ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1.1 КСРО Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі Қазақстанның
дипломатиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің құрылуы және
құқықтық базасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 16
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ.
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты: көпвекторлық мемлекетаралық
қарым-
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 33
2.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің шет
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТА
ҚОЛДАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманғы Отан тарихының өзекті
мәселелері қатарынан мемлекеттік тәуелсіздікке ие болғаннан бергі тарихи
кезеңдегі Қазақстанның дипломатиялық қызметінің қалыптасуы мен дамуы
ерекше маңызды орын алады. Бейбіт іс-шаралар мен тиімді әдістер арқылы
мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың құралы ретінде дипломатия өзіне
ерекше мұқият қарауды және үнемі жетілдіріп отыруды қажет етеді. Осыған
байланысты, Қазақстан дипломатиясының қалыптасуы мен дамуы үрдісіне қоғам
назарын аударудың саяси жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да өзекті мәселе
екені анық.
Өткен ғасырдың соңғы онжылдығы мен қазіргі кезең аралығы еліміздің
тарихында ұлттық мемлекеттілікке қол жеткізумен қатар саяси және әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықтың жаңа формаларын іздестіру уақыты болғаны
белгілі. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауының нәтижесінде
құрылған әрбір тәуелсіз мемлекеттің алдында өтпелі кезеңде егемендік пен
ұлттық тәуелсіздік идеалдарын сақтау мен нығайтудың күрделі міндеті тұрды.
Сол уақытта Қазақстанның да шұғыл шешімін табуды қажет ететін басты
міндеттері жеке мемлекет ретінде сақталып қалу, кең ауқымды әлеуметтік,
саяси және экономикалық реформалар жүргізу болып табылды. Осыған байланысты
Президент Н. Ә. Назарбаев: Енді біздің дамуымызды әлемдік тәжірибе
тұрғысынан талдап, жағдайды терең ұғыну және біздің реформаларымыздың
орындалуы мен жаңа институттардың қалыптасуы деңгейін үздік әлемдік
тәжірибемен салыстыру маңызды болмақ. Өзіміздің әлсіз және күшті
жақтарымызға айқын талдау жасап, тек содан кейін ғана өзіндік
стратегиямызды жасауымыз керек деген болатын [1].
Дүниежүзілік қауымдастықтың Қазақстан Республикасын халықаралық
құқықтың субъектісі ретінде ретінде мойындауы және өзіндік жеке сыртқы
саясатын анықтауы өзекті мәселелердің біріне айналды. Сыртқы саясаттың
қалыптасуы мен дамуы біздің еліміздің халықаралық байланыстардың аясына
енуімен, дүниежүзі елдерінің көпшілігімен қарым-қатынастарын орнатуымен
және дамытуымен қатар жүрді. Қазақстанның тең құқықтық қызметтестік пен
өзара мүдделерін ескеру принциптеріне негізделген ұзақ мерзімді қарым-
қатынастар орнатуға ұмтылуы қазақстандық дипломатияның мақсаты болды.
Дипломатия ұғымының өзі Нақты шарттар мен шешілетін міндеттердің
сипаттамасын ескере отырып қолданылатын әдістер мен тәсілдердің, әскери
емес практикалық шаралардың жиынтығы түріндегі мемлекеттің сыртқы саясатын
жүзеге асырудың құралы [2]. Сыртқы саясаттың қалыптасуы мен даму
процесінің заңды салдары қазақстандық дипломатия мен дипломатиялық
қызметтің қалыптасуы болып табылды. Қазақстан Республикасының
дипломатиялық қызметі – республиканың сыртқы саяси қызметін Қазақстан
Республикасының заңнамасы мен халықаралық келісім-шарттарына сәйкес жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардағы азаматтардың кәсіби қызметі [3].
Қазақстандағы дипломатиялық қызметті зерттеудің өзектілігі мен уақыт
талабына сай екендігі бірқатар мәселелерге байланысты туындайды.
Біріншіден, дипломатиялық қызмет мемлекеттік қызметтің бір құраушы ретінде
мемлекеттіліктің қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді. Әсіресе, егемендіктің
алғашқы жылдарында оның рөлі зор болды. Екіншіден, қазіргі кезеңде
дүниежүзінде даулы мәселелерді бейбіт жолмен, атап айтқанда, дипломатиялық
құралдар арқылы шешуге басты назар аударылады. Үшіншіден, қазіргі уақытта
және одан әрі қарай да дипломатиялық қызмет мемлекеттік жүйедегі орталық
буындардың бірі болып қалмақ, сол арқылы ішкі саясатты табысты жүргізу үшін
сыртқы жағдайлар жасалатын болады, өз кезегінде ішкі саясат белгілі бір
түрде сыртқы саясатқа әсерін тигізеді. Төртіншіден, сыртқы саясаттың
теориялық мәселелерін зерттеу оны іс жүзіне, шынайы өмірге енгізу
механизмін, яғни дипломатиялық қызметті зерттеусіз мүмкін емес.
Осыған байланысты, Қазақстандағы дипломатиялық қызметтің әр түрлі
аспектілерін, мемлекеттің сыртқы саяси бағытын жүзеге асырудағы оның рөлін
зерттеу, оның әрі қарай даму үдерістерін талдау ғылыми-тарихи және саяси
тұрғыдан өзекті мәнге ие болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - әртүрлі деректерге, арнайы тарихи
еңбектер мен мерзімдік баспасөзге сүйене отырып, Қазақстандағы
дипломатиялық қызметтің қалыптасуы мен даму эволюциясын айқындау. Қойылған
мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
– Қазақстанның Сыртқы істер министрлігінің даму кезеңдерін айқындау;
– Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі қызметінің құқықтық
базасының дамуын қарастыру;
– Қазақстанның сыртқы саяси бағытын жүзеге асырудағы дипломатиялық
қызметтің рөлін, оның негізгі міндеттері мен функцияларын зерттеу;
– Қазақстанның шетелдік өкілдіктерінің қызметін айқындау;
– Дипломатиялық кадрларды дайындау бойынша жұмысқа талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының
дипломатиялық қызметінің қалыптасуы мен тәуелсіздік кезеңдегі дамуы, ал
зерттеу пәні Қазақстандағы дипломатиялық қызметтің тарихи-құқықтық негізі,
Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің шет елдердегі және
халықаралық ұйымдардағы қызметі болып табылады.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық аясы – ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан
бастап осы уақытқа дейінгі кезең.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі ретінде ғылыми-тарихи
танымның негізін құрайтын объективтілік, тарихилық, жүйелілік, нақтылық
сияқты принциптер басшылыққа алынды. Қойылған зерттеу міндеттерін шешу
мақсатында салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау, тарихи жүйелеу сияқты
арнайы зерттеу әдістері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбының тарихнамасын
үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа көрнекті шетел
дипломаттардың тарихи еңбектері кіреді. Олардың қатарында Д. Вуд, Ж. Серре,
Э. Сатоу, Ж. Камбон, Р. Заллет сияқты авторлардың еңбектеріне шолу жасалып
өтілді [4].
Қарастырылып отырған тақырып тарихнамасының екінші тобын кеңес
авторларының еңбектері құрайды. Соның ішінде В. Зорин, Ф. Молочков, Д.
Никифоров, А. Борунков, О. Селянинов сияқты авторлардың еңбектері бар [5].
Бұл еңбектер жүйелілік тұрғысынан қарастыру, салыстырмалы және құрылымдық
әдістер негізінде жазылған. Шетел және кеңес зерттеушілері еңбектерінің
бір қарағанда Қазақстанның дипломатиялық қызметіне тікелей қатыстылығы
көрінбейді, алайда оларды қарастырмайынша және зерттемейінше шын мәнінде
қазақстандық дипломатиялық қызметтің жүріп өткен жолын дұрыс бағалау және
оған талдау жасау мүмкін емес. Қазақстандық дипломатия өз уақытында жоқ
жерден пайда болмады, ұйымдастыру тұрғысынан ол КСРО дипломатиялық
қызметінің ісін жалғастырушы болды және қазіргі кезеңде өзге
мемлекеттердің оң тәжірибесін пайдалануға ұмтылады.
Тарихнаманың үшінші тобына республикамыздың дипломатиялық қызметін
белгілі бір деңгейде қарастыратын қазақстандық авторлардың еңбектері
жатады. Қазақстан 1991 жылғы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялағанға
дейін іс жүзінде өзіндік сыртқы саясат жүргізбеді, ал Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі КСРО СІМ-не толық бағындырылды. Дей тұрғанмен, бұрынғы
сыртқы істер министрі М. Исиналиев сол жылдары-ақ алғашқылардың бірі болып
қазақстандық дипломатиялық қызметтің дамуына қатысты мәселелерді көтерді
[6]. Салыстырмалық әдіс пен анализді қолдана отырып, ол біздің
дипломаттарымыздың шетелдік өкілдіктер мен халықаралық ұйымдар
өкілдіктерінде болу мүмкіндігі мен қажеттілігін дәлелдеді.
Халықаралық қатынастар мәселелерімен айналысатын зерттеуші Д.
Қыдырбекұлы өз мақалаларында қазақстандық дипломатияны негізгі тақырып етіп
алады [7]. Бұл мақалаларда автор қазақстандық дипломатияның тарихын
көпфакторлық әдістің, жүйелілік тұрғысынан қарастыру негізінде зерттейді.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаевтың Тәуелсіздік туы астында,
Еңсеру. Дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде Қазақстан
Республикасының көп қырлы сыртқы саясатының дамуы проблемаларына қатысты
көзқарастар білдіріледі. Бұл еңбектерде жаңа мемлекеттің сыртқы саясатының
қалыптасуының барлық кезеңіне дәйектілікпен талдау жасауға, дипломатиялық
қызметтің қалыптасуына, Қазақстанның халықаралық қоғамдастықтағы рөліне,
аса ірі халықаралық ұйымдардың әлемдік саясатқа ықпалын зерттеуге, әлемдегі
қазіргі заманғы қайышылқтарға талдау жасауға арнайы назар аударылады [8].
Қ. К. Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы (2001 ж.) атты
монографиясында Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуы мен даму барысына
жан-жақты талдау жасалды. Бұл еңбекте республиканың әлемдік қоғамдастықпен
және халықаралық ұйымдармен өзара қатынастарына баса ден қойылады.
Қазақстанның сыртқы саясатының басқа да көптеген мемлекеттермен
ынтымақтастығындағы басым бағыттары баяндалады [9].
Қазақ әйелдерінің арасынан шыққан тұңғыш Елші А. Арыстанбекованың
Біріккен Ұлттыр Ұйымы және Қазақстан атты монографиясында Қазақстанның
БҰҰ-на енуі, екіжақты ынтымақтастықтың дамуы, нығаю барысы ашып
көрсетіледі. Автор БҰҰ-ның ресми құжаттарын отандық тарихт тұңғыш рет
ғылыми айналымға кең ауқымда енгізу негізінде Қазақстан Республикасының
әмбебап ұйыммен оның 1992 жылдың наурызында мүшелікке енген сәтінен бастап
және он жыл бойындағы ынтымақтастық тарихын, проблемалары мен келешегін
зерттейді [10].
Дипломдық жұмыстың деректемелік негізі. Еліміздегі дипломатиялық
қызметтің қалыптасуы мен дамуы мәселесі деректердің кең ауқымы негізінде
зерттелді. Деректердің бірінші тобына өзекті мәселелер бойынша мемлекеттің
ұстанымын көрсететін заңнамалық актілер жатады. Қазақстан Республикасының
Дипломатиялық қызмет туралы заңы маңызды дерек ретінде пайдаланылды.
Дипломатиялық қызметтің іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болған бұл заң
бойынша дипломатиялық қызметтің деңгейі туралы түсінік алуға болады.
Сонымен бірге, аталған заң еліміздің сыртқы саяси байланыстар жүйесінің әрі
қарай даму болашағын, Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрлігі
жұмысының принциптерін айқындайды.
Деректердің осы тобына өзге де заңнамалық актілер, атап айтқанда, 1991
жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы заңы, 1944 жылғы 13 сәуірдегі Қазақ КСР одақтық-республикалық
сыртқы істер комиссариатын құру туралы заң, ҚР Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың елшіліктер ашу және елшілерді тағайындау туралы жарлықтары
жатады. Бұл деректердің барлығы заңнамалық актілер тобына енеді, жоғары
шынайылық деңгейіне ие болып табылады және дипломатиялық мекемелердің
қызметіне едәуір деңгейде әсерін тигізеді.
Деректердің екінші тобын дипломатиялық құжаттама тобына
біріктірілген деректер құрайды. Бұл топқа Қазақ КСР Сыртқы істер
министрлігінің жарлықтары мен нұсқаулары, Қазақстан Республикасы Сыртқы
істер министрлігі туралы ережелер (1992, 1996), Қазақстан Республикасы
Сыртқы істер министрлігі дипломатиялық қызметкерлерінің қызметтік
аттестатталуын өткізу тәртібі туралы ереже (1994), Қазақстан Республикасы
мемлекеттік хаттамасының негізгі ережелері (1996) жатады. Деректердің
мұндай түрі сыртқы саяси мекеменің ағымдағы қызметін бейнелейді, күнделікті
жұмыста басшылыққа алынатын нұсқау ретінде пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасының үшінші тобына саяси және
мемлекеттік қайраткерлердің еңбектері, түрлі деңгейдегі ресми жиындарда
жасаған баяндамалары жатқызылады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егемен мемлекет ретінде
қалыптасу және даму стратегиясы, Қазақстан-2030: Барлық
қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы,
Ғасырлар тоғысында атты еңбектері, Қ. К. Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы
саясаты: әдістері, басымдылықтары және міндеттері, Қазақстанның сыртқы
саяси бағытын жүзеге асырудың бірқатар аспектілері, Қазақстан
Республикасының дипломатиясы және тағы басқа еңбектері кеңінен
пайдаланылды.
Деректердің төртінші тобын мерзімдік баспасөз беттерінде, атап
айтқанда Дипломатия жаршысы, Хабаршы – Вестник. Халықаралық қатынастар
топтамасы, Мысль, Ақиқат, Саясат, Заң журналдарында жарық көрген,
М. Исиналиев, С. Құрманғожин, А. Арыстанбекова, І. Қозыбаев, С.
Абдулпаттаев, Д. Қыдырбекұлы, Д. Мажиденова, А. Есдәулетова сияқты
авторлардың зерттеу мақалалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмыста қазақстандық
дипломатиялық қызметтің қалыптасуы мен дамуы процесін неғұрлым толық және
жан-жақты тұрғыдан қарастырып, жүйелеуге талпыныс жасалды. Қазақстандағы
дипломатиялық қызметтің алғышарттарының жасалуы, қалыптасуы мен нығаюы
процесі кешенді тұрғыдан зерттеліп, талдау жасалды. Сыртқы істер
министрлігінің Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін нығайтуға
бағытталған, сыртқы саяси бағытында қойылған әр түрлі міндеттерін жүзеге
асыру бойынша қызметі айқындалды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың материалы,
зерттеу жұмысы барысында алынған негізгі нәтижелер Қазақстанда
дмпломатиялық қызметтің қалыптасуы мен дамуы тарихымен, мемлекеттің сыртқы
саяси бағытын табысты жүргізудегі басты құрал ретіндегі дипломатияның рөлі
және маңызымен байланысты мәселелерді қарастырған кезде қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат,
міндеттері негізінде белгілі бір логикалық жүйеде құрылған. Ұсынылып
отырған дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, дипломдық
жұмыс нәтижелерін практикалық жұмыста қолдану бөлімінен тұрады. Жұмыстың
соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар көрсетілген.
І. Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің
тарихи-құқықтық негізі.
1. КСРО Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі Қазақстанның дипломатиялық
қызметі.
Әр дәуір, әр кезеңнің өз шежіресін жасайтын белгілі. Қазақстандық
дипломатияны шартты түрде мына кезеңдерге бөлуге болады. Олар – Қазақ
хандығы кезіндегі; Ресей империясы құрамындағы отарлық кезеңіндегі;
Алашорда кезіндегі; кеңестік кезеңдегі, тәуелсіздік төріндегі дипломатия.
Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы байланыстар саласындағы бүгінгі
тәжірибесі жоқ жерден бастау алып, жинақталды деуге болмайды. Ол
дүниежүзілік қауымдастыққа ену, өз алдына жеке сыртқы саяси қызмет
органдарын құру, дипломатиялық қызметтің нормативтік-құқықтық негіздерін
жасау және жетілдіру сияқты ауқымды іс-шараларды жүзеге асыру барысында
халықаралық дипломатиялық ілімге сүйеніп қана қоймай, кеңес уақытындағы
дипломатиялық қызметтің де оң тәжірибесін пайдаланды. Сондықтан, Кеңес
Одағының Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі қазақстандық дипломатияның
елу жылға жуық сыртқы саяси қызметті атқаруға қатысып, белгілі бір деңгейде
тәжірибе жинақтауы, оның дамуында орын алған қиындықтар мен кемшіліктер
мәселелеріне тоқталу шынайы тарихи көзқарас қалыптастыру үшін маңызды
болмақ.
Қазақстан дипломатиясының кеңес дәуіріндегі қызметін екі кезеңге бөліп
қарастыруға болады. Оның біріншісі – республиканың Сыртқы істер
министрлігінің қызметі 1944 жылы құрылғаннан бастап Одақтық министрліктің
толық бақылауында болған 1980-жылдардың аяғына дейінгі ұзақ мерзім. Екінші
кезеңі - дипломатиялық мекеменің қызметінде кейбір мәселелерді орталықтың
бақылауынсыз шешу мүмкіндігі пайда болған 1980-ші жылдардың аяғынан
мемлекеттік тәуелсіздікті иеленген 1991 жылдың желтоқсанына дейінгі аралық
[11, 15]. Аталған екі кезеңге тән ортақ белгі болып еліміздің өткен ХХ
ғасырдағы сыртқы байланыстарының басым бөлігінің кеңес сыртқы саясатының
шеңберінде дамуы табылады.
Кеңестік заманда қазақ елінің сыртқы саясаты бүгінгідей дербес
жүргізілмесе де, дипломатиялық дәстүр сабақтастығы жекелеген тұлғалардың
қызметімен жалғасып жатты. Мәселен, қазақтың дара ұлдарының бірі Нәзір
Төреқұлов ХХ ғ. 30-шы жылдары КСРО-ның Арабиядағы елшісі қызметін атқарды.
Өкінішке қарай, ол да еліміздің маңдайалды азаматтарын қынадай қырған
сталиндік зұлматтың құрбаны болды.
ХХ ғ. 40-шы жылдары Кеңес Одағы құрамындағы республикаларға сыртқы
істерге қатысты аздаған құқықтар берді. Атап айтқанда, 1944 жылдың басында
КСРО Жоғарғы Кеңесі одақтас республикаларға сыртқы байланыстарда өкілеттік
беру туралы заң қабылдады.
Республиканың Жоғарғы Кеңесінің VІІ сессиясы Қазақ КСР Сыртқы істер
комиссариатын ұйымдастыру үшін тиісті құқықтық базаны құрды. Парламент
сессиясы Қазақ КСР Сыртқы істер халық комиссариатын құру туралы заңды
бірауыздан бекітті. Заңның ресми мәтінін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Президиумының төрағасы А. Қазақбаев пен Президиум хатшысы С. Нұрмағанбетов
1944 жылғы 13 сәуірде өз қол қоюларымен бекітті. Осыған сәйкес Қазақ КСР
одақтық - республикалық Сыртқы істер халық комиссариаты құрылды. 1944
жылдың 29 ақпанында осы салаға кадрлар даярлау туралы шешім қабылданды.
Қазақстан дипломатиясының тарихы жайында сөз қозғағанда осы қызметтің
қалыптасуына көп еңбек сіңірген алғашқы сыртқы істер министрі – Төлеген
Тәжібаевтың тұлғасына тоқталмай өте алмаймыз. Мемлекет және қоғам
қайраткері, көрнекті ғалым, Қазақ Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі,
профессор, Қазақ мемлекеттік университетінің ректоры болған Төлеген
Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігін тоғыз жыл бойы мемлекеттік
және ғылыми жұмыстың қомақты тәжірибесін жинаған тұлға ретінде басқарды. 4
тамызда баспасөзде КСРО-ның Үндістандағы елші - кеңесшісі болып істеген,
талантты дипломат, қоғам қайраткері, үкімет басшысының орынбасары болып
қызмет атқарған Төлеген Тәжібаевты Сыртқы істер халық комиссары етіп
тағайындау туралы республика Жоғары Кеңесі Президиумының Жарлығы
жарияланды. Төлеген Тәжібаев қызметке кіріскен күннен-ақ республика
басшылығы алдына жаңа ведомствоның көкейкесті мәселелерін қояды, оның
біріншісі – кадр мәселесі. Қазан айынан бастап қазақстандық дипломаттар
шетел тілдерін үйрене бастады. Төлеген Тәжібаевтың бастаумен шет тілдері
институтында ұйымдастырылған шығыс тілдері факультетінде 28 адам оқыды. Бұл
факультет негізінен сыртқы істер ведомствосы үшін аудармашылар даярлады
[12, 41]. Сыртқы істер министрлігінің басшысы қызметіне кіріскеннен кейін
ол республика басшылығының алдына шешімін табуды қажет ететін бірқатар
мәселелерді қойды. Олардың қатарында жаңа қызметке ауадай қажет жоғары
білікті дипломат мамандарды даярлау және оларға шет тілдерін үйрету ісін
жолға қою, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін кеңінен қолдану жөнінде
маңызды ұсыныстар айтылды. Төлеген Тәжібаевтың бастамасымен Қытай Халық
Республикасы, Синьцзян және Монғолия тәрізді көршілес елдермен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастарды тереңдету мүмкіндіктері қарастырылды. Қытай
Халық Республикасы консулдықтарымен бірге Қазақстандағы дұнғандар мен
қытайлардың азаматтығын анықтау жөнінде белсенді жұмыстар жүргізілді.
Төлеген Тәжібаев Қазақ КСР-нің шет елдегі өкілеттігіне қатысты ғажап
жоспар жасады. Оның өтініші бойынша КСРО Сыртқы істер халық комиссариаты
республикамызға кеңестік шетелдік мекемелерінен 5 орын берді. Қазақ тілі
мәртебесін халықаралық дәрежеге дейін көтеруді мәселе етіп қойды. Сыртқы
істер халық комиссариаты мыналарды атап көрсетті:
1. Барлық кеңес және шаруашылық жүргізу мекемелерінде қазақ тілінде іс
жүргізуді қалпына келтіру.
2. Халкоматтар мен мекемелерге қаржы бөлуді көздей отырып, мекемелерде
қазақ тілін үйретуді ұйымдастыруға дереу кірісу, оқу орындарында қазақ
тілін меңгеруді қамтамасыз ету.
3. Барлық мекемелер мен оқу орындарында қазақ тілін ойдағыдай
меңгерген басқа ұлттардың өкілдері үшін көтермелеу шараларын еңгізу.
4. Оқу-ағарту халкомы мен жергілікті кеңестер тарапынан қазақ машинка
басушылары мен стенаграфистерді өндірістен қол үздіріп және қол үздірмей
даярлау жөнінде қысқа мерзімді курстар ұйымдастыру.
Төлеген Тәжібаев жоғары білікті дипломат қадрларын даярлау ісіне өте
мән берді. 1945 жылы қазақстандықтардың бірнешеуі Жоғары дипломатиялық
мектепке және Мәскеудің мемлекеттік халықаралық қатынастар институтына
оқуға жіберілді. Бұлардың арасынан Мәлік Сабырұлы Фазылов Республика сыртқы
істер министрі, КСРО-ның Төтенше және өкілетті елшісі болды.
1945 жылғы 27 ақпанда Қазақ КСР Сыртқы істер халық комиссары
Орталыққа ведомствоны ұйымдастыру кезеңі аяқталғанын хабарлап, өкілеттік
басқарманы таратуды ұсынды. КСРО Халком кеңесі Т. Тәжібаевтың ұсынысын
қабылдады. Сөйтіп, Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы қос билік
кезеңі аяқталып, қазақстандық дипломаттар көптеген мәселені Мәскеуге
алаңдамай өздері шешіп жатты [13, 103].
Келесі кезекте дипломаттарды рангілеу жүзеге асырылды. 1945 жылы
ақпанда тиісті комиссияның жұмыс қорытындысы бойынша халком орынбасары А.
Сарыновқа 1 сыныпты кеңесші, хаттама-консул бөлімінің меңгерушісі К.
Құлымбетовке, құпия-шифрлаушы бөлімінің меңгерушісі И. Сейіловке, халком
кеңесшісі А. Ағышевке, саяси бөлім меңгерушісінің орынбасары Х. Бекмұратқа,
сарапшы-консултант М. Ермағанбетовке 1 сыныпты екінші хатшы, хаттама -
консул бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н. Нұрпейісовке, халком
орынбасарының көмекшісі Ш. Шибановқа, саяси бөлімнің жауапты референты В.
Абрамичевке 2 сыныпты екінші хатшы, Д. Қонақбаевқа үшінші хатшы, К.
Коржева, А. Сахаутдинов, А. Туғанбаев, А. Гавриловаға атташе атақтары
берілді. Ал, Орталықтың жеке шешімі бойынша Төлеген Тәжібаев жоғары
дипломатиялық ранг – 2 сыныпты Төтенше және өкілетті уәкіл атанды.
1946 жылы наурызда Сыртқы істер халық комиссараты Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі болып аталды [14, 38].
Қызметкерлердің біліктілік дәрежесі біртіндеп өсе бастады. Аздап
қысқарту жүргізілгеннен кейін ұжымда 42 адам қалды. Министр орынбасарының
орны бір жылдан астам бос тұрды. Жеті қызметкер жоғары дипломатия
мектебінде, бір адам заң институтында сырттай оқыды. Бес дипломатты ұзақ
мерзімге шетелге іс сапарға жіберу жоспары орындалмай, қағаз жүзінде қалып
қойды. Төрт қызметкерді КСРО Сыртқы істер министрлігінде тағылымдамадан
өткізумен іс шектелді. Мәскеудің ұсынысымен 25 қызметкер ағылшын, француз
және неміс тілдерін үйреніп оралды. Министрдің Орталыққа жолдаған үкіметтік
жеделхатында шығыстың бір тілін – араб, парсы немесе қытай тілін үйренуге
көмектесуі туралы айтылған болатын, бірақ бұл тілек жүзеге аса қойған жоқ.
Төлеген Тәжібаев КСРО Сыртқы істер министрлігіне қайта-қайта хат
жазып, қытай тілінің аудармашыларын сапалы даярлау үшін Алматының шет
тілдер педогогика институтында төрт жылдық шығыс факультетін ашуды Жоғары
білім беру министрлігінен өтінуді сұрады. 1947 жылғы 21 қаңтарда В.
Молотовтың атына жолдаған бес хатында Т. Тәжібаев министрлік қызметкерлерін
шетелдерге, әсіресе Қытайға іс сапарға жіберу мәселесін көтерді.
1947 жылы одақтас республикалардың сыртқы байланыс жұмыстар атқаруын
шұғыл қысқарту бағамы ұсынылды. Одақтың Сыртқы істер министрлігі басшысының
орынбасары А. Вышинскийдің Т. Тәжібаевқа 17 шілдеде жазған хатында:
Көптеген одақтас республикалар бүгіндері сыртқы дипломатиялық байланыстар
жасап отырған жоқ. 1947-1948 жылдары да жүргізіле қоюы екіталай. Осыған
орай одақтас республикалардағы Сыртқы істер министрліктердің жұмысы
қызметкерлердің шетел тілін үйренуімен, ТАСС, шетел баспасөздерінің
материалдарын қарау және өңдеумен, түрлі анықтамалар жазумен және КСРО
Сыртқы істер министрлігімен ағымдағы байланыс жасаумен шектелмек.
Одақтас республикалардың сыртқы істер министрліктері дипломат
кадрларын даярлау жөнінде бірқатар жұмыстар атқарды, сыртқы дипломатиялық
қатынастар шұғыл қолға алынған жағдайда бұлар өз нәтижесін беруі тиіс.
Алайда, жұмыс көлемі аз болып отырған жағдайда министрліктердің қазіргі
штаты тым артық екені белгілі. Оларды ұстау үшін мемлекет жылына он миллион
сомнан артық қаржы жұмсауда. КСРО Сыртқы істер министрлігімен байланысты
кейбір өкілеттік және ағымдағы жұмыстар үшін әрбір министрлікте штатта 5-7
адамнан: министр (қосымша атқаратын), министрдің бір көмекшісі, бір-екі
хатшы және машинке басушы болса да жеткілікті болар еді, әрі бұларға
республикалардың Министрлер Кеңесіндегі іс басқармалары қызмет етсе
делінген.
Сол жылдарда Сыртқы істер министрлігінде ҚазМУ ректоры – министрді
қоса алғанда он адам жұмыс істеді. Бұлар – министрдің көмекшісі, саяси
мәселелер бойынша бірінші хатшы (Ж. Тінәлин) және хаттама-консульдық мәселе
бойынша екінші хатшы (А. Туғанбаев), жауапты референт пен техникалық
қызметкерлер. 1951 жылғы сәуірде Мәлік Сабырұлы Фазылов Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігінің бірінші хатшысы лауазымына алынды [15, 71-73].
Қазақстандықтардың шетелдегі кеңес мекемелерінде қызмет істеуі жөнінде
талай рет көтерілген мәселе ақыры шешімін тапты. 1959 жылы С. Ділдәбеков
Ирандағы елшілікте үшінші хатшы, Д. Райымбеков КСРО Сыртқы істер
министрлігінде V еуропалық бөлімде атташе қызметтерін атқаруға кірісті.
Кейін 1973 жылға дейін үкімет басшысының орынбасарлары сыртқы саясат
ведомствосын қосымша басқарды. Мәселен, 1959 жылғы қаңтардан 1963 жылдың
наурызына дейін ірі ғалым-математик Асқар Захарин Сыртқы істер
министрлігінде басшылық етті. Танымал жазушы Әди Шәріпов (1963-1966),
Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Балжан Бөлтірікова (1966-1971)
сынды саясат пен әдебиеттің көрнекті қайраткерлері алып жүруге тура келді.
1974 жылы кәсіби дипломат Мәлік Фазылов Қазақ КСР-нің жеке дара Сыртқы
істер министрі болып тағайындалады. Оның тікелей қатысуымен республика
өкілдігінің халықаралық сипаттағы жалпыодақтық шараларға қатысу мәселесі
шешілді. Партиялық, үкіметтік, мәдени және шаруашылық делегациялар алмасу,
кәсіпорындардың сыртқы экономикалық байланысын кеңейту жолға қойылды.
Мәселен, 1975 жылы қазақстандық өнім әлемнің 71 еліне шығарылып,
Қазақстанның 758 өкілі 36 елде техникалық көмек пен білім беру деңгейін
көтеруге ат салысты. Сыртқы байланысты жүзеге асыру саласында ілгерілеу
жүріп жатты. 1975 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде Шетелмен
байланыс бөлім ашылды, Сауда палатасы құрылысын жүргізуге шешім қабылданды.
1976 жылы Сыртқы істер министрлігінде баспасөз және ақпарат бөлімі құрылып,
онда 12 қызметкер жұмыс істей бастады.
Мәлік Фазыловтың орнын 1976 жылы әдебиетші – ғалым Мүслім Базарбаев
басты. 1954 жылдан бастап 1990 жылғы наурыздың ортасына дейін шет
мемлекеттерге жіберілген төтенше және өкілетті елшілердің небары екеуі
Қазақ КСР-ынан және 14-і Орта Азия республикаларынан тағайындалды.
Михаил Есенәлиев министр болғанға дейін (1981 ж.) Қазақстанның
халықаралық байланысы хаттамалық, консулдық және ақпараттық қызметтермен
шектелген-ді. Министрлік үстінен Қазақстан Компартиясы ОК шетелдермен
байланыс жөніндегі бөлімі бақылау жасап, адымын аштырмайтын. Мұның өзі
сыртқы байланысты үйлестіруге көп кедергі келтірді. Жаңа министр осы
олқылықтардың бәрін тез арада жою үшін көкейкесті мәселелерді республика
басшылығы алдына қойды. Сөйтіп, бір жылға жетпейтін уақыт ішінде іс оңға
баса бастады. Техникалық қызметкерлер қатарына төрт адам алынды, лауазымдық
жалақыға дербес үстеме қосылды. Кадр құрамына өзгерістер болды: барлық
бөлімді кәсіби дипломаттар басқарды.
М. Есенәлиев республиканың сыртқы саясат қызметін белсендірек ету және
өкілеттікті кеңейту проблемасын көре біліп, Орталық Комитеті Саяси
Бюросының мүшесі, КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары,
КСРО Сыртқы істер министрі А. А. Громыконың атына 1983 жылы 20 маусымда
жазған баяндау хатында бірқатар мәселенің бетін ашты. Орталықта және Азия
мен Африка елдерінде жиырмаға тарта қазақстандық дипломаттар қызмет
атқаруда, алайда Еуропа елдері мен Америкадағы кеңестік мекемелерде,
халықаралық ұйымдарда бірде-бір қазақстандық жоқ, кеңесші-уәкіл, бас консул
лауазымдары бізге бұйырмай отыр, елші дәрежесіне бір ғана жолдас бар...
деп анықтама бере келіп, министрлікті екінші разрядты ведомство деңгейіне
көтеру қажеттігін нанымды түрде дәлелдеді [16, 50].
Министрлік республиканың сыртқы байланысын жеделдете дамытуда жетекші
рөл атқарды. Сол жылдары Қазақ КСР-індегі хаттама тәжірибесінің негізгі
ережелері әзірленіп, қырық жыл ішінде алғаш рет үкімет Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі туралы ережені бекітті.
Орталық комитетінде басшы қызметте болған Ақмарал Хайдарқызы
Арыстанбекова 1989 жылдың аяғында еліміздің сыртқы саясат ведомствосы
тізгінін қолына алды. Ол кейіннен Қазақстанның Франция мен Біріккен Ұлттар
Ұйымындағы өкілі болды.
Сыртқы істер министрлігін нығайту дегенде ең алдымен материалдық-кадр
мәселесін шешу алға тартылды. Министрліктің штат санын 26 адамға ұлғайту
және министрдің орынбасары лауазымын енгізу, Қазақ КСР Сыртқы істер
министрлігінің Мәскеуде консулдық агенттігін ашу және республиканың тұрақты
өкілдігіне қызмет үй-жайын бөлу, жаңа ғимарат құрылысын қаржыландыру
ұсынылды.
Екіншіден, ол республиканың сыртқы байланысы мәселелерін үйлестіру
және маман кадрлар даярлаумен айналысуы тиіс болды. 1990 жылғы маусымда
министрлік штатын 10 бірлікке ғана ұлғайтуға қол жетті. Бас кеңесшінің
орнына министр орынбасары лауазымы енгізіліп, хаттама-саяси бөлім
кеңейтілді. Сыртқы байланыстар бөлімі халықаралық экономикалық қатынастар
бөлімі болып аталып, мәдени және гуманитарлық ынтымақ бөлімі ашылды.
Консулдық қызмет айтарлықтай күшейтіліп, оның штаты 4 адамнан 9 адамға
дейін өсті.
Әр жылдарда КСРО Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясын
бітіріп, орталық аппаратта қызмет істеген және 1-сыныпты кеңесші
дипломатиялық ранг алған бес жерлесіміз дипломатиялық иерархия тізіміне
енді. Төлеутай Ысқақұлы Сүлейменов Ауғанстан мен Иранда ұзақ уақыт
іссапарда болды. Жұмағали Смағұлов КСРО-ның Вьетнамдағы бас консульдығында
жұмыс атқарса, Дамир Әскейұлы Байдильдин 15 жыл КСРО-ның Қытай Халық
Республикасындағы елшілігінде қытай тілінің маманы – синхронист сияқты
сирек біліктілікпен түрлі лауазымда қызмет істеді.
Бірінші хатшылар арасынан Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаевты (КСРО –ның
Сингапурдегі және ҚХР елшіліктерінде болған), Әсет Мақашұлы Сыздықовты
(Ирак, Египет, Иемен), Рүстем Сұлтанұлы Жиенбаевты (Румыния), Қуанышбек
Көжекұлы Әленовты (Румыния) атауға болады. Қайрат Қайырболатұлы Есенов
Ауғанстандағы жұмысы үшін Жауынгерлік еңбегі үшін медалімен марапатталды
[17, 130].
Республиканың өзінде де даярлығы мол дипломаттар болды. 1991 жылғы
сәуірде Мемлекет басшысымен әрбір кандидатураны жекелеп келісіп алғаннан
кейін министр А. Арыстанбекова мына дипломаттарды Қазақ КСР-ның түрлі
елшіліктердегі өкілдері ретінде ұсынды: Тұрарбеков Б. Ш (ҚХР), Қасымов М.
А. (ҚХР), Хамзаев А. Н. (АҚШ, Испания), Мусинов А. А. (Сауд Арабиясы),
Қабдешов Қ. Қ. (Франция, Түркия), Держиев С. М. (ГФР).
Ол кезде дайын рецепт жоқ-ты, қоғамның одан әрі қалай дамитынын ешкім
біліп болмайтын кез еді. Дегенмен, көрнекті кеңестік дипломат – КСРО Сыртқы
істер министрінің орынбасары Юлий Александрович Квацинский бірыңғай одақтық
дипломатиялық қызметтің әрмен қарай өмір сүруі мүмкін емес екенін көре
білді.
Республиканың өзінде Сыртқы істер министрлігінің материалдық базасы
нашар, оның ұйымдастырушылық құрылымы жетілдірілмеген және штаты аз еді.
Қыркүйектің аяғында А. Арыстанбекова үкімет алдына министрліктің әкімшілік
ғимаратын салу, 12 жеңіл автомобиль сатып алу және штат санын 137 адамға
дейін жеткізу жөнінде мәселе қойды. Ұсынылған құрылым бойынша басшылық
министрдің үш орынбасары мен бас кеңесшіден тұрды. Министрліктің негізгі
құрылымдық бөлімшелері мына бөлімдерден тұруы тиіс еді: сыртқы саясат және
халықаралық ұйымдар (12 дипломат), келісімді-құқықтық (5), мемлекеттік
хаттама (10), баспасөз бен ақпарат (4 және бір техникалық қызметкер),
халықаралық, экономикалық қатынастар (4), мәдени және гуманитарлық ынтымақ
(5), құрамында үш бөлім бар консулдық басқарма (17), Мәскеудегі өкілдік (5
және 2 техникалық қызметкер) 44 адамнан тұратын іс жүргізу басқармасы [18,
58].
Сонымен, көріп отырғанымыздай, Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінің
негізі 1944 жылы қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске жеткен Кеңес
Одағының басшылығы КСРО құрамындағы республикаларды болашақ халықаралық
ұйымдарда неғұрлым кеңінен таныстыру мақсатында одақтас республикаларда
Сыртқы істер халық комиссариаттарын құрды. 1944 жылдан 1974 жылға дейін
сыртқы істер министрінің міндеттерін Минстрлер Кеңесі төрағасының
орынбасарлары қоса атқарып келді. 1974 жылдан бастап жеке министрлер
тағайындала бастады: М. Фазылов (1974-1976), М. Базарбаев (1976-1981), М.
Исиналиев (1981-1989), А. Арыстанбекова (1989-1991).
Тәуелсіздікті жариялау қарсаңында Қазақстанның Сыртқы істер
министрлігінің қызметі мен дипломатиялық тәжірибесі сапалы өзгерістерді,
осы саланы дамытудың нақты қадамдарын қажет еткені жайлы қорытындыға
келеміз. Дипломатиялық қызметтің дамуындағы түбірлі өзгерістер Қазақстанның
ұлттық және мемлекеттік егемендікті иеленіп, нығайту барысында жүзеге
асырылды.
1.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің құрылуы және
құқықтық базасының қалыптасуы.
Тәуелсіздік алған тарихи кезеңге Қазақстан сарабдал саясаткер
Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен қадам басты. Қазақстанның сыртқы саяси
бағдары ашық қоғам, нарықтық экономика мен демократиялық саяси жүйеге, ішкі
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімге негізделеді деп айқындалды. Біздің
сыртқы саясатымыз жалпыға ортақ қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтып,
өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық дипломатияның
негізгі қағидалары өзгеріссіз қала береді. Олар – белсенділік,
теңгерімділік, прагматизм, сындарлы үнқатысу және көпжақты ынтымақтастық.
1991 жылы желтоқсанның 16-сында тәуелсіздік алғаннан кейінгі Нұрсұлтан
Назарбаевтың алғашқы шешімдерінің бірі Сыртқы істер министрі лауазымына
Төлеутай Сүлейменовті тағайындау туралы Жарлық болды. Кейіннен министрлік
басшылығына Қанат Саудабаев (1994 жылдың сәуір-қазан аралығы), Қасым-Жомарт
Тоқаев (1994-1999, 2002-2007 жылдары), Ерлан Ыдырысов (1999-2002) сынды
кәсіби дипломаттар тағайындалды. Аталған азаматтардың бәрі де бұл күнде ел
үшін аса жауапты, абыройлы қызметтерді атқарып жүр. Мәселен, Төлеутай
Сүлейменов еліміздің АҚШ-тағы, Венгрия, Польша және Бельгиядағы
елшіліктерін басқарды. Қазір Қазақстан Президенті жанындағы Басқару
академиясының Дипломатиялық институтына басшылық етеді. Бүгінде Мемлекеттік
хатшы қызметіне кіріскен Қанат Саудабаев та бұған дейін елші секілді
жауапты міндеттерді атқарды. Ал Сыртқы істер министрлігін ұзақ жылдар
басқарған Қасым-Жомарт Тоқаев Үкімет басшысы, Мемлекеттік хатшы секілді
жоғары лауазымдық сатылардан өтіп, ҚР Парламенті Сенатының төрағасы болды.
Республикамыз өз дипломаттарының санын көбейту мақсатында Ресейдің
Сыртқы істер министрлігінің академиясына жастарды жіберуді ойластырды.
Кейінгі кезде Қазақстанның өзінде дипломаттар даярлайтын арнаулы жоғары оқу
орындары ашуға көңіл бөлініп отыр.
1993 жылы профессор Бейімбет Ермұқанов баспасөзде Қазақстан
дипломатиясының кәсіпқойлығы туралы мәселе көтерді. Ол былай деп жазды:
Сыртқы саясат пен дипломатия жоғары кәсіпқойлық дәрежеде жүзеге асырылған
жағдайда ғана тиімді болады. Қабілеттілік, бейімділік бойынша дипломат болу
үшін әлі арман ғана. Алайда, дипломатиялық лауазымға жаны таза, мінсіз,
терең білімді, шет елдердің тарихынан, экономикасынан хабардар адамдарды
жаңадан алу қолымыздан келеді. Бұл орайда Сыртқы істер министрлігінің
кадрлар құрамын қалыптастыру ұстанымын халыққа білдіру өте маңызды деп
білемін [19, 61].
1996 жылғы 10 қыркүйекте үкімет қаулысымен Алматыда Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Жоғары дипломатиялық мектебі
ашылып, келесі жылғы ақпанда ол ҚР Сыртқы істер министрлігінің
Дипломатиялық академиясы деп аталды. Оның алдына қойған басты мақсаты орта
дәрежедегі дипломатиялық кадрлар құрамын екінші жоғары білім беру ретінде
қайта даярлау (екі жыл), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Төтенше және
Өкілетті Елшілерінің қысқа мерзімде біліктіліктерін көтеру болды.
2000 жылғы қазанда үкімет қаулысымен Дипломатиялық академия Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия мемлекеттік университеті республикалық мемлекеттік қазыналық
кәсіпорнына қосылды. Сөйтіп Дипломатиялық академия Астанаға қоныс аударды.
Сонымен, болашақтағы дипломаттар келбеті қандай болуы тиіс? Осыған
байланысты белгілі дипломат, академик Н. Т. Федоренконың жас тәуелсіз
мемлекеттер үшін көкейкестілігін жоя қоймаған жазбаларын еске түсірген
абзал: Дипломаттар туралы кәсіпқойлық, мансапқорлық, туа біткен талант
және басқалар айтылып жатады. Сонымен бірге кәсіпқойлыққа еш қатысы жоқ,
білгір дипломаттар да бар. Білімдар, тәжірибесі мол, теоретик дипломаттар
да кездеседі, кейбіреулері ғылыми ортада кербездене көрінуге әуес. Айтып,
айтпай не керек, дипломатия өзінің құпиясы, шытырман оқиғасы және әрі-
сәрілігі мол тұтас бір әлем, ақын сөзімен өрнектесек: өзіне тән қағидасы,
қалпы бар, ұраны оның: әдет-ғұрып, тәртіп, ар.
Дипломатиялық кәсіптің негізін құраушылар – тілді білу, компьютерлік
дағды, арнаулы білім, жеке басының қадір-қасиеті, жалпы мәдени дәрежесі.
Осылар және басқа да компоненттер жылдам өзгеріп тұратын жаңа дипломатияға
толық мәнінде сәйкес келеді.
Демек, болашақ дипломаттарға қойылар талап ерекше. Республиканың
сыртқы саясат ведомствосына қаржыгерлер, мұнайшылар, экологтар және басқа
да көптеген мамандықтардың тәжірибесі мен білімі қажет. Мұның өзі олардың
халықаралық іс-қимылдарға қатысу деңгейінің кеңеюіне туындап отыр.
Сыртқы істер министрлігі құрамында негізінен дипломаттардың жаңа
ұрпағы қызмет етуде. Отандық Дипломатиялық академияда кадрлар даярлануда.
Мемлекеттік сыртқы саясат тұжырымдамасы бар, дербес сыртқы саясат бағытын
өзі жүргізуде. Дипломаттар Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы,
экономикалық дербестігі, тәуелсіздігі, егемендігі үшін халықаралық
кепілдікті қамтамасыз ету жолында өте жауапты жұмыстың үздіксіз атқарыла
беретініне сенімді [20, 61].
Мемлекетіміздің әлемдік қауымдастық елдерімен байланыстарын орнату
және оны тереңдету шетелдерде Қазақстанның елшіліктерін, бас
консулдықтарын ашу секілді қажетті дипломатиялық инфрақұрылымдарды дамыту
ісімен қатар жүрді. Қазіргі кезде әлемнің түрлі елдерінде Қазақстанның 71
дипломатиялық және консулдық өкілдіктері жұмыс істейді. Оның 49-ы
дипломатиялық (41 елшілік және 8 дипөкілдік), 19-ы консулдық мекемелер (7
бас консулдық, 12 консулдық), 1-і елшіліктің бөлімшесі, 2-і халықаралық
ұйымдардағы өкілдіктер, 11 дипломатиялық миссиясы, Қазақстанның 7
халықаралық ұйымда ресми өкілдері бар.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның дипломатиялық әлеуеті шын мәнінде
қажет болғандығын уақыт айшықтап көрсетті. Қазақстандық дипломатиялық
қызмет еліміздің халықаралық ұстанымын нығайтуға нақты үлесін қосты.
Бүгінде Қазақстан әлемге негізді және ашық сыртқы саясаты бар мемлекет
ретінде танылды.
Қуаты жағынан әлемде төртінші орынды иеленетін ядролық қару
арсеналымыз бола тұрып, төрткүл дүниенің бейбітшілігі үшін жойқын қарудан
өз еркімізбен бас тарттық. Біздің бұл қадамымыз әлемдік қауымдастық алдында
ізгіліктің жарқын үлгісі болды. Ядролық қарудан бас тарта отырып, ел
басшылығы мен дипломатиялық қызметі әлемдік державалар тарапынан
мемлекетіміздің толыққанды қауіпсіздігіне кепілдік алды.
Демократиялық ашық қоғам мен нарықтық экономика құруға, бір сөзбен
айтқанда, етек-жеңімізді қымтап, дамудың үздіксіз жолына түсу арқылы
әлемдік қауымдастықта лайықты орнымызды алу үшін жарқын болашаққа қарай нық
қадам басқан Қазақстан экономикалық тұрғыдан аса маңызды өңірлік
ықпалдастық пен халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне де бірінші болып үн
қатты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында идеялық тұрғыдан ортаға тасталып,
қазіргі кезде нақты іс жүзіне асып жатқан Еуразиялық экономикалық
қоғамдастығы мен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі
кеңесі, заманауи қауіп-қатерлер – ұлтаралық, дінаралық араздық пен діни
экстремизм және ядролық лаңкестік қауіп-қатерлерінің алдын алып, адамның ең
басты құндылықтары – наным-сенім таңдауына парасатты түсіністікпен қарауды
насихаттайтын Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің сьездері соның
айқын дәлелі.
Сонымен қатар, Қазақстан бүгінде ТМД, Біртұтас экономикалық кеңістік,
Шанхай ынтымақтастығы ұйымы, Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, сондай-ақ
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы секілді өңірлік ықпалдастық
құрылымдардың аясында көп жақты ынтымақтастықты белсенді жүргізіп отырған
белді мүшелердің қатарында.
Осының бәрі, яғни қазақ дипломатиясының белсенді қызметі,
серіктестерімізбен тең құқылы және өзара тиімді қатынастар дамытуға
мүдделігіміз жаһандық және өңірлік саясаттың өзекті мәселелері бойынша
сындарлы да табанды ұстанымдарымыз халықаралық аренада Қазақстан
Республикасына құрмет пен сүйініш тудырды.
Бұл Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың сыртқы саяси
бағдары мен жеке өзінің орасан зор үлесінің жемісі. [20, 211-245]
Қазақстан Республикасының сындарлы сыртқы саясаты оның мақсаттарына
жету үшін нысанасы мен мүмкіндіктерінің арасындағы қисынды теңгерімді
сақтауға негізделуі тиіс. Саяси-дипломатиялық құралдарды сыртқы саяси
міндеттерді шешуге шоғырландыру біздің еліміздің ұлттық мүдделерінің нақты
маңызына бара-бар болуы қажет. Халықаралық проблемалардың көпқырлылығы мен
күрделілігі, дағдарыстық жағдайлардың болуы олардың әрқайсысын да
Қазақстанның сыртқы саяси қызметінде басымдылық жағынан дер кезде бағалауды
талап етеді. Жаһандану жағдайында Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен
оның ұлттық экономикасын қорғаудың саяси, құқықтық, сыртқы экономикалық
және басқа да құралдарының тиімділігін арттыру қажет. Осы міндеттердің
бәрін қаншалық сәтті шешетіндігіміз белгілі бір деңгейде біздің
дипломатиялық қызметті дамыту мен жетілдіруімізге байланысты болмақ. Бұл
ретте, тұрақты экономикалық өсімнің арқасында еліміздің халықаралық орнын
нығайтуға қажетті мүмкіндіктер мен ресурстардың да ұлғайып келе жатқанын
ескеру керек.
Заңның 6-бабының 2-тарауында дипломатиялық қызмет қызметкерлерін
қызметке қабылдау және босату тәртіптері көрсетілген. Осылайша, сыртқы
істер министрі, ҚР-ның төтенше және өкілетті елшілері, сонымен қатар
халықаралық ұйымдардағы ҚР-ның тұрақты өкілдері ҚР Конституциясына сәйкес
ҚР-ның Президентімен тағайындалады.
Министр орынбасарлары мен ведомство басқарушыларының қызметке
тағайындалуы және қызметтен босатылуы ҚР-ның Заңына сәйкес жүргізіледі.
Басқа қызметтерге тағайындау не босату сыртқы істер министрінің
құзырында. 6 баптың 4-тарауында ҚР-на шетелден қызмет жасап келген
тұлғалардың егер олар Заңның 22-бабында қарастырылған ескертулерге
тартылмаса, Министірлікте алған қызметінен төмен емес қызметке тағайындауды
қарастырады.
Заңның 3 - тарауында дипломатиялық шендер, олардың тағайындалу
тәртібі, дипломатиялық шендерде қызмет ету мерзімінің тізімі көрсетілген.
10-бапқа сәйкес санаттары мен алған қызметіне байланысты дипломатиялық
қызмет қызметкерлеріне келесідей дипломатиялық шендер тағайындалады:
1. Атташе;
2. үшінші хатшы;
3. II дәрежедегі екінші хатшы;
4. I дәрежедегі екінші хатшы;
5. II дәрежедегі бірінші хатшы;
6. I дәрежедегі бірінші хатшы;
7. II дәрежедегі кеңесші;
8. I дәрежедегі кеңесші;
9. ІІ дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші;
10. I дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші;
11. Төтенше және Өкілетті Елші.
I және II дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші сияқты жоғарғы
дипломатиялық шендер ҚР-ның Сыртқы істер министірінің ұсынуымен ҚР-ның
Президентімен тағайындалады.
Басқа шендер сыртқы істер министрімен тағайындалады. Қызметкердің
дипломатиялық шені оның дипломатиялық қызметтегі қызметіне сәйкес келуі
керек немесе бір саты төмен не жоғары болуы керек. Дипломатиялық шендердің
берілуі куәлік берілумен және қызметтік тізімге немесе жазумен
айқындалады. Заңның 13-бабынан басқа жағдайларда Заң бойынша тағайындалған
дипломатиялық шен өмір бойы сақталынады [21, 5-8].
Заңның 12-бабына сәйкес дипломатиялық шендерде қызмет етудің
келесідей мерзімдері көрсетілген:
1. атташе, үшінші хатшы, I және II дәрежедегі екінші хатшы үшін – 2
жыл;
2. І және ІІ дәрежедегі бірінші хатшы, ІІ дәрежедегі кеңесші үшін – 3
жыл.
3. І - дәрежедегі кеңесші мен одан жоғары дипломатиялық шендерде
қызмет ету мерзімі белгіленбейді.
Осы баптың 2-тарауында дипломатиялық қызмет қызметкерлеріне
дипломатиялық шенде қызмет ету мерзіміне қосымша қосыла алатын қызмет
түрлері көрсетілген:
1. Сыртқы істер министрлігінде және оның ведомстволық ұйымдарындағы
қызмет;
2. шетел мекемелеріндегі жұмыс;
3. ҚР-ғы Сыртқы істер министрлігінің өкілдегіндегі қызмет;
4. халықаралық ұйымдардағы қызмет;
5. Сыртқы істер министрлігінің жоғарғы оқу мекемелері мен ғылыми
мекемелеріндегі ұстаздық немесе ғылыми қызмет;
6. Сыртқы істер министрлігі бағытында оқу және ғылыми мекемелерде
дәрежені көтеру;
7. Сыртқы істер министрлігінен жоғарғы оқу орындарына, аспирантураға,
докторантураға және ғылыми мекемелерге жіберілген уақытша оқу түрі.
Сонымен қоса, Заңның 12-бабының шарттарына сәйкес, жұмыстағы
жетістіктерге немесе ерекше еңбек сіңіруге байланысты дипломатиялық қызмет
қызметкерлеріне дипломатиялық шендер кезектен тыс немесе мерзімнен бұрын
тағайындалуы мүмкін.
Дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің және Сыртқы істер Министрлігінен
шығып кеткен тұлғалардың ҚР-ның заңды актілеріне сәйкес жауапкершілікке
тартылуға тиіс әрекеттер жасайтын болса, олардың дипломатиялық шені
төмендеуі немесе мүлдем жойылуы мүмкін.
Дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің дипломатиялық шені қалай
тағайындалса, оның шенінен айырылуы немесе шенінің төмендеуі дәл сондай
тәртіп бойынша жүреді.
Дипломатиялық қызмет қызметкерінің бұрынғы дипломатиялық шенімен
жұмысқа қайта тұруы мемлекеттік аттестацияны өткеннен кейін іске асырылады
[22, 30-32].
Заңның 4-тарауы қызметтік орын ауыстыруды, вакантты қызметті иеленуді,
ротация, аттестация, дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің оқу орындарына
жіберілу тәртібін және еңбек қатынастарының тоқтатылуы қарастырылады.
Дипломатиялық қызмет персоналының қызметтік орын ауыстыруы дәрежесіне,
мамандық дайындығына, ротация принциптері мен мамандандырылған кадрларды
ескере отырып қызметтік қажеттілікке байланысты жүргізілуі Заңның 14-
бабымен бекітіледі.
Министрлікте қалыптасқан жолдастық кеңістікті, өзара қолдауды, қызмет
пен санатқа қарамастан, адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты,
ардагерлерімізге деген тұрақты қамқорлықты сақтау өте маңызды. Бұл біздің
дәстүріміздің ең құндыларының бірі. Тек осындай жолмен ғана жауапты,
заманауи ойлайтын, ел мен қоғам үшін бар білімін жұмсайтын, нағыз
дипломатты тәрбиелеуге болады.
Өйткені, СІМ қызметкерлерінің иығына Қазақстан Республикасының беделін
нығайтуды, халықаралық проблемаларды шешуге белсене атсалысуды, әлемдік
экономикалық жүйеге тең құқылы ықпалдастықты мақсат еткен, еліміздің сыртқы
саяси бағдарын дәл, әрі тиімді жүзеге асырудың зор жауапкершілігі
жүктелген.
Осы орайда, біздің кәсіптің қоғамдық тартымдылығын көтерген сайын
жастар да көбірек келіп, буындар алмасуының табиғи үдерістері қалпына
түсуде. Осылайша, біз басталған істің сабақтастығын толық сақтаймыз. Ол
Сыртқы істер министрлігінде бізге дейін істегендерге деген құрметіміз ғана
емес, сыртқы саясатымызды дамытудың, Қазақстанның алдында тұрған
мақсаттарға жетудің негізі де болып табылады. Бұл, ең алдымен, елдің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, экономикалық дамуына, азаматтарымыздың
бақуаттылығын арттыруға, шетелдердегі отандастарымыздың мүдделері мен
құқықтарын қорғауға қолайлы сыртқы жағдай жасау.
СІМ қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының беделін нығайтуды,
халықаралық проблемаларды шешуге белсене ат салысуын, әлемдік экономикалық
жүйеге тең құқылы ықпалдастығын мақсат еткен, еліміздің сыртқы саяси
бағдарын дәл, әрі тиімді жүзеге асырудың зор жауапкершілігі жүктелген.
Сондықтан, министрлікте қалыптасқан жолдастық кеңістікті, өзара қолдауды,
қызмет пен рангке қарамастан, адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты,
ардагерлерімізге деген тұрақты қамқорлықты сақтау өте маңызды. Бұл біздің
дәстүріміздің ең бағалыларының бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1.1 КСРО Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі Қазақстанның
дипломатиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің құрылуы және
құқықтық базасының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 16
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ.
2.1 Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты: көпвекторлық мемлекетаралық
қарым-
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 33
2.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің шет
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ. ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ
ЖҰМЫСТА
ҚОЛДАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманғы Отан тарихының өзекті
мәселелері қатарынан мемлекеттік тәуелсіздікке ие болғаннан бергі тарихи
кезеңдегі Қазақстанның дипломатиялық қызметінің қалыптасуы мен дамуы
ерекше маңызды орын алады. Бейбіт іс-шаралар мен тиімді әдістер арқылы
мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың құралы ретінде дипломатия өзіне
ерекше мұқият қарауды және үнемі жетілдіріп отыруды қажет етеді. Осыған
байланысты, Қазақстан дипломатиясының қалыптасуы мен дамуы үрдісіне қоғам
назарын аударудың саяси жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да өзекті мәселе
екені анық.
Өткен ғасырдың соңғы онжылдығы мен қазіргі кезең аралығы еліміздің
тарихында ұлттық мемлекеттілікке қол жеткізумен қатар саяси және әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықтың жаңа формаларын іздестіру уақыты болғаны
белгілі. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауының нәтижесінде
құрылған әрбір тәуелсіз мемлекеттің алдында өтпелі кезеңде егемендік пен
ұлттық тәуелсіздік идеалдарын сақтау мен нығайтудың күрделі міндеті тұрды.
Сол уақытта Қазақстанның да шұғыл шешімін табуды қажет ететін басты
міндеттері жеке мемлекет ретінде сақталып қалу, кең ауқымды әлеуметтік,
саяси және экономикалық реформалар жүргізу болып табылды. Осыған байланысты
Президент Н. Ә. Назарбаев: Енді біздің дамуымызды әлемдік тәжірибе
тұрғысынан талдап, жағдайды терең ұғыну және біздің реформаларымыздың
орындалуы мен жаңа институттардың қалыптасуы деңгейін үздік әлемдік
тәжірибемен салыстыру маңызды болмақ. Өзіміздің әлсіз және күшті
жақтарымызға айқын талдау жасап, тек содан кейін ғана өзіндік
стратегиямызды жасауымыз керек деген болатын [1].
Дүниежүзілік қауымдастықтың Қазақстан Республикасын халықаралық
құқықтың субъектісі ретінде ретінде мойындауы және өзіндік жеке сыртқы
саясатын анықтауы өзекті мәселелердің біріне айналды. Сыртқы саясаттың
қалыптасуы мен дамуы біздің еліміздің халықаралық байланыстардың аясына
енуімен, дүниежүзі елдерінің көпшілігімен қарым-қатынастарын орнатуымен
және дамытуымен қатар жүрді. Қазақстанның тең құқықтық қызметтестік пен
өзара мүдделерін ескеру принциптеріне негізделген ұзақ мерзімді қарым-
қатынастар орнатуға ұмтылуы қазақстандық дипломатияның мақсаты болды.
Дипломатия ұғымының өзі Нақты шарттар мен шешілетін міндеттердің
сипаттамасын ескере отырып қолданылатын әдістер мен тәсілдердің, әскери
емес практикалық шаралардың жиынтығы түріндегі мемлекеттің сыртқы саясатын
жүзеге асырудың құралы [2]. Сыртқы саясаттың қалыптасуы мен даму
процесінің заңды салдары қазақстандық дипломатия мен дипломатиялық
қызметтің қалыптасуы болып табылды. Қазақстан Республикасының
дипломатиялық қызметі – республиканың сыртқы саяси қызметін Қазақстан
Республикасының заңнамасы мен халықаралық келісім-шарттарына сәйкес жүзеге
асыратын мемлекеттік органдардағы азаматтардың кәсіби қызметі [3].
Қазақстандағы дипломатиялық қызметті зерттеудің өзектілігі мен уақыт
талабына сай екендігі бірқатар мәселелерге байланысты туындайды.
Біріншіден, дипломатиялық қызмет мемлекеттік қызметтің бір құраушы ретінде
мемлекеттіліктің қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді. Әсіресе, егемендіктің
алғашқы жылдарында оның рөлі зор болды. Екіншіден, қазіргі кезеңде
дүниежүзінде даулы мәселелерді бейбіт жолмен, атап айтқанда, дипломатиялық
құралдар арқылы шешуге басты назар аударылады. Үшіншіден, қазіргі уақытта
және одан әрі қарай да дипломатиялық қызмет мемлекеттік жүйедегі орталық
буындардың бірі болып қалмақ, сол арқылы ішкі саясатты табысты жүргізу үшін
сыртқы жағдайлар жасалатын болады, өз кезегінде ішкі саясат белгілі бір
түрде сыртқы саясатқа әсерін тигізеді. Төртіншіден, сыртқы саясаттың
теориялық мәселелерін зерттеу оны іс жүзіне, шынайы өмірге енгізу
механизмін, яғни дипломатиялық қызметті зерттеусіз мүмкін емес.
Осыған байланысты, Қазақстандағы дипломатиялық қызметтің әр түрлі
аспектілерін, мемлекеттің сыртқы саяси бағытын жүзеге асырудағы оның рөлін
зерттеу, оның әрі қарай даму үдерістерін талдау ғылыми-тарихи және саяси
тұрғыдан өзекті мәнге ие болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - әртүрлі деректерге, арнайы тарихи
еңбектер мен мерзімдік баспасөзге сүйене отырып, Қазақстандағы
дипломатиялық қызметтің қалыптасуы мен даму эволюциясын айқындау. Қойылған
мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
– Қазақстанның Сыртқы істер министрлігінің даму кезеңдерін айқындау;
– Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі қызметінің құқықтық
базасының дамуын қарастыру;
– Қазақстанның сыртқы саяси бағытын жүзеге асырудағы дипломатиялық
қызметтің рөлін, оның негізгі міндеттері мен функцияларын зерттеу;
– Қазақстанның шетелдік өкілдіктерінің қызметін айқындау;
– Дипломатиялық кадрларды дайындау бойынша жұмысқа талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының
дипломатиялық қызметінің қалыптасуы мен тәуелсіздік кезеңдегі дамуы, ал
зерттеу пәні Қазақстандағы дипломатиялық қызметтің тарихи-құқықтық негізі,
Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің шет елдердегі және
халықаралық ұйымдардағы қызметі болып табылады.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық аясы – ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан
бастап осы уақытқа дейінгі кезең.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі ретінде ғылыми-тарихи
танымның негізін құрайтын объективтілік, тарихилық, жүйелілік, нақтылық
сияқты принциптер басшылыққа алынды. Қойылған зерттеу міндеттерін шешу
мақсатында салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау, тарихи жүйелеу сияқты
арнайы зерттеу әдістері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс тақырыбының тарихнамасын
үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа көрнекті шетел
дипломаттардың тарихи еңбектері кіреді. Олардың қатарында Д. Вуд, Ж. Серре,
Э. Сатоу, Ж. Камбон, Р. Заллет сияқты авторлардың еңбектеріне шолу жасалып
өтілді [4].
Қарастырылып отырған тақырып тарихнамасының екінші тобын кеңес
авторларының еңбектері құрайды. Соның ішінде В. Зорин, Ф. Молочков, Д.
Никифоров, А. Борунков, О. Селянинов сияқты авторлардың еңбектері бар [5].
Бұл еңбектер жүйелілік тұрғысынан қарастыру, салыстырмалы және құрылымдық
әдістер негізінде жазылған. Шетел және кеңес зерттеушілері еңбектерінің
бір қарағанда Қазақстанның дипломатиялық қызметіне тікелей қатыстылығы
көрінбейді, алайда оларды қарастырмайынша және зерттемейінше шын мәнінде
қазақстандық дипломатиялық қызметтің жүріп өткен жолын дұрыс бағалау және
оған талдау жасау мүмкін емес. Қазақстандық дипломатия өз уақытында жоқ
жерден пайда болмады, ұйымдастыру тұрғысынан ол КСРО дипломатиялық
қызметінің ісін жалғастырушы болды және қазіргі кезеңде өзге
мемлекеттердің оң тәжірибесін пайдалануға ұмтылады.
Тарихнаманың үшінші тобына республикамыздың дипломатиялық қызметін
белгілі бір деңгейде қарастыратын қазақстандық авторлардың еңбектері
жатады. Қазақстан 1991 жылғы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялағанға
дейін іс жүзінде өзіндік сыртқы саясат жүргізбеді, ал Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі КСРО СІМ-не толық бағындырылды. Дей тұрғанмен, бұрынғы
сыртқы істер министрі М. Исиналиев сол жылдары-ақ алғашқылардың бірі болып
қазақстандық дипломатиялық қызметтің дамуына қатысты мәселелерді көтерді
[6]. Салыстырмалық әдіс пен анализді қолдана отырып, ол біздің
дипломаттарымыздың шетелдік өкілдіктер мен халықаралық ұйымдар
өкілдіктерінде болу мүмкіндігі мен қажеттілігін дәлелдеді.
Халықаралық қатынастар мәселелерімен айналысатын зерттеуші Д.
Қыдырбекұлы өз мақалаларында қазақстандық дипломатияны негізгі тақырып етіп
алады [7]. Бұл мақалаларда автор қазақстандық дипломатияның тарихын
көпфакторлық әдістің, жүйелілік тұрғысынан қарастыру негізінде зерттейді.
Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаевтың Тәуелсіздік туы астында,
Еңсеру. Дипломатиялық очерктер атты еңбектерінде Қазақстан
Республикасының көп қырлы сыртқы саясатының дамуы проблемаларына қатысты
көзқарастар білдіріледі. Бұл еңбектерде жаңа мемлекеттің сыртқы саясатының
қалыптасуының барлық кезеңіне дәйектілікпен талдау жасауға, дипломатиялық
қызметтің қалыптасуына, Қазақстанның халықаралық қоғамдастықтағы рөліне,
аса ірі халықаралық ұйымдардың әлемдік саясатқа ықпалын зерттеуге, әлемдегі
қазіргі заманғы қайышылқтарға талдау жасауға арнайы назар аударылады [8].
Қ. К. Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы (2001 ж.) атты
монографиясында Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасуы мен даму барысына
жан-жақты талдау жасалды. Бұл еңбекте республиканың әлемдік қоғамдастықпен
және халықаралық ұйымдармен өзара қатынастарына баса ден қойылады.
Қазақстанның сыртқы саясатының басқа да көптеген мемлекеттермен
ынтымақтастығындағы басым бағыттары баяндалады [9].
Қазақ әйелдерінің арасынан шыққан тұңғыш Елші А. Арыстанбекованың
Біріккен Ұлттыр Ұйымы және Қазақстан атты монографиясында Қазақстанның
БҰҰ-на енуі, екіжақты ынтымақтастықтың дамуы, нығаю барысы ашып
көрсетіледі. Автор БҰҰ-ның ресми құжаттарын отандық тарихт тұңғыш рет
ғылыми айналымға кең ауқымда енгізу негізінде Қазақстан Республикасының
әмбебап ұйыммен оның 1992 жылдың наурызында мүшелікке енген сәтінен бастап
және он жыл бойындағы ынтымақтастық тарихын, проблемалары мен келешегін
зерттейді [10].
Дипломдық жұмыстың деректемелік негізі. Еліміздегі дипломатиялық
қызметтің қалыптасуы мен дамуы мәселесі деректердің кең ауқымы негізінде
зерттелді. Деректердің бірінші тобына өзекті мәселелер бойынша мемлекеттің
ұстанымын көрсететін заңнамалық актілер жатады. Қазақстан Республикасының
Дипломатиялық қызмет туралы заңы маңызды дерек ретінде пайдаланылды.
Дипломатиялық қызметтің іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болған бұл заң
бойынша дипломатиялық қызметтің деңгейі туралы түсінік алуға болады.
Сонымен бірге, аталған заң еліміздің сыртқы саяси байланыстар жүйесінің әрі
қарай даму болашағын, Қазақстан Республикасы сыртқы істер министрлігі
жұмысының принциптерін айқындайды.
Деректердің осы тобына өзге де заңнамалық актілер, атап айтқанда, 1991
жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы заңы, 1944 жылғы 13 сәуірдегі Қазақ КСР одақтық-республикалық
сыртқы істер комиссариатын құру туралы заң, ҚР Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың елшіліктер ашу және елшілерді тағайындау туралы жарлықтары
жатады. Бұл деректердің барлығы заңнамалық актілер тобына енеді, жоғары
шынайылық деңгейіне ие болып табылады және дипломатиялық мекемелердің
қызметіне едәуір деңгейде әсерін тигізеді.
Деректердің екінші тобын дипломатиялық құжаттама тобына
біріктірілген деректер құрайды. Бұл топқа Қазақ КСР Сыртқы істер
министрлігінің жарлықтары мен нұсқаулары, Қазақстан Республикасы Сыртқы
істер министрлігі туралы ережелер (1992, 1996), Қазақстан Республикасы
Сыртқы істер министрлігі дипломатиялық қызметкерлерінің қызметтік
аттестатталуын өткізу тәртібі туралы ереже (1994), Қазақстан Республикасы
мемлекеттік хаттамасының негізгі ережелері (1996) жатады. Деректердің
мұндай түрі сыртқы саяси мекеменің ағымдағы қызметін бейнелейді, күнделікті
жұмыста басшылыққа алынатын нұсқау ретінде пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың деректемелік базасының үшінші тобына саяси және
мемлекеттік қайраткерлердің еңбектері, түрлі деңгейдегі ресми жиындарда
жасаған баяндамалары жатқызылады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егемен мемлекет ретінде
қалыптасу және даму стратегиясы, Қазақстан-2030: Барлық
қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы,
Ғасырлар тоғысында атты еңбектері, Қ. К. Тоқаевтың Қазақстанның сыртқы
саясаты: әдістері, басымдылықтары және міндеттері, Қазақстанның сыртқы
саяси бағытын жүзеге асырудың бірқатар аспектілері, Қазақстан
Республикасының дипломатиясы және тағы басқа еңбектері кеңінен
пайдаланылды.
Деректердің төртінші тобын мерзімдік баспасөз беттерінде, атап
айтқанда Дипломатия жаршысы, Хабаршы – Вестник. Халықаралық қатынастар
топтамасы, Мысль, Ақиқат, Саясат, Заң журналдарында жарық көрген,
М. Исиналиев, С. Құрманғожин, А. Арыстанбекова, І. Қозыбаев, С.
Абдулпаттаев, Д. Қыдырбекұлы, Д. Мажиденова, А. Есдәулетова сияқты
авторлардың зерттеу мақалалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмыста қазақстандық
дипломатиялық қызметтің қалыптасуы мен дамуы процесін неғұрлым толық және
жан-жақты тұрғыдан қарастырып, жүйелеуге талпыныс жасалды. Қазақстандағы
дипломатиялық қызметтің алғышарттарының жасалуы, қалыптасуы мен нығаюы
процесі кешенді тұрғыдан зерттеліп, талдау жасалды. Сыртқы істер
министрлігінің Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін нығайтуға
бағытталған, сыртқы саяси бағытында қойылған әр түрлі міндеттерін жүзеге
асыру бойынша қызметі айқындалды.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың материалы,
зерттеу жұмысы барысында алынған негізгі нәтижелер Қазақстанда
дмпломатиялық қызметтің қалыптасуы мен дамуы тарихымен, мемлекеттің сыртқы
саяси бағытын табысты жүргізудегі басты құрал ретіндегі дипломатияның рөлі
және маңызымен байланысты мәселелерді қарастырған кезде қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы алдына қойған мақсат,
міндеттері негізінде белгілі бір логикалық жүйеде құрылған. Ұсынылып
отырған дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, дипломдық
жұмыс нәтижелерін практикалық жұмыста қолдану бөлімінен тұрады. Жұмыстың
соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар көрсетілген.
І. Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің
тарихи-құқықтық негізі.
1. КСРО Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі Қазақстанның дипломатиялық
қызметі.
Әр дәуір, әр кезеңнің өз шежіресін жасайтын белгілі. Қазақстандық
дипломатияны шартты түрде мына кезеңдерге бөлуге болады. Олар – Қазақ
хандығы кезіндегі; Ресей империясы құрамындағы отарлық кезеңіндегі;
Алашорда кезіндегі; кеңестік кезеңдегі, тәуелсіздік төріндегі дипломатия.
Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы байланыстар саласындағы бүгінгі
тәжірибесі жоқ жерден бастау алып, жинақталды деуге болмайды. Ол
дүниежүзілік қауымдастыққа ену, өз алдына жеке сыртқы саяси қызмет
органдарын құру, дипломатиялық қызметтің нормативтік-құқықтық негіздерін
жасау және жетілдіру сияқты ауқымды іс-шараларды жүзеге асыру барысында
халықаралық дипломатиялық ілімге сүйеніп қана қоймай, кеңес уақытындағы
дипломатиялық қызметтің де оң тәжірибесін пайдаланды. Сондықтан, Кеңес
Одағының Сыртқы істер министрлігі жүйесіндегі қазақстандық дипломатияның
елу жылға жуық сыртқы саяси қызметті атқаруға қатысып, белгілі бір деңгейде
тәжірибе жинақтауы, оның дамуында орын алған қиындықтар мен кемшіліктер
мәселелеріне тоқталу шынайы тарихи көзқарас қалыптастыру үшін маңызды
болмақ.
Қазақстан дипломатиясының кеңес дәуіріндегі қызметін екі кезеңге бөліп
қарастыруға болады. Оның біріншісі – республиканың Сыртқы істер
министрлігінің қызметі 1944 жылы құрылғаннан бастап Одақтық министрліктің
толық бақылауында болған 1980-жылдардың аяғына дейінгі ұзақ мерзім. Екінші
кезеңі - дипломатиялық мекеменің қызметінде кейбір мәселелерді орталықтың
бақылауынсыз шешу мүмкіндігі пайда болған 1980-ші жылдардың аяғынан
мемлекеттік тәуелсіздікті иеленген 1991 жылдың желтоқсанына дейінгі аралық
[11, 15]. Аталған екі кезеңге тән ортақ белгі болып еліміздің өткен ХХ
ғасырдағы сыртқы байланыстарының басым бөлігінің кеңес сыртқы саясатының
шеңберінде дамуы табылады.
Кеңестік заманда қазақ елінің сыртқы саясаты бүгінгідей дербес
жүргізілмесе де, дипломатиялық дәстүр сабақтастығы жекелеген тұлғалардың
қызметімен жалғасып жатты. Мәселен, қазақтың дара ұлдарының бірі Нәзір
Төреқұлов ХХ ғ. 30-шы жылдары КСРО-ның Арабиядағы елшісі қызметін атқарды.
Өкінішке қарай, ол да еліміздің маңдайалды азаматтарын қынадай қырған
сталиндік зұлматтың құрбаны болды.
ХХ ғ. 40-шы жылдары Кеңес Одағы құрамындағы республикаларға сыртқы
істерге қатысты аздаған құқықтар берді. Атап айтқанда, 1944 жылдың басында
КСРО Жоғарғы Кеңесі одақтас республикаларға сыртқы байланыстарда өкілеттік
беру туралы заң қабылдады.
Республиканың Жоғарғы Кеңесінің VІІ сессиясы Қазақ КСР Сыртқы істер
комиссариатын ұйымдастыру үшін тиісті құқықтық базаны құрды. Парламент
сессиясы Қазақ КСР Сыртқы істер халық комиссариатын құру туралы заңды
бірауыздан бекітті. Заңның ресми мәтінін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Президиумының төрағасы А. Қазақбаев пен Президиум хатшысы С. Нұрмағанбетов
1944 жылғы 13 сәуірде өз қол қоюларымен бекітті. Осыған сәйкес Қазақ КСР
одақтық - республикалық Сыртқы істер халық комиссариаты құрылды. 1944
жылдың 29 ақпанында осы салаға кадрлар даярлау туралы шешім қабылданды.
Қазақстан дипломатиясының тарихы жайында сөз қозғағанда осы қызметтің
қалыптасуына көп еңбек сіңірген алғашқы сыртқы істер министрі – Төлеген
Тәжібаевтың тұлғасына тоқталмай өте алмаймыз. Мемлекет және қоғам
қайраткері, көрнекті ғалым, Қазақ Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі,
профессор, Қазақ мемлекеттік университетінің ректоры болған Төлеген
Тәжібаев Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігін тоғыз жыл бойы мемлекеттік
және ғылыми жұмыстың қомақты тәжірибесін жинаған тұлға ретінде басқарды. 4
тамызда баспасөзде КСРО-ның Үндістандағы елші - кеңесшісі болып істеген,
талантты дипломат, қоғам қайраткері, үкімет басшысының орынбасары болып
қызмет атқарған Төлеген Тәжібаевты Сыртқы істер халық комиссары етіп
тағайындау туралы республика Жоғары Кеңесі Президиумының Жарлығы
жарияланды. Төлеген Тәжібаев қызметке кіріскен күннен-ақ республика
басшылығы алдына жаңа ведомствоның көкейкесті мәселелерін қояды, оның
біріншісі – кадр мәселесі. Қазан айынан бастап қазақстандық дипломаттар
шетел тілдерін үйрене бастады. Төлеген Тәжібаевтың бастаумен шет тілдері
институтында ұйымдастырылған шығыс тілдері факультетінде 28 адам оқыды. Бұл
факультет негізінен сыртқы істер ведомствосы үшін аудармашылар даярлады
[12, 41]. Сыртқы істер министрлігінің басшысы қызметіне кіріскеннен кейін
ол республика басшылығының алдына шешімін табуды қажет ететін бірқатар
мәселелерді қойды. Олардың қатарында жаңа қызметке ауадай қажет жоғары
білікті дипломат мамандарды даярлау және оларға шет тілдерін үйрету ісін
жолға қою, сондай-ақ Қазақстанда қазақ тілін кеңінен қолдану жөнінде
маңызды ұсыныстар айтылды. Төлеген Тәжібаевтың бастамасымен Қытай Халық
Республикасы, Синьцзян және Монғолия тәрізді көршілес елдермен экономикалық
және мәдени қарым-қатынастарды тереңдету мүмкіндіктері қарастырылды. Қытай
Халық Республикасы консулдықтарымен бірге Қазақстандағы дұнғандар мен
қытайлардың азаматтығын анықтау жөнінде белсенді жұмыстар жүргізілді.
Төлеген Тәжібаев Қазақ КСР-нің шет елдегі өкілеттігіне қатысты ғажап
жоспар жасады. Оның өтініші бойынша КСРО Сыртқы істер халық комиссариаты
республикамызға кеңестік шетелдік мекемелерінен 5 орын берді. Қазақ тілі
мәртебесін халықаралық дәрежеге дейін көтеруді мәселе етіп қойды. Сыртқы
істер халық комиссариаты мыналарды атап көрсетті:
1. Барлық кеңес және шаруашылық жүргізу мекемелерінде қазақ тілінде іс
жүргізуді қалпына келтіру.
2. Халкоматтар мен мекемелерге қаржы бөлуді көздей отырып, мекемелерде
қазақ тілін үйретуді ұйымдастыруға дереу кірісу, оқу орындарында қазақ
тілін меңгеруді қамтамасыз ету.
3. Барлық мекемелер мен оқу орындарында қазақ тілін ойдағыдай
меңгерген басқа ұлттардың өкілдері үшін көтермелеу шараларын еңгізу.
4. Оқу-ағарту халкомы мен жергілікті кеңестер тарапынан қазақ машинка
басушылары мен стенаграфистерді өндірістен қол үздіріп және қол үздірмей
даярлау жөнінде қысқа мерзімді курстар ұйымдастыру.
Төлеген Тәжібаев жоғары білікті дипломат қадрларын даярлау ісіне өте
мән берді. 1945 жылы қазақстандықтардың бірнешеуі Жоғары дипломатиялық
мектепке және Мәскеудің мемлекеттік халықаралық қатынастар институтына
оқуға жіберілді. Бұлардың арасынан Мәлік Сабырұлы Фазылов Республика сыртқы
істер министрі, КСРО-ның Төтенше және өкілетті елшісі болды.
1945 жылғы 27 ақпанда Қазақ КСР Сыртқы істер халық комиссары
Орталыққа ведомствоны ұйымдастыру кезеңі аяқталғанын хабарлап, өкілеттік
басқарманы таратуды ұсынды. КСРО Халком кеңесі Т. Тәжібаевтың ұсынысын
қабылдады. Сөйтіп, Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы қос билік
кезеңі аяқталып, қазақстандық дипломаттар көптеген мәселені Мәскеуге
алаңдамай өздері шешіп жатты [13, 103].
Келесі кезекте дипломаттарды рангілеу жүзеге асырылды. 1945 жылы
ақпанда тиісті комиссияның жұмыс қорытындысы бойынша халком орынбасары А.
Сарыновқа 1 сыныпты кеңесші, хаттама-консул бөлімінің меңгерушісі К.
Құлымбетовке, құпия-шифрлаушы бөлімінің меңгерушісі И. Сейіловке, халком
кеңесшісі А. Ағышевке, саяси бөлім меңгерушісінің орынбасары Х. Бекмұратқа,
сарапшы-консултант М. Ермағанбетовке 1 сыныпты екінші хатшы, хаттама -
консул бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н. Нұрпейісовке, халком
орынбасарының көмекшісі Ш. Шибановқа, саяси бөлімнің жауапты референты В.
Абрамичевке 2 сыныпты екінші хатшы, Д. Қонақбаевқа үшінші хатшы, К.
Коржева, А. Сахаутдинов, А. Туғанбаев, А. Гавриловаға атташе атақтары
берілді. Ал, Орталықтың жеке шешімі бойынша Төлеген Тәжібаев жоғары
дипломатиялық ранг – 2 сыныпты Төтенше және өкілетті уәкіл атанды.
1946 жылы наурызда Сыртқы істер халық комиссараты Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі болып аталды [14, 38].
Қызметкерлердің біліктілік дәрежесі біртіндеп өсе бастады. Аздап
қысқарту жүргізілгеннен кейін ұжымда 42 адам қалды. Министр орынбасарының
орны бір жылдан астам бос тұрды. Жеті қызметкер жоғары дипломатия
мектебінде, бір адам заң институтында сырттай оқыды. Бес дипломатты ұзақ
мерзімге шетелге іс сапарға жіберу жоспары орындалмай, қағаз жүзінде қалып
қойды. Төрт қызметкерді КСРО Сыртқы істер министрлігінде тағылымдамадан
өткізумен іс шектелді. Мәскеудің ұсынысымен 25 қызметкер ағылшын, француз
және неміс тілдерін үйреніп оралды. Министрдің Орталыққа жолдаған үкіметтік
жеделхатында шығыстың бір тілін – араб, парсы немесе қытай тілін үйренуге
көмектесуі туралы айтылған болатын, бірақ бұл тілек жүзеге аса қойған жоқ.
Төлеген Тәжібаев КСРО Сыртқы істер министрлігіне қайта-қайта хат
жазып, қытай тілінің аудармашыларын сапалы даярлау үшін Алматының шет
тілдер педогогика институтында төрт жылдық шығыс факультетін ашуды Жоғары
білім беру министрлігінен өтінуді сұрады. 1947 жылғы 21 қаңтарда В.
Молотовтың атына жолдаған бес хатында Т. Тәжібаев министрлік қызметкерлерін
шетелдерге, әсіресе Қытайға іс сапарға жіберу мәселесін көтерді.
1947 жылы одақтас республикалардың сыртқы байланыс жұмыстар атқаруын
шұғыл қысқарту бағамы ұсынылды. Одақтың Сыртқы істер министрлігі басшысының
орынбасары А. Вышинскийдің Т. Тәжібаевқа 17 шілдеде жазған хатында:
Көптеген одақтас республикалар бүгіндері сыртқы дипломатиялық байланыстар
жасап отырған жоқ. 1947-1948 жылдары да жүргізіле қоюы екіталай. Осыған
орай одақтас республикалардағы Сыртқы істер министрліктердің жұмысы
қызметкерлердің шетел тілін үйренуімен, ТАСС, шетел баспасөздерінің
материалдарын қарау және өңдеумен, түрлі анықтамалар жазумен және КСРО
Сыртқы істер министрлігімен ағымдағы байланыс жасаумен шектелмек.
Одақтас республикалардың сыртқы істер министрліктері дипломат
кадрларын даярлау жөнінде бірқатар жұмыстар атқарды, сыртқы дипломатиялық
қатынастар шұғыл қолға алынған жағдайда бұлар өз нәтижесін беруі тиіс.
Алайда, жұмыс көлемі аз болып отырған жағдайда министрліктердің қазіргі
штаты тым артық екені белгілі. Оларды ұстау үшін мемлекет жылына он миллион
сомнан артық қаржы жұмсауда. КСРО Сыртқы істер министрлігімен байланысты
кейбір өкілеттік және ағымдағы жұмыстар үшін әрбір министрлікте штатта 5-7
адамнан: министр (қосымша атқаратын), министрдің бір көмекшісі, бір-екі
хатшы және машинке басушы болса да жеткілікті болар еді, әрі бұларға
республикалардың Министрлер Кеңесіндегі іс басқармалары қызмет етсе
делінген.
Сол жылдарда Сыртқы істер министрлігінде ҚазМУ ректоры – министрді
қоса алғанда он адам жұмыс істеді. Бұлар – министрдің көмекшісі, саяси
мәселелер бойынша бірінші хатшы (Ж. Тінәлин) және хаттама-консульдық мәселе
бойынша екінші хатшы (А. Туғанбаев), жауапты референт пен техникалық
қызметкерлер. 1951 жылғы сәуірде Мәлік Сабырұлы Фазылов Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігінің бірінші хатшысы лауазымына алынды [15, 71-73].
Қазақстандықтардың шетелдегі кеңес мекемелерінде қызмет істеуі жөнінде
талай рет көтерілген мәселе ақыры шешімін тапты. 1959 жылы С. Ділдәбеков
Ирандағы елшілікте үшінші хатшы, Д. Райымбеков КСРО Сыртқы істер
министрлігінде V еуропалық бөлімде атташе қызметтерін атқаруға кірісті.
Кейін 1973 жылға дейін үкімет басшысының орынбасарлары сыртқы саясат
ведомствосын қосымша басқарды. Мәселен, 1959 жылғы қаңтардан 1963 жылдың
наурызына дейін ірі ғалым-математик Асқар Захарин Сыртқы істер
министрлігінде басшылық етті. Танымал жазушы Әди Шәріпов (1963-1966),
Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Балжан Бөлтірікова (1966-1971)
сынды саясат пен әдебиеттің көрнекті қайраткерлері алып жүруге тура келді.
1974 жылы кәсіби дипломат Мәлік Фазылов Қазақ КСР-нің жеке дара Сыртқы
істер министрі болып тағайындалады. Оның тікелей қатысуымен республика
өкілдігінің халықаралық сипаттағы жалпыодақтық шараларға қатысу мәселесі
шешілді. Партиялық, үкіметтік, мәдени және шаруашылық делегациялар алмасу,
кәсіпорындардың сыртқы экономикалық байланысын кеңейту жолға қойылды.
Мәселен, 1975 жылы қазақстандық өнім әлемнің 71 еліне шығарылып,
Қазақстанның 758 өкілі 36 елде техникалық көмек пен білім беру деңгейін
көтеруге ат салысты. Сыртқы байланысты жүзеге асыру саласында ілгерілеу
жүріп жатты. 1975 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде Шетелмен
байланыс бөлім ашылды, Сауда палатасы құрылысын жүргізуге шешім қабылданды.
1976 жылы Сыртқы істер министрлігінде баспасөз және ақпарат бөлімі құрылып,
онда 12 қызметкер жұмыс істей бастады.
Мәлік Фазыловтың орнын 1976 жылы әдебиетші – ғалым Мүслім Базарбаев
басты. 1954 жылдан бастап 1990 жылғы наурыздың ортасына дейін шет
мемлекеттерге жіберілген төтенше және өкілетті елшілердің небары екеуі
Қазақ КСР-ынан және 14-і Орта Азия республикаларынан тағайындалды.
Михаил Есенәлиев министр болғанға дейін (1981 ж.) Қазақстанның
халықаралық байланысы хаттамалық, консулдық және ақпараттық қызметтермен
шектелген-ді. Министрлік үстінен Қазақстан Компартиясы ОК шетелдермен
байланыс жөніндегі бөлімі бақылау жасап, адымын аштырмайтын. Мұның өзі
сыртқы байланысты үйлестіруге көп кедергі келтірді. Жаңа министр осы
олқылықтардың бәрін тез арада жою үшін көкейкесті мәселелерді республика
басшылығы алдына қойды. Сөйтіп, бір жылға жетпейтін уақыт ішінде іс оңға
баса бастады. Техникалық қызметкерлер қатарына төрт адам алынды, лауазымдық
жалақыға дербес үстеме қосылды. Кадр құрамына өзгерістер болды: барлық
бөлімді кәсіби дипломаттар басқарды.
М. Есенәлиев республиканың сыртқы саясат қызметін белсендірек ету және
өкілеттікті кеңейту проблемасын көре біліп, Орталық Комитеті Саяси
Бюросының мүшесі, КСРО Министрлер Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары,
КСРО Сыртқы істер министрі А. А. Громыконың атына 1983 жылы 20 маусымда
жазған баяндау хатында бірқатар мәселенің бетін ашты. Орталықта және Азия
мен Африка елдерінде жиырмаға тарта қазақстандық дипломаттар қызмет
атқаруда, алайда Еуропа елдері мен Америкадағы кеңестік мекемелерде,
халықаралық ұйымдарда бірде-бір қазақстандық жоқ, кеңесші-уәкіл, бас консул
лауазымдары бізге бұйырмай отыр, елші дәрежесіне бір ғана жолдас бар...
деп анықтама бере келіп, министрлікті екінші разрядты ведомство деңгейіне
көтеру қажеттігін нанымды түрде дәлелдеді [16, 50].
Министрлік республиканың сыртқы байланысын жеделдете дамытуда жетекші
рөл атқарды. Сол жылдары Қазақ КСР-індегі хаттама тәжірибесінің негізгі
ережелері әзірленіп, қырық жыл ішінде алғаш рет үкімет Қазақ КСР Сыртқы
істер министрлігі туралы ережені бекітті.
Орталық комитетінде басшы қызметте болған Ақмарал Хайдарқызы
Арыстанбекова 1989 жылдың аяғында еліміздің сыртқы саясат ведомствосы
тізгінін қолына алды. Ол кейіннен Қазақстанның Франция мен Біріккен Ұлттар
Ұйымындағы өкілі болды.
Сыртқы істер министрлігін нығайту дегенде ең алдымен материалдық-кадр
мәселесін шешу алға тартылды. Министрліктің штат санын 26 адамға ұлғайту
және министрдің орынбасары лауазымын енгізу, Қазақ КСР Сыртқы істер
министрлігінің Мәскеуде консулдық агенттігін ашу және республиканың тұрақты
өкілдігіне қызмет үй-жайын бөлу, жаңа ғимарат құрылысын қаржыландыру
ұсынылды.
Екіншіден, ол республиканың сыртқы байланысы мәселелерін үйлестіру
және маман кадрлар даярлаумен айналысуы тиіс болды. 1990 жылғы маусымда
министрлік штатын 10 бірлікке ғана ұлғайтуға қол жетті. Бас кеңесшінің
орнына министр орынбасары лауазымы енгізіліп, хаттама-саяси бөлім
кеңейтілді. Сыртқы байланыстар бөлімі халықаралық экономикалық қатынастар
бөлімі болып аталып, мәдени және гуманитарлық ынтымақ бөлімі ашылды.
Консулдық қызмет айтарлықтай күшейтіліп, оның штаты 4 адамнан 9 адамға
дейін өсті.
Әр жылдарда КСРО Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясын
бітіріп, орталық аппаратта қызмет істеген және 1-сыныпты кеңесші
дипломатиялық ранг алған бес жерлесіміз дипломатиялық иерархия тізіміне
енді. Төлеутай Ысқақұлы Сүлейменов Ауғанстан мен Иранда ұзақ уақыт
іссапарда болды. Жұмағали Смағұлов КСРО-ның Вьетнамдағы бас консульдығында
жұмыс атқарса, Дамир Әскейұлы Байдильдин 15 жыл КСРО-ның Қытай Халық
Республикасындағы елшілігінде қытай тілінің маманы – синхронист сияқты
сирек біліктілікпен түрлі лауазымда қызмет істеді.
Бірінші хатшылар арасынан Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаевты (КСРО –ның
Сингапурдегі және ҚХР елшіліктерінде болған), Әсет Мақашұлы Сыздықовты
(Ирак, Египет, Иемен), Рүстем Сұлтанұлы Жиенбаевты (Румыния), Қуанышбек
Көжекұлы Әленовты (Румыния) атауға болады. Қайрат Қайырболатұлы Есенов
Ауғанстандағы жұмысы үшін Жауынгерлік еңбегі үшін медалімен марапатталды
[17, 130].
Республиканың өзінде де даярлығы мол дипломаттар болды. 1991 жылғы
сәуірде Мемлекет басшысымен әрбір кандидатураны жекелеп келісіп алғаннан
кейін министр А. Арыстанбекова мына дипломаттарды Қазақ КСР-ның түрлі
елшіліктердегі өкілдері ретінде ұсынды: Тұрарбеков Б. Ш (ҚХР), Қасымов М.
А. (ҚХР), Хамзаев А. Н. (АҚШ, Испания), Мусинов А. А. (Сауд Арабиясы),
Қабдешов Қ. Қ. (Франция, Түркия), Держиев С. М. (ГФР).
Ол кезде дайын рецепт жоқ-ты, қоғамның одан әрі қалай дамитынын ешкім
біліп болмайтын кез еді. Дегенмен, көрнекті кеңестік дипломат – КСРО Сыртқы
істер министрінің орынбасары Юлий Александрович Квацинский бірыңғай одақтық
дипломатиялық қызметтің әрмен қарай өмір сүруі мүмкін емес екенін көре
білді.
Республиканың өзінде Сыртқы істер министрлігінің материалдық базасы
нашар, оның ұйымдастырушылық құрылымы жетілдірілмеген және штаты аз еді.
Қыркүйектің аяғында А. Арыстанбекова үкімет алдына министрліктің әкімшілік
ғимаратын салу, 12 жеңіл автомобиль сатып алу және штат санын 137 адамға
дейін жеткізу жөнінде мәселе қойды. Ұсынылған құрылым бойынша басшылық
министрдің үш орынбасары мен бас кеңесшіден тұрды. Министрліктің негізгі
құрылымдық бөлімшелері мына бөлімдерден тұруы тиіс еді: сыртқы саясат және
халықаралық ұйымдар (12 дипломат), келісімді-құқықтық (5), мемлекеттік
хаттама (10), баспасөз бен ақпарат (4 және бір техникалық қызметкер),
халықаралық, экономикалық қатынастар (4), мәдени және гуманитарлық ынтымақ
(5), құрамында үш бөлім бар консулдық басқарма (17), Мәскеудегі өкілдік (5
және 2 техникалық қызметкер) 44 адамнан тұратын іс жүргізу басқармасы [18,
58].
Сонымен, көріп отырғанымыздай, Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігінің
негізі 1944 жылы қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске жеткен Кеңес
Одағының басшылығы КСРО құрамындағы республикаларды болашақ халықаралық
ұйымдарда неғұрлым кеңінен таныстыру мақсатында одақтас республикаларда
Сыртқы істер халық комиссариаттарын құрды. 1944 жылдан 1974 жылға дейін
сыртқы істер министрінің міндеттерін Минстрлер Кеңесі төрағасының
орынбасарлары қоса атқарып келді. 1974 жылдан бастап жеке министрлер
тағайындала бастады: М. Фазылов (1974-1976), М. Базарбаев (1976-1981), М.
Исиналиев (1981-1989), А. Арыстанбекова (1989-1991).
Тәуелсіздікті жариялау қарсаңында Қазақстанның Сыртқы істер
министрлігінің қызметі мен дипломатиялық тәжірибесі сапалы өзгерістерді,
осы саланы дамытудың нақты қадамдарын қажет еткені жайлы қорытындыға
келеміз. Дипломатиялық қызметтің дамуындағы түбірлі өзгерістер Қазақстанның
ұлттық және мемлекеттік егемендікті иеленіп, нығайту барысында жүзеге
асырылды.
1.2 Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызметінің құрылуы және
құқықтық базасының қалыптасуы.
Тәуелсіздік алған тарихи кезеңге Қазақстан сарабдал саясаткер
Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен қадам басты. Қазақстанның сыртқы саяси
бағдары ашық қоғам, нарықтық экономика мен демократиялық саяси жүйеге, ішкі
тұрақтылық пен ұлтаралық келісімге негізделеді деп айқындалды. Біздің
сыртқы саясатымыз жалпыға ортақ қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтып,
өзара тиімді ықпалдастықты дамытуды көздейді. Қазақстандық дипломатияның
негізгі қағидалары өзгеріссіз қала береді. Олар – белсенділік,
теңгерімділік, прагматизм, сындарлы үнқатысу және көпжақты ынтымақтастық.
1991 жылы желтоқсанның 16-сында тәуелсіздік алғаннан кейінгі Нұрсұлтан
Назарбаевтың алғашқы шешімдерінің бірі Сыртқы істер министрі лауазымына
Төлеутай Сүлейменовті тағайындау туралы Жарлық болды. Кейіннен министрлік
басшылығына Қанат Саудабаев (1994 жылдың сәуір-қазан аралығы), Қасым-Жомарт
Тоқаев (1994-1999, 2002-2007 жылдары), Ерлан Ыдырысов (1999-2002) сынды
кәсіби дипломаттар тағайындалды. Аталған азаматтардың бәрі де бұл күнде ел
үшін аса жауапты, абыройлы қызметтерді атқарып жүр. Мәселен, Төлеутай
Сүлейменов еліміздің АҚШ-тағы, Венгрия, Польша және Бельгиядағы
елшіліктерін басқарды. Қазір Қазақстан Президенті жанындағы Басқару
академиясының Дипломатиялық институтына басшылық етеді. Бүгінде Мемлекеттік
хатшы қызметіне кіріскен Қанат Саудабаев та бұған дейін елші секілді
жауапты міндеттерді атқарды. Ал Сыртқы істер министрлігін ұзақ жылдар
басқарған Қасым-Жомарт Тоқаев Үкімет басшысы, Мемлекеттік хатшы секілді
жоғары лауазымдық сатылардан өтіп, ҚР Парламенті Сенатының төрағасы болды.
Республикамыз өз дипломаттарының санын көбейту мақсатында Ресейдің
Сыртқы істер министрлігінің академиясына жастарды жіберуді ойластырды.
Кейінгі кезде Қазақстанның өзінде дипломаттар даярлайтын арнаулы жоғары оқу
орындары ашуға көңіл бөлініп отыр.
1993 жылы профессор Бейімбет Ермұқанов баспасөзде Қазақстан
дипломатиясының кәсіпқойлығы туралы мәселе көтерді. Ол былай деп жазды:
Сыртқы саясат пен дипломатия жоғары кәсіпқойлық дәрежеде жүзеге асырылған
жағдайда ғана тиімді болады. Қабілеттілік, бейімділік бойынша дипломат болу
үшін әлі арман ғана. Алайда, дипломатиялық лауазымға жаны таза, мінсіз,
терең білімді, шет елдердің тарихынан, экономикасынан хабардар адамдарды
жаңадан алу қолымыздан келеді. Бұл орайда Сыртқы істер министрлігінің
кадрлар құрамын қалыптастыру ұстанымын халыққа білдіру өте маңызды деп
білемін [19, 61].
1996 жылғы 10 қыркүйекте үкімет қаулысымен Алматыда Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Жоғары дипломатиялық мектебі
ашылып, келесі жылғы ақпанда ол ҚР Сыртқы істер министрлігінің
Дипломатиялық академиясы деп аталды. Оның алдына қойған басты мақсаты орта
дәрежедегі дипломатиялық кадрлар құрамын екінші жоғары білім беру ретінде
қайта даярлау (екі жыл), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Төтенше және
Өкілетті Елшілерінің қысқа мерзімде біліктіліктерін көтеру болды.
2000 жылғы қазанда үкімет қаулысымен Дипломатиялық академия Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия мемлекеттік университеті республикалық мемлекеттік қазыналық
кәсіпорнына қосылды. Сөйтіп Дипломатиялық академия Астанаға қоныс аударды.
Сонымен, болашақтағы дипломаттар келбеті қандай болуы тиіс? Осыған
байланысты белгілі дипломат, академик Н. Т. Федоренконың жас тәуелсіз
мемлекеттер үшін көкейкестілігін жоя қоймаған жазбаларын еске түсірген
абзал: Дипломаттар туралы кәсіпқойлық, мансапқорлық, туа біткен талант
және басқалар айтылып жатады. Сонымен бірге кәсіпқойлыққа еш қатысы жоқ,
білгір дипломаттар да бар. Білімдар, тәжірибесі мол, теоретик дипломаттар
да кездеседі, кейбіреулері ғылыми ортада кербездене көрінуге әуес. Айтып,
айтпай не керек, дипломатия өзінің құпиясы, шытырман оқиғасы және әрі-
сәрілігі мол тұтас бір әлем, ақын сөзімен өрнектесек: өзіне тән қағидасы,
қалпы бар, ұраны оның: әдет-ғұрып, тәртіп, ар.
Дипломатиялық кәсіптің негізін құраушылар – тілді білу, компьютерлік
дағды, арнаулы білім, жеке басының қадір-қасиеті, жалпы мәдени дәрежесі.
Осылар және басқа да компоненттер жылдам өзгеріп тұратын жаңа дипломатияға
толық мәнінде сәйкес келеді.
Демек, болашақ дипломаттарға қойылар талап ерекше. Республиканың
сыртқы саясат ведомствосына қаржыгерлер, мұнайшылар, экологтар және басқа
да көптеген мамандықтардың тәжірибесі мен білімі қажет. Мұның өзі олардың
халықаралық іс-қимылдарға қатысу деңгейінің кеңеюіне туындап отыр.
Сыртқы істер министрлігі құрамында негізінен дипломаттардың жаңа
ұрпағы қызмет етуде. Отандық Дипломатиялық академияда кадрлар даярлануда.
Мемлекеттік сыртқы саясат тұжырымдамасы бар, дербес сыртқы саясат бағытын
өзі жүргізуде. Дипломаттар Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығы,
экономикалық дербестігі, тәуелсіздігі, егемендігі үшін халықаралық
кепілдікті қамтамасыз ету жолында өте жауапты жұмыстың үздіксіз атқарыла
беретініне сенімді [20, 61].
Мемлекетіміздің әлемдік қауымдастық елдерімен байланыстарын орнату
және оны тереңдету шетелдерде Қазақстанның елшіліктерін, бас
консулдықтарын ашу секілді қажетті дипломатиялық инфрақұрылымдарды дамыту
ісімен қатар жүрді. Қазіргі кезде әлемнің түрлі елдерінде Қазақстанның 71
дипломатиялық және консулдық өкілдіктері жұмыс істейді. Оның 49-ы
дипломатиялық (41 елшілік және 8 дипөкілдік), 19-ы консулдық мекемелер (7
бас консулдық, 12 консулдық), 1-і елшіліктің бөлімшесі, 2-і халықаралық
ұйымдардағы өкілдіктер, 11 дипломатиялық миссиясы, Қазақстанның 7
халықаралық ұйымда ресми өкілдері бар.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның дипломатиялық әлеуеті шын мәнінде
қажет болғандығын уақыт айшықтап көрсетті. Қазақстандық дипломатиялық
қызмет еліміздің халықаралық ұстанымын нығайтуға нақты үлесін қосты.
Бүгінде Қазақстан әлемге негізді және ашық сыртқы саясаты бар мемлекет
ретінде танылды.
Қуаты жағынан әлемде төртінші орынды иеленетін ядролық қару
арсеналымыз бола тұрып, төрткүл дүниенің бейбітшілігі үшін жойқын қарудан
өз еркімізбен бас тарттық. Біздің бұл қадамымыз әлемдік қауымдастық алдында
ізгіліктің жарқын үлгісі болды. Ядролық қарудан бас тарта отырып, ел
басшылығы мен дипломатиялық қызметі әлемдік державалар тарапынан
мемлекетіміздің толыққанды қауіпсіздігіне кепілдік алды.
Демократиялық ашық қоғам мен нарықтық экономика құруға, бір сөзбен
айтқанда, етек-жеңімізді қымтап, дамудың үздіксіз жолына түсу арқылы
әлемдік қауымдастықта лайықты орнымызды алу үшін жарқын болашаққа қарай нық
қадам басқан Қазақстан экономикалық тұрғыдан аса маңызды өңірлік
ықпалдастық пен халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне де бірінші болып үн
қатты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында идеялық тұрғыдан ортаға тасталып,
қазіргі кезде нақты іс жүзіне асып жатқан Еуразиялық экономикалық
қоғамдастығы мен Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі
кеңесі, заманауи қауіп-қатерлер – ұлтаралық, дінаралық араздық пен діни
экстремизм және ядролық лаңкестік қауіп-қатерлерінің алдын алып, адамның ең
басты құндылықтары – наным-сенім таңдауына парасатты түсіністікпен қарауды
насихаттайтын Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің сьездері соның
айқын дәлелі.
Сонымен қатар, Қазақстан бүгінде ТМД, Біртұтас экономикалық кеңістік,
Шанхай ынтымақтастығы ұйымы, Экономикалық ынтымақтастық ұйымы, сондай-ақ
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы секілді өңірлік ықпалдастық
құрылымдардың аясында көп жақты ынтымақтастықты белсенді жүргізіп отырған
белді мүшелердің қатарында.
Осының бәрі, яғни қазақ дипломатиясының белсенді қызметі,
серіктестерімізбен тең құқылы және өзара тиімді қатынастар дамытуға
мүдделігіміз жаһандық және өңірлік саясаттың өзекті мәселелері бойынша
сындарлы да табанды ұстанымдарымыз халықаралық аренада Қазақстан
Республикасына құрмет пен сүйініш тудырды.
Бұл Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың сыртқы саяси
бағдары мен жеке өзінің орасан зор үлесінің жемісі. [20, 211-245]
Қазақстан Республикасының сындарлы сыртқы саясаты оның мақсаттарына
жету үшін нысанасы мен мүмкіндіктерінің арасындағы қисынды теңгерімді
сақтауға негізделуі тиіс. Саяси-дипломатиялық құралдарды сыртқы саяси
міндеттерді шешуге шоғырландыру біздің еліміздің ұлттық мүдделерінің нақты
маңызына бара-бар болуы қажет. Халықаралық проблемалардың көпқырлылығы мен
күрделілігі, дағдарыстық жағдайлардың болуы олардың әрқайсысын да
Қазақстанның сыртқы саяси қызметінде басымдылық жағынан дер кезде бағалауды
талап етеді. Жаһандану жағдайында Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен
оның ұлттық экономикасын қорғаудың саяси, құқықтық, сыртқы экономикалық
және басқа да құралдарының тиімділігін арттыру қажет. Осы міндеттердің
бәрін қаншалық сәтті шешетіндігіміз белгілі бір деңгейде біздің
дипломатиялық қызметті дамыту мен жетілдіруімізге байланысты болмақ. Бұл
ретте, тұрақты экономикалық өсімнің арқасында еліміздің халықаралық орнын
нығайтуға қажетті мүмкіндіктер мен ресурстардың да ұлғайып келе жатқанын
ескеру керек.
Заңның 6-бабының 2-тарауында дипломатиялық қызмет қызметкерлерін
қызметке қабылдау және босату тәртіптері көрсетілген. Осылайша, сыртқы
істер министрі, ҚР-ның төтенше және өкілетті елшілері, сонымен қатар
халықаралық ұйымдардағы ҚР-ның тұрақты өкілдері ҚР Конституциясына сәйкес
ҚР-ның Президентімен тағайындалады.
Министр орынбасарлары мен ведомство басқарушыларының қызметке
тағайындалуы және қызметтен босатылуы ҚР-ның Заңына сәйкес жүргізіледі.
Басқа қызметтерге тағайындау не босату сыртқы істер министрінің
құзырында. 6 баптың 4-тарауында ҚР-на шетелден қызмет жасап келген
тұлғалардың егер олар Заңның 22-бабында қарастырылған ескертулерге
тартылмаса, Министірлікте алған қызметінен төмен емес қызметке тағайындауды
қарастырады.
Заңның 3 - тарауында дипломатиялық шендер, олардың тағайындалу
тәртібі, дипломатиялық шендерде қызмет ету мерзімінің тізімі көрсетілген.
10-бапқа сәйкес санаттары мен алған қызметіне байланысты дипломатиялық
қызмет қызметкерлеріне келесідей дипломатиялық шендер тағайындалады:
1. Атташе;
2. үшінші хатшы;
3. II дәрежедегі екінші хатшы;
4. I дәрежедегі екінші хатшы;
5. II дәрежедегі бірінші хатшы;
6. I дәрежедегі бірінші хатшы;
7. II дәрежедегі кеңесші;
8. I дәрежедегі кеңесші;
9. ІІ дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші;
10. I дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші;
11. Төтенше және Өкілетті Елші.
I және II дәрежедегі Төтенше және Өкілетті Елші сияқты жоғарғы
дипломатиялық шендер ҚР-ның Сыртқы істер министірінің ұсынуымен ҚР-ның
Президентімен тағайындалады.
Басқа шендер сыртқы істер министрімен тағайындалады. Қызметкердің
дипломатиялық шені оның дипломатиялық қызметтегі қызметіне сәйкес келуі
керек немесе бір саты төмен не жоғары болуы керек. Дипломатиялық шендердің
берілуі куәлік берілумен және қызметтік тізімге немесе жазумен
айқындалады. Заңның 13-бабынан басқа жағдайларда Заң бойынша тағайындалған
дипломатиялық шен өмір бойы сақталынады [21, 5-8].
Заңның 12-бабына сәйкес дипломатиялық шендерде қызмет етудің
келесідей мерзімдері көрсетілген:
1. атташе, үшінші хатшы, I және II дәрежедегі екінші хатшы үшін – 2
жыл;
2. І және ІІ дәрежедегі бірінші хатшы, ІІ дәрежедегі кеңесші үшін – 3
жыл.
3. І - дәрежедегі кеңесші мен одан жоғары дипломатиялық шендерде
қызмет ету мерзімі белгіленбейді.
Осы баптың 2-тарауында дипломатиялық қызмет қызметкерлеріне
дипломатиялық шенде қызмет ету мерзіміне қосымша қосыла алатын қызмет
түрлері көрсетілген:
1. Сыртқы істер министрлігінде және оның ведомстволық ұйымдарындағы
қызмет;
2. шетел мекемелеріндегі жұмыс;
3. ҚР-ғы Сыртқы істер министрлігінің өкілдегіндегі қызмет;
4. халықаралық ұйымдардағы қызмет;
5. Сыртқы істер министрлігінің жоғарғы оқу мекемелері мен ғылыми
мекемелеріндегі ұстаздық немесе ғылыми қызмет;
6. Сыртқы істер министрлігі бағытында оқу және ғылыми мекемелерде
дәрежені көтеру;
7. Сыртқы істер министрлігінен жоғарғы оқу орындарына, аспирантураға,
докторантураға және ғылыми мекемелерге жіберілген уақытша оқу түрі.
Сонымен қоса, Заңның 12-бабының шарттарына сәйкес, жұмыстағы
жетістіктерге немесе ерекше еңбек сіңіруге байланысты дипломатиялық қызмет
қызметкерлеріне дипломатиялық шендер кезектен тыс немесе мерзімнен бұрын
тағайындалуы мүмкін.
Дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің және Сыртқы істер Министрлігінен
шығып кеткен тұлғалардың ҚР-ның заңды актілеріне сәйкес жауапкершілікке
тартылуға тиіс әрекеттер жасайтын болса, олардың дипломатиялық шені
төмендеуі немесе мүлдем жойылуы мүмкін.
Дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің дипломатиялық шені қалай
тағайындалса, оның шенінен айырылуы немесе шенінің төмендеуі дәл сондай
тәртіп бойынша жүреді.
Дипломатиялық қызмет қызметкерінің бұрынғы дипломатиялық шенімен
жұмысқа қайта тұруы мемлекеттік аттестацияны өткеннен кейін іске асырылады
[22, 30-32].
Заңның 4-тарауы қызметтік орын ауыстыруды, вакантты қызметті иеленуді,
ротация, аттестация, дипломатиялық қызмет қызметкерлерінің оқу орындарына
жіберілу тәртібін және еңбек қатынастарының тоқтатылуы қарастырылады.
Дипломатиялық қызмет персоналының қызметтік орын ауыстыруы дәрежесіне,
мамандық дайындығына, ротация принциптері мен мамандандырылған кадрларды
ескере отырып қызметтік қажеттілікке байланысты жүргізілуі Заңның 14-
бабымен бекітіледі.
Министрлікте қалыптасқан жолдастық кеңістікті, өзара қолдауды, қызмет
пен санатқа қарамастан, адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты,
ардагерлерімізге деген тұрақты қамқорлықты сақтау өте маңызды. Бұл біздің
дәстүріміздің ең құндыларының бірі. Тек осындай жолмен ғана жауапты,
заманауи ойлайтын, ел мен қоғам үшін бар білімін жұмсайтын, нағыз
дипломатты тәрбиелеуге болады.
Өйткені, СІМ қызметкерлерінің иығына Қазақстан Республикасының беделін
нығайтуды, халықаралық проблемаларды шешуге белсене атсалысуды, әлемдік
экономикалық жүйеге тең құқылы ықпалдастықты мақсат еткен, еліміздің сыртқы
саяси бағдарын дәл, әрі тиімді жүзеге асырудың зор жауапкершілігі
жүктелген.
Осы орайда, біздің кәсіптің қоғамдық тартымдылығын көтерген сайын
жастар да көбірек келіп, буындар алмасуының табиғи үдерістері қалпына
түсуде. Осылайша, біз басталған істің сабақтастығын толық сақтаймыз. Ол
Сыртқы істер министрлігінде бізге дейін істегендерге деген құрметіміз ғана
емес, сыртқы саясатымызды дамытудың, Қазақстанның алдында тұрған
мақсаттарға жетудің негізі де болып табылады. Бұл, ең алдымен, елдің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, экономикалық дамуына, азаматтарымыздың
бақуаттылығын арттыруға, шетелдердегі отандастарымыздың мүдделері мен
құқықтарын қорғауға қолайлы сыртқы жағдай жасау.
СІМ қызметкерлеріне Қазақстан Республикасының беделін нығайтуды,
халықаралық проблемаларды шешуге белсене ат салысуын, әлемдік экономикалық
жүйеге тең құқылы ықпалдастығын мақсат еткен, еліміздің сыртқы саяси
бағдарын дәл, әрі тиімді жүзеге асырудың зор жауапкершілігі жүктелген.
Сондықтан, министрлікте қалыптасқан жолдастық кеңістікті, өзара қолдауды,
қызмет пен рангке қарамастан, адамдарға деген жақсы қарым-қатынасты,
ардагерлерімізге деген тұрақты қамқорлықты сақтау өте маңызды. Бұл біздің
дәстүріміздің ең бағалыларының бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz