Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін қалыптастыру
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1.1. Педагогикалық дискурс - білім беру функциясының тілдік
компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [4;8]
1.1.2. Сөйлесім әрекеті және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [9;11]
1.1.3 Тілдесім әрекеті және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .[12;21]
1.2. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... [22;24]
1.2.1. Техникалық құрал арқылы ұстаз бен шәкірт
тілдесімі ... ... ... ... . [25;26]
1.3. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ..[ 27;31]
1.3.1. Ұстаз бен шәкірт тілдесіміндегі педагогикалық этиканың
ролі ... [32;38]
1.3.2. Педагогикалық сұхбаттың
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [39;46]
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Буыны бекімеген икемсіз саусақтарын ананың жылы төсіне жүгіртіп, ана
сүтін қылқ-қылқ жұтып жатқан нәрестенің құлағына алдымен ана сөзі естіледі.
Ана сүті баланың қарынына тарап, ана сөзі баланың сезімін оятады. Бара-бара
баланың тілі шығып, ата-ананың, отбасының, бүкіл халықтың дәстүрін
құрметтеп, өзінің ана тілінде емін-еркін сөйлейтін болады. Сүтпен енген,
миға сіңген сол тіл есейген адамның саналы өмірінің аса көрнекті рухани
байлығы, адамның адамдық белгілерінің бірі болып табылады.
Адам тәлім-тәрбиесіз, өнер-білімсіз, іс-әрекетсіз өмір сүруі мүмкін
емес. Сол өмірінде ол өзін қоғамнан тыс жүрген жанмын демей, ата-ананың ұл-
қызы болғандықтан, халықтың, Отанының ұл-қызымын деп есептейді. Кісі
білімді, білім-тәрбиені, мәдениетті, өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы,
қарым-қатынас арқылы үйренеді. Бала ересек адамдармен араласып, өзінің жеке
ойын білдіріп, өзін қоршаған ортаға қажетпін деп есептеуі керек.
Адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін білгенмен,
яғни тілдесу адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес, ол – табиғат берген,
жаратылыстан туған күрделі процес.
Тілдесім – айтылым және жазылымның өзара бірлігінен құрала келіп,
қандай болмасын ақпарат негізінде адамдар арасындағы тілдік қатынасты
жүзеге асыратын сөйлесім әрекетінің бір түрі. Тілдесім – адамдардың
қоғамдық-әлеуметтік өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынасқа түсіп,
өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі ауызша да, жазбаша да
түсінуі және оған жауап қайтаруы.
Тілдесім процесі оқушының жеке басына тән сенімділіктің пайда болып,
оның қоғамдағы орны мен сананың қалыптасуына, басқалардан ерекшеленген,
өзіндік жеке қасиеттердің жетілуіне әсер етеді. Өйткені әрбір адамға басқа
адамдармен араласуға деген табиғи қажеттілік болады. Олар тілдесу арқылы
өзінің бойында жиналған білімді, тәжірибені екінші біреуге жеткізеді,
мінезін, қабілетін, өз ойын аңғартады.
Тілдесудің нәтижесінде адамдар көңіл-күйлерін бөліседі, бірінің жан
дүниесінен екіншісі хабардар болады, біріне-бірі қол ұшын береді. Ол да
өмірдегі ең маңызды факторлардың бірі.
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі: келешекте мен де ұстаз болып
шәкірт тәрбиелесем деген ойым бар және сол ойымды жүзеге асыру үшін бар күш
жігерімді саламын. Менің ойымша, ұстаз оқушылармен тілдесе алуы керек, яғни
әр шәкірттің тілін таба білуі керек деген сөз. Психалогиялық тұрғыдан
қарағанда әр оқушыны жеке бір тұлға ретінде қарастырады. Ал ұстаз сол
тұлғаның сабақ үлгерімін, мінез-құлқын, отбасылық жағдайын біліп, жалпы
оқушыға қатысты барлық мәліметтерден құлағдар болғаны абзал.
Тәрбие басы – тіл, - деп М. Қашқари ақын бабамыз айтқандай, ұстаз
шәкірттеріне біліммен қоса тәрбие де береді. Мұның барлығы тілдесім арқылы
жүзеге асады. Ұстаз шәкірттерімен тілдесе отырып, олардың сабаққа
қаншалықты дайын екендерін немесе дайын емес екенін және мұндай жағдайларда
не себепті дайын емес екендігін анықтайды. Яғни ұстаз шәкірттерімен тығыз
қарым – қатынаста болуы тиіс.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
1. Ұстаз бен шәкірт тілдесімінің тәрбиелік ерекшелігін таныту.
2. Тілдік қатнастың ортақтығын көрсету.
3. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық ерекшеліктері.
4. Ұстаз бен шәкірттің тілдесіміндегі техникалық құралдардың ролін
анықтау.
5. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін қалыптастыру.
6. Ұстаз бен шәкірт тілдесіміндегі педагогикалық этиканың ролін
анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытындыдан ттұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі беріледі.
1.1.1. Педагогикалық дискурс – білім беру функциясының тілдік
компоненті
Адам – коммуникацияның басты субъектісі. Өмір сүру үшін адамға басқа
адамдармен сөйлеу, байланысу керек. Адамдардың қоғамда бір-бірімен араласуы
– бұл, біріншіден, әлеуметтік коммуникация, бірнеше коммуникативтік
актілердің қосылуын қажет ететін, жеке тұлғаның әлеуметтік-бағдарлы
қызметінде өз бейнесін табады.
К.М. Абишеваның ойынша әлеуметтік коммуникация – бұл жеке тұлғаның
әлеуметтік коммуникациялық әрекеті байланысу кезінде өз ішінен жүргізілетін
арақатынас, белгілі бір әрекеттерімен алмасады. Олардың тіл құралы ретінде
діни-ақпараттық өмірге қажетті әр түрлі әлеуметтік-психологиялық процес
құрайды.
Адамдардың тіл арқылы байланыс жасап, сөйлеу тілі арқылы қарым-
қатынасқа түсуі, сонымен қатар қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысып,
түсінісуі еліміздің халықаралық байланыстары мен мәдени қарым-
қатынастарының артуына байланысты мәдениетаралық қатысымның кеңінен дамуына
жол ашып отыр.
Дискурс мәселесімен айналысып, зерттеген адамдардың пайымдауынша,
дискурсивтік компетентия дегеніміз – дискурстің әр түрін ажырата алу,
оларды құру жолдарын білу, сөйлеу жағдаятына байланысты дискурстың түрлерін
қолдану түсіну біліктігі болып табылады. Ал дискурстың өзі көп мағыналы
ұғым, оқытудың мақсаттары мен міндеттерінің уақыт талабына сай үнемі
өзгеріп отыруына байланысты дискурс ұғымы да жаңа мәндерге ие болып, оның
рөлі мен қызметі де өзгерістерге ұшырады.
Алғашқы кезеңде дискурс сөйлемдердің байланысқан тізбегі ретінде мәтін
ұғымымен бірге қарастырылған. Ал қазіргі уақытта дискурс дегеніміз Т.А.Ван
Дейктің анықтамасы бойынша күрделі коммуникативтік құбылыс, оның құрамына
мәтінмен қатар экстралингвистикалық факторлар (өмір, әлем туралы білім,
пікірлер, көзқарастар, адресаттың мақсаты тәрізді мәтінді түсінуге қажетті
факторлар) кіреді. Экстралингвистикалық параметрлерге Ю.А.Синица
коммуникацияға қатысушылар, олардың коммуникативтік мақсаттары,
прагматикалық установкалар, әлеуметтік рөлдер, қатысым жағдаяты туралы
фондық білімі сияқты факторларды жатқызады.
Жоғарыда айтылған ой, пікірлерді былайша қорытуға болады: тіл
үйренушінің мәтіндерді берілген тақырыпты ашудың жолы ретінде жаттап алу
қажет емес, сөйлеу жағдаятына және коммуникативтік мақсатқа байланысты
тақырып бойынша дискурс құрып, оны түсініп, қабылдауы қажет. Осыған
байланысты, сабақта өзара тілдесім барысында шәкірт ең алдымен өзінің
коммуникативтік мақсатын анықтап алуы тиіс, яғни не үшін сөйлейді немесе
жазады, соны негізге ала отырып, дискурстың тақырыбы мен түрін таңдайды.
Мұнан соң қандай жағдайда (ресми немесе бейресми) және кіммен
тілдесетініне байланысты мәтіннің мазмұны мен тілдік нысанын анықтайды. Ал
оның ұстазы өзімен тілдесіп отырған коммуниканттың қандай коммуникативтік
мақсатты көздеп отырғанын және жалпы ситуацияны түсініп, бағалап,
тілдесімге бейім болуы керек. Осындай шарттар орындалған жағдайда ғана
айтылып жатқан ой түсінікті болып, соған сәйкес жауап беріліп, реакция
жасалынады.
Оқыту процесінде қолданылатын дискурстар сол оқу орнындағы оқыту
мақсаттарына сәйкес болғаны дұрыс. Бұл орайда оқу орнын бітіргеннен кейін
коммуникант қандай ортада, кімдермен, қандай салада тілдесетін жағдайды
ескерген абзал. Бұл оқытудың кәсіби бағдарлы болуына және жеке тұлғаға
бағытталуына мүмкіндік туғызады.
Күнделікті жұмыс тәжірибемізде нақты бір дискурспен таныстыру
коммуникативтік ситуацияны көрсететін бейне немесе аудиотаспалар арқылы
жүзеге асырылады. Оқытудың бастапқы кезеңінде жұмыс негізінен бейресми
тілдесім құрылған тұрмыстық, мәдени және білімдік сипаттағы дискурстар
бойынша ұйымдастырылады. Мысалы: тұрмыс, мәдениет, білім тақырыбындағы
хабарламалар бойынша өтініш жасау; әрекет, құбылыс, фактіге түсініктеме
беру; заттар, оқиғалар, құбылыстарды суреттеу; әңгімелеу; оқиға,
құбылыстарды талдау, бағалау; құптау немесе жоққа шығару; жауап беруден
жалтару; көзін жеткізу; кеңес беру. Ал оқытудың келесі кезеңінде ресми
тілдесім және кәсіби қызметке байланысты дискурс түрлеріне машықтандыру
жұмысы жүргізіледі. Ауызша сөйлеу бойынша дискурсты мына түрлерде өткізуге
болады: іскерлік әңгіме, іскери және кәсіби мәселелерді талқылау, қайталап
сұрау, пікірталас, полемика, баяндама, хабарлама, ауызша пікір беру, шолу,
есеп. Бір түрлі аутентивті дискурсты талдау арқылы оның коммуникативтік
мақсаты, логикалық-мазмұндық және синтаксистік құрылымы, сонымен қатар
мәтін ішіндегі байланыс құралдары да анықталады.
Осылайша дискурстың түрлеріне байланысты ситуациялар, проблемалар
анықталғаннан кейін коммуниканттардың статусы және олардың коммуникативтік
мақсаттары белгіленіп, көрсетіледі. Енді әлеуметтік лингвистика саласы
бойынша институционалдық дискурсқа қатысушы-агент пен клиеттің қатынасы
мынадай түрде болуы мүмкін: ата-аналар мен балалар; ұстаз бен шәкірт;
дәрігер мен ауру адам; сатушы мен сатып алушы; полиция қызметкері мен
тұрғын; делегация мүшелері мен қабылдаушы; жүргізуші мен жолаушы;
конференцияға қатысушы мен мекеме қызметкер.
Аталған ситуацияларға тән мынадай коммуникативтік мақсат қойылу
мүмкін:
- қажетті ақпаратты сұрау, алу хабарлау;
- шешім қабылдау үшін бір мәселені талқылау;
- өз пікірінің, ұстанымының дұрыстығына әріптесінің көзін жеткізу;
- белгілі бір оқиға, фактіні талдап, оған баға беру;
- өз пікірін, көзқарасын білдіру;
- әріптесінің пікірін құптау немесе құптамау, жоққа шығару;
- келісу немесе келіспеу;
- өз ұсыныстарын негіздеу;
- мәселені шешудің жолын көрсету;
- фактіні, деректі көлденеңнен тарту;
- қорытындылау, талдау, сараптау, баға беру;
- идеяны қолдау немесе қарсы болу;
- сенім сенімсіздік білдіру;
- талқыланып жатқан мәселеге сын айту;
- белгілі бір оқиғаны, құбылысты, объектіні, адамды сипаттау.
Мәдениетаралық тілдесімді жүзеге асыруда дискурсты ұйымдастыру,
ситуацияларды, проблемаларды анықтап, коммуникативтік мақсатқа жетудің
құралдарын белгілеп, қатысымға байланысты компоненттердің әрқайсысының
статусы яғни мәртебесі.
Дискурс ұғымы XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап философияда кеңінен
қолданыла бастады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю. Хабермас өзінің
Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған
болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр.
Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі деп қарастырады —
қарым-қатынасқа, сұхбатқа имманентті (іштей тиесілі), сол кезеңнің қоғамдық
өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан
тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер
жүйесі деген мағынада қолданылып отыр.
Дискурс — тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз
уақыттың мәдени тілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас,
дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы,
құнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын айтады.
Ф. Де Соссюрден бастап қазіргі француз функционалистеріне дейінгі
классикалық лингвистика тілді қоғамның барлық мүшелеріне ортақ, түсінікті
константты (өзгермейтін) құрылым деп қарастырады. Ол түсініктің пайда
болуына тілге деген мынадай көзқарастар әсер етті. Біріншіден, тілде бір
нақты нәрсені білдіретін белгі және сол нәрсенің өзі бірін-бірі анықтайды
деген түсінік; екіншіден сол тілді қолданатын тілдік ұжым мүшелері үшін
тілдік белгілердің бәрі бір мағынаға ие; үшіншіден, осы жоғарғы
айтылғандардың нәтижесінде тіл қоғамның барлық әлеуметтік топтарына бірдей
қызмет етеді.
Шындығында, тіл — бәрімізге ортақ, бәріміз осы тілде сөйлесеміз, бір-
бірімізді түсінеміз. Бірақ күнделікті өмірдегі сөз саптасымызға жіті көңіл
бөлетін болсақ, онда біз мынадай қызық нәрсені байқаймыз — әрбір сөз өзінің
нақты заттық, бұйымдық мазмұнынан басқа көптеген уақытша, өзгермелі
идеологиялық мағынаға да ие екен
Адамның бірде-бір сөзі тиянақталып, аяқталмаған, өйткені ой принципті
түрде тамамдалуы мүмкін емес. Әрбір сөз әрбір адамның рухани әлемінде
өзіндік өзгеріске ұшырайды. Тірі сана, тірі қарым-қатынас барысында тілді
бұлжымас, қозғалмас жүйе деп қарастыру мүмкін емес. Адам үшін оны қоршаған
тілдік орта да, ол адамның өзінің тілдік санасы да түгелдей дерлік көп
дауыстылықтан, көп мағыналылықтан тұрады. Сөз ендігі жерде, тек бір нәрсені
білдіріп қана қоймайды, сөздің өзіндік иісі, тіпті өзіндік дәмі де бар.
Адамдар қарым-қатынасының әмбебап құралы ретінде белгі түгелдей дерлік
қоғаммен, әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар
сұхбатына, адамдар қарым-қатынасына бағышталған. Белгілік шығармашылық және
ол шығармашылықтың мазмұны тікелей қарым-қатынас, сұхбат негізінде ғана
жүзеге асуы мүмкін.
1.1.2. Сөйлесім әрекеті және оның түрлері
Сөйлесім әректі - речевая деятельность әр түрлі ғылым
өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу объектісіне
қарай оның ерекшеліктерін әр қырынан қарастырған. Мәселен, лингвист
ғалымдар сөйлесім әрекеті мен тілдің ара қатынасын, ортақ заңдылықтарын,
тілдік қатынастың лингвистикалық негізін қарастырады. Психолог-ғалымдар
сөйлесім әрекетінің ойлау, пайымдау, қабылдау, сезіну, түйсік, зейін т.б.
процестермен байланысын, олардың сөйлеу кезінде сана арқылы өту
ерекшеліктерін зерттейді. Физиологтар тілдік қатынасқа байланысты сөйлесім
әрекетінің жүзеге асуына ықпал ететін дыбыстау мүшелерінің жұмыс істеу
механизмдерін, қызметін тексереді. Психолингвист сөйлесім әрекеті іске асу
үшін жұмсалатын тілдік – қатысымдық тұлғалардың санамен байланысын, сөйлеу
кезіндегі ойға қатысты түрлі процестерді қарастырады.
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды, жалпы сөйлеу
әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл саладағы ғалымдар кімді оқытатынын;
олардың неге үйрету керектігін; не үшін, не мақсатпен және қалай
оқытатынын; оларды неге және қалай оқыту қажеттігін қарастырады. Тілші-
әдіскерлердің ең бірінші мақсаты - сапалы оқытудың жолдарын табу, яғни
қалай оқытсақ, ісіміз жақсы нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. Соны
практикалық жағынан дәлелдеп, теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.
Сөйлесім әрекетін көптеген авторлар белгілі бір хабарды, ойды,
информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп түсіндіреді. Немесе
тілдік қарым-қатынас дегеніміз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы белгілі
бір ақпаратпен пікір алмасуы деген пікір айтады. Рас, адамзат тілінің ең
басты қызметінің өзі – ойды, хабарды жеткізу. [4; 102]
Сөйлеу кезінде адам қалай болса солай тіліне келгенін айта салмайды,
ол ең алдымен ойлауды басынан өткереді, сырттағы объективтік шындық санаға,
ойға әсер етіп, пайымдау туғызады. Сол адам миының ойлау процесі арқасында
нені айту керек, не туралы сөйлеу қажетігі жөнінде нақтылы сөз жасалады.
Бұл – тек адамның ойлау жүйесіне ғана тән күрделі процесс.
Адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін
білгенмен, яғни сөйлесім әрекеті, адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес,
ол табиғат берген, жаратылыстан туған күрделі процесс. Адам сөйлеуді
жетілдіріп, дамытады, оның заңдылықтарын қарастырады, бірақ сөйлеу тілін
өзі жасай алмайды. Осыдан сөйлеудің, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипаты
аңғарылады. Хабардың қай түрі болса да шындыққа құралу керек, сонда ғана
тілдік қатысым өз бетінше дамиды және сөйлеу информацияны қабылдау, оған
жауап қайтару, қайта жауап алу қатысымдық құбылыстың қоғамдық мәнін ашады,
адамдар арасындағы әлеуметтік көпір бола алады. Демек, адамдар бірінің
айтқан сөзін екіншісі жай білу үшін ғана емес, олар бір-бірімен өзара
түсінісу үшін, өзара қарым-қатынаста болу үшін қарым-қатынастық бірлікке
ұмтылады. Осыдан келіп тілдік қатынастың қоғамдық - әлеуметтік мазмұны,
мәні шығады.
Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлесім
әрекетін төрт түрге бөліп қарастыру тұрақты орын алған.
Олар:
1. Сөйлеу говорение
2. Оқу чтение
3. Жазу писмо
4. Түсіну аудирование [5; 122].
Біз жан-жақты тәжірибелерге сүйене келіп, сөйлесім әрекетін бес түрге
бөліп қарастырамыз. Олар: оқылым, жазылым, тыңдалам, айтылым, тілдесім.
Бұлардың барлығы-әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақ
тілінде бұл мәселе бұрын – соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесім
әрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әлі
қалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілген
терминдер: говорение - сөйлеу, аудирование - аудиолық, чтение -
оқу, писмо- жазу деген сияқты әр түрлі сөздермен айтылып жүр.
Бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым,
айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден,
тілдік қарым-қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден,
олар қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбір
сөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай тоериялық және әдістемелік
ғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әр түрлі емес, қазақ
тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бір ізбен жасала келіп біртұтас қатысымдық
қызмет атқарады. Соның ішінде тілдесімге келетін болсақ.
1.1.3. Тілдесім әрекеті және оның түрлері
Тілдесім - сөйлесім әрекетінің барлық түрлерін қатитын ерекше құбылыс.
Ол тілдік қатынастың ең маңызды көрсеткіші бола келіп, оқылым, жазылым,
айтылым, тыңдалымның іс жүзінде қолдануына мүмкіндік жасайды. Тілдесім
арқылы оқу, жазу, тыңдау, сөйлеуге үйрету жүзеге асады, оларға қатысты
жұмыстар атқарылады.
Тілдесім (общение) – айтылым және жазылымнан өзара бірлігінен құрала
келіп, қандай болмасын ақпарат (информация) негізінде адамдар арасындағы
тілдік қатынасты жүзеге асыратын сөйлесім әрекетінің түрі. Бұл қарым-
қатынаста оқылым мен тыңдалымның да тыс қалмайтындығы өзінен-өзі белгілі.
Тілдесім – адамдардың қоғамдық-әлеуметті өмірде бір-бірімен тіл арқылы
қарым-қатынасқа түсіп, өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі
ауызша да, жазбаша да түсінуі және оған жауап қайтаруы. Мұнда пікір алмасу
ауызша (айтылым) түрде де, жазбаша (жазылым) түрде де іске асып, белгілі
бір ақпарат адамдар арасындағы қарым-қатнасқа мүмкіндік туғызады.
Тілдесім арқылы адамдар білетін ақпарат-деректермен алмасады, олар
тілді меңгеріп қана қоймайды, сонымен қатар өмірлік тәжірибелерді,
дағдыларды, жақсы іс-әрекеттерді де бір-бірінен үйренеді. [8; 105]
Тілдесім арқылы ұстаз шәкірттерді рухани қарым-қатнасқа жетелейді,
тілдесу арқылы олар бір-бірімен ой бөліседі, пікірлеседі, түсініседі.
Тілдесім процесі оқушының жеке басына тән сенімділіктің пайда болып,
оның қоғамдағы орны мен санасының қалыптасуына, басқалардан ерекшеленген,
өзіндік жеке қасиеттердің жетілуіне әсер етеді. Өйткені әрбір адамда басқа
адамдармен араласуға деген табиғи қажеттілік болады. Олар тілдесу арқылы
өзінің бойында жиналған білімді, тәжірибені екінші біреуге жеткізеді,
мінезін, қабілетін, өз ойын аңғартады.
Тілдесудің нәтижесінде адамдар көңіл-күйлерін бөліседі, бірінің жан
дүниесінен екіншісі хабардар болады, біріне бірі қол ұшын береді. Ол да
өмірдегі ең негізгі факторлардың бірі.
Тілдесім – адамдардың бір-бірімен түсінісуі ғана емес, сонымен қатар
бір-біріне ойы, көзқарасы, пікірі жағынан ықпал етуі. Бұл – қоғамда қызмет
етіп, өмір сүруші адамдардың тіл арқылы барлық жағдайға байланысты өзара
әсері.
Тілдесім арқылы болатын әсер әр түрлі болуы мүмкін:
а жағымды не жағымсыз әсер;
ә ашық не жасырын әсер;
б тікелей не аралық әсер;
в негізгі не қосалқы әсер;
Адамдардың бір-бірімен қандай мақсатпен, қалай сөйлесуіне байланысты
тілдесім түрліше болады. Осы тұрғыдан келгенде, оларды мынадай деп
жеткізуге болады.
1. Ресми тілдесім.
2. Бейресми тілдесім
3. Қалыптасқан тілдесім.
4. Кәсіби мамандыққа қарай тілдесім.
5. Әлеуметтік тілдесім.
6. Дербестік тілдесім.[8; 55]
Ресми тілдесім – тіл үйренушілерге ресми қарым-қатнастың элементтерін
үйрету, ондағы сөз қолданыстарды, ситуацияларды, ресми материалдарға
қатысты меңгеру.
Бұл кездесетін адаммен қарапайым қарым-қатынастың элементтерін білуге
үйрету. Бұл - өмірде болатын кез келген жағдайда таныс болсын, бейтаныс
болсын ұшырасқан адаммен тілдесе білу, сөйлесе білу деген сөз.
Қалыптасқан формальный тілдесім - әр адамның өміріндегі өз орнына
сай бір-бірімен тілдесуі, түсінісуі. Адамдар жастың өсуіне қарай – бала,
әке, ана, туыс тәрізді кезеңдерден өтеді. Олардың әрқайсысының қалыптасқан
өзіндік рөлі бар. Адамдардың осындай қарым-қатынасына негізделген сөйлеуді
қалыптасқан тілдесім деп атауға болады. Өсе келе әр бала әке не ана болады,
аға не әпке болады, бұл-күнделікті адамдық қарым-қатынастың ең негізгі және
ең жиі кездесетін үлгілері, адамдар осы тұрғыдан да бір-бірімен тілдесіп,
түсінісе білуі заңды.
Кәсіби тілдесім - тіл үйренушілерге белгілі бір мамандықтың саласына
байланысты сөйлесудің үлгілерін, мамандыққа қатысты сөздерді, тілдік
қолданыстарды, терминдерді үйрету. Оқушылар арасындағы тілдік
қолданыстарды, түрлі мамандық иелерімен қалай сөйлесіп, тіл табысуға
болады, соған қарай құруға тура келеді.
Адамның қоғамдық орнын, беделін, қызметін ескере отырып құрылатын
тілдік қарым-қатынас - әлеуметтік тілдесім болып табылады. Мұндай сөйлеуші
адамдар бір-бірінің қоғамдағы әлеуметтік рөліне, атқарып отырған қызметіне,
жасына, жолына қарап тілдеседі. Қазақ тілін үйренушілерге мұны да білудің
өмірлік қажеттілігі бар.
Дербестік тілдесім - адамның қызметіне, беделіне, әлеуметтік орнына
қарамай, жеке басының қасиеттеріне қарай, өзіне тән барлық ерекшеліктерін
ескере отырып, тілдесу, сөйлесу. Бұл - кісінің жеке адамшылығын,
білгірлігін, ақылдылығын танып, оны үйрене білумен қатар жүреді,
Дербестік тілдесім - оқытушымен оқушының тең дәрежеде, бірін-бірі
құрметтей, бірінің кісілігін бірі танып тілдесуге мүмкіндік жасайды, тілдік
қатынасты арттырады, адамдардың өзара достасуына, түсінісуіне жол ашады.
Сондықтан мұндай тілдесімді меңгерген бүгінгі шәкірт ертең жақсы ұстаз
болатындығына сенуге болады.
Әрине, тілдесім процесі тілдік қарым-қатынасты іске асырудың
амалдарын, тәсілдерін, жолдарын меңгеруге де тікелей байланысты. Бұл ретте
тіл үйренушінің адамдармен тез тіл табыса білу немесе мінез-құлқы да
елеуілі рөл атқарады. Тілдесім әрекеті кезінде шәкіртпен тез түсінісу үшін
мынадай қасиеттерді ескеру керек:
а Сөйлеуші адамның көңіл – күйін сезіну және білу.
ә Тілдесуші адамдардың бір-біріне деген құрметі, сыпайгершілігі.
б Адамды сөзге тарта білу.
в Әңгімелесу кезінде сөйлесушіні қолдай білу, шабыттандыра білу.
е Пікірлесуді жалғастыра білу т.б.
Жалпы адамдар арасындағы тілдесімнің кең тараған түрі бар:
1. Ақпараттық.
2. Ықпалдастық.
3. Қабылдамалық.
Ақпараттық – сөйлесім әрекеті кезінде адамдардың бір-біріне мағлұмат бере
отырып пікірлесуі; оймен, идеямен, әр түрлі хабарлармен алмасуы.
Ықпалдастық – тілдесім кезінде адамдардың бір-біріне дәлелді пікірмен әсер
етіп, тілдесушілердің бір-біріне ықпал етуі.
Қабылдамалық – тілдесім процесінде адамдардың бірінің пікірін, ойын
екіншісінің қолдануы, қабылдауы.
Оқушыға үйретілетін тілдесім процесінің ішкі мазмұны қандай мәселе
төңірегінде болмасын ертең өмірде қажетке жарайтын қатысымдық мақсатты іске
асыратын проблемаларға қатысты болу керек. Мұндай мәселелер, әрине, көп
және әр қилы. Дегенмен, өмірде жиі ұшырасатын бірнеше тақырыптарды атап
өтуге болады:
1. Қоғамдық- әлеуметтік оқиғалар.
2. Соңғы жаңалықтар.
3. Көпшілік қауымға ортақ ақпараттар.
4. Белгілі бір нәрсеге көзқарас.
5. Ой иірімдері. Толғаныстар.
6. Пікірталас.
7. Көпшілік назарын аударатын жаңалықтар синсация
8. Тіршілктің қосалқы жақтары т.б.
Тілдік қатынастың негізі - сөйлесім әрекеті мен оның түрлерін меңгеру
болса, сөйлесім әрекетінің нәтижесі тілдесім үрдісін игеруден тұрады.
Өйткені тілдесім процесі сөйлесім әрекетінің барлық түрін іске асырумен
және сөйлесім әрекетінің ерекшеліктерін меңгерумен байланысты: тілдесім
арқылы оқыту, тілдесім арқылы жазғызу, тілдесім арқылы тыңдату, тілдесім
арқылы айтқызу. Сондықтан тілдесім – барлық оқыту процесінің маңызды
тірегі, қажетті шарты.
Оқыту, үйретуге қатысты тілдесім екі түрлі болады:
І. Тікелей тілдесім.
ІІ. Жанама тілдесім.
Тікелей тілдесім – адамдардың бір-бірімен көзбе –көз, ауызба-ауыз,
бірін-бірі тікелей көру арқылы тілдесуі; ұстаз бен шәкірттің тікелей көзбе-
көз қарым-қатынасы. Тікелей тілдесім кезінде ұстаз бен шәкірт бірін-бірі
көзбен көріп, құлақпен естіп отырады. Мұнда тіл үйренушінің әр қимылы,
ишарат белгісі, бет әлпеті – бәрі оқушыға тікелей әсер етеді.
Жанама тілдесім –ұстаз бен шәкірттің бірін-бірі көрмей-ақ, берілген
тапсырмаларды орындап, қажетті жұмыстарды атқару қарым-қатынаста болуы.
Мұнда адамдар тікелей сөйлеспейді, аралық амал құралдар арқылы жанама
тілдік қатынаста болады.
Тікелей тілдесім сөйлесім әрекетінің оқылым түрінде көп қолданылатын
болса, жанама тілдесім жазылым мен тыңдалымға қатысты жиі пайдаланылады.
Мұның өзі тілдесім сөйлеу әрекетінің барлық түрлерімен байланысты екенін
және олардың әрқасысының бірінсіз екіншісінің жүзеге асуы тиімсіз екенін
көрсетеді. Солардың барлық түрі бүтін бір жүйемен қатар қолданылғанда,
оқыту процесі де сапалы болады.
Тікелей тілдесім үш түрлі қалыппен орындалады:
1. Жұптық.
2. Топтық.
3. Ұжымдық.
Тікелей және жанама тілдесім екі түрлі жолмен жүзеге асады. Содан
тілдесімнің екі түрлі қолданылу жолы келіп шығады:
1. Ауызша тідесім.
2. Жазбаша тілдесім.
Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Ауызша тілдесімге тән ерекшеліктер:
1. Дауыс ырғағының әсері.
2. Қосалқы қимылдың ым, ишарат, дене қозғалысы, бет-әлпеттің өзгерісі
және т.б. жан-жақтылығы.
3. Сөйлегенде үннің қарқындылығы темп.
4. Тілдесушімен екі арада болатын байланыс контракт.
5. Сөйлеу кезінде кідіріс, үзіліс, жиілік, бояу, қатты т.б. сол сияқты
амалдарды дұрыс сақтау.
6. Мазмұн мен мағынаның айқын, түсінікті болуы.
Жазбаша тілдесімнің ерекшеліктері:
1. Сөйлесімнің құрылысына ерекше назар аудару.
2. Сөздерді таңдап қолдану.
3. Ойды асықпай, ойланып-толғанып, жоспарлап, жүйелеп жеткізу.
4. Тыныс белгілерді дұрыс қою.
Тілдесім әрекетінің атқаратын қызметі – тілдік қарым-қатынасты жүзеге
асыру. Тілдесімнің қатысымдық қызметін ішкі ерекшеліктеріне байланысты
саралайтын болсақ, онда оларды төмендегідей жіктеуге болады.
Тілдесімнің атқаратын фунциялары қызметтері мынадай:
1. Әлеуметтік қызмет.
2. Танымдық қызмет.
3. Мағлұматтық қызмет.
4. Қоғамдық не қауымдық қызмет.
5. Эмоциональдық қызмет.
Әлеуметтік қызмет – тілдесім арқылы адамның ой-пікірі, көзқарасы
әлеуметтік дәрежеге көтеріледі. Тілдесім әрекеті адамға қоғамдық ортадан өз
орнын тыбуға көмектеседі, адамдармен пікірлесуге, түсінісуге жол ашады.
Сонымен бірге қоршаған орта адамға әсер етіп, тілдесу арқылы оқушының сана-
сезімі өседі, адам өзің қоғамдық ортада дұрыс ұстауға үйренеді, мәдениетті
сөйлеуге, үлкендердің тағылым сөздерін жадында сақтауға тырысады.
Танымдық қызмет – тілдесудің нәтижесінде тіл үйренуші білмегенін біледі,
үйренеді әр түрлі адамдарды таниды, көреді, кісі бойындағы жақсылыққа
үйренеді, жақсы сөзді жаман сөзден ажыратады, дұрыс іс-әрекетті нашар
әректеттен айырады, жалпы танымдық қасиеттерді меңгеріп өз бойына сіңіруге
мүмкіндік алады.
Мағлұматты қызмет – тілдесудің негізгі қағидаларын меңгеру арқылы
ұстаз бен шәкірт ақпараттық материалдармен танысады. Сол сияқты әр түрлі
мағлұматтармен алмасады. Өмірде кездесетін көптеген хабарлар жөнінде пікр
алысады.
Қоғамдық қызмет – тілдесу арқылы адамдар бірігіп, ортақ мақсатты іске
асырады, топталып ұйымдасып жұмыс істейді; қоғамдық істер атқарады; ұжымдық
күрделі әрекеттерді ұйымдастырады. Осындай жолда бір-бірімен түсініседі,
пікірлесіп, сөйлеседі.
Эмоциональдық қызмет – тілдесім адамдардың бір-бірімен сезімін, көңіл-
күйін бөлісуге мүмкіндік жасайды. Сөйлесу, білісудің нәтижесінде бірінің
мінезін екіншісі түсінеді, соған қарай әрекет етеді.
Жалпы кез келген адам тілдесе келе, басқалармен пікірлесіп, оның жан -
күйін сезінеді. Сол сияқты тілдесім арқылы өз ойын, қиындығын адамдармен
бөліседі. Қуанған адам қуанышын біреуге жеткізіп, басқа адамдарды өзімен
бірге қуантады.[9; 112]
Сонымен тілдесім –тілдік қатынаста маңызды орын алатын адамзатқа тән
ерекше күрделі процесс.
Адамдардың бір-бірімен ой алмасып, тілдік қарым-қатынас жасауы
сөйлесім әрекеті және оның түрлері арқылы жүзеге асады. Белгілі тілші
әдіскер ғалым Ф.Оразбаева: Адамның сөйлесім әрекетін көптеген ғалымдар
белгілі бір хабарды, информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп
түсіндіреді немесе тілдік қарым-қатынас дегеніміз – адамдардың бір-бірімен
тіл арқылы белгілі бір ақпарамен алмасу деген пікірді айтады. Рас, адамзат
тілінің ең басты қызметінің өзі – ойды, хабарларды жеткізу - дей келе,
адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін білгенмен,
тілді, сол сияқты сөйлеуді өзіне бағындыра алмайтындығына, яғни сөйлесім
әрекеті, адамның сөйлеу тілі тәуелді еместігіне, ол – табиғат берген
жаратылыстан туған күрделі процесс екендігіне тоқталады, баса назар
аударады және сөйлеудің қоғамдық-әлеуметтік маңызын ашып көрсетеді.
Демек, сөйлесім әрекеті дегеніміз – адамдардың бір-бірімен пікір
алмасуы ғана емес, сонымен қатар олардың бір-бірімен түсінісе отырып,
алынған ақпараттық қоғамдық-әлеуметтік маңыздылығына мән беруі; сол арқылы
ұстаз бен шәкірт арасындағы тілдік қатнастың жоғары деңгейде жүзеге асуы.
Сөйлесім әрекеті және оның түрлерін бір-бірімен тығыз байланыста
қарастыру негізге алынып, тілдік қатынас сөйлесім әрекетінің түрлерінің бір-
бірімен араласуы нәтижесінде жүзеге асады. Мысалы: оқыған мәтінді баяндау,
сол мәтін бойынша әңгімелесу, пікірталас құру,мәтінді түсіндіру сияқты
тапсырмалар айтылым мен оқылымды; жатқа жазу, мазмұндама, тыңдалған хабарды
жазу т.б. тапсырмалар оқылым мен жазылымды бір-бірімен тығыз байланыстырып,
сабақтастырады. Ал тілдесім болса, сөйлесім әрекетінің барлық түрлерімен –
оқылыммен, тыңдалыммен, жазылыммен, айтылыммен, тығыз сабақтасып, олардың
тілдік қатынаста жүзеге асуына әсерін тигізеді.
2002 жылы шыққан Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында оқушылардың міндеті дайындық
деңгейіне жетуін тексеру деп аталатын пунктінде білім сөйлесім әрекетінің
компоненттері бойынша тексерілетіндігіне көңіл аудара отырып, сөйлесім
әрекетінің барлық түрлері қолданысқа енгізіліп, назардан тыс қалмаған.
Жалпы бұл айтылымға қатысты терминнің тілдік қатынасқа енгізіліп ұсынылуы
Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық
негіздері деп аталатын докторлық диссертациясынан басталады. [10; 89]
Сөйлесім әрекетінің барлық түрін тілді игеру кезінде қалыптасатын
дағды мен іскерлікке сәйкес өздеріне тән ерекшеліктері бар. Қарастырылып
отырған мәселе айтылым процесі болғандықтан, оның тілдік қатынастағы
сөйлесім әрекетінің басқа түрімен байланысын аша кеткен тиімді.
Тілдесіммен айтылым өзара тығыз байланыста болады. Өйткені айтылым
әрекетіндегі қалыптасқан сөйлеу дағдылары мен іскерлік тілдесім арқылы
жүзеге асады. Яғни айтылымның тілдік қатынаста жүзеге асуы тілдесіммен
тығыз байланысты. Айтылымда қалыптасқан сөйлеу дағдылары арқылы қабылдаушы
баяншы арқылы алған ақпараттарын басқа адамдарға тілдесім арқылы жеткізеді.
Демек, тілдесім әрекетін, соның ішінде айтылым әрекетін бір-бірімен
тығыз байланысты, бірлікте қатыстырудың мыңызы зор екен. Себебі тілдесімсіз
тыңдалым; жазылымсыз оқылым жүзеге аспайтындығы мәлім. Ендеше қазақ тілін
оқытуды қатысымдық бағытта қарастыруды осы мәселелерді әрқашан ескерген
тиімді.
Қазақ тілі әдістемесінде Ф.Оразбаеваның тілдік қатынас пен қатысым
әдісінің ғылыми-теориялық негіздері тақырыбындағы зерттеуінде айтылымның
тілдік қатынаста атқаратын қызметі, айтылымға тән ерекшелктер
қарастырылады.
Ғалым тілдік қатнаста жүзеге асатын сөйлесім әрекетінің бір түрі –
айтылым әрекетіне қатысты ерекшеліктерді, белгілерді қорыта келе, айтылымға
мынадай анықтама береді: айтылым – ой мен сананы, қатысымдық тұлғаларды
қамтитын, сыртқы дүниенің әсерін тіл арқылы жарыққа шығаратын күрделі
сөйлесім әрекеті. Еңбектің әдістемеде алатын орны ерекше. Себебі қазақ
тілі әдістемесінде тұңғыш рет тілдік қатынас пен қатысым әдісіне байланысты
терминдердің қазақша баламасы қолданысқа енгізілді, сөйлесім әрекетінің
барлық түрлерінің тілдік қатынастағы атқаратын рөлі, өздеріне тән
ерекшеліктері анықталады.
Қоғамның даму барысында; адамзаттың бір-бірімен тіл арқылы
түсінісіп, өз ой-пікірлерін жеткізуде сөйлесім әрекетінің бір түрі –
айтылым ерекше маңызды рөл атқарады. Айтылым үрдісі арқылы тіл үйренушілер
мемлекеттік тілде еркін сөйлеп, тілдік қатынасқа түсе алады.
Шәкірт қазақша сөйлеу кезінде екінші адаммен түсінеседі, ой алмасады,
одан жауап алады. Сол себепті ұстаз тілді оқытудың алғашқы кезеңдерінен
бастап студенттерді сөйлеуге үйретуге назар аударуы қажет. Сөйлеуге
үйретудің негізгі ерекшеліктері жайында тілші-ғалым Ф.Оразбаева былай
дейді: Сөйлеуге үйрету айтылар ойдың түпкі мақсатын анықтап алумен тығыз
байланысты, өйткені сөйлеу кезінде сөйлесімдер қалай болса солай, бет алды
айтыла берсе, ой жүйесіз, түсініксіз болады. Түсініксіз, жүйесіз айтылған
сөз қарым-қатынас тудырмайды.
Айтылым, оның түрлері, оны меңгертудің әдіс-тәсілдері жайлы
орыс,шетел әдіскерлері арасында әртүрлі көзқарастар қалыптасып,әр түрлі
әдістемелік оқулықтар, оқу құралдары бірнеше зерттеулер жарыққа шықты.
Айтылымды игертудегі психологиялық ерекшеліктер, айтылымды игертудегі
заңдылықтар, айтылымның тілді меңгертудегі ерекшеліктері (И.А.Зимняя,
Н.И.Гез, Я.Яноушек, В.А.Артемов, И.Л.Бим, Г.В.Рогова, А.А.Миролюбовь,
И.В.Рахманова, В.С.Цетлин, Т.А.Вишнякова, А.В.Величо, Н.В.Попова,
О.Р.Бондаренко) қарастырылған.
Айтылым әректін игеру арқылы ұстаз бен шәәкірт еркін сөйлеседі; ойын,
көзқарасын сыртқа шығарады. Айтылым сөйлесім әрекетінде қатысымдық мақсатта
ауызша сөйлеу арқылы жүзеге асады. Екінші адамды әңгімеге тарту арқылы
ұстаз өз ойын жеткізеді, айтады. Әңгіме барысында тыңдап отырған адамның
бойында өзіне қарсы реакция тудыру арқылы пікірлесуге шақырады. Яғни
айтылым сөйлесудің формасы – диалогты пікірлесім тудырады. Адам екінші
адаммен әңгімелесу кезінде оның тақырыпқа қарсы реакциясын тудырмай өз ойын
сыртқа шығаруына болады. Белгілі бір тақырыптағы әңгімені тудырушы адам
репликамен алмаспай, өзіне қажетті ақпаратты, хабарды тыңдау арқылы
қабылдайды. Мұндай жағдайда айтылым сөйлесудің бір формасы монологқа
айналады. Диалог пен монолог адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы,
сұхбаттасуы негізінде диалогтық және монологтық сөйлеу арқылы жүзеге асады.
1.2. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық ерекшеліктері
Қазақ тілі - әлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі,
тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен ойып орын алған тілдердің
бірі. Тарихын тым тереңнен бастау алатын тіліміздің сонау есте жоқ ескі
замандардан - ақ саясат, шаруашылық, тұрмыс, рухани құндылықтар тілі
болғанын дәлелдер деректер де жеткілікті.
Тіл – халық тарихының, әдет – дәстүрінің, әдебиетінің, мәдениетінің,
таным - түсінігінің көрсеткіші десек, ұлттық сипатты анықтар салт пен
әдетті, халықтық тағлым-танымды, рухани қазынаны сақтаушы да – ана тіліміз.
Аса көрнекті орыс педагогы К.Д. Ушинский балаларды 11-12 жасқа дейін ана
тілінде оқыту керек деген концепциясы адамның физиологиялық,
интеллектуалдық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуден туған ғылыми қағида
екенін біз қазір ұмытып кетіп жүрміз. К.Д. Ушинский бұл арада басқа
тілдерді еркін меңгеру үшін балалардың әуелі өзінің ана тілінің бар
байлығын жеткілікті дәрежеде игеріп алуы қажеттілігін айтады.
Сонда өз ана тілінің фонетикалық әуезі мен лексикалық , грамматикалық ,
синтаксистік конструкциясын жақсы меңгерген шәкірт екінші тілде де тез
үйренеді. өйткені ол бір тілді жан - жақты сіңірген соң, сол тілдің
тәжірибесі оған енді екінші тілді үйренуге үлкен база болады. Жалпы, әуелі
бір тілді меңгеріп алмаған сәбиге екінші тілді тықпалау, оның бойында
тілдік қана емес, рухани күйзеліс туғызатынын жасырып қалу адалдық болмас
еді. Сондықтан тіл үйренуді бала организмінің рухани жетілу үрдісімен
ыңғайластырып жүргізбесек, жалғандыққа, ұрынуымыз оп-оңай.
Біздің мақсатымыз – ата - баба аманат еткен тілді қадірлей білу,
көркемдігі мен байлығын сақтап, келесі ұрпаққа жеткізу. Тіл - әр халықтың
ұлт ретінде сақталуының кепілі. Кез келген ұлт, халық ең бірінші рухани
өресімен, жан байлығымен өлшенеді. Ал халықтың өнері, мәдениеті – тілінде.
Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу,
қабылдау,сезіну құбылыстарымен тікелей байланысты. Сыртқы факторлардың
әсерінен адамның есту, көру сезімдері жетіліп, адамның ойлау қабілеті
артады. Ойлау тіл арқылы сыртқа шығып, тіл адамның ойын жеткізуші құралға
айналады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін шәкірт сол тілдің тілдік құралдарын саналы
дұрыс қолдана білуі керек. Оны дұрыс қолданудың басты ережесі көзбен көру,
құлақпен есту, мимен ойлау арқылы іске асады. Ойлау дегеніміз – сыртқы
дүние заттары мен құбылыстардың байланыс қатынастарының миымызда жалпылай
және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі Тілдік қатынастың психологиялық
негізі күрделі, себебі ол адамның ойлау жүйесімен байланысты. Көптеген
зерттеуші ғалымдар ойлау – сананың жоғарғы көрінісі деп, ойлау үрдісін
арнайы қарастырып, бір жүйеге келтірген. Ойлау дүниені әр қырынан тануға,
мәселені тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін танымның екінші басқышы, оның
ең жоғарғы сатысы. Ойлаудың таным сатысы ретіндегі ерекшеліктерінің бірі –
сөзге қатысы. Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Адамдар бір-
біріне пікірін білдіргенде, тілдескенде дауыстап сөйлейді. Ойлау өте
күрделі психологиялық әрекет. Ойлаусыз ешқандай да тілдік қатынас жүзеге
аспайды. Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік және қатысымдық тұлғалар дұрыс
қолданылып, тілдегі сөйлесім әрекеті маңызды рөл атқарады. Сондықтан тілді
үйрету барысында әрбір шәкірттің жеке қабілетін, саналылығы еске алынып,
жан - дүниесі ескеріледі, оның ойлау дағдысын бекітуге күш салынуы қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың әрі
әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Сабақты
психологиялық жағынан тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы
шарт: бірінші жағдай – сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы.
Оған қатысты мәселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушының сабақ кезіндегі
қарым - қатынасы, мұғалімнің өзін - өзі ұстау мәнері, оның өнегелі өнегесі,
сыртқы келбет - пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң талап қоюмен
бірге, оларды сыйлай да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыққа баулу
т.б. Екінші жағдай – сабақтың теориялық жағы негізгі фактілермен
дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың
логикалық ойлау ынтасын арттырады. Үшінші жағдай – сабақтың әдістемелік
жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды баяндау әдісін шеберлікпен
игере алуында, дидактикалық заңды принциптерді орынды қолдануына, қажетті
көрнекі құралдар мен тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне
байланысты. Мектептердегі сабақтарда ұстаз әрқашанда сабаққа кірген
кезде, міндетті түрде ең алдымен шәкірттерімен амандасады. Оқушылар да өз
ұстаздарымен амандасып, сабақ сұрақ - жауап арқылы жалғасады.
Мысалы:
- Сәлеметсіңдер ме балалар?
- Сәлеметсіз бе?
- Бүгін сыныпта кім кезекші?
- Балалар қазір қай сабақ?
- Балалар бүгін қандай күн?
- Қазір қазақ тілі сабағы.
- Бүгін сәуір айының жиырма бесі, бейсенбі.
Бұл тек қана қазақ тілі сабағында ғана емес, сонымен қатар барлық
пәндер бойынша сұрақ-жауап әдісі арқылы жүргізіледі. Қандай пән болмасын
ұстаз бен шәкірттің тілдесуі арқылы жүзеге асады. Ұстаз шәкірттеріне сұрақ
қою арқылы оларды өзіне тартады. Олармен тілдеседі, пікір алмасады, олардың
жеке көзқарастарын тыңдап, өз ойын білдіреді.
1.2.1. Техникалық құрал арқылы ұстаз бен шәкірт тілдесімі.
Тілдесімнің түрлеріне тоқталмай-ақ, қазіргі заман талабына сай
компютерленген яғни мультимедиялық кабинетте өтетін сабақтар жайлы әңгіме
өрбіткім келіп отыр. Ол үшін ең алдымен мына бір бейне көріністі көрсеткім
келіп отыр.
Мен бұл бейне көрініспен техникалық құралдар арқылы да ұстаз бен
шәкірт тілдесімі жүзеге асады дегенді көрсеткім келеді. Менің ойымша ұстаз
әрқашан ізденіс үстінде болуы керек. Ол жаңа технологияны меңгерген,
білікті де білімді болуын талап етеді. Мұндағы менің көздеген мақсатым;
шәкірттің өз бетінше компютер арқылы тапсырмалар орындап, ұстазымен пікір
алмасып, яғни хат арқылы онымен тілдесуін көрсету. Шәкірт тапсырмалар
орындау кезінде өзіне түсініксіз жайттарды ұстаздан хат арқылы сұрап біле
алады. Сабақтың соңында ұстаз шәкірттеріне электрондық журналға баға қояды.
Әр шәкірт электронды журнал сайтына кіріп өз бағасын көре алады. Ұстаз
шәкірттерге не үшін ондай баға қойғанын жазып кете алады.
Бір жағынан қарағанда тілдесімге жатпайды деп те ойлап қалу мүмкін.
Өйткені шәкірт пен ұстаз бір-бірімен ауызша тілдеспейді. Бірақ компютер
арқылы тілдеседі. Бұл тілдесімде ұстаз бен шәкірт бір-бірімен әңгімелесіп,
ой бөлісіп, өз көзқарастарын білдіреді. Ол арқылы шәкірттің тілі дамып,
санасы кеңейеді дейміз. Ал техникалық құралдар арқылы тілдесімде, менің
ойымша, шәкірт ауызша сөйлемегенімен, оның ойы, санасы жұмыс жасап жатады.
Яғни ұстаз өз білгенін шәкірт санасына құяды. Мұндай техника арқылы жұмыс
істей алатын шәкірттен болашақта жақсы маман шығары анық. Сол себепті
техникалық құралдар арқылы ұстаз бен шәкірт тілдесімінің бір түрі деп
есептеймін.
...Бүгінгі таңда білім беруді дамыту тұжырымдамасының негізгі мақсаты:
-білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес келетін
білімді, кәсіби біліктілігі жоғары тұлғаны тәрбиелейтін, бәсекеге қабілетті
білім негізін қалыптастыру. Бұл, жаңа кезеңде адамды өмір сүруге баулу үшін
бұрынғыдан да мол деңгейде білім беру деген сөз.
Егеменді еліміздің ойлы азаматтары бүгінгі күні жас ұрпақ тәрбиесіне,
олардың сапалы білім алуына барлық жағдайды жасап жатыр. Біз, ұстаздар,
қауымының алдында түрған асқар таудай міндет; оқыту үрдісіндегі барлық
пәндерді оқыту барысында ұлы Абай армандаған толық адамды қалыптастыру.
Білім мен ғылым адамзат руханиятының негізі. Ендеше баланы тұлға ететін
ғылым мен білім.
Көп ұлтты қоғамда тілдердің дамуына қолайлы жағдай туғызу әлеуметтік
құбылыс, бұл адамдарға интернационалдық тәрбие берудің қуатты құралы.
Тілді меңгеру - өз ұлтыңды тану. Ұлттық тілді білу ұлт ділін, қасиетін,
мінезін, ойын, жан-дүниесін, сырын білу екенін, халықтық мәдениет пен
дәстүрді жаңғырту болатынын естен шығармайық.
1.3. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін қалыптастыру
Қазіргі кездегі психологиялык зерттеулер әлеуметтік өмірдің әр
турлі жағдайыңда болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуіне
ерекше назар аударып, олардың себептерін анықтауға ұмтылуда. Оның ішінде
мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін түсініспеушіліктер, тартыстар
жете зер салатын мәселе. Мұгалім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1.1. Педагогикалық дискурс - білім беру функциясының тілдік
компоненті ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [4;8]
1.1.2. Сөйлесім әрекеті және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [9;11]
1.1.3 Тілдесім әрекеті және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .[12;21]
1.2. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... [22;24]
1.2.1. Техникалық құрал арқылы ұстаз бен шәкірт
тілдесімі ... ... ... ... . [25;26]
1.3. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ..[ 27;31]
1.3.1. Ұстаз бен шәкірт тілдесіміндегі педагогикалық этиканың
ролі ... [32;38]
1.3.2. Педагогикалық сұхбаттың
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [39;46]
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Буыны бекімеген икемсіз саусақтарын ананың жылы төсіне жүгіртіп, ана
сүтін қылқ-қылқ жұтып жатқан нәрестенің құлағына алдымен ана сөзі естіледі.
Ана сүті баланың қарынына тарап, ана сөзі баланың сезімін оятады. Бара-бара
баланың тілі шығып, ата-ананың, отбасының, бүкіл халықтың дәстүрін
құрметтеп, өзінің ана тілінде емін-еркін сөйлейтін болады. Сүтпен енген,
миға сіңген сол тіл есейген адамның саналы өмірінің аса көрнекті рухани
байлығы, адамның адамдық белгілерінің бірі болып табылады.
Адам тәлім-тәрбиесіз, өнер-білімсіз, іс-әрекетсіз өмір сүруі мүмкін
емес. Сол өмірінде ол өзін қоғамнан тыс жүрген жанмын демей, ата-ананың ұл-
қызы болғандықтан, халықтың, Отанының ұл-қызымын деп есептейді. Кісі
білімді, білім-тәрбиені, мәдениетті, өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы,
қарым-қатынас арқылы үйренеді. Бала ересек адамдармен араласып, өзінің жеке
ойын білдіріп, өзін қоршаған ортаға қажетпін деп есептеуі керек.
Адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін білгенмен,
яғни тілдесу адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес, ол – табиғат берген,
жаратылыстан туған күрделі процес.
Тілдесім – айтылым және жазылымның өзара бірлігінен құрала келіп,
қандай болмасын ақпарат негізінде адамдар арасындағы тілдік қатынасты
жүзеге асыратын сөйлесім әрекетінің бір түрі. Тілдесім – адамдардың
қоғамдық-әлеуметтік өмірде бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынасқа түсіп,
өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі ауызша да, жазбаша да
түсінуі және оған жауап қайтаруы.
Тілдесім процесі оқушының жеке басына тән сенімділіктің пайда болып,
оның қоғамдағы орны мен сананың қалыптасуына, басқалардан ерекшеленген,
өзіндік жеке қасиеттердің жетілуіне әсер етеді. Өйткені әрбір адамға басқа
адамдармен араласуға деген табиғи қажеттілік болады. Олар тілдесу арқылы
өзінің бойында жиналған білімді, тәжірибені екінші біреуге жеткізеді,
мінезін, қабілетін, өз ойын аңғартады.
Тілдесудің нәтижесінде адамдар көңіл-күйлерін бөліседі, бірінің жан
дүниесінен екіншісі хабардар болады, біріне-бірі қол ұшын береді. Ол да
өмірдегі ең маңызды факторлардың бірі.
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі: келешекте мен де ұстаз болып
шәкірт тәрбиелесем деген ойым бар және сол ойымды жүзеге асыру үшін бар күш
жігерімді саламын. Менің ойымша, ұстаз оқушылармен тілдесе алуы керек, яғни
әр шәкірттің тілін таба білуі керек деген сөз. Психалогиялық тұрғыдан
қарағанда әр оқушыны жеке бір тұлға ретінде қарастырады. Ал ұстаз сол
тұлғаның сабақ үлгерімін, мінез-құлқын, отбасылық жағдайын біліп, жалпы
оқушыға қатысты барлық мәліметтерден құлағдар болғаны абзал.
Тәрбие басы – тіл, - деп М. Қашқари ақын бабамыз айтқандай, ұстаз
шәкірттеріне біліммен қоса тәрбие де береді. Мұның барлығы тілдесім арқылы
жүзеге асады. Ұстаз шәкірттерімен тілдесе отырып, олардың сабаққа
қаншалықты дайын екендерін немесе дайын емес екенін және мұндай жағдайларда
не себепті дайын емес екендігін анықтайды. Яғни ұстаз шәкірттерімен тығыз
қарым – қатынаста болуы тиіс.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
1. Ұстаз бен шәкірт тілдесімінің тәрбиелік ерекшелігін таныту.
2. Тілдік қатнастың ортақтығын көрсету.
3. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық ерекшеліктері.
4. Ұстаз бен шәкірттің тілдесіміндегі техникалық құралдардың ролін
анықтау.
5. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін қалыптастыру.
6. Ұстаз бен шәкірт тілдесіміндегі педагогикалық этиканың ролін
анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімнен және қорытындыдан ттұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі беріледі.
1.1.1. Педагогикалық дискурс – білім беру функциясының тілдік
компоненті
Адам – коммуникацияның басты субъектісі. Өмір сүру үшін адамға басқа
адамдармен сөйлеу, байланысу керек. Адамдардың қоғамда бір-бірімен араласуы
– бұл, біріншіден, әлеуметтік коммуникация, бірнеше коммуникативтік
актілердің қосылуын қажет ететін, жеке тұлғаның әлеуметтік-бағдарлы
қызметінде өз бейнесін табады.
К.М. Абишеваның ойынша әлеуметтік коммуникация – бұл жеке тұлғаның
әлеуметтік коммуникациялық әрекеті байланысу кезінде өз ішінен жүргізілетін
арақатынас, белгілі бір әрекеттерімен алмасады. Олардың тіл құралы ретінде
діни-ақпараттық өмірге қажетті әр түрлі әлеуметтік-психологиялық процес
құрайды.
Адамдардың тіл арқылы байланыс жасап, сөйлеу тілі арқылы қарым-
қатынасқа түсуі, сонымен қатар қоғамдық, ұлттық тіл арқылы ұғынысып,
түсінісуі еліміздің халықаралық байланыстары мен мәдени қарым-
қатынастарының артуына байланысты мәдениетаралық қатысымның кеңінен дамуына
жол ашып отыр.
Дискурс мәселесімен айналысып, зерттеген адамдардың пайымдауынша,
дискурсивтік компетентия дегеніміз – дискурстің әр түрін ажырата алу,
оларды құру жолдарын білу, сөйлеу жағдаятына байланысты дискурстың түрлерін
қолдану түсіну біліктігі болып табылады. Ал дискурстың өзі көп мағыналы
ұғым, оқытудың мақсаттары мен міндеттерінің уақыт талабына сай үнемі
өзгеріп отыруына байланысты дискурс ұғымы да жаңа мәндерге ие болып, оның
рөлі мен қызметі де өзгерістерге ұшырады.
Алғашқы кезеңде дискурс сөйлемдердің байланысқан тізбегі ретінде мәтін
ұғымымен бірге қарастырылған. Ал қазіргі уақытта дискурс дегеніміз Т.А.Ван
Дейктің анықтамасы бойынша күрделі коммуникативтік құбылыс, оның құрамына
мәтінмен қатар экстралингвистикалық факторлар (өмір, әлем туралы білім,
пікірлер, көзқарастар, адресаттың мақсаты тәрізді мәтінді түсінуге қажетті
факторлар) кіреді. Экстралингвистикалық параметрлерге Ю.А.Синица
коммуникацияға қатысушылар, олардың коммуникативтік мақсаттары,
прагматикалық установкалар, әлеуметтік рөлдер, қатысым жағдаяты туралы
фондық білімі сияқты факторларды жатқызады.
Жоғарыда айтылған ой, пікірлерді былайша қорытуға болады: тіл
үйренушінің мәтіндерді берілген тақырыпты ашудың жолы ретінде жаттап алу
қажет емес, сөйлеу жағдаятына және коммуникативтік мақсатқа байланысты
тақырып бойынша дискурс құрып, оны түсініп, қабылдауы қажет. Осыған
байланысты, сабақта өзара тілдесім барысында шәкірт ең алдымен өзінің
коммуникативтік мақсатын анықтап алуы тиіс, яғни не үшін сөйлейді немесе
жазады, соны негізге ала отырып, дискурстың тақырыбы мен түрін таңдайды.
Мұнан соң қандай жағдайда (ресми немесе бейресми) және кіммен
тілдесетініне байланысты мәтіннің мазмұны мен тілдік нысанын анықтайды. Ал
оның ұстазы өзімен тілдесіп отырған коммуниканттың қандай коммуникативтік
мақсатты көздеп отырғанын және жалпы ситуацияны түсініп, бағалап,
тілдесімге бейім болуы керек. Осындай шарттар орындалған жағдайда ғана
айтылып жатқан ой түсінікті болып, соған сәйкес жауап беріліп, реакция
жасалынады.
Оқыту процесінде қолданылатын дискурстар сол оқу орнындағы оқыту
мақсаттарына сәйкес болғаны дұрыс. Бұл орайда оқу орнын бітіргеннен кейін
коммуникант қандай ортада, кімдермен, қандай салада тілдесетін жағдайды
ескерген абзал. Бұл оқытудың кәсіби бағдарлы болуына және жеке тұлғаға
бағытталуына мүмкіндік туғызады.
Күнделікті жұмыс тәжірибемізде нақты бір дискурспен таныстыру
коммуникативтік ситуацияны көрсететін бейне немесе аудиотаспалар арқылы
жүзеге асырылады. Оқытудың бастапқы кезеңінде жұмыс негізінен бейресми
тілдесім құрылған тұрмыстық, мәдени және білімдік сипаттағы дискурстар
бойынша ұйымдастырылады. Мысалы: тұрмыс, мәдениет, білім тақырыбындағы
хабарламалар бойынша өтініш жасау; әрекет, құбылыс, фактіге түсініктеме
беру; заттар, оқиғалар, құбылыстарды суреттеу; әңгімелеу; оқиға,
құбылыстарды талдау, бағалау; құптау немесе жоққа шығару; жауап беруден
жалтару; көзін жеткізу; кеңес беру. Ал оқытудың келесі кезеңінде ресми
тілдесім және кәсіби қызметке байланысты дискурс түрлеріне машықтандыру
жұмысы жүргізіледі. Ауызша сөйлеу бойынша дискурсты мына түрлерде өткізуге
болады: іскерлік әңгіме, іскери және кәсіби мәселелерді талқылау, қайталап
сұрау, пікірталас, полемика, баяндама, хабарлама, ауызша пікір беру, шолу,
есеп. Бір түрлі аутентивті дискурсты талдау арқылы оның коммуникативтік
мақсаты, логикалық-мазмұндық және синтаксистік құрылымы, сонымен қатар
мәтін ішіндегі байланыс құралдары да анықталады.
Осылайша дискурстың түрлеріне байланысты ситуациялар, проблемалар
анықталғаннан кейін коммуниканттардың статусы және олардың коммуникативтік
мақсаттары белгіленіп, көрсетіледі. Енді әлеуметтік лингвистика саласы
бойынша институционалдық дискурсқа қатысушы-агент пен клиеттің қатынасы
мынадай түрде болуы мүмкін: ата-аналар мен балалар; ұстаз бен шәкірт;
дәрігер мен ауру адам; сатушы мен сатып алушы; полиция қызметкері мен
тұрғын; делегация мүшелері мен қабылдаушы; жүргізуші мен жолаушы;
конференцияға қатысушы мен мекеме қызметкер.
Аталған ситуацияларға тән мынадай коммуникативтік мақсат қойылу
мүмкін:
- қажетті ақпаратты сұрау, алу хабарлау;
- шешім қабылдау үшін бір мәселені талқылау;
- өз пікірінің, ұстанымының дұрыстығына әріптесінің көзін жеткізу;
- белгілі бір оқиға, фактіні талдап, оған баға беру;
- өз пікірін, көзқарасын білдіру;
- әріптесінің пікірін құптау немесе құптамау, жоққа шығару;
- келісу немесе келіспеу;
- өз ұсыныстарын негіздеу;
- мәселені шешудің жолын көрсету;
- фактіні, деректі көлденеңнен тарту;
- қорытындылау, талдау, сараптау, баға беру;
- идеяны қолдау немесе қарсы болу;
- сенім сенімсіздік білдіру;
- талқыланып жатқан мәселеге сын айту;
- белгілі бір оқиғаны, құбылысты, объектіні, адамды сипаттау.
Мәдениетаралық тілдесімді жүзеге асыруда дискурсты ұйымдастыру,
ситуацияларды, проблемаларды анықтап, коммуникативтік мақсатқа жетудің
құралдарын белгілеп, қатысымға байланысты компоненттердің әрқайсысының
статусы яғни мәртебесі.
Дискурс ұғымы XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап философияда кеңінен
қолданыла бастады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю. Хабермас өзінің
Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған
болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр.
Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі деп қарастырады —
қарым-қатынасқа, сұхбатқа имманентті (іштей тиесілі), сол кезеңнің қоғамдық
өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан
тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер
жүйесі деген мағынада қолданылып отыр.
Дискурс — тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз
уақыттың мәдени тілдік контексті. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас,
дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы,
құнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын айтады.
Ф. Де Соссюрден бастап қазіргі француз функционалистеріне дейінгі
классикалық лингвистика тілді қоғамның барлық мүшелеріне ортақ, түсінікті
константты (өзгермейтін) құрылым деп қарастырады. Ол түсініктің пайда
болуына тілге деген мынадай көзқарастар әсер етті. Біріншіден, тілде бір
нақты нәрсені білдіретін белгі және сол нәрсенің өзі бірін-бірі анықтайды
деген түсінік; екіншіден сол тілді қолданатын тілдік ұжым мүшелері үшін
тілдік белгілердің бәрі бір мағынаға ие; үшіншіден, осы жоғарғы
айтылғандардың нәтижесінде тіл қоғамның барлық әлеуметтік топтарына бірдей
қызмет етеді.
Шындығында, тіл — бәрімізге ортақ, бәріміз осы тілде сөйлесеміз, бір-
бірімізді түсінеміз. Бірақ күнделікті өмірдегі сөз саптасымызға жіті көңіл
бөлетін болсақ, онда біз мынадай қызық нәрсені байқаймыз — әрбір сөз өзінің
нақты заттық, бұйымдық мазмұнынан басқа көптеген уақытша, өзгермелі
идеологиялық мағынаға да ие екен
Адамның бірде-бір сөзі тиянақталып, аяқталмаған, өйткені ой принципті
түрде тамамдалуы мүмкін емес. Әрбір сөз әрбір адамның рухани әлемінде
өзіндік өзгеріске ұшырайды. Тірі сана, тірі қарым-қатынас барысында тілді
бұлжымас, қозғалмас жүйе деп қарастыру мүмкін емес. Адам үшін оны қоршаған
тілдік орта да, ол адамның өзінің тілдік санасы да түгелдей дерлік көп
дауыстылықтан, көп мағыналылықтан тұрады. Сөз ендігі жерде, тек бір нәрсені
білдіріп қана қоймайды, сөздің өзіндік иісі, тіпті өзіндік дәмі де бар.
Адамдар қарым-қатынасының әмбебап құралы ретінде белгі түгелдей дерлік
қоғаммен, әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар
сұхбатына, адамдар қарым-қатынасына бағышталған. Белгілік шығармашылық және
ол шығармашылықтың мазмұны тікелей қарым-қатынас, сұхбат негізінде ғана
жүзеге асуы мүмкін.
1.1.2. Сөйлесім әрекеті және оның түрлері
Сөйлесім әректі - речевая деятельность әр түрлі ғылым
өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе. Көптеген ғалымдар зерттеу объектісіне
қарай оның ерекшеліктерін әр қырынан қарастырған. Мәселен, лингвист
ғалымдар сөйлесім әрекеті мен тілдің ара қатынасын, ортақ заңдылықтарын,
тілдік қатынастың лингвистикалық негізін қарастырады. Психолог-ғалымдар
сөйлесім әрекетінің ойлау, пайымдау, қабылдау, сезіну, түйсік, зейін т.б.
процестермен байланысын, олардың сөйлеу кезінде сана арқылы өту
ерекшеліктерін зерттейді. Физиологтар тілдік қатынасқа байланысты сөйлесім
әрекетінің жүзеге асуына ықпал ететін дыбыстау мүшелерінің жұмыс істеу
механизмдерін, қызметін тексереді. Психолингвист сөйлесім әрекеті іске асу
үшін жұмсалатын тілдік – қатысымдық тұлғалардың санамен байланысын, сөйлеу
кезіндегі ойға қатысты түрлі процестерді қарастырады.
Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып,
сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды, жалпы сөйлеу
әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл саладағы ғалымдар кімді оқытатынын;
олардың неге үйрету керектігін; не үшін, не мақсатпен және қалай
оқытатынын; оларды неге және қалай оқыту қажеттігін қарастырады. Тілші-
әдіскерлердің ең бірінші мақсаты - сапалы оқытудың жолдарын табу, яғни
қалай оқытсақ, ісіміз жақсы нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. Соны
практикалық жағынан дәлелдеп, теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.
Сөйлесім әрекетін көптеген авторлар белгілі бір хабарды, ойды,
информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп түсіндіреді. Немесе
тілдік қарым-қатынас дегеніміз адамдардың бір-бірімен тіл арқылы белгілі
бір ақпаратпен пікір алмасуы деген пікір айтады. Рас, адамзат тілінің ең
басты қызметінің өзі – ойды, хабарды жеткізу. [4; 102]
Сөйлеу кезінде адам қалай болса солай тіліне келгенін айта салмайды,
ол ең алдымен ойлауды басынан өткереді, сырттағы объективтік шындық санаға,
ойға әсер етіп, пайымдау туғызады. Сол адам миының ойлау процесі арқасында
нені айту керек, не туралы сөйлеу қажетігі жөнінде нақтылы сөз жасалады.
Бұл – тек адамның ойлау жүйесіне ғана тән күрделі процесс.
Адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін
білгенмен, яғни сөйлесім әрекеті, адамның сөйлеу тілі өзіне тәуелді емес,
ол табиғат берген, жаратылыстан туған күрделі процесс. Адам сөйлеуді
жетілдіріп, дамытады, оның заңдылықтарын қарастырады, бірақ сөйлеу тілін
өзі жасай алмайды. Осыдан сөйлеудің, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипаты
аңғарылады. Хабардың қай түрі болса да шындыққа құралу керек, сонда ғана
тілдік қатысым өз бетінше дамиды және сөйлеу информацияны қабылдау, оған
жауап қайтару, қайта жауап алу қатысымдық құбылыстың қоғамдық мәнін ашады,
адамдар арасындағы әлеуметтік көпір бола алады. Демек, адамдар бірінің
айтқан сөзін екіншісі жай білу үшін ғана емес, олар бір-бірімен өзара
түсінісу үшін, өзара қарым-қатынаста болу үшін қарым-қатынастық бірлікке
ұмтылады. Осыдан келіп тілдік қатынастың қоғамдық - әлеуметтік мазмұны,
мәні шығады.
Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлесім
әрекетін төрт түрге бөліп қарастыру тұрақты орын алған.
Олар:
1. Сөйлеу говорение
2. Оқу чтение
3. Жазу писмо
4. Түсіну аудирование [5; 122].
Біз жан-жақты тәжірибелерге сүйене келіп, сөйлесім әрекетін бес түрге
бөліп қарастырамыз. Олар: оқылым, жазылым, тыңдалам, айтылым, тілдесім.
Бұлардың барлығы-әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақ
тілінде бұл мәселе бұрын – соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесім
әрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әлі
қалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілген
терминдер: говорение - сөйлеу, аудирование - аудиолық, чтение -
оқу, писмо- жазу деген сияқты әр түрлі сөздермен айтылып жүр.
Бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым,
айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден,
тілдік қарым-қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден,
олар қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбір
сөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай тоериялық және әдістемелік
ғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әр түрлі емес, қазақ
тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бір ізбен жасала келіп біртұтас қатысымдық
қызмет атқарады. Соның ішінде тілдесімге келетін болсақ.
1.1.3. Тілдесім әрекеті және оның түрлері
Тілдесім - сөйлесім әрекетінің барлық түрлерін қатитын ерекше құбылыс.
Ол тілдік қатынастың ең маңызды көрсеткіші бола келіп, оқылым, жазылым,
айтылым, тыңдалымның іс жүзінде қолдануына мүмкіндік жасайды. Тілдесім
арқылы оқу, жазу, тыңдау, сөйлеуге үйрету жүзеге асады, оларға қатысты
жұмыстар атқарылады.
Тілдесім (общение) – айтылым және жазылымнан өзара бірлігінен құрала
келіп, қандай болмасын ақпарат (информация) негізінде адамдар арасындағы
тілдік қатынасты жүзеге асыратын сөйлесім әрекетінің түрі. Бұл қарым-
қатынаста оқылым мен тыңдалымның да тыс қалмайтындығы өзінен-өзі белгілі.
Тілдесім – адамдардың қоғамдық-әлеуметті өмірде бір-бірімен тіл арқылы
қарым-қатынасқа түсіп, өзара пікірлесуінің нәтижесінде бірінің ойын бірі
ауызша да, жазбаша да түсінуі және оған жауап қайтаруы. Мұнда пікір алмасу
ауызша (айтылым) түрде де, жазбаша (жазылым) түрде де іске асып, белгілі
бір ақпарат адамдар арасындағы қарым-қатнасқа мүмкіндік туғызады.
Тілдесім арқылы адамдар білетін ақпарат-деректермен алмасады, олар
тілді меңгеріп қана қоймайды, сонымен қатар өмірлік тәжірибелерді,
дағдыларды, жақсы іс-әрекеттерді де бір-бірінен үйренеді. [8; 105]
Тілдесім арқылы ұстаз шәкірттерді рухани қарым-қатнасқа жетелейді,
тілдесу арқылы олар бір-бірімен ой бөліседі, пікірлеседі, түсініседі.
Тілдесім процесі оқушының жеке басына тән сенімділіктің пайда болып,
оның қоғамдағы орны мен санасының қалыптасуына, басқалардан ерекшеленген,
өзіндік жеке қасиеттердің жетілуіне әсер етеді. Өйткені әрбір адамда басқа
адамдармен араласуға деген табиғи қажеттілік болады. Олар тілдесу арқылы
өзінің бойында жиналған білімді, тәжірибені екінші біреуге жеткізеді,
мінезін, қабілетін, өз ойын аңғартады.
Тілдесудің нәтижесінде адамдар көңіл-күйлерін бөліседі, бірінің жан
дүниесінен екіншісі хабардар болады, біріне бірі қол ұшын береді. Ол да
өмірдегі ең негізгі факторлардың бірі.
Тілдесім – адамдардың бір-бірімен түсінісуі ғана емес, сонымен қатар
бір-біріне ойы, көзқарасы, пікірі жағынан ықпал етуі. Бұл – қоғамда қызмет
етіп, өмір сүруші адамдардың тіл арқылы барлық жағдайға байланысты өзара
әсері.
Тілдесім арқылы болатын әсер әр түрлі болуы мүмкін:
а жағымды не жағымсыз әсер;
ә ашық не жасырын әсер;
б тікелей не аралық әсер;
в негізгі не қосалқы әсер;
Адамдардың бір-бірімен қандай мақсатпен, қалай сөйлесуіне байланысты
тілдесім түрліше болады. Осы тұрғыдан келгенде, оларды мынадай деп
жеткізуге болады.
1. Ресми тілдесім.
2. Бейресми тілдесім
3. Қалыптасқан тілдесім.
4. Кәсіби мамандыққа қарай тілдесім.
5. Әлеуметтік тілдесім.
6. Дербестік тілдесім.[8; 55]
Ресми тілдесім – тіл үйренушілерге ресми қарым-қатнастың элементтерін
үйрету, ондағы сөз қолданыстарды, ситуацияларды, ресми материалдарға
қатысты меңгеру.
Бұл кездесетін адаммен қарапайым қарым-қатынастың элементтерін білуге
үйрету. Бұл - өмірде болатын кез келген жағдайда таныс болсын, бейтаныс
болсын ұшырасқан адаммен тілдесе білу, сөйлесе білу деген сөз.
Қалыптасқан формальный тілдесім - әр адамның өміріндегі өз орнына
сай бір-бірімен тілдесуі, түсінісуі. Адамдар жастың өсуіне қарай – бала,
әке, ана, туыс тәрізді кезеңдерден өтеді. Олардың әрқайсысының қалыптасқан
өзіндік рөлі бар. Адамдардың осындай қарым-қатынасына негізделген сөйлеуді
қалыптасқан тілдесім деп атауға болады. Өсе келе әр бала әке не ана болады,
аға не әпке болады, бұл-күнделікті адамдық қарым-қатынастың ең негізгі және
ең жиі кездесетін үлгілері, адамдар осы тұрғыдан да бір-бірімен тілдесіп,
түсінісе білуі заңды.
Кәсіби тілдесім - тіл үйренушілерге белгілі бір мамандықтың саласына
байланысты сөйлесудің үлгілерін, мамандыққа қатысты сөздерді, тілдік
қолданыстарды, терминдерді үйрету. Оқушылар арасындағы тілдік
қолданыстарды, түрлі мамандық иелерімен қалай сөйлесіп, тіл табысуға
болады, соған қарай құруға тура келеді.
Адамның қоғамдық орнын, беделін, қызметін ескере отырып құрылатын
тілдік қарым-қатынас - әлеуметтік тілдесім болып табылады. Мұндай сөйлеуші
адамдар бір-бірінің қоғамдағы әлеуметтік рөліне, атқарып отырған қызметіне,
жасына, жолына қарап тілдеседі. Қазақ тілін үйренушілерге мұны да білудің
өмірлік қажеттілігі бар.
Дербестік тілдесім - адамның қызметіне, беделіне, әлеуметтік орнына
қарамай, жеке басының қасиеттеріне қарай, өзіне тән барлық ерекшеліктерін
ескере отырып, тілдесу, сөйлесу. Бұл - кісінің жеке адамшылығын,
білгірлігін, ақылдылығын танып, оны үйрене білумен қатар жүреді,
Дербестік тілдесім - оқытушымен оқушының тең дәрежеде, бірін-бірі
құрметтей, бірінің кісілігін бірі танып тілдесуге мүмкіндік жасайды, тілдік
қатынасты арттырады, адамдардың өзара достасуына, түсінісуіне жол ашады.
Сондықтан мұндай тілдесімді меңгерген бүгінгі шәкірт ертең жақсы ұстаз
болатындығына сенуге болады.
Әрине, тілдесім процесі тілдік қарым-қатынасты іске асырудың
амалдарын, тәсілдерін, жолдарын меңгеруге де тікелей байланысты. Бұл ретте
тіл үйренушінің адамдармен тез тіл табыса білу немесе мінез-құлқы да
елеуілі рөл атқарады. Тілдесім әрекеті кезінде шәкіртпен тез түсінісу үшін
мынадай қасиеттерді ескеру керек:
а Сөйлеуші адамның көңіл – күйін сезіну және білу.
ә Тілдесуші адамдардың бір-біріне деген құрметі, сыпайгершілігі.
б Адамды сөзге тарта білу.
в Әңгімелесу кезінде сөйлесушіні қолдай білу, шабыттандыра білу.
е Пікірлесуді жалғастыра білу т.б.
Жалпы адамдар арасындағы тілдесімнің кең тараған түрі бар:
1. Ақпараттық.
2. Ықпалдастық.
3. Қабылдамалық.
Ақпараттық – сөйлесім әрекеті кезінде адамдардың бір-біріне мағлұмат бере
отырып пікірлесуі; оймен, идеямен, әр түрлі хабарлармен алмасуы.
Ықпалдастық – тілдесім кезінде адамдардың бір-біріне дәлелді пікірмен әсер
етіп, тілдесушілердің бір-біріне ықпал етуі.
Қабылдамалық – тілдесім процесінде адамдардың бірінің пікірін, ойын
екіншісінің қолдануы, қабылдауы.
Оқушыға үйретілетін тілдесім процесінің ішкі мазмұны қандай мәселе
төңірегінде болмасын ертең өмірде қажетке жарайтын қатысымдық мақсатты іске
асыратын проблемаларға қатысты болу керек. Мұндай мәселелер, әрине, көп
және әр қилы. Дегенмен, өмірде жиі ұшырасатын бірнеше тақырыптарды атап
өтуге болады:
1. Қоғамдық- әлеуметтік оқиғалар.
2. Соңғы жаңалықтар.
3. Көпшілік қауымға ортақ ақпараттар.
4. Белгілі бір нәрсеге көзқарас.
5. Ой иірімдері. Толғаныстар.
6. Пікірталас.
7. Көпшілік назарын аударатын жаңалықтар синсация
8. Тіршілктің қосалқы жақтары т.б.
Тілдік қатынастың негізі - сөйлесім әрекеті мен оның түрлерін меңгеру
болса, сөйлесім әрекетінің нәтижесі тілдесім үрдісін игеруден тұрады.
Өйткені тілдесім процесі сөйлесім әрекетінің барлық түрін іске асырумен
және сөйлесім әрекетінің ерекшеліктерін меңгерумен байланысты: тілдесім
арқылы оқыту, тілдесім арқылы жазғызу, тілдесім арқылы тыңдату, тілдесім
арқылы айтқызу. Сондықтан тілдесім – барлық оқыту процесінің маңызды
тірегі, қажетті шарты.
Оқыту, үйретуге қатысты тілдесім екі түрлі болады:
І. Тікелей тілдесім.
ІІ. Жанама тілдесім.
Тікелей тілдесім – адамдардың бір-бірімен көзбе –көз, ауызба-ауыз,
бірін-бірі тікелей көру арқылы тілдесуі; ұстаз бен шәкірттің тікелей көзбе-
көз қарым-қатынасы. Тікелей тілдесім кезінде ұстаз бен шәкірт бірін-бірі
көзбен көріп, құлақпен естіп отырады. Мұнда тіл үйренушінің әр қимылы,
ишарат белгісі, бет әлпеті – бәрі оқушыға тікелей әсер етеді.
Жанама тілдесім –ұстаз бен шәкірттің бірін-бірі көрмей-ақ, берілген
тапсырмаларды орындап, қажетті жұмыстарды атқару қарым-қатынаста болуы.
Мұнда адамдар тікелей сөйлеспейді, аралық амал құралдар арқылы жанама
тілдік қатынаста болады.
Тікелей тілдесім сөйлесім әрекетінің оқылым түрінде көп қолданылатын
болса, жанама тілдесім жазылым мен тыңдалымға қатысты жиі пайдаланылады.
Мұның өзі тілдесім сөйлеу әрекетінің барлық түрлерімен байланысты екенін
және олардың әрқасысының бірінсіз екіншісінің жүзеге асуы тиімсіз екенін
көрсетеді. Солардың барлық түрі бүтін бір жүйемен қатар қолданылғанда,
оқыту процесі де сапалы болады.
Тікелей тілдесім үш түрлі қалыппен орындалады:
1. Жұптық.
2. Топтық.
3. Ұжымдық.
Тікелей және жанама тілдесім екі түрлі жолмен жүзеге асады. Содан
тілдесімнің екі түрлі қолданылу жолы келіп шығады:
1. Ауызша тідесім.
2. Жазбаша тілдесім.
Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Ауызша тілдесімге тән ерекшеліктер:
1. Дауыс ырғағының әсері.
2. Қосалқы қимылдың ым, ишарат, дене қозғалысы, бет-әлпеттің өзгерісі
және т.б. жан-жақтылығы.
3. Сөйлегенде үннің қарқындылығы темп.
4. Тілдесушімен екі арада болатын байланыс контракт.
5. Сөйлеу кезінде кідіріс, үзіліс, жиілік, бояу, қатты т.б. сол сияқты
амалдарды дұрыс сақтау.
6. Мазмұн мен мағынаның айқын, түсінікті болуы.
Жазбаша тілдесімнің ерекшеліктері:
1. Сөйлесімнің құрылысына ерекше назар аудару.
2. Сөздерді таңдап қолдану.
3. Ойды асықпай, ойланып-толғанып, жоспарлап, жүйелеп жеткізу.
4. Тыныс белгілерді дұрыс қою.
Тілдесім әрекетінің атқаратын қызметі – тілдік қарым-қатынасты жүзеге
асыру. Тілдесімнің қатысымдық қызметін ішкі ерекшеліктеріне байланысты
саралайтын болсақ, онда оларды төмендегідей жіктеуге болады.
Тілдесімнің атқаратын фунциялары қызметтері мынадай:
1. Әлеуметтік қызмет.
2. Танымдық қызмет.
3. Мағлұматтық қызмет.
4. Қоғамдық не қауымдық қызмет.
5. Эмоциональдық қызмет.
Әлеуметтік қызмет – тілдесім арқылы адамның ой-пікірі, көзқарасы
әлеуметтік дәрежеге көтеріледі. Тілдесім әрекеті адамға қоғамдық ортадан өз
орнын тыбуға көмектеседі, адамдармен пікірлесуге, түсінісуге жол ашады.
Сонымен бірге қоршаған орта адамға әсер етіп, тілдесу арқылы оқушының сана-
сезімі өседі, адам өзің қоғамдық ортада дұрыс ұстауға үйренеді, мәдениетті
сөйлеуге, үлкендердің тағылым сөздерін жадында сақтауға тырысады.
Танымдық қызмет – тілдесудің нәтижесінде тіл үйренуші білмегенін біледі,
үйренеді әр түрлі адамдарды таниды, көреді, кісі бойындағы жақсылыққа
үйренеді, жақсы сөзді жаман сөзден ажыратады, дұрыс іс-әрекетті нашар
әректеттен айырады, жалпы танымдық қасиеттерді меңгеріп өз бойына сіңіруге
мүмкіндік алады.
Мағлұматты қызмет – тілдесудің негізгі қағидаларын меңгеру арқылы
ұстаз бен шәкірт ақпараттық материалдармен танысады. Сол сияқты әр түрлі
мағлұматтармен алмасады. Өмірде кездесетін көптеген хабарлар жөнінде пікр
алысады.
Қоғамдық қызмет – тілдесу арқылы адамдар бірігіп, ортақ мақсатты іске
асырады, топталып ұйымдасып жұмыс істейді; қоғамдық істер атқарады; ұжымдық
күрделі әрекеттерді ұйымдастырады. Осындай жолда бір-бірімен түсініседі,
пікірлесіп, сөйлеседі.
Эмоциональдық қызмет – тілдесім адамдардың бір-бірімен сезімін, көңіл-
күйін бөлісуге мүмкіндік жасайды. Сөйлесу, білісудің нәтижесінде бірінің
мінезін екіншісі түсінеді, соған қарай әрекет етеді.
Жалпы кез келген адам тілдесе келе, басқалармен пікірлесіп, оның жан -
күйін сезінеді. Сол сияқты тілдесім арқылы өз ойын, қиындығын адамдармен
бөліседі. Қуанған адам қуанышын біреуге жеткізіп, басқа адамдарды өзімен
бірге қуантады.[9; 112]
Сонымен тілдесім –тілдік қатынаста маңызды орын алатын адамзатқа тән
ерекше күрделі процесс.
Адамдардың бір-бірімен ой алмасып, тілдік қарым-қатынас жасауы
сөйлесім әрекеті және оның түрлері арқылы жүзеге асады. Белгілі тілші
әдіскер ғалым Ф.Оразбаева: Адамның сөйлесім әрекетін көптеген ғалымдар
белгілі бір хабарды, информацияны баяндау, яғни екінші біреуге жеткізу деп
түсіндіреді немесе тілдік қарым-қатынас дегеніміз – адамдардың бір-бірімен
тіл арқылы белгілі бір ақпарамен алмасу деген пікірді айтады. Рас, адамзат
тілінің ең басты қызметінің өзі – ойды, хабарларды жеткізу - дей келе,
адам не туралы сөйлейтінін, тіл арқылы нені жеткізетіндігін білгенмен,
тілді, сол сияқты сөйлеуді өзіне бағындыра алмайтындығына, яғни сөйлесім
әрекеті, адамның сөйлеу тілі тәуелді еместігіне, ол – табиғат берген
жаратылыстан туған күрделі процесс екендігіне тоқталады, баса назар
аударады және сөйлеудің қоғамдық-әлеуметтік маңызын ашып көрсетеді.
Демек, сөйлесім әрекеті дегеніміз – адамдардың бір-бірімен пікір
алмасуы ғана емес, сонымен қатар олардың бір-бірімен түсінісе отырып,
алынған ақпараттық қоғамдық-әлеуметтік маңыздылығына мән беруі; сол арқылы
ұстаз бен шәкірт арасындағы тілдік қатнастың жоғары деңгейде жүзеге асуы.
Сөйлесім әрекеті және оның түрлерін бір-бірімен тығыз байланыста
қарастыру негізге алынып, тілдік қатынас сөйлесім әрекетінің түрлерінің бір-
бірімен араласуы нәтижесінде жүзеге асады. Мысалы: оқыған мәтінді баяндау,
сол мәтін бойынша әңгімелесу, пікірталас құру,мәтінді түсіндіру сияқты
тапсырмалар айтылым мен оқылымды; жатқа жазу, мазмұндама, тыңдалған хабарды
жазу т.б. тапсырмалар оқылым мен жазылымды бір-бірімен тығыз байланыстырып,
сабақтастырады. Ал тілдесім болса, сөйлесім әрекетінің барлық түрлерімен –
оқылыммен, тыңдалыммен, жазылыммен, айтылыммен, тығыз сабақтасып, олардың
тілдік қатынаста жүзеге асуына әсерін тигізеді.
2002 жылы шыққан Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында оқушылардың міндеті дайындық
деңгейіне жетуін тексеру деп аталатын пунктінде білім сөйлесім әрекетінің
компоненттері бойынша тексерілетіндігіне көңіл аудара отырып, сөйлесім
әрекетінің барлық түрлері қолданысқа енгізіліп, назардан тыс қалмаған.
Жалпы бұл айтылымға қатысты терминнің тілдік қатынасқа енгізіліп ұсынылуы
Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық
негіздері деп аталатын докторлық диссертациясынан басталады. [10; 89]
Сөйлесім әрекетінің барлық түрін тілді игеру кезінде қалыптасатын
дағды мен іскерлікке сәйкес өздеріне тән ерекшеліктері бар. Қарастырылып
отырған мәселе айтылым процесі болғандықтан, оның тілдік қатынастағы
сөйлесім әрекетінің басқа түрімен байланысын аша кеткен тиімді.
Тілдесіммен айтылым өзара тығыз байланыста болады. Өйткені айтылым
әрекетіндегі қалыптасқан сөйлеу дағдылары мен іскерлік тілдесім арқылы
жүзеге асады. Яғни айтылымның тілдік қатынаста жүзеге асуы тілдесіммен
тығыз байланысты. Айтылымда қалыптасқан сөйлеу дағдылары арқылы қабылдаушы
баяншы арқылы алған ақпараттарын басқа адамдарға тілдесім арқылы жеткізеді.
Демек, тілдесім әрекетін, соның ішінде айтылым әрекетін бір-бірімен
тығыз байланысты, бірлікте қатыстырудың мыңызы зор екен. Себебі тілдесімсіз
тыңдалым; жазылымсыз оқылым жүзеге аспайтындығы мәлім. Ендеше қазақ тілін
оқытуды қатысымдық бағытта қарастыруды осы мәселелерді әрқашан ескерген
тиімді.
Қазақ тілі әдістемесінде Ф.Оразбаеваның тілдік қатынас пен қатысым
әдісінің ғылыми-теориялық негіздері тақырыбындағы зерттеуінде айтылымның
тілдік қатынаста атқаратын қызметі, айтылымға тән ерекшелктер
қарастырылады.
Ғалым тілдік қатнаста жүзеге асатын сөйлесім әрекетінің бір түрі –
айтылым әрекетіне қатысты ерекшеліктерді, белгілерді қорыта келе, айтылымға
мынадай анықтама береді: айтылым – ой мен сананы, қатысымдық тұлғаларды
қамтитын, сыртқы дүниенің әсерін тіл арқылы жарыққа шығаратын күрделі
сөйлесім әрекеті. Еңбектің әдістемеде алатын орны ерекше. Себебі қазақ
тілі әдістемесінде тұңғыш рет тілдік қатынас пен қатысым әдісіне байланысты
терминдердің қазақша баламасы қолданысқа енгізілді, сөйлесім әрекетінің
барлық түрлерінің тілдік қатынастағы атқаратын рөлі, өздеріне тән
ерекшеліктері анықталады.
Қоғамның даму барысында; адамзаттың бір-бірімен тіл арқылы
түсінісіп, өз ой-пікірлерін жеткізуде сөйлесім әрекетінің бір түрі –
айтылым ерекше маңызды рөл атқарады. Айтылым үрдісі арқылы тіл үйренушілер
мемлекеттік тілде еркін сөйлеп, тілдік қатынасқа түсе алады.
Шәкірт қазақша сөйлеу кезінде екінші адаммен түсінеседі, ой алмасады,
одан жауап алады. Сол себепті ұстаз тілді оқытудың алғашқы кезеңдерінен
бастап студенттерді сөйлеуге үйретуге назар аударуы қажет. Сөйлеуге
үйретудің негізгі ерекшеліктері жайында тілші-ғалым Ф.Оразбаева былай
дейді: Сөйлеуге үйрету айтылар ойдың түпкі мақсатын анықтап алумен тығыз
байланысты, өйткені сөйлеу кезінде сөйлесімдер қалай болса солай, бет алды
айтыла берсе, ой жүйесіз, түсініксіз болады. Түсініксіз, жүйесіз айтылған
сөз қарым-қатынас тудырмайды.
Айтылым, оның түрлері, оны меңгертудің әдіс-тәсілдері жайлы
орыс,шетел әдіскерлері арасында әртүрлі көзқарастар қалыптасып,әр түрлі
әдістемелік оқулықтар, оқу құралдары бірнеше зерттеулер жарыққа шықты.
Айтылымды игертудегі психологиялық ерекшеліктер, айтылымды игертудегі
заңдылықтар, айтылымның тілді меңгертудегі ерекшеліктері (И.А.Зимняя,
Н.И.Гез, Я.Яноушек, В.А.Артемов, И.Л.Бим, Г.В.Рогова, А.А.Миролюбовь,
И.В.Рахманова, В.С.Цетлин, Т.А.Вишнякова, А.В.Величо, Н.В.Попова,
О.Р.Бондаренко) қарастырылған.
Айтылым әректін игеру арқылы ұстаз бен шәәкірт еркін сөйлеседі; ойын,
көзқарасын сыртқа шығарады. Айтылым сөйлесім әрекетінде қатысымдық мақсатта
ауызша сөйлеу арқылы жүзеге асады. Екінші адамды әңгімеге тарту арқылы
ұстаз өз ойын жеткізеді, айтады. Әңгіме барысында тыңдап отырған адамның
бойында өзіне қарсы реакция тудыру арқылы пікірлесуге шақырады. Яғни
айтылым сөйлесудің формасы – диалогты пікірлесім тудырады. Адам екінші
адаммен әңгімелесу кезінде оның тақырыпқа қарсы реакциясын тудырмай өз ойын
сыртқа шығаруына болады. Белгілі бір тақырыптағы әңгімені тудырушы адам
репликамен алмаспай, өзіне қажетті ақпаратты, хабарды тыңдау арқылы
қабылдайды. Мұндай жағдайда айтылым сөйлесудің бір формасы монологқа
айналады. Диалог пен монолог адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы,
сұхбаттасуы негізінде диалогтық және монологтық сөйлеу арқылы жүзеге асады.
1.2. Тілдесім арқылы оқытудың психологиялық ерекшеліктері
Қазақ тілі - әлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі,
тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен ойып орын алған тілдердің
бірі. Тарихын тым тереңнен бастау алатын тіліміздің сонау есте жоқ ескі
замандардан - ақ саясат, шаруашылық, тұрмыс, рухани құндылықтар тілі
болғанын дәлелдер деректер де жеткілікті.
Тіл – халық тарихының, әдет – дәстүрінің, әдебиетінің, мәдениетінің,
таным - түсінігінің көрсеткіші десек, ұлттық сипатты анықтар салт пен
әдетті, халықтық тағлым-танымды, рухани қазынаны сақтаушы да – ана тіліміз.
Аса көрнекті орыс педагогы К.Д. Ушинский балаларды 11-12 жасқа дейін ана
тілінде оқыту керек деген концепциясы адамның физиологиялық,
интеллектуалдық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуден туған ғылыми қағида
екенін біз қазір ұмытып кетіп жүрміз. К.Д. Ушинский бұл арада басқа
тілдерді еркін меңгеру үшін балалардың әуелі өзінің ана тілінің бар
байлығын жеткілікті дәрежеде игеріп алуы қажеттілігін айтады.
Сонда өз ана тілінің фонетикалық әуезі мен лексикалық , грамматикалық ,
синтаксистік конструкциясын жақсы меңгерген шәкірт екінші тілде де тез
үйренеді. өйткені ол бір тілді жан - жақты сіңірген соң, сол тілдің
тәжірибесі оған енді екінші тілді үйренуге үлкен база болады. Жалпы, әуелі
бір тілді меңгеріп алмаған сәбиге екінші тілді тықпалау, оның бойында
тілдік қана емес, рухани күйзеліс туғызатынын жасырып қалу адалдық болмас
еді. Сондықтан тіл үйренуді бала организмінің рухани жетілу үрдісімен
ыңғайластырып жүргізбесек, жалғандыққа, ұрынуымыз оп-оңай.
Біздің мақсатымыз – ата - баба аманат еткен тілді қадірлей білу,
көркемдігі мен байлығын сақтап, келесі ұрпаққа жеткізу. Тіл - әр халықтың
ұлт ретінде сақталуының кепілі. Кез келген ұлт, халық ең бірінші рухани
өресімен, жан байлығымен өлшенеді. Ал халықтың өнері, мәдениеті – тілінде.
Тілдік қатынастың психологиялық негізі тіл арқылы ойды айту, жеткізу,
қабылдау,сезіну құбылыстарымен тікелей байланысты. Сыртқы факторлардың
әсерінен адамның есту, көру сезімдері жетіліп, адамның ойлау қабілеті
артады. Ойлау тіл арқылы сыртқа шығып, тіл адамның ойын жеткізуші құралға
айналады.
Белгілі бір тілде сөйлеу үшін шәкірт сол тілдің тілдік құралдарын саналы
дұрыс қолдана білуі керек. Оны дұрыс қолданудың басты ережесі көзбен көру,
құлақпен есту, мимен ойлау арқылы іске асады. Ойлау дегеніміз – сыртқы
дүние заттары мен құбылыстардың байланыс қатынастарының миымызда жалпылай
және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі Тілдік қатынастың психологиялық
негізі күрделі, себебі ол адамның ойлау жүйесімен байланысты. Көптеген
зерттеуші ғалымдар ойлау – сананың жоғарғы көрінісі деп, ойлау үрдісін
арнайы қарастырып, бір жүйеге келтірген. Ойлау дүниені әр қырынан тануға,
мәселені тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін танымның екінші басқышы, оның
ең жоғарғы сатысы. Ойлаудың таным сатысы ретіндегі ерекшеліктерінің бірі –
сөзге қатысы. Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Адамдар бір-
біріне пікірін білдіргенде, тілдескенде дауыстап сөйлейді. Ойлау өте
күрделі психологиялық әрекет. Ойлаусыз ешқандай да тілдік қатынас жүзеге
аспайды. Ойлау жүйесінің нәтижесінде тілдік және қатысымдық тұлғалар дұрыс
қолданылып, тілдегі сөйлесім әрекеті маңызды рөл атқарады. Сондықтан тілді
үйрету барысында әрбір шәкірттің жеке қабілетін, саналылығы еске алынып,
жан - дүниесі ескеріледі, оның ойлау дағдысын бекітуге күш салынуы қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың әрі
әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Сабақты
психологиялық жағынан тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы
шарт: бірінші жағдай – сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы.
Оған қатысты мәселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушының сабақ кезіндегі
қарым - қатынасы, мұғалімнің өзін - өзі ұстау мәнері, оның өнегелі өнегесі,
сыртқы келбет - пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң талап қоюмен
бірге, оларды сыйлай да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыққа баулу
т.б. Екінші жағдай – сабақтың теориялық жағы негізгі фактілермен
дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың
логикалық ойлау ынтасын арттырады. Үшінші жағдай – сабақтың әдістемелік
жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды баяндау әдісін шеберлікпен
игере алуында, дидактикалық заңды принциптерді орынды қолдануына, қажетті
көрнекі құралдар мен тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне
байланысты. Мектептердегі сабақтарда ұстаз әрқашанда сабаққа кірген
кезде, міндетті түрде ең алдымен шәкірттерімен амандасады. Оқушылар да өз
ұстаздарымен амандасып, сабақ сұрақ - жауап арқылы жалғасады.
Мысалы:
- Сәлеметсіңдер ме балалар?
- Сәлеметсіз бе?
- Бүгін сыныпта кім кезекші?
- Балалар қазір қай сабақ?
- Балалар бүгін қандай күн?
- Қазір қазақ тілі сабағы.
- Бүгін сәуір айының жиырма бесі, бейсенбі.
Бұл тек қана қазақ тілі сабағында ғана емес, сонымен қатар барлық
пәндер бойынша сұрақ-жауап әдісі арқылы жүргізіледі. Қандай пән болмасын
ұстаз бен шәкірттің тілдесуі арқылы жүзеге асады. Ұстаз шәкірттеріне сұрақ
қою арқылы оларды өзіне тартады. Олармен тілдеседі, пікір алмасады, олардың
жеке көзқарастарын тыңдап, өз ойын білдіреді.
1.2.1. Техникалық құрал арқылы ұстаз бен шәкірт тілдесімі.
Тілдесімнің түрлеріне тоқталмай-ақ, қазіргі заман талабына сай
компютерленген яғни мультимедиялық кабинетте өтетін сабақтар жайлы әңгіме
өрбіткім келіп отыр. Ол үшін ең алдымен мына бір бейне көріністі көрсеткім
келіп отыр.
Мен бұл бейне көрініспен техникалық құралдар арқылы да ұстаз бен
шәкірт тілдесімі жүзеге асады дегенді көрсеткім келеді. Менің ойымша ұстаз
әрқашан ізденіс үстінде болуы керек. Ол жаңа технологияны меңгерген,
білікті де білімді болуын талап етеді. Мұндағы менің көздеген мақсатым;
шәкірттің өз бетінше компютер арқылы тапсырмалар орындап, ұстазымен пікір
алмасып, яғни хат арқылы онымен тілдесуін көрсету. Шәкірт тапсырмалар
орындау кезінде өзіне түсініксіз жайттарды ұстаздан хат арқылы сұрап біле
алады. Сабақтың соңында ұстаз шәкірттеріне электрондық журналға баға қояды.
Әр шәкірт электронды журнал сайтына кіріп өз бағасын көре алады. Ұстаз
шәкірттерге не үшін ондай баға қойғанын жазып кете алады.
Бір жағынан қарағанда тілдесімге жатпайды деп те ойлап қалу мүмкін.
Өйткені шәкірт пен ұстаз бір-бірімен ауызша тілдеспейді. Бірақ компютер
арқылы тілдеседі. Бұл тілдесімде ұстаз бен шәкірт бір-бірімен әңгімелесіп,
ой бөлісіп, өз көзқарастарын білдіреді. Ол арқылы шәкірттің тілі дамып,
санасы кеңейеді дейміз. Ал техникалық құралдар арқылы тілдесімде, менің
ойымша, шәкірт ауызша сөйлемегенімен, оның ойы, санасы жұмыс жасап жатады.
Яғни ұстаз өз білгенін шәкірт санасына құяды. Мұндай техника арқылы жұмыс
істей алатын шәкірттен болашақта жақсы маман шығары анық. Сол себепті
техникалық құралдар арқылы ұстаз бен шәкірт тілдесімінің бір түрі деп
есептеймін.
...Бүгінгі таңда білім беруді дамыту тұжырымдамасының негізгі мақсаты:
-білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес келетін
білімді, кәсіби біліктілігі жоғары тұлғаны тәрбиелейтін, бәсекеге қабілетті
білім негізін қалыптастыру. Бұл, жаңа кезеңде адамды өмір сүруге баулу үшін
бұрынғыдан да мол деңгейде білім беру деген сөз.
Егеменді еліміздің ойлы азаматтары бүгінгі күні жас ұрпақ тәрбиесіне,
олардың сапалы білім алуына барлық жағдайды жасап жатыр. Біз, ұстаздар,
қауымының алдында түрған асқар таудай міндет; оқыту үрдісіндегі барлық
пәндерді оқыту барысында ұлы Абай армандаған толық адамды қалыптастыру.
Білім мен ғылым адамзат руханиятының негізі. Ендеше баланы тұлға ететін
ғылым мен білім.
Көп ұлтты қоғамда тілдердің дамуына қолайлы жағдай туғызу әлеуметтік
құбылыс, бұл адамдарға интернационалдық тәрбие берудің қуатты құралы.
Тілді меңгеру - өз ұлтыңды тану. Ұлттық тілді білу ұлт ділін, қасиетін,
мінезін, ойын, жан-дүниесін, сырын білу екенін, халықтық мәдениет пен
дәстүрді жаңғырту болатынын естен шығармайық.
1.3. Ұстаз бен шәкірт тілдесім мәдениетін қалыптастыру
Қазіргі кездегі психологиялык зерттеулер әлеуметтік өмірдің әр
турлі жағдайыңда болып отыратын талас-тартыстар мен дау-дамайдың өрбуіне
ерекше назар аударып, олардың себептерін анықтауға ұмтылуда. Оның ішінде
мұғалімдер мен оқушылар арасында кездесетін түсініспеушіліктер, тартыстар
жете зер салатын мәселе. Мұгалім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz