұл банктің банктік нарығында атқаратын жалғыз мақсаты емес.
Сондай-ақ банктер қаржылық ресурстарының өтімділігі мен табыстылығын
оңтайлы қамтамасыз етуге, банктің беделін қалыптастыруға және беделін ұстап
тұруға тырысады. Банктің танымалдылығы, жақсы беделі клиенттер көлеміне
әсер етеді.
Банктің клиентурамен қарым-қатынасы банктік өнімдерді сату, сатып алу
үрдісінде туындайды. Олар мыналар: депозиттік шоттарды ашу, несие беру,
валюталық қатынас, есеп-айырысу операциялары, бағалы қағаздарды сақтау және
тағы сол сияқты операцияларды қамтиды.
Банктік операцияларды кең клиентурамен жүргізу-әлемдегі барлық елдердегі
қазіргі банк қызметіндегі ең негізгі ерекшелік.
Қазақстанның ірі коммерциялық банктері өз клиенттеріне кең көлемде
операциялар мен қызметтерді ұсына отырып, өз табыстылық базасын кеңейтуге,
өтімділігін үлғайтуға және бәсекеге қарсы тұра білуге тырысады.
Банктің кең клиентурамен банктік операциларды жүргізуіндегі тиімді де
икемді жүйесі ішкі жинақтың жиналуына себепші болуы мүмкін және болуы
керек. Банк қызметінің икемділігі өзгермелі экономиканың талабына әсер ете
білуінде маңызды орын алады.
Банк мекемесінің белгілі бір коммерциялық кәсіпорындардан ерекше
айырмашылығы, коммерциялық банктің ресурстардың көп бөлігі өз ақша
қаражаттары есебінен қалыптаспай, тартылған қаражаттар арқылы қалыптасады
3.
Коммерциялық банктер салым (депозит) ретінде және сәйкесінше шоттар ашу
арқылы халықтың, ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың бос ақша
қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар. Банктермен тартылатын қаражаттар
кұрылымы әр турлі. Олардың негізғілері, банктің клиенттерден ақша-
қаражатгарды тарту қызметінен (депозиттер) қаражаттар, банкпен өзінің
міндеттемелерінің (депозиттік және жинақ сертификаттары) эмиссиясы арқылы
тартылатын қаражаттары.
Банк операцияларының негізі- банктің ресурс базасын қалыптастыру
операциялары болып табылады. Банкпен банктің ресурс базасын қалыптастыру
процессі пассивтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі алғашқы тарихи
мәнге ие және оның активті операцияларға қатынасына байланысты анықтаушы
рөлді атқарады. Жоғарыда айтылғандай, банк ресурстарының көп бөлігі банкпен
депозиттік операцияларды жүргізу кезінде қалыптасады, олардың тиімді және
дұрыс ұйымдастырылуының нәтижесінде, әр бір несиелік ұйымның тұрактылығы
және пайдалылығы айқындалады. Сондықтаң, банктің ресурстар потенциалын
өсіру, тұрақтылығын қамтамасыз ету және пассивтерді тиімді басқару
сұрақтары, ерекше өзекті.
Айта кететін жайт, депозиттік операцияларды қалыптастыруға байланысты
мәселелер, біздің мемлекетімізде тоқсаныншы жылдары ерекше көңіл бөлінген
жоқ. Өйткені, инфляцияның жоғарғы деңгейіне және арзан ақша ресурстарының
көп болуына байланысты банк кызметтеріне жоғары сұраныс болып, ұсыныс
қанағатсыз болды, ал осы пайда болған жағдайлар нәтижесінде, банк
операцияларының пайдасының жоғарғы нормасын камтамасыз етті.
Пайда нормасының төмендеуі және табыс көздерінің дәстүрлі қайнарларының
жоғалуы, яғни банкаралық несиелер және мерзімді валюта нарығындағы
операциялар, коммерциялық банктердің тартылған ресурстардың құрылымындарын
оптимизациялауға және олар бойынша пайыз шығындарын азайтуға байланысты
тиімді депозиттік операцияларды қалыптастыруға бет бұрды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының депозит саласындағы қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні қазіргі таңда екінші деңгейлі коммерциялық банктердің
депозиттік операциялары, мәселелері және шешу жолдары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қазіргі жағдайдағы депозиттік қызмет
нарығының ахуалын талдау және экономикалық тұрақтылық жағдайында
коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын жетілдірудегі ұсыныстарды
жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- коммерциялық банктердің тартылған ресурстардың
түрлерінің ерекшеліктерін қарастыру және олардың мәнін ашу;
- банк ресурстарын басқару жүйесіндегі коммерциялық
банктердің депозиттік операцияларды қалыптастырудың теориялық негіздеріне
талдау жүргізу, депозиттік операциялардың мәнін, қалыптастыру
принциптерін, міндеттерін және мақсаттарын қарастыру;
Республикалық деңгейде депозиттік қызмет нарығының құрылымына және
динамикасына салыстырмалы талдау жүргізу;
депозиттерді тарту саласындағы Тұран Әлем Банкі Акционерлік
қоғамының қызметін бағалау;
- Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының депозиттік
операцияларының стратегиясын талдау;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің депозиттік операция
стратегиясының мәселелерін қарастыру;
коммерциялық банктердің депозиттік операцияларда туындайтын мәселелерді
шешу жолдарын анықтау және жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып, Қазақстан Республикасының
Заңдары, соның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің банктердің
іс әрекетін анықтайтын заңдық және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің статистикалық
материалдары, шетелдік және отандық ғалымдардың мақалалары, газеттер мен
журналдардан және интернет ресурстарынан алынған мәліметтер. Жұмыс
барысында жалпы ғылыми, статистикалық және экономикалық - математикалық
әдістер пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
және Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының нормативтік және қаржылық
құжаттары.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - тартылған ресурстардың
түрлерінің ерекшеліктерін қарастыру, депозиттік операцияларды
қалыптастырудың теориялық негіздеріне талдау жүргізу, Республикалық
деңгейде депозиттік қызмет нарығының құрылымына және динамикасына
салыстырмалы талдау жүргізу, Тұран Әлем Банкі Акционерлік қоғамының
депозиттікоперацияларының стратегиясын талдау, коммерциялық банктердің
депозиттік операцияларда туындайтын мәселелерді шешу жолдарын анықтау және
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
I БӨЛІМ. ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тартылған қаражаттардың мәні, маңызы, мақсаты және түрлері
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде, барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау құрамы
бойынша жан-жақты. Негізгі олардың түрі болып, депозиттік қаражаттар, яғни
банктің клиентпен жұмыс істеу кезіндегі тартылған (депозит) қаражаттары
және депозиттік емес жолмен тартылған қаражаттар, шоғырландыру жолымен
шығарылған меншік қарыздық міндеттемелер (депозиттік және жинақтық
сертификаттар, векселдер, облигациялар), банкаралық несие мен Ұлттық
Банктің қарызы арқылы басқа несиелік ұйымдардан алынған қаражаттары болып
табылады.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден- бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бір тұлға (депозитор) басқа түлғаға - банкке, оның ішінде
Қазақстан Республикасының Ұлттык Банкіне және Ұлттық почта операторына олар
номиналды түрде қайтарылатын шартпен, алғашқы талап етуі бойынша немесе
бөліп - бөліп, алдын-ала келісілген үстемесімен не онсыз, депозиторға
тікелей не онсыз тапсыруымен үшінші тұлғаға берілетініне қарамастан,
беретін ақша 4.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар- бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздірінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тартатын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады.
Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің атынан
тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктің
өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік емес ресурстар банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау
мақсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Ұлттық банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік басқа да қаржы
нарығынан сатып алынған ресурстары жатады 5, 80-81.
Депозиттік операциялар- бұл белгілі бір мерзімге немесе талап етуге
дейінгі заңды және жеке тұлғалардың салымдарға ақша қаражаттарын салумен
байланысты банктердің операциялары болып табылады 6, 410.
Депозиттік операциялардың мағынасы өте кең. Бұған қаражаттарды салымға
тартудағы банктің барлық іс-әрекеті жатады. Бұл пассивті операциялар
тобының ерекшелігі банк осындай операциялар көлемін нашар бақылай алады.
Өйткені салым салу көп жағдайдй салымшының ниетіне байланысты. Жалпы
тәжірибеде көрсеткендей, салымшылар тек төленетін пайызға ғана қарап
қоймайды, сондай-ақ банкке сеніп берген қаражаттарының сенімді сақталуына
да қарайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру біраз принциптерді сақтау арқылы
жүргізілуі керек:
- болашақта пайда алу үшін жағдай жасау;
банктің жылдам өтімділігін сақтау үшін депозиттік операцияларды
басқару кезіндегі икемді операция;
активтердің пайдалылығы мен депозиттік операция
арасындағы келісімділік;
- клиенттерді тарту мақсатында банк қызметтерін дамыту.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті-
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа
корреспондент - банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты
операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің
өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен, бос ақша
каражаттарын тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен
тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік
ресурстарды қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады. Олар коммерциялық
банк қызметіне еркін нарықтағы несиелік' ресурстарды сатып алуына делдал
ретінде қатысады. Депозиттік операциялардың үлесіне пассивті операциялардың
95% келеді.
Депозиттік операциялардың субьектілері ретінде қатысатындар:
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар;
мемлекеттік мекемелер;
кооперативтер;
акционерлік коғамдар;
шетелдік капиталдың қатысуымен аралас кәсіпорындар;
партиялық және қоғамдық ұйымдар мен қорлар;
қаржылық және сақтандыру компаниялар;
инвестициялық және трасталық компаниялар;
жекелеген жеке тұлғалар және осы тұлғалардың бірлестігі;
10) банктер мен басқа да несиелік мекемелер.
Депозиттік операциялардың объектісі болып депозиттер табылады. Бұлар
-депозиттік операциялардың субъектілерімен банкке салынған, банктің шотында
белгілі уақытта қала отырып, белгілінген тәртіппен банктік және қаржылық
операциялар атқарылатын белгілі бір ақша қаражаттар сомасы.
Депозиттік шоттар көп жақты болуы мүмкін. Олардың жіктелу негізіне
мынандай белгілер жатуы мүмкін: салымдардың көзі; олардың мақсаты;
көзделуі; табыстылық деңгейі және т.б., бірақта көбінесе салымшылардың
санаты және салымды алу түрі белгі (критерий) ретінде көрінеді 7, 246.
Салымшылар санатын былайша айыруға болады:
заңды түлғалардың депозиттері (кәсіпорын, ұйым, басқа да банктер);
жеке тұлғалардың депозиттері.
Экономикалық мағынасы бойынша салымдар-депозиттерді былайша топтастыруға
болады;
салымшылардың санатын есептеумен;
кері алу түрі бойынша;
сақталудағы каражаттардың қолдану тәртібі бойынша.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Депозиттерді қаражаттарын кері алу түрі бойынша 3 топқа бөліп
қарастырады (кесте 1):
талап етуге дейінгі депозиттер;
мерізімдік депозиттер;
халықтың жинақтық салымдары.
Кесте 1 - Депозиттердің сызба түріндегі жіктелуі
Талап етуге дейінгі Мерзімдік Жинақтық
Лоро 3 айға дейін Мерзімдік
3-6 ай Қосымша жарналы
мерзімдік
Контокоррент 6-9 ай Шартты
Овердрафт Ұсынушыға
Ностро 9-12 ай Талап етуге дейінгі
12 айдан жоғары Ағымдық шоттағы
Дерек көзі: Макыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары
Талап етуіге дейінгі депозиттер- бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем кұжаттар арқылы қолма- қол ақшаларын
алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар 6, 41.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіге дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай- ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын
қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айрысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражатгары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілмелі шоттағы каражаттардың қалдығы жоғары икемділігіне
байланысты, тұрақты емес, кейде әуелі өзгермелі. Бірақта, талап етілмелі
шоттағы қаражаттардың жоғары өзгермелілігіне қарамастан, олардың төменгі
қалдығын және тұрақты несиелік ресурс ретінде қолдануын анықтауға
мумкіншілік бар. Активті операцияларын кеңейту үшін және пассивтерді
басқару жағынан банктің ең жақсы әдіспен пайда табуы үшін талап етуге
дейінгі және мерізімді депозиттер жататын негізгі депозиттер түрін көбейту
мен тармақтандыру қажет. Талап етуге дейінгі салымдары арқылы банк үшін
пайда табу мәселесі шешіледі, яғни бұлар ең арзан ресурс және клиенттердің
есеп айырысу және ағымдық шоттарына қызмет көрсету шығыны ең аз.
Көптеген коммерциялық банктерде тартылған қаражаттар құрылымының
бірталай үлесін талап етуге дейінгі депозиттер құрайды.
Банктің қаржылык ресурсында талап етуге дейінгі депозиттер үлесінің
ұлғаюы, %-қ шығындарын азайтып, бұл қаражаттарды банк активінде қолдану
арқылы мол табыс табуға мүмкіншілік тудырады. Есеп айырысу шоты
пассивтердің күтілмеген әлементі. Сондықтан бұлардың қарыздық капиталда
үлкен үлесі болуы банктің өтімділігін өте қатты нашарлатады. Осыған
байланысты басқарудың басты қызметі банк депозитті базасының оңтайлы
кұрылымын анықтау болып табылады.
Талап етуге дейінгі шотында сақталулы, мерзімді депозит шотына аударуға
болатын, каражаттардың үлесі есебі (клиентке банкке салған қаражатынан
пайдасын көбейту және банк үшін несиелеу ресурсының тұрақтылығын құру
мақсатында) келесі формуламен шығарылады (1):
Д = Оср : Коб * 200 %,
Мұнда:
Д - жыл бойы әртүрлі ағымдық шоттарда сақталған, депозиттік шоттарға
аударылуы мүмкін қаражаттардың үлесі;
Оср - бір жылдағы есеп айырысуы және ағымдық шоттағы қаражаттардың орташа
қалдығы;
Коб - бір жылғы есеп айырысу мен ағымдык шоттағы несиелік айналым.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігімен сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылык және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында ақша- қаражаттары түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі- бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төмен мөлшерде төленеді 2, 87.
Мерзімді депозит - бұл пайыздық төлемі мен мерізімі қатаң келісілген,
депозиттік шотқа аударылатын қаражаттар. Оның мөлшерлемесі салымның көлемі
мен мерізіміне байланысты. Мерзімдік салым иесінің иелігіне тек келісілген
уақыт біткеннен кейін қана көшеді. Бірақ алдын-ала банктен өз қаражатын
алуын жоққа шығармайды. Бірақта бұл жағдайда клиенттің алатын %-дық көлемі
азаяды. Банк мерзімдік салымдарды тартуға мүдделі, өйткені олар тұрақты
және банкке салымшылардың қаражаттарын ұзақ мерізім көлемінде пайдалануға
мүмкіншілік тудырады. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды,
бірақ қолма- қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа
аударылады.
Мерзімді салымдар тек қана топтық (жинақ сомада) сомада қабылданады.
Көбінесе минималды салымдарда талап етіледі. Кейбір банктерде жалпы
мерзімдік салымдарды салу тек қана іскерлік клиенттерге рұқсат етілсе, жеке
клиенттерге капиталға орналастыру түрінде жинақтық салым салу ұсынылады.
Бұл салымның ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға
міндетгі резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады 8, 341.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерғе бөлінеді:
меншікті- мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті- мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
30 күнге дейінгі;
30-90 күнге дейінгі;
90-180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күнннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
шоттағы қаражат баяу айналады;
тұрақты пайыз төленеді;
пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп
отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі- жинак салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғарғы шегі шектелген, ақшаыы салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
корсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. компыотердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдармен басқа салымдарды
ауыстыруға мүмкіндігі бар 191.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардын біршама
тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі бойынша,
мерзімді депозитгерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинақ
салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшеліктері болады:
ақшалай қаражатгар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар козғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап
етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке түлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Коммерциялық банктермен жеке түлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым
операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:
мерзімді жинақ салымдар;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
ұтыс салымдары;
ақшалай- заттай ұтыс салымдары;
мақсатты және ағымдық салымдар;
алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарға басқа
жинак салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар- бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с ) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді
төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай
салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдардың бір түріне депозиттік және
жинақ сиртификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинак сертификаты- бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен
соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін
және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куэландыратын банк-
эмитенттің жазбаша куэлігі.
Депозиттік және жинак сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелсрінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты- жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол каражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылган тауарлар және көрсетіген
кызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін
атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан
да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардыц мынадай екі түрі
бар:
аударылатын;
аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке үсынылады. Аударылатьш депозиттік
сертификаттар басқа бір түлғаларга екінші нарыкта сатып алу- сату арқылы
өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинак
ссртификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды.
Жинақ сертификаты тек жеке түлғаларға ғана беріледі 10, 76.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге
үсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірак
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат
ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипатттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдалаиылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік операцияларды белсенді турдс
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды үлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялык банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзшдері мен сомасына сэикес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процессінде
мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру үшін, әрбір қаржы- несиелік мекеме
депозиттік операцияларды құрастыруы қажет.
1.2 Депозиттік операция: түсінігі, мәні, қалыптастыру принциптері
Ресурстарды тарту мақсатында коммерциялық банктер жарғыға сәйкес,
коммерциялық банктің міндеттері мен мақсаттарына сай максималды пайда алу
үшін және өзінің клиенттеріне тиімді қызметті жүзеге асыру үшін депозиттік
операциялардың стратегиясын құру өте маңызды.
Депозиттік операция дегеніміз- банктік ресурстарды қалыптастыру,
жоспарлау, реттеу, сонымен катар коммерциялык банктің
депозиттік
бірақ төменгі молшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл
сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір
мерзімге түсуін сипатттайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауга тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процессінде
мерзімді
депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру үшін, әрбір қаржы- несиелік мексме
депозиттік операцияларды құрастыруы қажет. қызметінің мазмұнын,
кұрылымын айқындауға бағытталған міндеттер мен шаралардың жиынтығы 6,
413.
Депозиттік операция келесі талаптарды сақтау тиіс:
экономикалық мақсаты;
бәсеке қабілеттілігі;
ішкі мақсаттарға қайшы болмауы.
Салымдар бойынша пайыздар нарық конъюнктурасының иерархиясына және
сәйкес келетін құралдардың өзгеруіне байланысты икемді болуы шарт. Егер де
банк немесе оған жақын сенімді бәсекелестер салымдар бойынша найыз
ставкаларын кемітетін болса, онда олардың өз клиенттерін жоғалту қауіпі
бар. Сондықтан, банк жүйесінде әрбір коммерциялық банк бәсеке қабілетті
операцияларды жүзеге асыру қажет.
Депозиттік операциялардың ілкі мақсаттардың қайшы болмауы, бірнеше
аспектіде қарастыруга болады. Бұл депозиттік ставкалардың уақытша құрылымы,
салымдар түрлерін банктің басқа құралдармен (сертификаттар, векссльдер және
т.б.) салыстыру, салымдардың сомалары бойынша дифференциалдануы. Сонымен
қатар, клиенттерді әртүрлі категорияларына (мысалы, жеке және заңды
тұлғалар) байланысты жіктеп, бөлуге болады 11, 127.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының мәнін қарастыргап кезде,
келесі сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік операциятың субъектілері мен
объектілері, оны құру принциптері және депозиттік операциялардың межесі.
Коммерциялық банктің депозиттік операциялардың субъектілерінің құрамына
банктің клиенттері, коммерциялық банктер және мемлекеттік ұйымдар кіреді.
Депозиттік операциялардың объектілеріне: банкпен тартылған
қаражаттар және банктің қосымша қызметтері (кешенді қызметтер) кіреді.
Депозиттік операцияның субъектілері мен объектілерінің жіктелуі көрнекі
түрде сурет 1 көруге болады.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының жіктелуі
Коммерциялық банктің депозиттік операциялары
Сурет 1- Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының сызбанұсқасы
Коммерциялык банктің депозиттік операцияларын құру негізінде жалпы және
арнайы принциптер қолданылады.
Депозиттік операциялардың жалпы принциптеріне, коммерциялық банктердің
өз операцияларын макро деңгейде жараған кездегі жиынтық принциптер жатады
және Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің мемлекеттік ақша- несие
операцияларының принциптері. Принциптер кешенді болу шарт, яғни ғылыми
дәйектеменің болуы, оптималдылықты, тиімділікті сақтау қажет және банктің
депозитттік операцияларының әлементттерінің бірлігі. Кешенділік принциптер
теориялық негіздерді құру кезінде, банктің тиімді даму стратегиясының
бағыттарын айқындаған кезде және депозиттік операцияларды жүзеге асыру
кезінде қолданылады.
Депозиттік операциялардың арнайы принциптеріне банктің қалыпты шығындар
деңгейін қамтамасыз ету принципі, депозитіік операцияларды қауіпсіз турде
жүргізу принципі және сенімділікті қамтамасыз ету принципі, яғни банк,
пайда табу мақсатымен өз қызметін жүзеге асырып жатқан нарықпен есептесу
қажет. Өйткені, болашақта жинақтаған ақша- қаражаттары бойынша максималды
пайда табу мақсатында, банк оларды тиімді орналастыруға тырысады.
Депозит жүйесІн ұйымдастырғанда берілген принциптерді сақтай отырып,
банктің стратегиялык және тактикалық бағыттарды құруға қолайлы жағдайлар
туады, осының арқасында коммерциялык банктер өзінің депозиттік
операцияларының тиімділігін және пайдалылығын қамтамасыз етеді 12.
Коммерциялық банктің депозиттік операцияларының межесі (шегі) дипломдық
жұмыстың теориялық бөлімнің негізгі сұрағы болып табылады, яғни
коммерциялық банк жеке және заңды тұлгалардан қандай мөлшерде бос ақша-
қаражатын аккумуляциялауға мүмкіндігі бар шегі. Депозиттік операциялардын
межесінің жіктелуі :
депозиттер нарығындағы сұраныс пен үсынысқа байланысты
(экономикалық шектер);
банктің лимиітері мен ҚР ҰБ нормативтерінің әсері (экімшілік шектер);
депозиттік қатынастың субъектілеріне байланысты (ішкі және сыртқы
шектер);
депозиттік қатынастың мерзіміне байланысты (уақыт шегі);
географиялық принципке байланысты (территориалды шектер);
тартылған қаражаттың құрылымы мен көлеміне байланысты (сандық
және сапалық шектер).
Депозиттік операцияларды - банк операцияларының бір әлементі ретінде
қарастыратын болсақ, онда депозиттік операциялардың мақсаты бұл- төмен
бағамен, үлкен колемде ақша ресурстарын тарту. Депозиттік операциялардың
көпжақты мақсатын сәтті жүзеге асыру үшін, келесі міндеттерді шешу қажет:
депозиттік операциялардан банк пайдасын алу немесе табыс
алуға байланысты жағдайлар жасау;
банк өтімділігінің қалыпты деңгейін сақтау;
депозиттік операциялардың субъектілерінің диверсификациялануы және әртүрлі
депозиттер түрлерімен тіркесуі;
депозиттік операциялар мен несие беру операциялардың арасында
депозиттердің және несие салымдарының сомалары және мерзімдері арасындағы
өзара байланысы және өзара келісушілікті сақтау;
депозиттік шоттарда бос қаражаттарды минималдау;
икемді пайыз операцияларын жүргізу;
тартылған ресурстар бойынша пайыздық шығындарды азайту амалдар мен
тәсілдерді іздестіру;
банк қызметтерін дамыту және клиенттерге қызмет ету сапасын арттыру 11,
132.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, көптеген коммерциялық банктер
өздерінің депозиттік операцияларын жузеге асыру үшін, депозиттік
операцияларының механизмін жасайды. Коммерциялык банктің депозиттік
операцияның механизмі көрнекті түрде көрсетілген.
Әрбір депозиттік операция механизмінің кезеңдері бір- бірімен тығыз
байланысты, осыған орай әрбір кезең депозиттік операциялардың
ұйымдастырылуына және тиімді, әрі пайдалы жүзеге асырылуына жәрдемдеседі.
Банктің депозиттік операция механизмін жасау процесінде, банктің әртүрлі
құрылымдық бөлімшелері қатысады, оларды көруге болады 12.
Банктің өтімділігін анықтайтын негізгі фактор- депозиттік базаның
сапасы. Депозиттердің сапасын айқындайтын критерии – тұрақтылық. Тұрақты
депозиттердің үлесі көп болған сайын, банк өтімділігі де жоғары болады,
өйткені осы үлесте жинақталған ресурстар банктен кетпейді. Тұрақты
салымдардың артуы банктің өтімді активтерге қажетттігін азайтады, яғни банк
міндеттемелерін жаңарту ұйғарылады 13, 334.
Қалыптасқан тәжірибелік талдау көрсетіп жатқандай, әрбір коммерциялық
банктің депозиттік операцияларының депозиттік базасын қалыптастырған кезде,
көптеген субъективті және объективті мазмұны бар мәселелер шешілу тиіс.
Субъективті мәселелерге келесілер жатады:
коммерциялық банктердің капитал базасының және қызмет ету
масштабының әлсіздігі;
жоғарғы және орта менеджменттің сапа деңгейінің жетіспеушілігі;
депозиттік операцияларды жүзеге асыруға байланысты көптеген банктердің
ғылыми - дәйектеме концепциясының болмауы;
депозиттік процесті ұйымдастырудағы кемшіліктер: халықаралық банк
стандарттарына сәйкес депозиттік бөлімшелердің болмауы;
депозиттік нарықтың маркетингтік талдау жүргізу деңгейінің
төмендігі;
ұсынылатын депозиттік қызметтердің шектеулі болуы және т.б.
Объективті факторлардың ішінен келесілерді ерекше көрсетуге болады:
коммерциялық банктерге мемлекеттің және мемлекеттік органдардың
тікелей және жанама ықпалы;
макроэкономикалық әсер, яғни Қазақстанның ақша нарығының
жағдайына әлемдік қаржы нарықтарының әсері;
банкаралық бәсеке;
- Қазақстанның ақша және қаржы нарықтарының жағдайы 14, 58.
Банктің депозиттік операциялары банктің пайыз операцияларымен тығыз
байланысты екенін айтқан жөн, өйткені, пайыз депозиттік ресурстарды
тартудың тиімді құралы болып табылады. Мемлекеттің салымдар бойынша
пайыздардың шекті нормаларын реттеу уақытында заңнамалық түрде салымдардың
мерзіміне байланысты белгілеген, ал қазіргі кезде коммерциялық банктер
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің есеп мөлшерлемесіне қарап,
бәсекеге қабілетті өз бетімен пайыз мөлшерлемесін қояды. Белгілі бір
депозитті шот бойынша табыс алу, салымның мерзімімен, сомасымен, шоттың
жұмыс істеу спецификасымен анықталады, сонымен қатар,
коммерциялық банктің депозиттік шотқа сәйкесінше қызмет көрсету көлемі
мен мазмұны және клиенттің салымның шарттарын орындауына байланысты болады.
Банкпен салымдар бойынша пайыздар төлеу - операционды шығындардың
негізгі бөлігі болып табылады. Сондықтан, коммерциялық банктер салымдар
бойынша пайыз мөлшерлемесін жоғарлатпайды, банктерге жоғары пайыздарды
төлеу тиімсіз, бірақ клиенттерді тарту мақсатымен, бәсекеге тұру үшін және
банк клиенттерін қызықтыру үшін, банктер депозит нарығын талдай отырып,
салым бойынша пайызды қояды. Коммерциялық банктер ірі көлемде және ұзақ
мерзімге салымдарды тарту үшін, өз клиенттеріне жоғарғы пайыз
мөлшерлемесімен салымдарды ұсынады, пайыздық шығын артқанына қарамастан,
халықтан ақша- қаражаттарды тарту шексіз болмайды.
Коммерциялық банктің пайыз операцияларының бағытының бірі, депозиттік
операциялардың және барлық ресурстардың құнын есептеу, талдау.
Оларға келесілер қажет:
салымдар (депозиттер) бойынша қолайлы пайыз белгілеу;
тартылған ресурстар бойынша пайыз ставкаларының динамикасын
зерттеу;
инфляция жағдайында ресурстардың нақты құнын есептеу;
банктің жалпы шығын көлемінде тартылған ресурстар бойынша
пайыздық шығынның өзгеруін талдау.
Депозиттер бойынша пайыздарды есептеу кезінде пайыз мөлшерлемесі,
тартылатын қаражаттардың нақты күндер саны есепке алынады. Қаражаттарды
орналастыру мақсатымен, салымшы банкті таңдаған кезде, пайыз көлемін
есептеу тәртібі шешуші рөлге ие болуы мүмкін. Өйткені, кейбір коммерциялық
банктер пайыздарды есептеген кезде нақты жылдағы күндер санын (365 немесе
366) алады, ал кейбіреулері жуық шамада алады (360 күн), бұл есептеулер
табыстың мөлшерінде көрініс табады 7, 93.
Пайыздарды есептеу келесі тәсілдердің біреуімен жүзеге асырылады:
жай пайыздар;
күрделі пайыздар;
тұрақты пайыз мөлшерлемесімен;
қалқымалы пайыз мөлшерлемесімен.
Салымдар бойынша пайыздарды есептеудің күрделі пайыздар тәсілінің
формуласы (3):
§ = Р*(1+І*ІК)*п, (3)
Мұндағы:
§- кайтаруға тиісті қаражат сомасы;
I- жылдық пайыз ставкасы;
1- кезеңдегі күнтізбелік күндер саны, нәтижесі бойынша есептелген
пайыздар бойынша банк капитализацияны жүргізеді;
К- күнтізбелі жыл ішіндегі күндер саны;
п- жалпы мерзім ішіндегі тартылған каражаттардың есептелінген пайыздар
капитализациясы бойынша операциялар саны;
Р- тартылған қаражаттың алғашқы сомасы.
Сонымен қатар, прогрессивті үлғайтылатын пайыз мөлшерлемесі бар, ол банк
салымында қаражаттың сақталуының нақты мерзіміне байланысты. Осы табысты
есептеу тәртібі қаражаттарды сақтау мерзімін ұлғайтуға
ынталандырады және салымды инфляциядан қорғайды 15, 57.
Коммерциялық банктің пайыз операциялары банктің
коммерциялизациялау кызметімен байланысты болғандықтан келесілерге
жәрдемдесу керек;
пайданы табуға жәрдемдесу керек немесе болашақта пайда алуға жағдайлар
жасау керек;
несие операциялары және депозиттер бойынша пайыз мөлшерлеменің
мәнін реттеу және қалыпты деңгейде ұстау, яғни банктік операциялардың
рентабельділігін қамтамасыз ету;
депозиттік операциялар және несиелер беру операциялары арасында сомалар мен
мерзімдерді арасында өзара байланыс және өзара үйлестіруді қамтамасыз ету;
баланстың өтімділігін қалыпты деңгейде ұстау;
- пайыз тәуекелін минималдау.
Осы сұрақты қорыта келе, коммерциялык банктің депозиттік операцияларын
қалыптастырған кезде, пайыз операцияларының орны ерекше. Оның түйіні,
белгілі принциптерді сақтай отырып, банк тиімді пайыз операцияларына
негізделуі керек. Олардың арасында, салымның мөлшері мен сақтау мерзіміне
байланысты пайыздың диффсренциациялану принципін алғашқы айтқан жөн, содан
кейін, салымдар бойынша пайыздардың әлеуметтік дифференциациялану
принципі, банк қызметінің рентабельділігін қамтамасыз ету принципі және
салымшылардың салымдарын сақтау және қорғау принципі. Коммерциялық банктер
депозиттік операцияларды және пайыз операцияларын жүзеге асырған кезде,
айтылған барлық принциптердің орындалуы шарт.
II БӨЛІМ. ТҰРАН ӘЛЕМ БАНКІ АҚ - НЫҢ ДЕПОЗИТТІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Депозиттік кызмет нарығының құрылымын және динамикасын салыстырмалы
талдау
Қазақстан Республикасының депозит нарығы курделі динамикалық жүйе
болғандықтан, ішкі және сыртқы факторлардың үрдісті әсерін сезеді. Депозит
нарығының даму динамикасында қалыптасқан зандылықтарды және салымдар
нарығының беталыстарын анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жариялаған статистикалық
мәліметтеріне сүйене отырып, сонымен қатар өзіндік есеп мәліметтерін
қолдана отырып, депозит нарығына талдау жасайық.
Екінші деңгейлі банктермен тартылатын салымдар көлемі негізгі 4 факторға
байланысты:
халықтың ақша табыстарының көлемі;
банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейі;
салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
мемлекеттің банк жүйесінің және қаржы өнімдерінің даму деңгейі 16, 9.
Банк жүйесіне тартуға мүмкін болатын салымдардың көлемі халықтың
ақша табыстарының көлемі арқылы анықтауға болады. Халықтың табысы артқан
сайын, халық өз табыстарын тұтынуға және жинақтауға тырысады, яғни халықтың
өмір сүру минимумынан жоғары табыс алу нәтижесінде, халық өз табыстарын
жинақтауға, одан пайда алуға бейімделеді. Оны жанама түрде барлық банк
депозиттерінің жалпы сомасымен және ЖІӨ-нің өзгеру
динамикасы арқылы бағалауға болады (сурет 5).
Банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейі халық салымдарының
кепілді болуы, салымдарды және салымшыларды қорғауға байланысты ережелер
мен заңдардың болуы, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының қаржы
жүйесінің тұрақты болуы. Халықтың қаржы жүйеге сенімі болмайтын болса, онда
ұлттық және шетел қаржы- қаражатының банк жүйесінен кетуіне себеп болады,
ал халықтың сенімі қаржы жүйесіне жоғары болса, онда қаражаттың банк
жүйесіне құйылуымен сипатталады.
Банк жүйесіне деген халықтың сенімінің деңгейінің жоғары екенін 2005-
2007 жылдары депозиттер көлемінің жағымды өсу динамикасынан көруге болады.
Қазакстан Республикасының банк жүйесіндегі депозиттердің
салымшылардың категориялары бойынша 2005-2007 жж. өзгеруін
көрнекі түрде көруге болады.
Салымдарды кепілдендіру жүйесі Қазақстанның банк жүйесіне халықтың
сенімін арттыруға жәрдемдеседі. Соның айғағы екінші деңгейлі банктерде
заңды тұлғалардың салымдарының өсуі. Сонымен қатар, 2005-2007 жылдары
ұлттық теңгенің шетел валюталарына тұрақтандыруы нәтижесінде, ұлттык
валютада депозиттердің артуымен сипатталды. Осы жылдары банктердегі
депозиттердің жалпы көлемі 2 есе артты, соның ішінде жеке тұлғалардың
салымдары 1,5 есеге өсті, ал заңды тұлғалардың депозиттері 3.5 есе өсті.
Екінші деңгейлі банктердегі халықтың салымдары 2005-2007 жылдары жоғары өсу
динамикасымен сипатталды.
Егер 2005 жылдың Қазақстан Республикасының депозиттік нарығын
талдайтын болсақ, ол оң беталыспен сипатталды.
Резиденттердің салымдардың жалпы көлемі 2007 жылы 21,6%- ға өсті, яғни
733,2 млрд. теңгеге. Соның ішінде, заңды тұлғалардың депозиттері 12,9%
ості, яғни 397,8 млрд. теңгені құрады, жеке тұлғалардың салымдары 33,8%-ға.
яғни 335,4 млрд. теңге.
Осы жылы, яғни 2005 жылы доллар деңгейінің азаюы байқалды, бұл жағдай
ұлттық теңгенің АҚШ долларына тұрақтандыруымен сипатталды. Ұлттық
валютадағы депозиттер 60,5%-ға артты және 387,8 млрд. теңгені құрады, ал
шетел валютасындағы салымдар 2004 жылға қарағанда шамалы кеміді -4,5%- ға,
яғни 345,4 млрд. теңгені құрады, оны көрнекі түрде көруге болады.
Қаржы секторының тұрақты даму жағдайында және халықтың табыстарының
өсуі нәтижесінде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерде халық
салымдарының артуы байқалды (резидент еместерді есептегенде). Мысалы,
2005жылы олар 33,4%-ға артып 343,2 млрд. теңгені КҮ-рады, ал 2004 жылы бұл
көрсеткіш тек қана 257,4 млрд. теңге болды. Халық салымдарының құрылымында
теңгелік депозиттер 90;6%- ға өсті және 128,7млрд. теңгеге жетті, ал шетел
валютадағы салымдар тек қана 13%-ға өсіп, 214,6млрд. теңгеыі кұрады.
01.01.2008 жылғы жағдайға сәйкес талап ету бойынша салымдардың көлемі 14,5
млрд. теңгеге өсіп (32,1%-ға), 59,7млрд.
теңгені құрады, талап ету бойынша салымның көлемінің артуы салымның сыйақы
мөлшерінің ұлғаюы нәтижесінде болды. Осы жылы мерзімді салымдардың сыйақы
мөлшерінің азаюына қарамастан, мерзімді салымдардың үлесі 70,8 млрд.
теңгеге ұлғайды (33,4%-ға), яғни 282,9 млрд. теңгені құрады. Соның ішінде
мерзімді теңгелік депозиттердің 115,9%-ға күрт өсіп, 92,3 млрд. теңгені
кұрады, бұл халықтың табыстарының өсуі және Қазақстанның банк жүйесіне
деген сенімнің бар екендігінің айғағы.
Банктік депозиттер бойынша пайыз ставкаларының динамикасы бірте-біртс
азаюмен сипатталды. Тартылған жеке тұлғалардың депозиттер бойыиша екінші
деңгейлі банктердің 2007 жылғы сыйақы ставкалары (мерзімдері мен валюта
түрлері бойынша көрнекі түрде көруғе болады (Қосымша Г). 2007жылдың
желтоқсан айындағы жеке тұлғалардың теңгелік мерзімді депозиттер бойынша
орташа сыйақы ставкасы 2006 жылмен желтоқсан айымен салыстырғанда 11,0%-дан
10,0%- ға кеміді, ал заңды тұлғалардың банктік емес депозиттері бойынша
5,4%-дан 3,5%-га.
Өткен жылдардың іспеттес кезеңінің мэліметтерін талдай отырып, б^л
жағдайды маусымдық айтуға болады, яғни активтердің және міндеттемелер
көлемінің азаюы әр жыл басына тән 17.
Өткен жылдардың жоғары динамикасына қарамастан, 2007 жылдың депозиттік
нарығы рекортты жоғары өсу көрсеткіштерді берді. Жыл ішінде депозиттердің
көлемі 538млрд. теңгеге артты, яғни өткен 3 жылдың сомарлык өсім көлемін
озды. ¥лттық банктің мэліметтері бойынша, жалпы рсзиденттердің депозитгер
көлемі 73,3%-ға артты немесе 1270,8млрд. теңгеге. Соның ішінде, ең жоғарғы
өсім қарқыны қараша және желтоқсан айларында байқалды, осы айлардың өсімі
226 млрд. теңгені құрады.
Осындай жоғары динамика заңды тұлғалардың депозиттерінің ұлғаюы
арқасында болды, олардың көлемі 2 есе артып, 829,7 млрд. теңгені құрады, ал
2003 жылмен салыстыратын болсақ, бұл көрсеткіш тек қана 397,8млрд. теңге
көлемінде болды, яғни 2007жылдың өсім қарқыны 108,5%-ды құрады
Теңгелік салымдардың артуына қарамастан, кейбір факторлар жалпы
салымдардың көлемінің өсуіне кедергілер жасады, яғни салымдардың өсу
динамикасында көрініс тапты. Салымшылардың көңіліне әсер еткен негізгі
себсптердің ішінде: салымдар бойынша сыйақы табысының азаюы, валюта
бағамдарының өзгеруі, Наурыз банкіне консервация тәртібін қолдаыу, яғни
жиынтықта осы факторлар салымдардың өсуін тежеді.
Соңғы жылдары салымдардың масштабты тұрақты өсу тенденциясы нәтижесінде
салымдар бойынша сыйақы ставкаларының кемуімен ерекшеленді. Бұндай динамика
макроэкономикалық тұрақтылық арқасында,ақша ұсынысының өсуі, инфляцияның
салыстырмалы төмен деңгейде болуы, халық тарапынан банктерге деген сенімнің
артуы нәтижссінде және тағы басқа факторлар қамтамасыз етті.
Қайта тартылатын салымдар бойынша Қазақстанның екінші деңгейдегі
банктеріндегі салымдарға (депозиттеріне) міндетті ұжымдық кепілдік беру
(сақтандыру) қорымен шекті сыйақы ставка мөлшерін белгілеу (қайтару
бойынша міндеттемелер қормен кепілдендіріледі) нәтижесінде салымдар
динамикасына ықпал жасайды. Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі
банктеріндегі жеке түлғалардың салымдарына міндетті ұжымдық кепілдік
беру(сақтандыру) ережесінде жеке түлғалардың жаңадан тартылған салымдары
(депозиттсрі) бойынша ең жоғарғы сыйақы ставкалары белгіленеді. Екінші
деңгсйлі банктермен белгіленетін салымдар бойынша сыйақы ставкалары
тәжірибеде алуан түрлігімен ерекшеленеді, яғни валюта түріне, салымның
мерзіміне байланысты және тағы басқалар. Тартылған жеке тұлғалардың
депозиттер бойынша екінші деңгейлі банктердің 2007 жылғы сыйақы ставкалары
(мерзімдері мен валюта түрлері бойынша) көрнекі түрде көруге болады.
Екінші деңгейлі банктердің депозиттер бойынша пайыз ставкасының
динамикасы келесі өзгертулермен сипатталды. 2007 жылдың желтоқсан айын
2006 жылдың желтоқсанымен салыстыратын болсақ, жеке тұлғалардың мерзімді
теңгелік депозиттері бойынша орташа сыйақы ставкасы 10,9%-дан 9,3%-ға
кеміді, ал банктік емес заңды тұлғалардың мерзімді теңгелік депозиттері
бойынша орташа сыйақы ставкасы 3,5%- дан 3,4%- ға азайды (кесте 2).
Кесте 2 - 2006-2007 жылдардың екінші деңгейлі банктердің сыйақы ставкалары
Банктік емес заңды 01.01.2006 01.01.2007
тұлғалардың депозиттері
КZТ ЕАВ КZТ ЕАВ
Талап ету бойынша 2,7 1,5 2,3 1,4
Шартты 4,2 2,4 6,3 4,3
Мерзімдік 3,5 1,4 3,4 2,3
Банктік емес заңды КZТ ЕАВ КZТ ЕАВ
тұлғалардың депозиттері
Шартты 0,9 0,5 0,7 0,4
Талап ету бойынша 4,9 4,9 4,0 0,5
Мерзімдік 10,9 5,9 9,3 5,6
Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің мәліметтері
Қазақстанның банк жүйесі 01.01.2006 жылғы жағдайға сәйкес депозит
иарығы оң үрдістермен сипатталды. Резиденттер депозиттерінің өсім қарқыны
364,7 млрд. теңгені құрады, яғни жалпы көлемі 30,1%-ға өсіп 1653,5 млрд.
теңгеге жетті. Заңды тұлғалардың депозиттері 28,5%-ға көбейіп, 1066,2 млрд.
теңгені кұрады, ал жеке тұлғалардың салымдары 33,1%- ға өсіп 587,3 млрд.
теңгеге жетті.
Ұлттық теңгенің шетел валюталарына тұрақтануы, теңгелік депозиттердің
көлеміне өз әсерін берді, 2006 жылдың өсім қарқыны 239,3 млрд. теңге, яғни
33,2%-ды құрап 960,8 млрд. теңгеге жетті. Шетел валютасындағы депозиттердің
сомасы 692,8 млрд. тецгеге жетіп, өсім қарқыны 2006 жылға қараганда шамалы
болды 1,26% немесе 143,4 млрд. теңге (сурет 8) 19.
Қаржы секторының тұрақты дамуы және халықтың нақты кірістерінің көбеюі
жағдайында 2007 жылы халық салымдарының өсуі жалғасты. Халық салымдары
(резидент еместерді есепке алғанда) 148,8 млрд. теңгеге немесе 33,2%-ға
өсіп, 596,8 млрд. теңгеге жетті. Долларға теңгенің девальвациялануы
валюталық депозиттер құрылымына ерекше өзгерістер әкелген жок, бірақ та осы
ретте теңгенің еуроға тұрақтануы байқалды. Нәтижесінде халық салымдарының
кұрылымында теңгелік депозиттер 22,3%- ға өсіп, 312,2 млрд. теңге құрады,
ал шетел валютасьшдағы депозиттер 47,7%-ға арттып, 284,6млрд. теңгеге
жетті.
Талап ету бойынпіа салымның сыйақы ставкасы тұрақты болып, оның көлемі
103,4млрд.теңгені құрады өсім қарқыны 34,3% немесе 26,4млрд. теңге.
Мерзімді салымдардың көлемі өткен жылдармен салыстырсақ, 2005жылы рекортты
өсімге ие болды 36,1% немесе 130,4 млрд. теңге, яғни мерзімді салымдардың
жалпы жылдық көлемі 492 млрд.теңгені құрады 20.
Тартылған жеке тұлғалардың депозиттер бойыиша екінші деңгейлі
банктердін 2007 жылғы сыйақы ставкалары (мерзімдері мен валюта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz