ДИУАНИ ЛҰҒАТ АТ-ТҮРІК - ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ СӨЗДІГІ
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Лексикография өзге ғылым салаларымен тығыз
байланыстағы, көптеген жағдайларда осы ғылым салаларының тоғысында, шек-
арасында дамып отыратын ғылыми пән болып саналады. Қоғамдық сананың
көрінісі ретіндегі, ұжымдық тәжірибені жинақты түрде бейнелейтін ғылыми
шығарма ретіндегі лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық
мәселелері тіл білімінің әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
этнолингвистика, лингвомәдениеттаным салаларымен тікелей байланысты.
Лексикография теориясы ұғымның, зат пен құбылыс атауларының мағыналарына
түсінік беру жағынан семасиологиямен, тілдегі сөздік құрамның жиынтығы
ретінде лексикологиямен, ғылыми апарат пен метатіл мәселелері жағынан
логикамен, тіларалық коммуникацияға байланысты аударма теориясымен, басқа
да көптеген ғылым салаларымен тығыз байланыста. Сөздік атаулының, бір
жағынан, ғылыми өнім, екінші жағынан, ақпарат көзі, үшінші жағынан тілді
үйрететін дидактикалық туынды болып саналатыны белгілі. Тілдің табиғатын
зерттейтін көпқырлы ғылым саласы ретінде лингвистиканың дидактикамен
тоғысатын жерлері көп. Осы екі ғылым саласының ара-жігінде пайда болып
жатқан ғылыми пәндер де жеткілікті. Солардың бірі – лексикографиядағы жаңа
салалардың бірінен саналатын оқу лексикографиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің басты мақсаты – жалпылама
қолданымға арналып түзілетін, ортақ лексика-грамматикалық минимумға
негізделген, құрылымдық бірліктер мен сөздік құрамдағы базистік лексиканы
қамтитын шағын көлемді сөздік түзудің ғылыми-теориялық және практикалық
негіздерін анықтау. Аталған мақсатқа жету мүддесі төмендегі міндеттерді
шешуді талап етеді:
1. Оқу лексикографиясының әлемдік тәжірибесін қорыта отырып, оның жалпы
теориялық мәселелерін бағамдау;
2. Отандық оқу лексикографиясы тәжірибелерін тұжырымдау;
3. Шағын көлемді оқу сөздіктерінің құрылымына қатысты ғылыми-теориялық
әдебиетті зерделеу;
4. Шағын сөздіктің сөзтізбесіне алынатын лексикаға қатысты алғанда
тілдік сананың лексикалық базасын құрайтын бірліктердің, құрылымдық
сөздердің, жалпы ғылыми базистік сөздіктің құрамын анықтау;
5. Сөздік бірліктерді сөзтізбеге сұрыптап алуда басшылыққа алынатын
ұстанымдар құрамын айқындап, олардың қызмет ету ерекшеліктерін көрсету;
6. Зерттеу нысанына сәйкес сөздік түрінің сөзтізбесіне алынатын тілдік
бірліктердің сандық және сапалық құрамын айқындау.
Көне түркі тілінің қалыптасып дамуын жан-жақты қарастыра келіп, олардың
қолданылу ерекшелігін айқындау.
- түркі тілінің қалыптасып даму тарихына шолу жасау;
- түркі тілдерінің қалыптасуындағы дәуірлерле тоқталу;
- көне түркі сөздеріндегі лексика-фонетикалық ерекшеліктерді
көрсету;
- көне түркі сөздеріндегі грамматикалық ерекшелігін қазіргі қазақ
тілімен салыстыру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында сипаттамалы әдіс, салыстырмалы-
тарихи әдіс, құрылымдық және лингвостатистикалық әдістер, салыстыру,
салғастыру, анализ, синтез жасаудың әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- қазақ лексикографиясындағы оқу лексикографиясы, оқу сөздігі
атауларының орнына терминдік мәнде тілүйренім лексикографиясы,
тілүйренім сөздігі атауларын қолданған жөн;
- 4000 бірліктен тұратын шағын оқу сөздігінде қазақ тілінің лексикалық
негізін құрайтын базалық лексика толық қамтылуы қажет;
- қазақ тілінің лексикалық негізі - инвариант қызметін атқарады;
- базалық лексиканы қамтитын біртілді оқу сөздігіне алынатын лексикалық
бірліктер құрамы үш бөліктен құралады (құрылымдық сөздер, ең жиі
қолданымдағы лексикалық бірліктер, ең басты тақырыптық сөздер);
- құрылымдық сөздер - тілдегі лексикалық негіздің өзекті бөлігі;
- бір тілді шағын оқу сөздігінің сөзтізбесіне тақырыптық топтар
құрамындағы негізгі атаулардың мүмкіндігінше толық қамтылуы қажет;
- сөздіктің барлық түрінде де дидактикалық интенция басым болады.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ лексикографиясының қалыптасуы тарауында қазақ
лексикографиясының қалыптасу, даму тарихына және сөздіктің түрлерінен толық
ақпарат беріледі.
Диуани лұғат ат-түрік – қазақтың тұңғыш сөздігі атты тарауында
сөздіктің қазақ лексикографиясынан алатын орны және құрылымы жан-жақты сөз
болады.
Қорытынды бөлімде сөздіктің тарихы және құрылымы, оның қазақ
лексикографиясы саласына қосатын үлесі жайында тұжырым жасалады.
1. ҚАЗАҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақ лексикографиясының зерттелуі
Адам баласының тілі - негізінен сөздерден тұратын тіл. Осыны
білгендіктен Ф. Соссюр де сөздердің тіл механизмінің өзегін құрайтындығын
айтып еді [1]. Осыған ұқсас пікірді орыс ғалымы А.И. Смирницкий де айтқан
болатын: Сөз – тілдегі сөздік құрамның негізгі бірлігі ғана емес ол,
сонымен қатар, жалпы адамзат тілінің орталық өзегін құрайтын бірлік [2].
Лексикография – лингвистикалық қызметтің барлық нәтижелерін жария етіп,
жарыққа шығаратын негізгі канал (В.В. Морковкин) екендігін, оның үстіне,
тіл білімі ғылымындағы жеке сөздің, сөздік бірліктің барлық қасиеттерін
жинақты түрде қарастыратын бірден-бір саланың да лексикография болып
табылатындығын тілші қауым біледі. Осы тұрғыдан лексикографияны тіл туралы
ғылым санатындағы лингвистика мен тілді танып білуге ықыласты қоғам арасын
жалғайтын тілдесім қызметі десе де болғандай.
Қазіргі кезде лексикографияның негізгі салалары ретінде жалпы
лексикография, терминологиялық лексикография, есептемелік лексикография
және оқу лексикографиясы қалыптасып үлгерді. Олардың өздерінің ішінде де
жаңа салалардың бой көтеруі – табиғи процесс. Мысал үшін терминологиялық
лексикография саласында деректерді автоматты өңдеу мен сөздіктерді машина
(электрондық есептеуіш машиналар) көмегімен түзу қолға алынуда. Осыған
байланысты есептемелік лексикографияда да жаңалықтар көбейе түсуде.
Лингвистиканың қоғам алдында есеп беретін, қоғамға көрсететін басты
өнімі – сөздік. Тіл білімі ғылымынан хабары жоқ қарапайым қоғам мүшесінің
түсінігі бойынша, жалпы лингвистиканың бар болмысын ақтайтын жалғыз өнім –
сөздік.
Адамзат қоғамында практикалық лексикографияның пайда болып, сөздіктердің
түзіле бастағанына төрт мың жылдан астам уақыт өткен. Ал содан бергі
кезеңде жасалған сөздіктердің жалпы саны, ХХ ғасырдың ортасында жасалған
санақ бойынша, он мыңнан асқандығы белгілі. Лексикография мәселелерін
зерттеушілер сөздік түзу саласында мол тәжірибе жинақталғанымен, сөздік
құрастыру тәжірибелерін қорытып, ғылыми талдау жасаудың, оны жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздемесін даярлау ісінің тым кеш қолға алынғанын
айтады. Расында да, лексикография атты ғылым саласының XX ғасырдың
ортасына дейін жетілген теориясының болмағандығы да шындық. Осы орайда,
лексикография теориясының мәселелерін жүйелі түрде зерттеп, оны жеке ғылыми
пән ретінде қарастырудың XX ғасырдың орта кезеңіне дейін яғни академик Л.В.
Щербаның еңбегіне дейін жүйелі түрде жүргізілмегенін айтпай отыра алмаймыз
[3]. Теориялық мәселелерді зерттеудегі кемшіліктер лексикографиядағы
практикалық жұмыстардың болашағының айқын болмауына, сапасының нашар
болуына әкелді. Кеңес Одағы тіл білімінде лексикография теориясын алғаш рет
қарастырған ғалым П.Н. Денисов болатын. Ғалымның еңбегінде негізінен
сөздіктер типологиясы мен сөздіктің элементтері мәселелері сөз болады [4].
Лексикографияның теориялық мәселелерін жан-жақты зерттеу ісін оқу
лексикографиясы саласында жалғастырған В.В.Морковкин жоғарыда аталған екі
аспектіге тағы да бес аспектіні қосып, олардың жалпы санын жетіге жеткізеді
(лексикография ұғымының мазмұнын ашу, сөздіктік лексикология,
сөздіктердің типтері туралы ілім, сөздіктің құрылымдық элементтері туралы
ілім, лексикографиялық құрастырманың негіздері туралы ілім, бастапқы
сөздіктік материалдар туралы ілім, сөздік түзу ісін жоспарлау мен
ұйымдастыру туралы ілім). Ғалым лексикография теориясының құрылымын
төмендегі үлгі бойынша бейнелеуді жөн санайды:
0. лексикография
1. теоретикалық лексикография
1.1 лексикография теориясы
1.1.1 лексикография ұғымының көлемін, мазмұнын, құрылымын анықтау
1.1.2 сөздік лексикологиясы
1.1.3 сөздіктердің жанрлары мен типтері туралы ілім
1.1.4. сөздіктің элементтері мен параметрлері туралы ілім
1.1.5 лексикографиялық құрастырма негіздері туралы ілім
1.1.6 бастапқы материалдар (картотекалар) туралы ілім
1.1.7 сөздік түзу ісін жоспарлау мен ұйымдастыру туралы ілім
1.2 лексикография тарихы
1.2.1 сөздіктер тарихы
1.2.2 типтік лексикографиялық мәселелерді шешу тарихы [5].
Біз теоретикалық лексикография мәселелері бойынша осы үлгіні қабылдай
отырып, оны негізге аламыз. Сол себепті лексикографияның теориясына
байланысты бұдан арғы зерттеу жұмысы осы жүйе бойынша жүргізіледі.
Лексикографияның теориялық мәселелері күн тәртібіне сөздік түзу ісін ғылыми
тұрғыдан қамтамасыз ету мақсатында қойылған болатын. Бұл саланы жеке ғылыми
пән ретінде қарастырып, теориялық тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі бірінші
рет 1817 жылы неміс ғалымы Э.Манн еңбегінде сөз болды [6]. Сол кезден бері
сөздіктер, бір жағынан, лексикографиялық практиканың нысаны, екінші
жағынан, лексикографиялық теорияның зерттеу пәні болып табылады.
Лексикографияның жеке ғылым саласы екендігі, оның өз ғылыми нысаны,
болатындығы дәлелденді. Қандай түрлі сөздік болса да, оны түзу процесінде,
белгілі бір тілге лексикографиялық сипаттама жасау кезінде лексикограф
күрделі теориялық мәселелерге душар болады. Олардың шешімін дұрыс табу үшін
осы саланың ғылыми-теориялық негіздерін білу шарт. Тіл-тілдегі жекелеген
сөздердің мазмұны уақыт өткен сайын өзгеріске ұшырап, жаңарып отыратыны
тәрізді, сол сөздерді тіркеп, түсіндірумен айналысатын лексикографияның да
ғылыми әдіс-тәсілдері жаңғырып отырады. Осыған байланысты типтес
лексикографиялық мәселелердің шешімдері де әр тарихи кезеңде өзгеріп жатыр.
Жаңалықтар көп. Жаңа кезең жаңа талаптар қояды. Сөздіктердің құрылымы
өзгеруде. Олардың жаңа типтері мен жанрлары пайда болуда. Қазіргі кезеңде
лексикография лингвистика ғылымының аясынан асып ғылым мен техниканың
жүздеген, мыңдаған салаларында қызмет жасауда.
Теориялық проблематикасы бар, демек теориясы бар жеке лингвистикалық пән
ретінде қарастырудың қаншалықты ақиқаттылығын анықтау үшін, ең алдымен, осы
проблематиканың көлемін анықтап алу қажет. Сол үшін де лексикографияның
басқа лингвистикалық пәндермен байланыстарын қарастыру қажет. Тілдегі
сөздік құрамды тіркеп, көрсеудің тәсілдері мен көлемін зерттеуші теориялық
пән ретінде лексикография әсіресе лексикологиямен тығыз байланыста. Тілдегі
сөздік құрамды жүйелі түрде зерттейтін пән болғандықтан лексикология
көбінесе лексикографиялық туындыларда бейнеленген материалдарды
пайдаланады. Тілдегі лексикалық бірліктерге лексикография тұрғысынан
жасалатын тізімдеме мен сипаттама ұзақ уақыт бойы лексикологиялық
зерттеменің бір түрі саналып келді. Шындығында, лексикология лексиканың
жекелеген фактілерін зерттеумен айналысатын болса, лексикография тілдегі
лексикаға жаппай сипаттама жасаумен айналысады. Сөз мәселесін зерттейтін
лексикология лексикография үшін ең маңызды нәрсені: ұлт тілінің сөздік
құрамына толық сипаттама жасауды, ұлт тілінің сипатын ашатын ерекшеліктерді
ашып көрсету ісін жүзеге асыра алмайды. Ұлттық тілдің толық сөз құрамы тек
қана лексикографиялық туындыларда көрініс табады. Мұндай сипаттама табиғи
тіл құралдарының немесе қосымша арнаулы метатілдің көмегімен жасалады.
Лексикографиялық туындыларда лексикалық бірліктің грамматикалық сипаттамасы
да жасалады. Сөздік мақала құрамында берілетін сипаттамада бірліктің жеке
өзіне тән грамматикалық белгілер (категориялық, парадигматикалық,
синтагматикалық) қамтылады. Сөздіктің көптеген түрлерінде, әсіресе аударма
сөздіктерде, бұған қосымша қысқаша грамматикалық очерк беріледі. Демек,
сөздік пен грамматикада да проблематика ортақтығы бар. Сөзге толық
лексикографиялық сипаттама жасау кезінде оның фонетикалық ерекшеліктері де
қамтылады. Тілдің фонетикалық құрылымы туралы деректердің көлемі сөздіктің
көлеміне, мақсаты мен міндеттеріне байланысты өзгеріп отырады.
Лексикографияның негізгі қызметі лексикалық бірліктің мағынасын ашу
болғандықтан ол сөздің мазмұндық құрылымының компоненттерін қарастыратын
ғылым ретіндегі семасиологиямен тығыз байланыста дамып отырады. Осы
тұрғыда, мысалы, сөздің басты, лексикалық мағынасынан өзге мағыналары мен
мәндері туралы айтуға болады. Олардың қатарында лингвоелтанымдық және
лингвомәдениеттанымдық мағыналарды атауға болады. Сөз болған мағыналар
тілді тұтынушылар арасында белгілі бір сөздің мәніне қатысты болатын алуан
түрлі мазмұнды белгілер мен жағдаяттардың жиынтығын береді. Демек, сөз
мағынасының құрамы мен құрылымына, оларды сөздіктерде қамтудың әдіс-
тәсілдеріне қатысты мәселелер екі пәнге ортақ болып табылады.
Лексикографиялық туындыларда ұлттық тілге тән ассоциациялар жүйесі
бейнеленеді. Бұл мәселенің психолингвистикаға қатысы болатыны белгілі.
Себебі олар ұлттық дүниетаным, ұлттық діл ерекшеліктерін құрайды. Демек,
лексикографияның дамуы үшін психолингвистикалық, этнолингвистикалық,
лингвомәдениеттанымдық зерттеулердің нәтижелері маңызды болмақ.
В.Г.Гак теоретикалық лексикографияның қарастыратын мәселелері қатарында
сөздіктердің жалпылама типологиясы мен жаңа типтерін жасауды; сөздіктің
макроқұрылымын зерттеуді (лексиканы сұрыптап алу, сөздер мен сөздік
мақалаларды орналастыру принципі, омонимдерді беру, сөздікте және оның
соңындағы қосымшада қосалқы материалдарды: грамматикалық мақалаларды,
дәйектемелерді, т.б. беру); сөздіктің микроқұрылымын, яғни жеке сөздік
мақаланың құрылымын (сөздің грамматикалық және фонетикалық түсіндірмесі,
мағыналарға бөлу мен жіктеу, сөздік анықтамалардың түрлері, шартты белгілер
жүйесі, тілдік дәйектеме материалдардың түрлері, фразеологияның берілуі,
қосалқы деректерді орналастыру, т.б.) зерттеуді атайды [7].
Теоретикалық лексикографияның құрамы туралы қазақ лексикографиясында
бізден бұрын жүргізілген зерттеу жұмыстарында жақсы жазылған: Қазіргі
кездегі әлемдік лексикографияда қалыптасқан жіктеме бойынша теоретикалық
лексикография өзара байланысты екі бөліктен: лексикография теориясы мен
лексикография тарихынан құралады. Лексикографияның тарихы түрлі тарихи
дәуірлер мен кезеңдерде жасалған сөздіктерге жалпыфилологиялық талдау
жасап, оларды ғылыми айналымға қосу мәселелерімен айналысады.
Лексикографияның теориясы сөздік түзу тәжірибесін қорытып, жүйеге салады,
сөздіктердің тарихи тұрғыдан қалыптасқан жанрларын жетілдірудің теориялық
мүмкіндіктерін зерттейді. Сөздіктерді түзудің ұстанымдары (принциптері) мен
әдіс-тәсілдерін жасайды. Лексикографияның теориясы лексикографияның
тарихына, лексикографиядағы отандық және әлемдік дәстүрлерге, сондай-ақ‚
теориялық зерттеулерге сүйенеді. Лексикографияның теориясы, тарихы,
практикасы өзара бірлікте қарастырылатын‚ бірінсіз бірі болмайтын‚ бірімен
бірі өте тығыз байланысты‚ біріне бірі тәуелді салалар болып табылады [8].
Біз де осы тұжырымды жөн көреміз.
Лексикографияның теориясында қарастырылатын алғашқы мәселе, бірінші
аспект – лексикография ұғымына анықтама беру болып табылады. Белгілі бір
ғылым саласының арнаулы ғылыми тілін, ондағы ғылыми аппарат құрамын, ұғым
мен зат, құбылыс атауларының табиғатын талдау ісімен салалық метатіл
ілімінің айналысатыны белгілі. Лексикографияның да өз метатілі бар .
Ғалымдардың лексикография терминіне берген анықтамалары әртүрлі. Испан
лексикографы Х.Касарес оны сөздік жасау өнері деп атайды. ХХ ғасырдың
орта шеніндегі ғалымдар осыған ұқсас көзқарасты ұстанған: Лексикография –
сөздіктерді түзу өнері, сөздік түзу техникасы . Кеңес Одағы тіл білімінің
өкілдерінің пікірі бойынша лексикография – сөздік түзу бойынша жасалатын
ғылыми жұмыс , сөздік түзумен айналысатын ғылым түрі [9].
Лексикографияға үлкен лингвистикалық сөздікте: сөздік түзудің теориясы
және практикасымен айналысатын ғылым саласы [10] түрінде түсінік
беріледі. Қазақ тіл білімінде аталмыш терминге берілген негізгі
анықтамалардың бірінде (Ғ.Қалиев) ол екі мағынада: 1) сөздік жасаудың
теориясы мен практикасын зерттейтін тіл білімінің саласы; 2) белгілі бір
тілдегі я ғылым саласындағы сөздіктердің жиынтығы – ретінде көрінеді.
О.С.Ахманованың лингвистикалық терминдер сөздігінде: 1) сөздік түзу туралы
ғылым; 2) тілдегі лексикаға сипаттама жасау ретінде сөздік түзу ісі; 3)
тілдегі немесе білім саласындағы сөздіктер жиынтығы - деген анықтама
беріледі. Кірме сөздер сөздігінде: 1) сөздік түзу ісі; 2) тіл біліміндегі
сөздік түзудің теориясы мен тәжірибесін зерттейтін сала; 3) сөздік түрінде
басылған еңбектердің жиынтығы, сөздік түріндегі әдебиет . Кеңестік
дәуірдегі екі тілді (аударма) лексикография теориясының негізін қалаған
ғалым В.П. Берковтың пікірі бойынша, лексикография: 1) сөздік түзу
ұстанымдарын зерттеумен айналысатын ғылым саласы, сөздік жасаудың теориясы;
2) сөздік түзу ісі; 3) тілдегі сөздіктердің жиынтығы; 4) елдегі
сөздіктердің жиынтығы [11].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар бойынша дау айту қиын. Алайда, бұл
жерде бір мәселені естен шығармаған жөн. Ол сөздің бастапқы этимологиясына
қатысты мәселе. Бұл туралы бұдан арғы зерттеу барысында оқу
лексикографиясы терминінің мәнін ашу кезінде кеңірек сөз болады.
Испан лексикографиясын зерттеген Я.Малкил 1959 жылы сөздіктер
типологиясын жасау үшін қажетті үш айырым белгіні атайды: 1) сөздіктің
диапозоны, яғни материалды қамту аясы; 2) сөздіктің перспективасы; 3)
сөздіктің презентациясы. Бірінші және үшінші айырым белгілер түсініктеме
беруді қажет етпейтін болғандықтан, екінші белгіге тоқталалық. Ғалым
перспективаның да үш түрін қарастырады. Бірінші: тарихи (динамикалық) және
синхронды (статикалық) сөздік. Екінші перспектива материалды орналастыру
ұстанымына байланысты: а) әліпбилік (дәстүрлі) орналасу; ә) семантикалық
(сөз таптары немесе тақырыптық топтар бойынша орналастыру); б) еркін
орналастыру. Соңғы үшінші перспектива, автордың өз сөзімен айтқанда,
сөздіктің негізгі тоны [бұл жерде сөздік метатілінің ерекшеліктері сөз
болып отыр – Ж.Б.] мен нормативтілікке қатысына байланысты. Сөздіктің тоны:
а) объективті, ә) нұсқаушы (preceptive) немесе б) ойнақы болуы мүмкін.
Нұсқаушы тонға байланысты автор оқырманды тәрбиелеудің яғни оның сөз
мәдениетін көтеру мақсатының байсалды лексикографиялық еңбекке
келісімсіздігін, лайықсыздығын ескертеді.
Сөздіктер типологиясы бойынша 1962 жылы арнаулы еңбек шығарған
Т.А.Себеок өзінің жіктемесін эмпирикалық негіздерге сүйене отырып жасайды.
Ол он жеті белгіні атайды: 1) сөздіктің автордың ана тілінде жасалуы; 2)
сөздіктің мәтіндерге байлаулы болмауы; 3) сөздіктің материалды қамту
шектері; 4) сөздіктегі материалдың алуан түрлілігі; 5) атау сөздің жекеше
немесе көпше тұлғада берілуі; 6) сөздіктің сөз формасына негізделуі; 7)
сөздіктің сөз мағынасына негізделуі (синонимдер сөздігі); 8) сөздік
мақалалардың әліпбилік ретте сыртқы тұлғалары бойынша берілуі; 9) сөздік
мақалалардың мағына, мән бойынша реттеліп берілуі; 10) қарама-қарсы
сілтемелер қолдану жолымен материалды формалық жағынан қосалқы безендірудің
болуы; 11) қарама-қарсы сілтемелер қолдану жолымен материалды мағыналық
жағынан қосалқы безендірудің болуы; 12) сөздің паспортталуы: а) қандай
диалектіге жатады, ә) қандай мәтіндерде тіркелген; 13) экземпликация
(қолданым мысалдары); 14) глосса (сөзге жасалатын түсініктемелер мен
ескертпелердің болуы); 15) сөздік бірліктің қолданым жиілігінің көрсетілуі;
16) сөздік бірліктің этимологиясының берілуі; 17) сөздік мақалада
энциклопедиялық түсініктеменің болуы . Ғалымның пікірі бойынша, сөздік
лексикографтың өз ана тілінде жасалатын болса, мұндай сөздікте нұсқаушы,
академиялық типті сөздікке айналу тенденциясы сақталады. Сөздік нақты
мәтіндер негізінде жасалса, мәтіндерді басты назарда ұстаса, ол анықтамалық
сөздік типіне жақындайды.
Бұл жіктемеде сөздіктің тілі, ішкі құрылымы, сөздік бірлік пен сөздік
мақаланың орналасу реті, құрамы мен құрылымы ескерілген. Автордың
практикалық бағдарды басты назарда ұстануына байланысты құнды жіктемелердің
бірінен саналады.
Француз лексикографы Ж. Рей-Дебов Я. Малкилдің, Т. Себеоктың, т.б. біраз
ғалымдардың жіктемелерін қорыта келіп өз жіктемесін ұсынады. Ол тоғыз
айырым белгіні нұсқайды: 1) дидактикалық шығарма (автордың жеке пікірі
байқалмайды); 2) анықтамалық ретінде пайдалану үшін жасалған (сөздік
кірістер белгілі жүйе бойынша кодталған, ақпарат берудің арнайы
бағдарламасы бар); 3) екі құрылымды: макроқұрылымы (номенклатурасы, яғни
сөзтізбесі) және микроқұрылымы (сөздік мақалалардағы ақпараттар жиынтығы)
бар; 4) материалдың ерекше орналасымы (тұлғасы немесе мазмұны бойынша); 5)
сөздік бірлігі (кіріс сөз) құрылымы жағынан әріп пен фразадан жоғары
бірліктер аралығында; 6) ақпараттардың реттеліп, бірақ бір-бірінен
бөлектеліп орналастырылуы; 7) сөздіктің номенклатурасы – реттелген,
иерархиялық тұрғыдан құрылымданған көпшілік; 8) сөздіктегі айтылым
(сипаттама) екі мағынаны біріктіреді: таңбалар туралы айтылым және заттар
туралы айтылым. Білдіру және болу етістіктері арқылы ашылатын мұндай қарама-
қарсылық жай сөздікте байқала бермейді. Мұның өзі анықтамаларда аталған
айырым белгілерді анықтау мақсатында семиотикалық талдау жасаудың
қажеттігін көрсетеді. Ғалым аталған мәселелерді терең зерттеп, талдаумен
айналысатын ерекше лингвистикалық пәннің – теоретикалық лексикографияның
жасалуы қажеттігін жазады[12]. Бұл жерде басты назар аударатын нәрсе –
ғалымның сөздіктегі дидактикалық интенцияның басым болатындығын
тұжырымдауы. Тоғыз айырым белгі ішінде сөздіктің дидактикалық шығарма
ретінде көрінімін бірінші атайды.
Лексикография теориясы бойынша Л.В. Щербадан кейін озық тұжырымдар
жасаған француз ғалымдары К.Дюбуа мен Ж.Дюбуа лексикография теориясының
қарастыратын мәселелері ретінде сөздіктер типологиясы мен сөздіктің
құрылымдық элементтері туралы ілімді атайды [13]. Яғни ғалымдар бұрыннан
бері яғни Л.В. Щерба еңбегі бойынша белгілі типология мәселесіне екінші
мәселені - сөздіктің ішкі құрылымдық элементтері мәселесін қосады. Бұл сол
кезеңдегі лексикография теориясы үшін айтарлықтай маңызды жаңалық болды.
Орыс ғалымы П.Н. Денисов лексикография теориясының негізгі мәселелерін
зерттеуге арналған докторлық еңбегінде осы пікірді жөн санайды. Ғалымның
сөздіктерге жасайтын типологиясы өз диссертациясында қолданымға енгізіліп
отырған төрт координатқа (лингвистикалық, психологиялық, социологиялық және
семиотикалық) негізделеді. Олардың әрқайсысы жеке координаттар жүйелері
спектріне тарқатылады. Осымен байланысты сөздік құрамның түрлі көзқарастар
тұрғысынан (синтагматикалық, парадигматикалық, эпидигматикалық,
тәжірибелік, функционалды-стилистикалық, т.б.) бөлінулері баяндалады.
Ғалымның көзқарасы бойынша, сөздіктер типологиясының лингвистикалық
координатасы бір топ координаттарды құрайды. Оларды бөліп шығарудың негізгі
жолы – тілдің лексикалық жүйесінің түрлі аспектілеріне, сөздердің топтары
мен қатарларына, сондай-ақ, оларды біріктіруші формалды белгілер мен
семантикалық категорияларға талдау жасау. Психологиялық координата
лексикографияны мүмкіндіктері шектеулі адамға бағдарлайды. Мысалы,
біртілді сөздіктің адресаттарының ерекше бір түрі – шетелдіктер, - тілдік
түйсігі (чутье) жоқ адамдар. Психологиялық координата сөздіктерді үш класқа
бөледі: 1) сөздіктің тілі өзінің ана тілі болып табылатындар үшін
жасалатын; 2) шетелдіктер үшін жасалатын; 3) машиналар үшін. Психологиялық
координата оқырмандардың жас ерекшеліктеріне байланысты сөздіктерді төменгі
сынып оқушылары үшін жасалатын, жоғарғы сынып оқушылары үшін жасалатын және
ересектер үшін жасалатын сөздік түрлеріне бөледі. Семиотикалық координата
сөздіктер типологиясына тарихи нақтылық береді. Ол психологиялық
координатамен бірге әлеуметтік-психологиялық нақтылықты да береді. Демек,
белгілі бір ұлттық мәдениеттің немесе белгілі бір елдің өкілі ретіндегі
әлеуметтік адамның ерекшеліктерін ескереді.
Сөздіктердің типтері туралы мәселені ғалым лексикография теориясының
бірінші мәселесі санайды. Сөздіктер типологиясын төрт координат негізінде
баяндай отырып, осы координаттардың әрқайсысының екі түрлі қолданым аясы
болатынын ( 1) сөздіктің берілген бір типіне қатысты, 2) сөздіктің кез
келген типіне қатысты) ескертеді. Осы мәселеге орай, лексикография
теориясын сөздіктердің типологиясына (ғылыми жіктемесіне) және сөздіктің
құрылымы немесе элементтері туралы ілімге бөліп қарастырады.
Автордың пікірі бойынша, сөздіктердің жіктемесі дегеніміз – белгілі бір
мәдени ареалда немесе белгілі бір ұлттық лексикографиялық дәстүрде тарихи
тұрғыдан қалыптасқан сөздіктер мен олардың жанрларының практикалық
жүйеленген түрдегі сипаттамасын жасау.
Жалпы лексикография бойынша жасалған жіктемелер арасындағы мамандар
тарапынан сапалы саналып жүрген еңбек - В.В.Дубичинскийдің
Лексикографиялау ұстанымдар мен сөздіктер типологиясы атты мақаласы.
Ғалым осы еңбегінде сөздік түзу ғылымының шығармашылық, ғылыми-аналитикалық
сипатының үнемі ескеріле бермейтіндігін жазады. Ғалым бұрынғы жіктемелерді
қорыта келіп, сөздіктердің мынадай типтерін атайды:
А) сипатталатын тіл санына байланысты:
- біртілді: 1) түсініктеме беруші немесе түсіндіруші (энциклопедиялық,
түсіндірме, терминологиялық, этимологиялық, ономастикалық, кірме сөздер
сөздігі т.б.); 2) тіркеуші, мұнда түсініктемесіз тек сөз тізбелері беріледі
(орфографиялық, жиілік, кері әліпбилік т.б.);
- екі тілді және көптілді (аударма);
Ә) лексиканы қамтуына байланысты:
- лексиканы шектеусіз қамтитын (энциклопедиялық, түсіндірме, т.б.);
- белгілі бір принцип негізінде белгілі бір лексикалық топтарды ғана
қамтитын сөздіктер. Олар мына негіздер бойынша сұрыпталып алынады:
1) хронологиялық принцип бойынша (этимологиялық, тарихи,
сөздіктер, жаңа сөздер сөздігі,т.б.);
2) лексиканың стильдік қабаттары бойынша (әдеби, сөйлеу, қарапайым
тілдер сөздігі, жаргонизмдер сөздігі, диалектизмдер сөздігі, т.б.);
3) авторлық лексиканы қамтитын (жазушыақынфилософ, т.б. тілі сөздігі);
4) лексиканың аумақтық ерекшеліктеріне байланысты (диалектизмдер
сөздігі, регионализмдер сөздігі, т.б);
5) сөздердің тілішілік градациясына байланысты (синонимдер, антонимдер,
паронимдер сөздігі, аудармашының достары, фразеологиялық, т.б.
сөздіктер);
6) адресатқа қатысты (мектеп сөздігі, шетелдіктерге арналған сөздік,
кәсіпкерлерге арналған сөздік, т.б.);
7) лексиканы кәсіби тұрғыдан сұрыптау бойынша (терминологиялық сөздік,
салалық рубрикаторлар, классификаторлар, идентификаторлар,
терминологиялық тезаурустар т.б.);
8) көлемі бойынша (үлкен немесе толық, қысқаша т.б. сөздіктер);
9) безендірілуі мен ақпарды детализация жасау бойынша (иллюстративті,
қалта сөздігі т.б.);
Б) функционалды бағдарына байланысты:
- функционалдық-салалық (терминологиялық, тар кәсіби, кең кәсіби,
тематикалық сөздіктер, тезаурустар, т.б.);
- функционалды-тілдік (сөзтіркесім сөздігі, етістікті меңгеру сөздігі,
т.б.)
- функционалды-образдық (фразеологиялық сөздік, қанатты сөздер сөздігі,
т.б.);
В) лексикалық материалды беру реті бойынша:
- семасиологиялық, әліпбилік (түсіндірме, орфографиялық, аударма сөздік,
т.б.);
- ономасиологиялық (тезаурустар, идеографиялық, идеологиялық сөздіктер
т.б.);
- кері әліпбилік (сөзжасамдық, грамматикалық т.б.):
Г) мәдениеттанымдық тұрғыдан:
- ономастикалық сөздік (топонимдер сөздігі, аттар мен фамилиялар
сөздігі, ойконимдер сөздігі, т.б.);
- тіл мәдениеті мен әдеби норма бойынша (орфографиялық, орфоэпиялық,
екпін сөздігі, т.б.);
- елтанымдық сөздіктер (баламасыз лексика сөздігі, экзотизмдер сөздігі,
т.б.);
Автордың пікірі бойынша, әр типті сөздіктер арасында шекара жасап,
бөлуге үнемі келе бермейді. Сондықтан жүйелеуде:
Ғ) аралас немесе комплексті сөздіктерді (түсіндірмелі-тіркесімдік,
түсіндірмелі-аудармалы, аудармалы-синонимдік, этимологиялық-фразеологиялық,
түсіндірме-аударма-тіркесімдік сөздіктер, т.б. сөздік түрлері болады).
Ғалымның тұжырымы бойынша комплексті сөздіктердің болашағы үлкен. Себебі
сөздікті қолданушылар біртекті емес.
Ж) үйренім сөздіктері – комплексті сөздіктер түрі.
Ғалым лексикографиялау ұстанымдарын теориялық тұрғыдан қорытудың ең
алдымен түсіндірме сөздіктерді жасау негізінде жүзеге асатындығын, осы
сөздікке қарап лексикалық құрамның даму дәрежесін байқауға болатындығын
жазады. Аталмыш сөздікті жасау кезінде лексикографтың алдынан шығатын
проблемалар ретінде автор мыналарды атайды:
1) лексиканы қамту (сұрыптау);
2) семантикалық қатынастардың ескерілу дәрежесі;
3) сөзжасамдық, этимологиялық анықтама, лексемалардың мотивтенуін
сипаттау;
4) басқы сөзге сипаттама беру:
а) транскрипция;
ә) грамматикалық сипаттама;
б) туынды лексемалар;
5) сөз мағыналарын орналастыру (негізгі, екінші дәрежелі, ауыс.);
6) сөздер мен мағыналарға стилистикалық сипаттама беру;
7) омонимия мен полисемия;
8) кәсіби, ескірген, кірме, диалектілік, ономастикалық, т.б. лексиканың
орны;
9) дәйектеме сөйлемдер, тіркесімдер, сөзқолданым;
10) сөздікте экстралингвистикалық деректердің болу дәрежесі;
11) шартты белгілер жүйесі.
Ғалым лексикографияның ғылым ретінде де сөздік жасау өнері ретінде де
өте кең және жан-жақты дамып келе жатқанын сөз ете отырып, лексикографиялау
ісінің келешегін төмендегі бағыттармен байланыстырады:
- уақыттың, заманның алға қоятын жаңа міндеттеріне байланысты жаңа
типті сөздіктер жасау және бұрыннан белгілі типтерді біріктіру
жолымен жаңа комплексті сөздіктер жасау;
- сөздік түрлерін бұрын жасалған типтер негізінде, бірақ, жаңа
позициялардан, басқа қөзқарас тұрғысынан жасау. Қазіргі кезде өзекті
мәселелер: лексиканың әртүрлі қабаттарын сипаттау, сөздік құрамды
синхрондық және диахрондық тұрғыдан қарастыруды біріктіру, бірнеше
тілді салыстырмалы зерттеу т.б.
Сөздіктердің жіктемесі мен басты ұстанымдары туралы ойларын қорыта келіп
ғалым сөздіктің замана өнімі болып табылатынын, сондықтан оны жасаудың
нақты тарихи-мәдени шарттарға, теоретикалық лингвистиканың жай-күйіне,
сөздікшілер пайдаланатын мәтіндік материалдардың түрі мен көлеміне
байланысты болатынын айтады. Лексикографияның принциптік тұрғыдан шексіз
даму болашағы бар екендігін болжай аламыз - деген тұжырым жасайды [14].
Жоғарыда сөз болғандай, теоретикалық лексикография екі бөліктен
құралады. Оның бірінші, негізгі бөлігі – лексикография теориясы болса,
екінші бөлігі лексикография тарихы. Лексикографияның теориялық мәселелерін
зерттеген В.В.Морковкин лексикография тарихы ұғымының өзінің біртекті
еместігін, оның өзі іштей екі тармаққа бөлінетінін жазады. Оның біріншісі
ретінде – сөздіктер мен лексикографиялық тұжырымдамалар тарихын атайды.
Қазақ лексикографиясындағы сөздіктердің түзілім тарихына арналған
алғашқы еңбектердің бірі – М.Малбақовтың Қазақ лексикографиясының тарихы
атты зерттеуі. Аталған жұмыста XVIII ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың
басында жазылған лексикографиялық туындылар қарастырылады. Зерттеуде,
сонымен бірге, аталған кезеңдегі сөздіктердің сөзтізбе құрамы мен сөздік
мақала құрылымы, атаулардың лексика-семантикалық құрамы баяндалады.
Сөздіктер мен олардың авторларының қазақ лексикографиясы тарихындағы орны
айқындалады. Қазақ лексикографиясының өткен дәуірдегі тарихын зерттеуге
арналған тағы бір еңбек – Б.Атабайдың Л.Будагов сөздігіндегі қазақ
сөздерінің құрамы мен құрылымын қарастыратын жұмысы [15]. Зерттеуде
жалпытүркілік сөздікке алынған қазақ лексикасының тақырыптық, семантикалық
құрамы, фонетикалық құрылымы баяндалады, аталмыш сөздіктің типологиялық
сипаттамасы, оның қазақ лексикографиясы тарихындағы алатын өзіндік орны
туралы сөз болады.
Сөздікке дейінгі лексикографиялық туындылар мен алғашқы сөздіктер ең
алдымен оқу, үйрету сөздіктері, оқу материалдары ретінде жарыққа шығып
отырған. Әрине, сөздіктердің мәнді әлеуметтік құбылыс екендігі, оның
түзілуінің осы қоғамдағы дамумен, халықаралық байланыстардың дамуымен және
басқа да экстралингвистикалық факторлармен байланыстылығы анық. Алайда,
әрбір сөздіктің жасалуы – тарихи қажеттіліктен туындады деуге де болмас.
Кейде сөздіктер жеке тұлғалардың тілегі бойынша, кездейсоқ та жасала
береді. Мәселен, бір саяхатшы беймәлім елге кездейсоқ келіп, жергілікті
халықтың тілінде сөздікше түзеді. Ал енді біреу барған жерінде ондай сөздік
жасамайды. Қалай болғанда да, осындай кездейсоқтықтарды ескере отырып,
жалпы алғанда, лексикография әр дәуірде, әр елде әйтеуір бір ұқсастықтары
бар жалпыға ортақ кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер лексикографияның әлеуметтік
міндеттерімен, функцияларымен, және соларға сәйкес лексикографиялық
шығармалар типтерімен айқындалады[16].
2. Сөздік, оның түрлері
Лексикография грек тілінің lexis (сөз) және grapho (жазамын) деген
сөздерінен жасалған термин. Лексикография деп белгілі бір тілдегі
сөздіктердің жиынтығын атайды. Яғни, лексикография сөздіктерді құрастырудың
ғылыми методикасы дегенді анықтайды.
Сөздік жасау жұмысы лексикографиялық жұмыс болып табылады. Лексикографиялық
жұмыстарды жүргізіп, әр тұрлі сөздіктерді жасау лексикологиясы және
лексикографиясының теориясы мен практикасын жете білуді қажет етеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі сөздіктерді оның негізгі характеріне қарап, мынадай
төрт түрлі топқа бөлуге болады. Яғни классификация жасауға болады:
1.Сөздердің шығу тегі мен олардың семантикасының дамуы туралы мағлұмат
беретін сөздіктер. Бұларға мыналар кіреді: а)этимологиялық сөздік; б)тарихи
сөздік. 2.Қазіргі тілдегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың
қолданылуы жайлы мағлұмат беретін сөздіктер. Оларға мыналар кіреді:
1)түсіндірмелі сөздік, 2)аударма сөздік, 3)терминологиялық сөздік,
4)диалектологиялық сөздік, 5)фразеологиялық сөздік, 6)синонимдер сөздігі.
3.Сөздердің дыбыстық құрылыс пен олардың жазылуы туралы мағлұмат беретін
сөздіктер: 1)фонетикалық сөздік, 2)орфографиялық сөздік, 3)орфоэпиялық
сөздік. 4.Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсіндіретін
сөздіктер: 1)энциклопедиялық сөздік, 2)иллюстративті сөздік. Енді
лингвистикалық сөздіктердің әрқайсысына арнайы тоқталайық.
Түсіндірмелі сөздік. Түсіндірмелі сөздіктер қазіргі әдеби тілдегі жиі
және жалпылама қолданылатын сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап,
түсіндіруді мақсат етеді. Түсіндірмелі сөздікте сөздер семантикалық тұрғыда
түсіндіріледі. Мұнымен бірге әдеби тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы мен
айтылуы да көрсетіледі. Қазақ тілі түсіндірмелі сөздігінің Ι томы 1959
жылы, ал ΙΙ томы 1961 жылы жарық көрді (Жалпы он томдық). Жалпы көп томдық
түсіндірмелі сөздік жасау жұмысы аяқталып келеді. Сөздікке енгізіліп,
мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөз деп аталады. Әрбір реестр сөзден
кейін ол сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылады.
Диалектологиялық сөздік. Диалектологиялық сөздікте әдеби тілдің
лексикасынан тыс, говорлар мен диалектілерге тән сөздер мен сөз тіркестері
қамтылады. Қазақ тілінде диалектологиялық сөздік тұңғыш рет 1965 жылы жарық
көрді. Сөздікке 2000-ға жуық диалектизм сөздер енген. Одан кейін 1969 жылы
Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Тіл білімі институтының
қызметкерлері құрастырған Қазақ тілі диалектологиясы сөздігі шықты. Мұнда
алты мыңға жуық сөз қамтылған. Диалектологиялық сөздіктерге енетін реестр
диалектизмдердің мағынасы әдеби тілдегі балама, синоним сөздері арқылы
түсіндіріледі. Мысалы: далан деген сөз бар, бұл-ауыз үй, кіре берістегі
бөлме дегенді білдіреді. Сөздікте ең алдымен реестрлік диалектизм, говорлық
сөз берілген. Жақшаның ішінде сол сөздің жазылып алынған облысы мен ауданы
көрсетілген. Одан сөң реестр сөз әдеби баламыс – синоним арқылы
түсіндіріледі. Ең соңында мүмкіндігіне қарай көркем әдебиет пен мерзімді
баспасөз материалдарынан мысалдар берілген.
Синонимдік сөздік. Синонимдік сөздікте синонимдік қатардың құрамындағы
өзара мәндес сөздердің әрқайсысының мағынасы талданып, қолданылу аясы мен
стильдік қызметі түсіндіріледі. Қазақ тілі синонимдерінің сөздігі тұңғыш
рет 1962 жылы жарық көрді. Мысалы: Ә. Болғанбаев Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі, Алматы, 1962 ж. Осы сөздікке 144-ден астам синонимдік
қатар енген. Сөздікте берілген синонимдік қатардың құрамындағы мәндес
сөздердің орналасу тәртібі белгілі бір принципке негізделеді. Синонимдік
қатардың ішінен сол қатардағы сөздердің жалпы мағынасын ашық, айқын
білдіретін доминант сөз басына қойылады да, басқалары одан кейін синонимдік
қатардың құрамына енген әрбір сөздің мағынасын, шығу төркінін, стильдік
қызметін ашатын әр түрлі әдебиеттерден мысалдар келтіреді.
Қанатты сөздер сөздігі. Қанатты сөздер тіл білімінде фразеологизмнің бір
түрі болып есептеледі. Белгілі бір тілдегі алуан түрлі тұрақты
фразеологиялық сөз тіркестерін қамтитын фразеологиялық сөздік қазақ тілінде
жуырда ғана жасалады. Ол Ι. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі (1977). Сонымен бірге Н. Төреқұлов құрастырған Қазақтың қанатты
сөздері (1960) дейтін жинақты атауға болады.
Аударма сөздік. Аударма сөздікте белгілі бір ана тілінің сөзі басқа бір
тілге аударылып немесе белгілі бір тіл сөзі мен фразеологизмі ана тіліне
аударып беріледі. Мысалы: қазақша-орысша немесе орысша-қазақша сөздіктер.
Аударма сөздіктердің ішіндегі ең көп кездесетіні екі тілдік аударма
сөздіктер. Аударма сөздіктердің шет тілді оқып үйренуде, ол тілдің
лексикасын меңгеруде, басқа тілде жазылған еңбектерді меңгеруде пайдасы
мол. Сонымен қатар екі тілдік аударма сөздіктермен қатар көп тілді аударма
сөздіктер де болады.
Этимологиялық сөздік. Этимологиялық сөздік белгілі бір тілдегі сөздердің
шығу тегін, алғашқы мағынасы мен дыбысталу түрін түсіндіреді. Қазақ тілінің
қысқаша этимологиялық сөздігі тұңғыш рет 1966 жылы жарық көрді. Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі сөздердің шығу тегі, әдеби тілде жиі
қолданылатын, бірақ мағынасы күңгірттеніп кеткен жеке сөздер, қос сөздер,
біріккен сөздер реестрге алынып, түсіндіруді мақсат еткен.
Орфографиялық сөздік. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай
жазылатындығы көрсетіледі. Бұл сөздік дұрыс жазудың анықтағышы ретінде
қолданылады. Осындай сөздікке 1962 жылы шыққан Қазақ тілінің орфографиялық
сөздігін атауға болады. Ол одан кейін де өңделіп басылған.
Арнаулы сөздік. Арнаулы сөздік деп, бір еңбекті немесе бір-ақын жазушының
не ғылыми қайраткердің шығармасының тілін жеке сөздік етіп шығаруды айтады.
Мысалы: қазақ тілі білімінде А. Құнанбаев шығармалары тілінің сөздігі
шыққан (Абай тілі сөздігі, Алматы, 1968 ж). Сөздік Абай өмір сүрген ХΙХ
ғасырдың ΙΙ жартысындағы қазақ әдеби тілінің жайынан, қазақтың сол кездегі
мәдени өмір дәрежесінен мағлұматтар береді.
Терминологиялық сөздік. Ғылым мен техникада терминдердің мәні күшті.
Белгілі бір ғылым саласына тән терминологияны білмей тұрып, ол ғылымды я
техниканы меңгеру мүмкін емес. Ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына
қатысты көптеген терминологиялық сөздіктер жасалады. Осы терминологиялық
сөздік екі тілді сөздік түрінде келеді. Мысалы: Ι. Кеңесбаев, Т. Жанұзақов
Лингвистикалық терминдердің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. Сондай-ақ Т.
Мұсақұловтың Биология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі жарық көрді.
Энциклопедиялық сөздік. Энциклопедия лингвистикалық сөздіктер тобына
жатпайды. Қазақ халқының тұңғыш энциклопедиялық сөздігі 1972 жылдан бастап
шыға бастады. Қазіргі осы сөздік 12 томдық болып жарық көрді. Бұл кітап
мәдени өміріміздің, халқымыздың білімінің, мәдениетінің өскендігін
көрсететін жинақ болып табылады.
Тірек ұғымдар : Лексикография – грек тілінің lexis (сөз) және grapho
(жазамын) деген сөздерінен жасалған термин. Арнаулы сөздік – бір еңбекті
немесе бір ақын – жазушының не ғылыми қайреткердің шығармасының тілін жеке
сөздік етіп шығару. Аударма сөздік – бір тілдің сөздерін екінші тілге
аударып береді.
Академик Л.В. Щербаның еңбегінде лексикографияның теориялық мәселелері
алғаш рет жүйелі түрде күн тәртібіне қойылды. Лексикография теориясы
саласындағы алғашқы тәжірибелік жұмыс болғандықтан да ғалым өз зерттеуін
тәжірибе деп атады. Ол кезеңде лексикография теориясын зерттеудің
қазіргідей тарамдалған, жатық жүйесі жоқ еді. Ғалымның жұмысы негізінен
сөздіктердің типологиясы мәселесіне арналып жазылғандықтан, ол өз
зерттеуінде алты түрлі антитеза (академиялық сөздік – анықтамалық сөздік,
энциклопедиялық сөздік – жалпы сөздік, тезаурус сөздік – жай сөздік, жай
сөздік – идеологиялық сөздік, түсіндірме сөздік – аударма сөздік, бейтарихи
сөздік – тарихи сөздік) келтіру арқылы сөздік түрлерін бір-бірімен қарама-
қарсы қойып, шендестіреді. Келтірілген антиномиялардың мәні мен маңызы
туралы қазақ лексикографиясында аз жазылған жоқ. Мысал үшін М.Малбақовтың
Біртілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері [17], Ж.Мұсаеваның
Қазақ лексикографиясында қолданылатын атаулардың метатілдік табиғаты ,
Р.Түсіпқалиеваның Қазақ лексикографиясы: екітілді шағын сөздіктердің
құрылымы, Г.Көбденованың Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы: құрылымы
мен ұстанымдары атты зерттеулерін атауға болады. Аталған еңбектерде сөз
болып отырған мәселе жан-жақты талданады. Р.Түсіпқалиеваның зерттеуінде
лексикографияның жаңа саласының, яғни оқу лексикографиясының, оның басты
өнімі болып табылатын оқу сөздігінің ерекшеліктері ескеріле отырып, жетінші
дихотомиялық жұп (жалпы сөздік – оқу сөздігі) ұсынылады [18].
Көне түркі кезеңіндегі түркі лексикографиясының жетістіктері туралы
жазылған еңбегінде М.Малбақов М.Қашқари заманындағы араб, парсы және түркі
лексикографиясы туралы ғалымдардың ой-тұжырымдарына талдау жасайды.
Ғалымның пікірі бойынша, жер жүзіндегі мәдениет атаулы дәстүр сабақтастығы
арқылы сақталып, біртектілікке қол жеткізеді. Бірақ қандай мәдениет болса
да, өзге мәдениеттен нәр алып, байып отырады. Мәдениеттегі тұйықтықтың
тоқырауға әкелері анық. Өз бетбейнесін жоғалтпай, өзгенің жақсы жағын
қабылдап, сіңіре білу өскелең, озық мәдениеттің белгісі. Әлемдік
лексикографияның ұзақ тарихи жолына көз жүгіртер болсақ, осыны байқауға
болады. Мамандардың пікірі бойынша, оқу сөздіктерін түзу тәжірибелері
біздің заманымыздан бұрынғы III мыңжылдықтағы көне шумер иероглифтерінің
сөздіктерінен бастау алғаны әлемге әйгілі. Одан бергі біздің заманымыздан
бұрынғы II мыңжылдықтың бас кезіндегі оқу сөздікшелерінің бір түрі -
шумерше-аккадша сөзтізбелер мен шағын сөздіктердің құрылымы дәстүр
сабақтастығынан хабар береді. Сол кезеңдердің өзінде жалқы есімдердің
емлесіне қатысты анықтамалықтар, терминдік сөздікшелер, шетелдік сөздердің
сөздікшелері, әрқилы тақырыптық топтама сөздердің тізімдері жасалған екен.
Сөздік түзу ісінің жазу тәжірибесіне тәуелді екендігі аян. Біздің
заманымыздан бұрынғы II мыңжылдықтың екінші жартысында батыс семиттерде
пайда болған әліпбилік жазу дәстүрін арамейлердің жалғастырып,
жетілдіргенін көпшілік қауым біледі. Әлемдік жазу тарихы бойынша жазылған
оқу құралдарында сына жазуын үйрететін мектептер желісі арқылы шумерше-
аккадша жазу ережелерінің Алдыңғы Азия елдеріне, Сирияға, Палестинаға,
Мысырға, Оңтүстік-шығыс Иранға, Урартуға шейін таралғандығы сөз болады .
Қазіргі кездің өзінде жер-жерден табылып жатқан шумер-аккад-хуррит, шумер-
аккад-хетт, шумер-аккад-хуррит-угарит тілдеріндегі көптілді үйренім
сөздіктері жеткілікті. Осының бәрі де мәдени дәстүрдің жалғастығына,
сабақтастығына жер бетіндегі мәдениет атаулының бүкіл адамзатқа ортақтығына
мысал бола алады. Аталмыш жазудың біздің жаққа келу тарихы көне Иран елімен
байланысты қаралып жүр. Біздің заманымыздан бұрынғы 5 ғасырда Иранда арамей
жазуы таралған. Осының негізінде арамейше-көне парсыша сөздіктер түзу
тәжірибесі кең жолға қойылған. Осы арамей жазуының негізінде қасиетті
саналатын авеста жазуы пайда болған. Әрине, әліпби атаулының адамдардың,
білікті ғалымдардың қолымен жасалатыны аян. Әрбір тарихи дәуірлерде
әліплерді жасаудың орталықтары болған. Л.Г.Герценберг пен Д.Саймуддинов
авеста, грузин, армян әліпбилерінің бір мезгілде, бір орталықта жасалуы
мүмкін деген ой айтады [19].
Көне түркі руналық әліпбиінің дүниеге келу тарихы түркілердің Алтай
аймағында алғаш рет мемлекет құру кезеңімен байланысты. М.Қашқари бұл
жазудың түркілерде бағзы замандардан бері қолданылып келе жатқандығын, күні
бүгінге дейінгі хақандардың кітаптары, ресми жазбаларының осы жазумен
жазылып келгенін айтады. Ғалым түркілерде бұлардан басқа да жазу түрінің
бар екендігін ескертеді. Демек, ескі түркі жұртында да ескі жазулардың
болғаны, ол жазуларда тілүйренімдік туындылардың жазылғанын болжауға
болады. Түркі зиялылары ежелгі түркі мәдениетінің алыстағы арабтан,
жақындағы парсыдан кем еместігін әлденеше қайтара дәлелдеп отырды.
М.Қашқаридің араб және түркі тілдерін тең санауы – соның бір айғағы. Түркі
лексикографиясының алтын бастауына айналған еңбек жазған ғұлама ғалымның
дәстүрлі араб, парсы, түркі лексикографтарының небір озық үлгілеріне зер
салғаны хақ. Ғалымның өзі: Бұл еңбекті қысқарта мен жаңарту мақсатын
ұстана отырып, өзімнен бұрын жалған тәртіптен өзгеше түрде түздім дейді.
Бұл жерде ғалым өзіне дейінгі көптеген сөздіктер құрылымын көз алдынан
өткергендігі туралы жазып отыр. Солармен салыстыра отырып, өз еңбегінің
жаңашылдық жақтарына меңзеп отыр. Ғалым өзінің араб лексикографы Халил ибн
Ахмад Фарахидидің сөздігінде (китабул айн) қолданылған тәртіптен бас
тартқанын жазады. М.Қашқаридің сөздігі құрылымдық-әліпбилік ұстаным
негізінде, лексиканың сөз таптарына бөліну ерекшелігі ескеріліп жасалған
туынды . Түркі тілдеріндегі ғылымға белгілі оқу сөздіктерінің басында
тұрған бұл шығармаға үлгі болған еңбек ретінде неміс ғалымы Г.Бергштрессер
Ибраһим Исхақ ибн Ибрагим әл-Фарабидің Диван ал-адаб фи байан лұғат әл-
араб (араб тілінде баяндалған әдеби шығармалар жинағы) кітабын атайды .
Дегенмен, бұл жерде, Ибрахим әл-Фарабидің өзінің сөздігін лексика-
этимологиялық, ұялық жүйе бойынша жасағанын ескеру қажет. Поэзияның
ерекшеліктерін ескерудің қажеттілігі X ғасырдағы ислам әлеміне ырғаққа
құрылған, сөздердің соңғы дауыссыз дыбысына қарай орналастыру дәстүрін алып
келді. Бұл тәрізді сөздікті мұсылман дүниесінде алғш рет жасаған адам –
Ысмайыл әл-Жауһари (1007 жылы опат болған). Бұл кісі араб лексикографиясына
зор еңбек сіңірген, лексикология имамы атанған адам [20]. Кезінде өзінің
немере ағасы Ибрахим әл-Фарабиден ғылыми даярлық алған әл-Жауһари өзінің
Сыхах ал-арабийа атты 40 мың сөзден тұратын сөздігінде сөздерді түбірдің
соңғы әрпі бойынша орналастырады. М.Қашғари да, оның замандасы, азербайжан
ғалымы Хубейш Тифлиси де (арабша-парсыша сөздіктің авторы) осы тәсілді
қолданған екен. М.Қашқаридің екінші бір замандасы парсы лексикографиясының
негізін салушылардың бірі, Лұғат-и Фурс (парсы тілінің сөздігі) еңбегінің
авторы Асади Туси де осы тәсілді қолданған екен. Бұл сөздіктерді қазіргі
кері әліпбилік сөздіктердің атасы десе болғандай. Жалпы, М.Қашқаридің
сөздігі мен одан өзге де аталғагн сөздіктерді құрылымдық жағынан, өзінің
мақсаты жағынан оқу лексикографиясының туындылары ретінде, оқу сөздіктері
ретінде бағалауға әбден болады.
Жекелеген ғылым салаларының дамуы ғылыми-ұйымдастыру шараларына тікелей
байланысты болады. Еуропа елдерінде XVІ ғасырдан бері жұмыс жасап келген
Ғылым академиялары жалпыеуропалық өркениетті дамыту жолында ерекше қызмет
атқарды. Олар ең бірінші кезекте жалпыеуропалық тілдерге тән сөздік
негіздерді зерттеп, біртілді және көптілді сөздіктер түзу ісімен айналысты.
Бұл шара өз кезегінде ортақ және айрықша сөз құрамы мен сөзқолданым
заңдылықтарын, норма және нормативтілік мәселелерін айқындауға,
біріздендіруге мүмкіндік тудырды. Еуропа тілдері арасындағы интеграциялық
үдерістердің жедел қарқын алуына игі әсер етті. Сол себепті де Астанамызда
елбасымыз Н.Назарбаевтың тікелей бастамасымен, қолдауымен жаңа заман
талабына сай, жаңа қалыпта құрылып отырған Түркі Академиясы – түркі
елдерінде бұрын соңды болмаған, ерекше маңызды мәдениет пен ғылым ордасы
болады деп үміт артамыз. Жалпы мұндай ауқымды, игілікті істермен айналысу
туралы Ел басшыларының бастама көтеруі жақсы әсер қалдырады.
Мұстафа Кемал Ататүрік 1930 жылы Ұлттық сана-сезім мен тіл арасындағы
байланыс өте күшті. Тілдің жалпыұлттық және бай болуы ұлттық сана-сезімнің
табиғатындағы ең басты, әсерлі, көңіл толқытарлық жағдай. Түрік тілі, әлем
тілдерінің ішіндегі ең бай тілдердің бірі. Сәйкесінше, бұл тілдің кеңінен
қолданым табуы қажет. Елі мен жерін, биік егемендігін сақтауды білген Түрік
ұлты өзінің тілін де өзге тілдердің қамытынан құтқаруы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Лексикография өзге ғылым салаларымен тығыз
байланыстағы, көптеген жағдайларда осы ғылым салаларының тоғысында, шек-
арасында дамып отыратын ғылыми пән болып саналады. Қоғамдық сананың
көрінісі ретіндегі, ұжымдық тәжірибені жинақты түрде бейнелейтін ғылыми
шығарма ретіндегі лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық
мәселелері тіл білімінің әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
этнолингвистика, лингвомәдениеттаным салаларымен тікелей байланысты.
Лексикография теориясы ұғымның, зат пен құбылыс атауларының мағыналарына
түсінік беру жағынан семасиологиямен, тілдегі сөздік құрамның жиынтығы
ретінде лексикологиямен, ғылыми апарат пен метатіл мәселелері жағынан
логикамен, тіларалық коммуникацияға байланысты аударма теориясымен, басқа
да көптеген ғылым салаларымен тығыз байланыста. Сөздік атаулының, бір
жағынан, ғылыми өнім, екінші жағынан, ақпарат көзі, үшінші жағынан тілді
үйрететін дидактикалық туынды болып саналатыны белгілі. Тілдің табиғатын
зерттейтін көпқырлы ғылым саласы ретінде лингвистиканың дидактикамен
тоғысатын жерлері көп. Осы екі ғылым саласының ара-жігінде пайда болып
жатқан ғылыми пәндер де жеткілікті. Солардың бірі – лексикографиядағы жаңа
салалардың бірінен саналатын оқу лексикографиясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің басты мақсаты – жалпылама
қолданымға арналып түзілетін, ортақ лексика-грамматикалық минимумға
негізделген, құрылымдық бірліктер мен сөздік құрамдағы базистік лексиканы
қамтитын шағын көлемді сөздік түзудің ғылыми-теориялық және практикалық
негіздерін анықтау. Аталған мақсатқа жету мүддесі төмендегі міндеттерді
шешуді талап етеді:
1. Оқу лексикографиясының әлемдік тәжірибесін қорыта отырып, оның жалпы
теориялық мәселелерін бағамдау;
2. Отандық оқу лексикографиясы тәжірибелерін тұжырымдау;
3. Шағын көлемді оқу сөздіктерінің құрылымына қатысты ғылыми-теориялық
әдебиетті зерделеу;
4. Шағын сөздіктің сөзтізбесіне алынатын лексикаға қатысты алғанда
тілдік сананың лексикалық базасын құрайтын бірліктердің, құрылымдық
сөздердің, жалпы ғылыми базистік сөздіктің құрамын анықтау;
5. Сөздік бірліктерді сөзтізбеге сұрыптап алуда басшылыққа алынатын
ұстанымдар құрамын айқындап, олардың қызмет ету ерекшеліктерін көрсету;
6. Зерттеу нысанына сәйкес сөздік түрінің сөзтізбесіне алынатын тілдік
бірліктердің сандық және сапалық құрамын айқындау.
Көне түркі тілінің қалыптасып дамуын жан-жақты қарастыра келіп, олардың
қолданылу ерекшелігін айқындау.
- түркі тілінің қалыптасып даму тарихына шолу жасау;
- түркі тілдерінің қалыптасуындағы дәуірлерле тоқталу;
- көне түркі сөздеріндегі лексика-фонетикалық ерекшеліктерді
көрсету;
- көне түркі сөздеріндегі грамматикалық ерекшелігін қазіргі қазақ
тілімен салыстыру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында сипаттамалы әдіс, салыстырмалы-
тарихи әдіс, құрылымдық және лингвостатистикалық әдістер, салыстыру,
салғастыру, анализ, синтез жасаудың әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- қазақ лексикографиясындағы оқу лексикографиясы, оқу сөздігі
атауларының орнына терминдік мәнде тілүйренім лексикографиясы,
тілүйренім сөздігі атауларын қолданған жөн;
- 4000 бірліктен тұратын шағын оқу сөздігінде қазақ тілінің лексикалық
негізін құрайтын базалық лексика толық қамтылуы қажет;
- қазақ тілінің лексикалық негізі - инвариант қызметін атқарады;
- базалық лексиканы қамтитын біртілді оқу сөздігіне алынатын лексикалық
бірліктер құрамы үш бөліктен құралады (құрылымдық сөздер, ең жиі
қолданымдағы лексикалық бірліктер, ең басты тақырыптық сөздер);
- құрылымдық сөздер - тілдегі лексикалық негіздің өзекті бөлігі;
- бір тілді шағын оқу сөздігінің сөзтізбесіне тақырыптық топтар
құрамындағы негізгі атаулардың мүмкіндігінше толық қамтылуы қажет;
- сөздіктің барлық түрінде де дидактикалық интенция басым болады.
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ лексикографиясының қалыптасуы тарауында қазақ
лексикографиясының қалыптасу, даму тарихына және сөздіктің түрлерінен толық
ақпарат беріледі.
Диуани лұғат ат-түрік – қазақтың тұңғыш сөздігі атты тарауында
сөздіктің қазақ лексикографиясынан алатын орны және құрылымы жан-жақты сөз
болады.
Қорытынды бөлімде сөздіктің тарихы және құрылымы, оның қазақ
лексикографиясы саласына қосатын үлесі жайында тұжырым жасалады.
1. ҚАЗАҚ ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақ лексикографиясының зерттелуі
Адам баласының тілі - негізінен сөздерден тұратын тіл. Осыны
білгендіктен Ф. Соссюр де сөздердің тіл механизмінің өзегін құрайтындығын
айтып еді [1]. Осыған ұқсас пікірді орыс ғалымы А.И. Смирницкий де айтқан
болатын: Сөз – тілдегі сөздік құрамның негізгі бірлігі ғана емес ол,
сонымен қатар, жалпы адамзат тілінің орталық өзегін құрайтын бірлік [2].
Лексикография – лингвистикалық қызметтің барлық нәтижелерін жария етіп,
жарыққа шығаратын негізгі канал (В.В. Морковкин) екендігін, оның үстіне,
тіл білімі ғылымындағы жеке сөздің, сөздік бірліктің барлық қасиеттерін
жинақты түрде қарастыратын бірден-бір саланың да лексикография болып
табылатындығын тілші қауым біледі. Осы тұрғыдан лексикографияны тіл туралы
ғылым санатындағы лингвистика мен тілді танып білуге ықыласты қоғам арасын
жалғайтын тілдесім қызметі десе де болғандай.
Қазіргі кезде лексикографияның негізгі салалары ретінде жалпы
лексикография, терминологиялық лексикография, есептемелік лексикография
және оқу лексикографиясы қалыптасып үлгерді. Олардың өздерінің ішінде де
жаңа салалардың бой көтеруі – табиғи процесс. Мысал үшін терминологиялық
лексикография саласында деректерді автоматты өңдеу мен сөздіктерді машина
(электрондық есептеуіш машиналар) көмегімен түзу қолға алынуда. Осыған
байланысты есептемелік лексикографияда да жаңалықтар көбейе түсуде.
Лингвистиканың қоғам алдында есеп беретін, қоғамға көрсететін басты
өнімі – сөздік. Тіл білімі ғылымынан хабары жоқ қарапайым қоғам мүшесінің
түсінігі бойынша, жалпы лингвистиканың бар болмысын ақтайтын жалғыз өнім –
сөздік.
Адамзат қоғамында практикалық лексикографияның пайда болып, сөздіктердің
түзіле бастағанына төрт мың жылдан астам уақыт өткен. Ал содан бергі
кезеңде жасалған сөздіктердің жалпы саны, ХХ ғасырдың ортасында жасалған
санақ бойынша, он мыңнан асқандығы белгілі. Лексикография мәселелерін
зерттеушілер сөздік түзу саласында мол тәжірибе жинақталғанымен, сөздік
құрастыру тәжірибелерін қорытып, ғылыми талдау жасаудың, оны жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздемесін даярлау ісінің тым кеш қолға алынғанын
айтады. Расында да, лексикография атты ғылым саласының XX ғасырдың
ортасына дейін жетілген теориясының болмағандығы да шындық. Осы орайда,
лексикография теориясының мәселелерін жүйелі түрде зерттеп, оны жеке ғылыми
пән ретінде қарастырудың XX ғасырдың орта кезеңіне дейін яғни академик Л.В.
Щербаның еңбегіне дейін жүйелі түрде жүргізілмегенін айтпай отыра алмаймыз
[3]. Теориялық мәселелерді зерттеудегі кемшіліктер лексикографиядағы
практикалық жұмыстардың болашағының айқын болмауына, сапасының нашар
болуына әкелді. Кеңес Одағы тіл білімінде лексикография теориясын алғаш рет
қарастырған ғалым П.Н. Денисов болатын. Ғалымның еңбегінде негізінен
сөздіктер типологиясы мен сөздіктің элементтері мәселелері сөз болады [4].
Лексикографияның теориялық мәселелерін жан-жақты зерттеу ісін оқу
лексикографиясы саласында жалғастырған В.В.Морковкин жоғарыда аталған екі
аспектіге тағы да бес аспектіні қосып, олардың жалпы санын жетіге жеткізеді
(лексикография ұғымының мазмұнын ашу, сөздіктік лексикология,
сөздіктердің типтері туралы ілім, сөздіктің құрылымдық элементтері туралы
ілім, лексикографиялық құрастырманың негіздері туралы ілім, бастапқы
сөздіктік материалдар туралы ілім, сөздік түзу ісін жоспарлау мен
ұйымдастыру туралы ілім). Ғалым лексикография теориясының құрылымын
төмендегі үлгі бойынша бейнелеуді жөн санайды:
0. лексикография
1. теоретикалық лексикография
1.1 лексикография теориясы
1.1.1 лексикография ұғымының көлемін, мазмұнын, құрылымын анықтау
1.1.2 сөздік лексикологиясы
1.1.3 сөздіктердің жанрлары мен типтері туралы ілім
1.1.4. сөздіктің элементтері мен параметрлері туралы ілім
1.1.5 лексикографиялық құрастырма негіздері туралы ілім
1.1.6 бастапқы материалдар (картотекалар) туралы ілім
1.1.7 сөздік түзу ісін жоспарлау мен ұйымдастыру туралы ілім
1.2 лексикография тарихы
1.2.1 сөздіктер тарихы
1.2.2 типтік лексикографиялық мәселелерді шешу тарихы [5].
Біз теоретикалық лексикография мәселелері бойынша осы үлгіні қабылдай
отырып, оны негізге аламыз. Сол себепті лексикографияның теориясына
байланысты бұдан арғы зерттеу жұмысы осы жүйе бойынша жүргізіледі.
Лексикографияның теориялық мәселелері күн тәртібіне сөздік түзу ісін ғылыми
тұрғыдан қамтамасыз ету мақсатында қойылған болатын. Бұл саланы жеке ғылыми
пән ретінде қарастырып, теориялық тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі бірінші
рет 1817 жылы неміс ғалымы Э.Манн еңбегінде сөз болды [6]. Сол кезден бері
сөздіктер, бір жағынан, лексикографиялық практиканың нысаны, екінші
жағынан, лексикографиялық теорияның зерттеу пәні болып табылады.
Лексикографияның жеке ғылым саласы екендігі, оның өз ғылыми нысаны,
болатындығы дәлелденді. Қандай түрлі сөздік болса да, оны түзу процесінде,
белгілі бір тілге лексикографиялық сипаттама жасау кезінде лексикограф
күрделі теориялық мәселелерге душар болады. Олардың шешімін дұрыс табу үшін
осы саланың ғылыми-теориялық негіздерін білу шарт. Тіл-тілдегі жекелеген
сөздердің мазмұны уақыт өткен сайын өзгеріске ұшырап, жаңарып отыратыны
тәрізді, сол сөздерді тіркеп, түсіндірумен айналысатын лексикографияның да
ғылыми әдіс-тәсілдері жаңғырып отырады. Осыған байланысты типтес
лексикографиялық мәселелердің шешімдері де әр тарихи кезеңде өзгеріп жатыр.
Жаңалықтар көп. Жаңа кезең жаңа талаптар қояды. Сөздіктердің құрылымы
өзгеруде. Олардың жаңа типтері мен жанрлары пайда болуда. Қазіргі кезеңде
лексикография лингвистика ғылымының аясынан асып ғылым мен техниканың
жүздеген, мыңдаған салаларында қызмет жасауда.
Теориялық проблематикасы бар, демек теориясы бар жеке лингвистикалық пән
ретінде қарастырудың қаншалықты ақиқаттылығын анықтау үшін, ең алдымен, осы
проблематиканың көлемін анықтап алу қажет. Сол үшін де лексикографияның
басқа лингвистикалық пәндермен байланыстарын қарастыру қажет. Тілдегі
сөздік құрамды тіркеп, көрсеудің тәсілдері мен көлемін зерттеуші теориялық
пән ретінде лексикография әсіресе лексикологиямен тығыз байланыста. Тілдегі
сөздік құрамды жүйелі түрде зерттейтін пән болғандықтан лексикология
көбінесе лексикографиялық туындыларда бейнеленген материалдарды
пайдаланады. Тілдегі лексикалық бірліктерге лексикография тұрғысынан
жасалатын тізімдеме мен сипаттама ұзақ уақыт бойы лексикологиялық
зерттеменің бір түрі саналып келді. Шындығында, лексикология лексиканың
жекелеген фактілерін зерттеумен айналысатын болса, лексикография тілдегі
лексикаға жаппай сипаттама жасаумен айналысады. Сөз мәселесін зерттейтін
лексикология лексикография үшін ең маңызды нәрсені: ұлт тілінің сөздік
құрамына толық сипаттама жасауды, ұлт тілінің сипатын ашатын ерекшеліктерді
ашып көрсету ісін жүзеге асыра алмайды. Ұлттық тілдің толық сөз құрамы тек
қана лексикографиялық туындыларда көрініс табады. Мұндай сипаттама табиғи
тіл құралдарының немесе қосымша арнаулы метатілдің көмегімен жасалады.
Лексикографиялық туындыларда лексикалық бірліктің грамматикалық сипаттамасы
да жасалады. Сөздік мақала құрамында берілетін сипаттамада бірліктің жеке
өзіне тән грамматикалық белгілер (категориялық, парадигматикалық,
синтагматикалық) қамтылады. Сөздіктің көптеген түрлерінде, әсіресе аударма
сөздіктерде, бұған қосымша қысқаша грамматикалық очерк беріледі. Демек,
сөздік пен грамматикада да проблематика ортақтығы бар. Сөзге толық
лексикографиялық сипаттама жасау кезінде оның фонетикалық ерекшеліктері де
қамтылады. Тілдің фонетикалық құрылымы туралы деректердің көлемі сөздіктің
көлеміне, мақсаты мен міндеттеріне байланысты өзгеріп отырады.
Лексикографияның негізгі қызметі лексикалық бірліктің мағынасын ашу
болғандықтан ол сөздің мазмұндық құрылымының компоненттерін қарастыратын
ғылым ретіндегі семасиологиямен тығыз байланыста дамып отырады. Осы
тұрғыда, мысалы, сөздің басты, лексикалық мағынасынан өзге мағыналары мен
мәндері туралы айтуға болады. Олардың қатарында лингвоелтанымдық және
лингвомәдениеттанымдық мағыналарды атауға болады. Сөз болған мағыналар
тілді тұтынушылар арасында белгілі бір сөздің мәніне қатысты болатын алуан
түрлі мазмұнды белгілер мен жағдаяттардың жиынтығын береді. Демек, сөз
мағынасының құрамы мен құрылымына, оларды сөздіктерде қамтудың әдіс-
тәсілдеріне қатысты мәселелер екі пәнге ортақ болып табылады.
Лексикографиялық туындыларда ұлттық тілге тән ассоциациялар жүйесі
бейнеленеді. Бұл мәселенің психолингвистикаға қатысы болатыны белгілі.
Себебі олар ұлттық дүниетаным, ұлттық діл ерекшеліктерін құрайды. Демек,
лексикографияның дамуы үшін психолингвистикалық, этнолингвистикалық,
лингвомәдениеттанымдық зерттеулердің нәтижелері маңызды болмақ.
В.Г.Гак теоретикалық лексикографияның қарастыратын мәселелері қатарында
сөздіктердің жалпылама типологиясы мен жаңа типтерін жасауды; сөздіктің
макроқұрылымын зерттеуді (лексиканы сұрыптап алу, сөздер мен сөздік
мақалаларды орналастыру принципі, омонимдерді беру, сөздікте және оның
соңындағы қосымшада қосалқы материалдарды: грамматикалық мақалаларды,
дәйектемелерді, т.б. беру); сөздіктің микроқұрылымын, яғни жеке сөздік
мақаланың құрылымын (сөздің грамматикалық және фонетикалық түсіндірмесі,
мағыналарға бөлу мен жіктеу, сөздік анықтамалардың түрлері, шартты белгілер
жүйесі, тілдік дәйектеме материалдардың түрлері, фразеологияның берілуі,
қосалқы деректерді орналастыру, т.б.) зерттеуді атайды [7].
Теоретикалық лексикографияның құрамы туралы қазақ лексикографиясында
бізден бұрын жүргізілген зерттеу жұмыстарында жақсы жазылған: Қазіргі
кездегі әлемдік лексикографияда қалыптасқан жіктеме бойынша теоретикалық
лексикография өзара байланысты екі бөліктен: лексикография теориясы мен
лексикография тарихынан құралады. Лексикографияның тарихы түрлі тарихи
дәуірлер мен кезеңдерде жасалған сөздіктерге жалпыфилологиялық талдау
жасап, оларды ғылыми айналымға қосу мәселелерімен айналысады.
Лексикографияның теориясы сөздік түзу тәжірибесін қорытып, жүйеге салады,
сөздіктердің тарихи тұрғыдан қалыптасқан жанрларын жетілдірудің теориялық
мүмкіндіктерін зерттейді. Сөздіктерді түзудің ұстанымдары (принциптері) мен
әдіс-тәсілдерін жасайды. Лексикографияның теориясы лексикографияның
тарихына, лексикографиядағы отандық және әлемдік дәстүрлерге, сондай-ақ‚
теориялық зерттеулерге сүйенеді. Лексикографияның теориясы, тарихы,
практикасы өзара бірлікте қарастырылатын‚ бірінсіз бірі болмайтын‚ бірімен
бірі өте тығыз байланысты‚ біріне бірі тәуелді салалар болып табылады [8].
Біз де осы тұжырымды жөн көреміз.
Лексикографияның теориясында қарастырылатын алғашқы мәселе, бірінші
аспект – лексикография ұғымына анықтама беру болып табылады. Белгілі бір
ғылым саласының арнаулы ғылыми тілін, ондағы ғылыми аппарат құрамын, ұғым
мен зат, құбылыс атауларының табиғатын талдау ісімен салалық метатіл
ілімінің айналысатыны белгілі. Лексикографияның да өз метатілі бар .
Ғалымдардың лексикография терминіне берген анықтамалары әртүрлі. Испан
лексикографы Х.Касарес оны сөздік жасау өнері деп атайды. ХХ ғасырдың
орта шеніндегі ғалымдар осыған ұқсас көзқарасты ұстанған: Лексикография –
сөздіктерді түзу өнері, сөздік түзу техникасы . Кеңес Одағы тіл білімінің
өкілдерінің пікірі бойынша лексикография – сөздік түзу бойынша жасалатын
ғылыми жұмыс , сөздік түзумен айналысатын ғылым түрі [9].
Лексикографияға үлкен лингвистикалық сөздікте: сөздік түзудің теориясы
және практикасымен айналысатын ғылым саласы [10] түрінде түсінік
беріледі. Қазақ тіл білімінде аталмыш терминге берілген негізгі
анықтамалардың бірінде (Ғ.Қалиев) ол екі мағынада: 1) сөздік жасаудың
теориясы мен практикасын зерттейтін тіл білімінің саласы; 2) белгілі бір
тілдегі я ғылым саласындағы сөздіктердің жиынтығы – ретінде көрінеді.
О.С.Ахманованың лингвистикалық терминдер сөздігінде: 1) сөздік түзу туралы
ғылым; 2) тілдегі лексикаға сипаттама жасау ретінде сөздік түзу ісі; 3)
тілдегі немесе білім саласындағы сөздіктер жиынтығы - деген анықтама
беріледі. Кірме сөздер сөздігінде: 1) сөздік түзу ісі; 2) тіл біліміндегі
сөздік түзудің теориясы мен тәжірибесін зерттейтін сала; 3) сөздік түрінде
басылған еңбектердің жиынтығы, сөздік түріндегі әдебиет . Кеңестік
дәуірдегі екі тілді (аударма) лексикография теориясының негізін қалаған
ғалым В.П. Берковтың пікірі бойынша, лексикография: 1) сөздік түзу
ұстанымдарын зерттеумен айналысатын ғылым саласы, сөздік жасаудың теориясы;
2) сөздік түзу ісі; 3) тілдегі сөздіктердің жиынтығы; 4) елдегі
сөздіктердің жиынтығы [11].
Жоғарыда келтірілген анықтамалар бойынша дау айту қиын. Алайда, бұл
жерде бір мәселені естен шығармаған жөн. Ол сөздің бастапқы этимологиясына
қатысты мәселе. Бұл туралы бұдан арғы зерттеу барысында оқу
лексикографиясы терминінің мәнін ашу кезінде кеңірек сөз болады.
Испан лексикографиясын зерттеген Я.Малкил 1959 жылы сөздіктер
типологиясын жасау үшін қажетті үш айырым белгіні атайды: 1) сөздіктің
диапозоны, яғни материалды қамту аясы; 2) сөздіктің перспективасы; 3)
сөздіктің презентациясы. Бірінші және үшінші айырым белгілер түсініктеме
беруді қажет етпейтін болғандықтан, екінші белгіге тоқталалық. Ғалым
перспективаның да үш түрін қарастырады. Бірінші: тарихи (динамикалық) және
синхронды (статикалық) сөздік. Екінші перспектива материалды орналастыру
ұстанымына байланысты: а) әліпбилік (дәстүрлі) орналасу; ә) семантикалық
(сөз таптары немесе тақырыптық топтар бойынша орналастыру); б) еркін
орналастыру. Соңғы үшінші перспектива, автордың өз сөзімен айтқанда,
сөздіктің негізгі тоны [бұл жерде сөздік метатілінің ерекшеліктері сөз
болып отыр – Ж.Б.] мен нормативтілікке қатысына байланысты. Сөздіктің тоны:
а) объективті, ә) нұсқаушы (preceptive) немесе б) ойнақы болуы мүмкін.
Нұсқаушы тонға байланысты автор оқырманды тәрбиелеудің яғни оның сөз
мәдениетін көтеру мақсатының байсалды лексикографиялық еңбекке
келісімсіздігін, лайықсыздығын ескертеді.
Сөздіктер типологиясы бойынша 1962 жылы арнаулы еңбек шығарған
Т.А.Себеок өзінің жіктемесін эмпирикалық негіздерге сүйене отырып жасайды.
Ол он жеті белгіні атайды: 1) сөздіктің автордың ана тілінде жасалуы; 2)
сөздіктің мәтіндерге байлаулы болмауы; 3) сөздіктің материалды қамту
шектері; 4) сөздіктегі материалдың алуан түрлілігі; 5) атау сөздің жекеше
немесе көпше тұлғада берілуі; 6) сөздіктің сөз формасына негізделуі; 7)
сөздіктің сөз мағынасына негізделуі (синонимдер сөздігі); 8) сөздік
мақалалардың әліпбилік ретте сыртқы тұлғалары бойынша берілуі; 9) сөздік
мақалалардың мағына, мән бойынша реттеліп берілуі; 10) қарама-қарсы
сілтемелер қолдану жолымен материалды формалық жағынан қосалқы безендірудің
болуы; 11) қарама-қарсы сілтемелер қолдану жолымен материалды мағыналық
жағынан қосалқы безендірудің болуы; 12) сөздің паспортталуы: а) қандай
диалектіге жатады, ә) қандай мәтіндерде тіркелген; 13) экземпликация
(қолданым мысалдары); 14) глосса (сөзге жасалатын түсініктемелер мен
ескертпелердің болуы); 15) сөздік бірліктің қолданым жиілігінің көрсетілуі;
16) сөздік бірліктің этимологиясының берілуі; 17) сөздік мақалада
энциклопедиялық түсініктеменің болуы . Ғалымның пікірі бойынша, сөздік
лексикографтың өз ана тілінде жасалатын болса, мұндай сөздікте нұсқаушы,
академиялық типті сөздікке айналу тенденциясы сақталады. Сөздік нақты
мәтіндер негізінде жасалса, мәтіндерді басты назарда ұстаса, ол анықтамалық
сөздік типіне жақындайды.
Бұл жіктемеде сөздіктің тілі, ішкі құрылымы, сөздік бірлік пен сөздік
мақаланың орналасу реті, құрамы мен құрылымы ескерілген. Автордың
практикалық бағдарды басты назарда ұстануына байланысты құнды жіктемелердің
бірінен саналады.
Француз лексикографы Ж. Рей-Дебов Я. Малкилдің, Т. Себеоктың, т.б. біраз
ғалымдардың жіктемелерін қорыта келіп өз жіктемесін ұсынады. Ол тоғыз
айырым белгіні нұсқайды: 1) дидактикалық шығарма (автордың жеке пікірі
байқалмайды); 2) анықтамалық ретінде пайдалану үшін жасалған (сөздік
кірістер белгілі жүйе бойынша кодталған, ақпарат берудің арнайы
бағдарламасы бар); 3) екі құрылымды: макроқұрылымы (номенклатурасы, яғни
сөзтізбесі) және микроқұрылымы (сөздік мақалалардағы ақпараттар жиынтығы)
бар; 4) материалдың ерекше орналасымы (тұлғасы немесе мазмұны бойынша); 5)
сөздік бірлігі (кіріс сөз) құрылымы жағынан әріп пен фразадан жоғары
бірліктер аралығында; 6) ақпараттардың реттеліп, бірақ бір-бірінен
бөлектеліп орналастырылуы; 7) сөздіктің номенклатурасы – реттелген,
иерархиялық тұрғыдан құрылымданған көпшілік; 8) сөздіктегі айтылым
(сипаттама) екі мағынаны біріктіреді: таңбалар туралы айтылым және заттар
туралы айтылым. Білдіру және болу етістіктері арқылы ашылатын мұндай қарама-
қарсылық жай сөздікте байқала бермейді. Мұның өзі анықтамаларда аталған
айырым белгілерді анықтау мақсатында семиотикалық талдау жасаудың
қажеттігін көрсетеді. Ғалым аталған мәселелерді терең зерттеп, талдаумен
айналысатын ерекше лингвистикалық пәннің – теоретикалық лексикографияның
жасалуы қажеттігін жазады[12]. Бұл жерде басты назар аударатын нәрсе –
ғалымның сөздіктегі дидактикалық интенцияның басым болатындығын
тұжырымдауы. Тоғыз айырым белгі ішінде сөздіктің дидактикалық шығарма
ретінде көрінімін бірінші атайды.
Лексикография теориясы бойынша Л.В. Щербадан кейін озық тұжырымдар
жасаған француз ғалымдары К.Дюбуа мен Ж.Дюбуа лексикография теориясының
қарастыратын мәселелері ретінде сөздіктер типологиясы мен сөздіктің
құрылымдық элементтері туралы ілімді атайды [13]. Яғни ғалымдар бұрыннан
бері яғни Л.В. Щерба еңбегі бойынша белгілі типология мәселесіне екінші
мәселені - сөздіктің ішкі құрылымдық элементтері мәселесін қосады. Бұл сол
кезеңдегі лексикография теориясы үшін айтарлықтай маңызды жаңалық болды.
Орыс ғалымы П.Н. Денисов лексикография теориясының негізгі мәселелерін
зерттеуге арналған докторлық еңбегінде осы пікірді жөн санайды. Ғалымның
сөздіктерге жасайтын типологиясы өз диссертациясында қолданымға енгізіліп
отырған төрт координатқа (лингвистикалық, психологиялық, социологиялық және
семиотикалық) негізделеді. Олардың әрқайсысы жеке координаттар жүйелері
спектріне тарқатылады. Осымен байланысты сөздік құрамның түрлі көзқарастар
тұрғысынан (синтагматикалық, парадигматикалық, эпидигматикалық,
тәжірибелік, функционалды-стилистикалық, т.б.) бөлінулері баяндалады.
Ғалымның көзқарасы бойынша, сөздіктер типологиясының лингвистикалық
координатасы бір топ координаттарды құрайды. Оларды бөліп шығарудың негізгі
жолы – тілдің лексикалық жүйесінің түрлі аспектілеріне, сөздердің топтары
мен қатарларына, сондай-ақ, оларды біріктіруші формалды белгілер мен
семантикалық категорияларға талдау жасау. Психологиялық координата
лексикографияны мүмкіндіктері шектеулі адамға бағдарлайды. Мысалы,
біртілді сөздіктің адресаттарының ерекше бір түрі – шетелдіктер, - тілдік
түйсігі (чутье) жоқ адамдар. Психологиялық координата сөздіктерді үш класқа
бөледі: 1) сөздіктің тілі өзінің ана тілі болып табылатындар үшін
жасалатын; 2) шетелдіктер үшін жасалатын; 3) машиналар үшін. Психологиялық
координата оқырмандардың жас ерекшеліктеріне байланысты сөздіктерді төменгі
сынып оқушылары үшін жасалатын, жоғарғы сынып оқушылары үшін жасалатын және
ересектер үшін жасалатын сөздік түрлеріне бөледі. Семиотикалық координата
сөздіктер типологиясына тарихи нақтылық береді. Ол психологиялық
координатамен бірге әлеуметтік-психологиялық нақтылықты да береді. Демек,
белгілі бір ұлттық мәдениеттің немесе белгілі бір елдің өкілі ретіндегі
әлеуметтік адамның ерекшеліктерін ескереді.
Сөздіктердің типтері туралы мәселені ғалым лексикография теориясының
бірінші мәселесі санайды. Сөздіктер типологиясын төрт координат негізінде
баяндай отырып, осы координаттардың әрқайсысының екі түрлі қолданым аясы
болатынын ( 1) сөздіктің берілген бір типіне қатысты, 2) сөздіктің кез
келген типіне қатысты) ескертеді. Осы мәселеге орай, лексикография
теориясын сөздіктердің типологиясына (ғылыми жіктемесіне) және сөздіктің
құрылымы немесе элементтері туралы ілімге бөліп қарастырады.
Автордың пікірі бойынша, сөздіктердің жіктемесі дегеніміз – белгілі бір
мәдени ареалда немесе белгілі бір ұлттық лексикографиялық дәстүрде тарихи
тұрғыдан қалыптасқан сөздіктер мен олардың жанрларының практикалық
жүйеленген түрдегі сипаттамасын жасау.
Жалпы лексикография бойынша жасалған жіктемелер арасындағы мамандар
тарапынан сапалы саналып жүрген еңбек - В.В.Дубичинскийдің
Лексикографиялау ұстанымдар мен сөздіктер типологиясы атты мақаласы.
Ғалым осы еңбегінде сөздік түзу ғылымының шығармашылық, ғылыми-аналитикалық
сипатының үнемі ескеріле бермейтіндігін жазады. Ғалым бұрынғы жіктемелерді
қорыта келіп, сөздіктердің мынадай типтерін атайды:
А) сипатталатын тіл санына байланысты:
- біртілді: 1) түсініктеме беруші немесе түсіндіруші (энциклопедиялық,
түсіндірме, терминологиялық, этимологиялық, ономастикалық, кірме сөздер
сөздігі т.б.); 2) тіркеуші, мұнда түсініктемесіз тек сөз тізбелері беріледі
(орфографиялық, жиілік, кері әліпбилік т.б.);
- екі тілді және көптілді (аударма);
Ә) лексиканы қамтуына байланысты:
- лексиканы шектеусіз қамтитын (энциклопедиялық, түсіндірме, т.б.);
- белгілі бір принцип негізінде белгілі бір лексикалық топтарды ғана
қамтитын сөздіктер. Олар мына негіздер бойынша сұрыпталып алынады:
1) хронологиялық принцип бойынша (этимологиялық, тарихи,
сөздіктер, жаңа сөздер сөздігі,т.б.);
2) лексиканың стильдік қабаттары бойынша (әдеби, сөйлеу, қарапайым
тілдер сөздігі, жаргонизмдер сөздігі, диалектизмдер сөздігі, т.б.);
3) авторлық лексиканы қамтитын (жазушыақынфилософ, т.б. тілі сөздігі);
4) лексиканың аумақтық ерекшеліктеріне байланысты (диалектизмдер
сөздігі, регионализмдер сөздігі, т.б);
5) сөздердің тілішілік градациясына байланысты (синонимдер, антонимдер,
паронимдер сөздігі, аудармашының достары, фразеологиялық, т.б.
сөздіктер);
6) адресатқа қатысты (мектеп сөздігі, шетелдіктерге арналған сөздік,
кәсіпкерлерге арналған сөздік, т.б.);
7) лексиканы кәсіби тұрғыдан сұрыптау бойынша (терминологиялық сөздік,
салалық рубрикаторлар, классификаторлар, идентификаторлар,
терминологиялық тезаурустар т.б.);
8) көлемі бойынша (үлкен немесе толық, қысқаша т.б. сөздіктер);
9) безендірілуі мен ақпарды детализация жасау бойынша (иллюстративті,
қалта сөздігі т.б.);
Б) функционалды бағдарына байланысты:
- функционалдық-салалық (терминологиялық, тар кәсіби, кең кәсіби,
тематикалық сөздіктер, тезаурустар, т.б.);
- функционалды-тілдік (сөзтіркесім сөздігі, етістікті меңгеру сөздігі,
т.б.)
- функционалды-образдық (фразеологиялық сөздік, қанатты сөздер сөздігі,
т.б.);
В) лексикалық материалды беру реті бойынша:
- семасиологиялық, әліпбилік (түсіндірме, орфографиялық, аударма сөздік,
т.б.);
- ономасиологиялық (тезаурустар, идеографиялық, идеологиялық сөздіктер
т.б.);
- кері әліпбилік (сөзжасамдық, грамматикалық т.б.):
Г) мәдениеттанымдық тұрғыдан:
- ономастикалық сөздік (топонимдер сөздігі, аттар мен фамилиялар
сөздігі, ойконимдер сөздігі, т.б.);
- тіл мәдениеті мен әдеби норма бойынша (орфографиялық, орфоэпиялық,
екпін сөздігі, т.б.);
- елтанымдық сөздіктер (баламасыз лексика сөздігі, экзотизмдер сөздігі,
т.б.);
Автордың пікірі бойынша, әр типті сөздіктер арасында шекара жасап,
бөлуге үнемі келе бермейді. Сондықтан жүйелеуде:
Ғ) аралас немесе комплексті сөздіктерді (түсіндірмелі-тіркесімдік,
түсіндірмелі-аудармалы, аудармалы-синонимдік, этимологиялық-фразеологиялық,
түсіндірме-аударма-тіркесімдік сөздіктер, т.б. сөздік түрлері болады).
Ғалымның тұжырымы бойынша комплексті сөздіктердің болашағы үлкен. Себебі
сөздікті қолданушылар біртекті емес.
Ж) үйренім сөздіктері – комплексті сөздіктер түрі.
Ғалым лексикографиялау ұстанымдарын теориялық тұрғыдан қорытудың ең
алдымен түсіндірме сөздіктерді жасау негізінде жүзеге асатындығын, осы
сөздікке қарап лексикалық құрамның даму дәрежесін байқауға болатындығын
жазады. Аталмыш сөздікті жасау кезінде лексикографтың алдынан шығатын
проблемалар ретінде автор мыналарды атайды:
1) лексиканы қамту (сұрыптау);
2) семантикалық қатынастардың ескерілу дәрежесі;
3) сөзжасамдық, этимологиялық анықтама, лексемалардың мотивтенуін
сипаттау;
4) басқы сөзге сипаттама беру:
а) транскрипция;
ә) грамматикалық сипаттама;
б) туынды лексемалар;
5) сөз мағыналарын орналастыру (негізгі, екінші дәрежелі, ауыс.);
6) сөздер мен мағыналарға стилистикалық сипаттама беру;
7) омонимия мен полисемия;
8) кәсіби, ескірген, кірме, диалектілік, ономастикалық, т.б. лексиканың
орны;
9) дәйектеме сөйлемдер, тіркесімдер, сөзқолданым;
10) сөздікте экстралингвистикалық деректердің болу дәрежесі;
11) шартты белгілер жүйесі.
Ғалым лексикографияның ғылым ретінде де сөздік жасау өнері ретінде де
өте кең және жан-жақты дамып келе жатқанын сөз ете отырып, лексикографиялау
ісінің келешегін төмендегі бағыттармен байланыстырады:
- уақыттың, заманның алға қоятын жаңа міндеттеріне байланысты жаңа
типті сөздіктер жасау және бұрыннан белгілі типтерді біріктіру
жолымен жаңа комплексті сөздіктер жасау;
- сөздік түрлерін бұрын жасалған типтер негізінде, бірақ, жаңа
позициялардан, басқа қөзқарас тұрғысынан жасау. Қазіргі кезде өзекті
мәселелер: лексиканың әртүрлі қабаттарын сипаттау, сөздік құрамды
синхрондық және диахрондық тұрғыдан қарастыруды біріктіру, бірнеше
тілді салыстырмалы зерттеу т.б.
Сөздіктердің жіктемесі мен басты ұстанымдары туралы ойларын қорыта келіп
ғалым сөздіктің замана өнімі болып табылатынын, сондықтан оны жасаудың
нақты тарихи-мәдени шарттарға, теоретикалық лингвистиканың жай-күйіне,
сөздікшілер пайдаланатын мәтіндік материалдардың түрі мен көлеміне
байланысты болатынын айтады. Лексикографияның принциптік тұрғыдан шексіз
даму болашағы бар екендігін болжай аламыз - деген тұжырым жасайды [14].
Жоғарыда сөз болғандай, теоретикалық лексикография екі бөліктен
құралады. Оның бірінші, негізгі бөлігі – лексикография теориясы болса,
екінші бөлігі лексикография тарихы. Лексикографияның теориялық мәселелерін
зерттеген В.В.Морковкин лексикография тарихы ұғымының өзінің біртекті
еместігін, оның өзі іштей екі тармаққа бөлінетінін жазады. Оның біріншісі
ретінде – сөздіктер мен лексикографиялық тұжырымдамалар тарихын атайды.
Қазақ лексикографиясындағы сөздіктердің түзілім тарихына арналған
алғашқы еңбектердің бірі – М.Малбақовтың Қазақ лексикографиясының тарихы
атты зерттеуі. Аталған жұмыста XVIII ғасырдың соңғы ширегі мен XX ғасырдың
басында жазылған лексикографиялық туындылар қарастырылады. Зерттеуде,
сонымен бірге, аталған кезеңдегі сөздіктердің сөзтізбе құрамы мен сөздік
мақала құрылымы, атаулардың лексика-семантикалық құрамы баяндалады.
Сөздіктер мен олардың авторларының қазақ лексикографиясы тарихындағы орны
айқындалады. Қазақ лексикографиясының өткен дәуірдегі тарихын зерттеуге
арналған тағы бір еңбек – Б.Атабайдың Л.Будагов сөздігіндегі қазақ
сөздерінің құрамы мен құрылымын қарастыратын жұмысы [15]. Зерттеуде
жалпытүркілік сөздікке алынған қазақ лексикасының тақырыптық, семантикалық
құрамы, фонетикалық құрылымы баяндалады, аталмыш сөздіктің типологиялық
сипаттамасы, оның қазақ лексикографиясы тарихындағы алатын өзіндік орны
туралы сөз болады.
Сөздікке дейінгі лексикографиялық туындылар мен алғашқы сөздіктер ең
алдымен оқу, үйрету сөздіктері, оқу материалдары ретінде жарыққа шығып
отырған. Әрине, сөздіктердің мәнді әлеуметтік құбылыс екендігі, оның
түзілуінің осы қоғамдағы дамумен, халықаралық байланыстардың дамуымен және
басқа да экстралингвистикалық факторлармен байланыстылығы анық. Алайда,
әрбір сөздіктің жасалуы – тарихи қажеттіліктен туындады деуге де болмас.
Кейде сөздіктер жеке тұлғалардың тілегі бойынша, кездейсоқ та жасала
береді. Мәселен, бір саяхатшы беймәлім елге кездейсоқ келіп, жергілікті
халықтың тілінде сөздікше түзеді. Ал енді біреу барған жерінде ондай сөздік
жасамайды. Қалай болғанда да, осындай кездейсоқтықтарды ескере отырып,
жалпы алғанда, лексикография әр дәуірде, әр елде әйтеуір бір ұқсастықтары
бар жалпыға ортақ кезеңнен өтеді. Ол кезеңдер лексикографияның әлеуметтік
міндеттерімен, функцияларымен, және соларға сәйкес лексикографиялық
шығармалар типтерімен айқындалады[16].
2. Сөздік, оның түрлері
Лексикография грек тілінің lexis (сөз) және grapho (жазамын) деген
сөздерінен жасалған термин. Лексикография деп белгілі бір тілдегі
сөздіктердің жиынтығын атайды. Яғни, лексикография сөздіктерді құрастырудың
ғылыми методикасы дегенді анықтайды.
Сөздік жасау жұмысы лексикографиялық жұмыс болып табылады. Лексикографиялық
жұмыстарды жүргізіп, әр тұрлі сөздіктерді жасау лексикологиясы және
лексикографиясының теориясы мен практикасын жете білуді қажет етеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі сөздіктерді оның негізгі характеріне қарап, мынадай
төрт түрлі топқа бөлуге болады. Яғни классификация жасауға болады:
1.Сөздердің шығу тегі мен олардың семантикасының дамуы туралы мағлұмат
беретін сөздіктер. Бұларға мыналар кіреді: а)этимологиялық сөздік; б)тарихи
сөздік. 2.Қазіргі тілдегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың
қолданылуы жайлы мағлұмат беретін сөздіктер. Оларға мыналар кіреді:
1)түсіндірмелі сөздік, 2)аударма сөздік, 3)терминологиялық сөздік,
4)диалектологиялық сөздік, 5)фразеологиялық сөздік, 6)синонимдер сөздігі.
3.Сөздердің дыбыстық құрылыс пен олардың жазылуы туралы мағлұмат беретін
сөздіктер: 1)фонетикалық сөздік, 2)орфографиялық сөздік, 3)орфоэпиялық
сөздік. 4.Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсіндіретін
сөздіктер: 1)энциклопедиялық сөздік, 2)иллюстративті сөздік. Енді
лингвистикалық сөздіктердің әрқайсысына арнайы тоқталайық.
Түсіндірмелі сөздік. Түсіндірмелі сөздіктер қазіргі әдеби тілдегі жиі
және жалпылама қолданылатын сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап,
түсіндіруді мақсат етеді. Түсіндірмелі сөздікте сөздер семантикалық тұрғыда
түсіндіріледі. Мұнымен бірге әдеби тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы мен
айтылуы да көрсетіледі. Қазақ тілі түсіндірмелі сөздігінің Ι томы 1959
жылы, ал ΙΙ томы 1961 жылы жарық көрді (Жалпы он томдық). Жалпы көп томдық
түсіндірмелі сөздік жасау жұмысы аяқталып келеді. Сөздікке енгізіліп,
мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөз деп аталады. Әрбір реестр сөзден
кейін ол сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылады.
Диалектологиялық сөздік. Диалектологиялық сөздікте әдеби тілдің
лексикасынан тыс, говорлар мен диалектілерге тән сөздер мен сөз тіркестері
қамтылады. Қазақ тілінде диалектологиялық сөздік тұңғыш рет 1965 жылы жарық
көрді. Сөздікке 2000-ға жуық диалектизм сөздер енген. Одан кейін 1969 жылы
Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Тіл білімі институтының
қызметкерлері құрастырған Қазақ тілі диалектологиясы сөздігі шықты. Мұнда
алты мыңға жуық сөз қамтылған. Диалектологиялық сөздіктерге енетін реестр
диалектизмдердің мағынасы әдеби тілдегі балама, синоним сөздері арқылы
түсіндіріледі. Мысалы: далан деген сөз бар, бұл-ауыз үй, кіре берістегі
бөлме дегенді білдіреді. Сөздікте ең алдымен реестрлік диалектизм, говорлық
сөз берілген. Жақшаның ішінде сол сөздің жазылып алынған облысы мен ауданы
көрсетілген. Одан сөң реестр сөз әдеби баламыс – синоним арқылы
түсіндіріледі. Ең соңында мүмкіндігіне қарай көркем әдебиет пен мерзімді
баспасөз материалдарынан мысалдар берілген.
Синонимдік сөздік. Синонимдік сөздікте синонимдік қатардың құрамындағы
өзара мәндес сөздердің әрқайсысының мағынасы талданып, қолданылу аясы мен
стильдік қызметі түсіндіріледі. Қазақ тілі синонимдерінің сөздігі тұңғыш
рет 1962 жылы жарық көрді. Мысалы: Ә. Болғанбаев Қазақ тіліндегі
синонимдер сөздігі, Алматы, 1962 ж. Осы сөздікке 144-ден астам синонимдік
қатар енген. Сөздікте берілген синонимдік қатардың құрамындағы мәндес
сөздердің орналасу тәртібі белгілі бір принципке негізделеді. Синонимдік
қатардың ішінен сол қатардағы сөздердің жалпы мағынасын ашық, айқын
білдіретін доминант сөз басына қойылады да, басқалары одан кейін синонимдік
қатардың құрамына енген әрбір сөздің мағынасын, шығу төркінін, стильдік
қызметін ашатын әр түрлі әдебиеттерден мысалдар келтіреді.
Қанатты сөздер сөздігі. Қанатты сөздер тіл білімінде фразеологизмнің бір
түрі болып есептеледі. Белгілі бір тілдегі алуан түрлі тұрақты
фразеологиялық сөз тіркестерін қамтитын фразеологиялық сөздік қазақ тілінде
жуырда ғана жасалады. Ол Ι. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігі (1977). Сонымен бірге Н. Төреқұлов құрастырған Қазақтың қанатты
сөздері (1960) дейтін жинақты атауға болады.
Аударма сөздік. Аударма сөздікте белгілі бір ана тілінің сөзі басқа бір
тілге аударылып немесе белгілі бір тіл сөзі мен фразеологизмі ана тіліне
аударып беріледі. Мысалы: қазақша-орысша немесе орысша-қазақша сөздіктер.
Аударма сөздіктердің ішіндегі ең көп кездесетіні екі тілдік аударма
сөздіктер. Аударма сөздіктердің шет тілді оқып үйренуде, ол тілдің
лексикасын меңгеруде, басқа тілде жазылған еңбектерді меңгеруде пайдасы
мол. Сонымен қатар екі тілдік аударма сөздіктермен қатар көп тілді аударма
сөздіктер де болады.
Этимологиялық сөздік. Этимологиялық сөздік белгілі бір тілдегі сөздердің
шығу тегін, алғашқы мағынасы мен дыбысталу түрін түсіндіреді. Қазақ тілінің
қысқаша этимологиялық сөздігі тұңғыш рет 1966 жылы жарық көрді. Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі сөздердің шығу тегі, әдеби тілде жиі
қолданылатын, бірақ мағынасы күңгірттеніп кеткен жеке сөздер, қос сөздер,
біріккен сөздер реестрге алынып, түсіндіруді мақсат еткен.
Орфографиялық сөздік. Орфографиялық сөздікте сөздердің қалай
жазылатындығы көрсетіледі. Бұл сөздік дұрыс жазудың анықтағышы ретінде
қолданылады. Осындай сөздікке 1962 жылы шыққан Қазақ тілінің орфографиялық
сөздігін атауға болады. Ол одан кейін де өңделіп басылған.
Арнаулы сөздік. Арнаулы сөздік деп, бір еңбекті немесе бір-ақын жазушының
не ғылыми қайраткердің шығармасының тілін жеке сөздік етіп шығаруды айтады.
Мысалы: қазақ тілі білімінде А. Құнанбаев шығармалары тілінің сөздігі
шыққан (Абай тілі сөздігі, Алматы, 1968 ж). Сөздік Абай өмір сүрген ХΙХ
ғасырдың ΙΙ жартысындағы қазақ әдеби тілінің жайынан, қазақтың сол кездегі
мәдени өмір дәрежесінен мағлұматтар береді.
Терминологиялық сөздік. Ғылым мен техникада терминдердің мәні күшті.
Белгілі бір ғылым саласына тән терминологияны білмей тұрып, ол ғылымды я
техниканы меңгеру мүмкін емес. Ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларына
қатысты көптеген терминологиялық сөздіктер жасалады. Осы терминологиялық
сөздік екі тілді сөздік түрінде келеді. Мысалы: Ι. Кеңесбаев, Т. Жанұзақов
Лингвистикалық терминдердің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. Сондай-ақ Т.
Мұсақұловтың Биология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі жарық көрді.
Энциклопедиялық сөздік. Энциклопедия лингвистикалық сөздіктер тобына
жатпайды. Қазақ халқының тұңғыш энциклопедиялық сөздігі 1972 жылдан бастап
шыға бастады. Қазіргі осы сөздік 12 томдық болып жарық көрді. Бұл кітап
мәдени өміріміздің, халқымыздың білімінің, мәдениетінің өскендігін
көрсететін жинақ болып табылады.
Тірек ұғымдар : Лексикография – грек тілінің lexis (сөз) және grapho
(жазамын) деген сөздерінен жасалған термин. Арнаулы сөздік – бір еңбекті
немесе бір ақын – жазушының не ғылыми қайреткердің шығармасының тілін жеке
сөздік етіп шығару. Аударма сөздік – бір тілдің сөздерін екінші тілге
аударып береді.
Академик Л.В. Щербаның еңбегінде лексикографияның теориялық мәселелері
алғаш рет жүйелі түрде күн тәртібіне қойылды. Лексикография теориясы
саласындағы алғашқы тәжірибелік жұмыс болғандықтан да ғалым өз зерттеуін
тәжірибе деп атады. Ол кезеңде лексикография теориясын зерттеудің
қазіргідей тарамдалған, жатық жүйесі жоқ еді. Ғалымның жұмысы негізінен
сөздіктердің типологиясы мәселесіне арналып жазылғандықтан, ол өз
зерттеуінде алты түрлі антитеза (академиялық сөздік – анықтамалық сөздік,
энциклопедиялық сөздік – жалпы сөздік, тезаурус сөздік – жай сөздік, жай
сөздік – идеологиялық сөздік, түсіндірме сөздік – аударма сөздік, бейтарихи
сөздік – тарихи сөздік) келтіру арқылы сөздік түрлерін бір-бірімен қарама-
қарсы қойып, шендестіреді. Келтірілген антиномиялардың мәні мен маңызы
туралы қазақ лексикографиясында аз жазылған жоқ. Мысал үшін М.Малбақовтың
Біртілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері [17], Ж.Мұсаеваның
Қазақ лексикографиясында қолданылатын атаулардың метатілдік табиғаты ,
Р.Түсіпқалиеваның Қазақ лексикографиясы: екітілді шағын сөздіктердің
құрылымы, Г.Көбденованың Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы: құрылымы
мен ұстанымдары атты зерттеулерін атауға болады. Аталған еңбектерде сөз
болып отырған мәселе жан-жақты талданады. Р.Түсіпқалиеваның зерттеуінде
лексикографияның жаңа саласының, яғни оқу лексикографиясының, оның басты
өнімі болып табылатын оқу сөздігінің ерекшеліктері ескеріле отырып, жетінші
дихотомиялық жұп (жалпы сөздік – оқу сөздігі) ұсынылады [18].
Көне түркі кезеңіндегі түркі лексикографиясының жетістіктері туралы
жазылған еңбегінде М.Малбақов М.Қашқари заманындағы араб, парсы және түркі
лексикографиясы туралы ғалымдардың ой-тұжырымдарына талдау жасайды.
Ғалымның пікірі бойынша, жер жүзіндегі мәдениет атаулы дәстүр сабақтастығы
арқылы сақталып, біртектілікке қол жеткізеді. Бірақ қандай мәдениет болса
да, өзге мәдениеттен нәр алып, байып отырады. Мәдениеттегі тұйықтықтың
тоқырауға әкелері анық. Өз бетбейнесін жоғалтпай, өзгенің жақсы жағын
қабылдап, сіңіре білу өскелең, озық мәдениеттің белгісі. Әлемдік
лексикографияның ұзақ тарихи жолына көз жүгіртер болсақ, осыны байқауға
болады. Мамандардың пікірі бойынша, оқу сөздіктерін түзу тәжірибелері
біздің заманымыздан бұрынғы III мыңжылдықтағы көне шумер иероглифтерінің
сөздіктерінен бастау алғаны әлемге әйгілі. Одан бергі біздің заманымыздан
бұрынғы II мыңжылдықтың бас кезіндегі оқу сөздікшелерінің бір түрі -
шумерше-аккадша сөзтізбелер мен шағын сөздіктердің құрылымы дәстүр
сабақтастығынан хабар береді. Сол кезеңдердің өзінде жалқы есімдердің
емлесіне қатысты анықтамалықтар, терминдік сөздікшелер, шетелдік сөздердің
сөздікшелері, әрқилы тақырыптық топтама сөздердің тізімдері жасалған екен.
Сөздік түзу ісінің жазу тәжірибесіне тәуелді екендігі аян. Біздің
заманымыздан бұрынғы II мыңжылдықтың екінші жартысында батыс семиттерде
пайда болған әліпбилік жазу дәстүрін арамейлердің жалғастырып,
жетілдіргенін көпшілік қауым біледі. Әлемдік жазу тарихы бойынша жазылған
оқу құралдарында сына жазуын үйрететін мектептер желісі арқылы шумерше-
аккадша жазу ережелерінің Алдыңғы Азия елдеріне, Сирияға, Палестинаға,
Мысырға, Оңтүстік-шығыс Иранға, Урартуға шейін таралғандығы сөз болады .
Қазіргі кездің өзінде жер-жерден табылып жатқан шумер-аккад-хуррит, шумер-
аккад-хетт, шумер-аккад-хуррит-угарит тілдеріндегі көптілді үйренім
сөздіктері жеткілікті. Осының бәрі де мәдени дәстүрдің жалғастығына,
сабақтастығына жер бетіндегі мәдениет атаулының бүкіл адамзатқа ортақтығына
мысал бола алады. Аталмыш жазудың біздің жаққа келу тарихы көне Иран елімен
байланысты қаралып жүр. Біздің заманымыздан бұрынғы 5 ғасырда Иранда арамей
жазуы таралған. Осының негізінде арамейше-көне парсыша сөздіктер түзу
тәжірибесі кең жолға қойылған. Осы арамей жазуының негізінде қасиетті
саналатын авеста жазуы пайда болған. Әрине, әліпби атаулының адамдардың,
білікті ғалымдардың қолымен жасалатыны аян. Әрбір тарихи дәуірлерде
әліплерді жасаудың орталықтары болған. Л.Г.Герценберг пен Д.Саймуддинов
авеста, грузин, армян әліпбилерінің бір мезгілде, бір орталықта жасалуы
мүмкін деген ой айтады [19].
Көне түркі руналық әліпбиінің дүниеге келу тарихы түркілердің Алтай
аймағында алғаш рет мемлекет құру кезеңімен байланысты. М.Қашқари бұл
жазудың түркілерде бағзы замандардан бері қолданылып келе жатқандығын, күні
бүгінге дейінгі хақандардың кітаптары, ресми жазбаларының осы жазумен
жазылып келгенін айтады. Ғалым түркілерде бұлардан басқа да жазу түрінің
бар екендігін ескертеді. Демек, ескі түркі жұртында да ескі жазулардың
болғаны, ол жазуларда тілүйренімдік туындылардың жазылғанын болжауға
болады. Түркі зиялылары ежелгі түркі мәдениетінің алыстағы арабтан,
жақындағы парсыдан кем еместігін әлденеше қайтара дәлелдеп отырды.
М.Қашқаридің араб және түркі тілдерін тең санауы – соның бір айғағы. Түркі
лексикографиясының алтын бастауына айналған еңбек жазған ғұлама ғалымның
дәстүрлі араб, парсы, түркі лексикографтарының небір озық үлгілеріне зер
салғаны хақ. Ғалымның өзі: Бұл еңбекті қысқарта мен жаңарту мақсатын
ұстана отырып, өзімнен бұрын жалған тәртіптен өзгеше түрде түздім дейді.
Бұл жерде ғалым өзіне дейінгі көптеген сөздіктер құрылымын көз алдынан
өткергендігі туралы жазып отыр. Солармен салыстыра отырып, өз еңбегінің
жаңашылдық жақтарына меңзеп отыр. Ғалым өзінің араб лексикографы Халил ибн
Ахмад Фарахидидің сөздігінде (китабул айн) қолданылған тәртіптен бас
тартқанын жазады. М.Қашқаридің сөздігі құрылымдық-әліпбилік ұстаным
негізінде, лексиканың сөз таптарына бөліну ерекшелігі ескеріліп жасалған
туынды . Түркі тілдеріндегі ғылымға белгілі оқу сөздіктерінің басында
тұрған бұл шығармаға үлгі болған еңбек ретінде неміс ғалымы Г.Бергштрессер
Ибраһим Исхақ ибн Ибрагим әл-Фарабидің Диван ал-адаб фи байан лұғат әл-
араб (араб тілінде баяндалған әдеби шығармалар жинағы) кітабын атайды .
Дегенмен, бұл жерде, Ибрахим әл-Фарабидің өзінің сөздігін лексика-
этимологиялық, ұялық жүйе бойынша жасағанын ескеру қажет. Поэзияның
ерекшеліктерін ескерудің қажеттілігі X ғасырдағы ислам әлеміне ырғаққа
құрылған, сөздердің соңғы дауыссыз дыбысына қарай орналастыру дәстүрін алып
келді. Бұл тәрізді сөздікті мұсылман дүниесінде алғш рет жасаған адам –
Ысмайыл әл-Жауһари (1007 жылы опат болған). Бұл кісі араб лексикографиясына
зор еңбек сіңірген, лексикология имамы атанған адам [20]. Кезінде өзінің
немере ағасы Ибрахим әл-Фарабиден ғылыми даярлық алған әл-Жауһари өзінің
Сыхах ал-арабийа атты 40 мың сөзден тұратын сөздігінде сөздерді түбірдің
соңғы әрпі бойынша орналастырады. М.Қашғари да, оның замандасы, азербайжан
ғалымы Хубейш Тифлиси де (арабша-парсыша сөздіктің авторы) осы тәсілді
қолданған екен. М.Қашқаридің екінші бір замандасы парсы лексикографиясының
негізін салушылардың бірі, Лұғат-и Фурс (парсы тілінің сөздігі) еңбегінің
авторы Асади Туси де осы тәсілді қолданған екен. Бұл сөздіктерді қазіргі
кері әліпбилік сөздіктердің атасы десе болғандай. Жалпы, М.Қашқаридің
сөздігі мен одан өзге де аталғагн сөздіктерді құрылымдық жағынан, өзінің
мақсаты жағынан оқу лексикографиясының туындылары ретінде, оқу сөздіктері
ретінде бағалауға әбден болады.
Жекелеген ғылым салаларының дамуы ғылыми-ұйымдастыру шараларына тікелей
байланысты болады. Еуропа елдерінде XVІ ғасырдан бері жұмыс жасап келген
Ғылым академиялары жалпыеуропалық өркениетті дамыту жолында ерекше қызмет
атқарды. Олар ең бірінші кезекте жалпыеуропалық тілдерге тән сөздік
негіздерді зерттеп, біртілді және көптілді сөздіктер түзу ісімен айналысты.
Бұл шара өз кезегінде ортақ және айрықша сөз құрамы мен сөзқолданым
заңдылықтарын, норма және нормативтілік мәселелерін айқындауға,
біріздендіруге мүмкіндік тудырды. Еуропа тілдері арасындағы интеграциялық
үдерістердің жедел қарқын алуына игі әсер етті. Сол себепті де Астанамызда
елбасымыз Н.Назарбаевтың тікелей бастамасымен, қолдауымен жаңа заман
талабына сай, жаңа қалыпта құрылып отырған Түркі Академиясы – түркі
елдерінде бұрын соңды болмаған, ерекше маңызды мәдениет пен ғылым ордасы
болады деп үміт артамыз. Жалпы мұндай ауқымды, игілікті істермен айналысу
туралы Ел басшыларының бастама көтеруі жақсы әсер қалдырады.
Мұстафа Кемал Ататүрік 1930 жылы Ұлттық сана-сезім мен тіл арасындағы
байланыс өте күшті. Тілдің жалпыұлттық және бай болуы ұлттық сана-сезімнің
табиғатындағы ең басты, әсерлі, көңіл толқытарлық жағдай. Түрік тілі, әлем
тілдерінің ішіндегі ең бай тілдердің бірі. Сәйкесінше, бұл тілдің кеңінен
қолданым табуы қажет. Елі мен жерін, биік егемендігін сақтауды білген Түрік
ұлты өзінің тілін де өзге тілдердің қамытынан құтқаруы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz