ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары
КІРІСПЕ
Сан ғасырлық даму жолынан өткен қазақ халқының өзіне тән көркем шежіресі
жинақталды. Халықтың мұң-зары, арман үміті, алдағы жарқын өмірге деген
сенімі жарық жұлдыздай алдан жарқырап көрініп тұрғандай еді.
XX ғасырдың басындағы әлеуметтік қозғалыстар, төңкерістер әдебиет
беттерінде өзіне лайық таңба қалдырып отырды.
Көптеген идеялық ағымдары бар, жанрлары жан-жақты тармақтала
бастаған әдебиеттегі өзгерістерді жазушы қауым әртүрлі қабылдады.
Төңкеріс кезіндегі аса күрделі, шиеленісті әлеуметтік жағдайлар
жазушы қауымына да түрліше әсер етті. Тығырыққа тіреп, түрлі саяси қуғын-
сүргінге түсті, түрлі жала жабылды, абақтыларға қамалды. Олар зорлық-
зомбылықтың неше атасын көрді, отбасынан айырылды. Асыл азаматтар елінен
қудаланды. Шығармалары електен өтті, құртылды. Қаншама еліміздің бетке
ұстар, көзі ашық, кеудесі кең азаматтары, қаламымен жыр қозғап еліне күн
болам деген ақындары мен жазушылары, оқыған қауым зиялы өкілдері
құрбандыққа шалынды. Аяусыз опат болды.
Әдебиет дегеніміз – халық өмірінің айнасы, көркем бейнесі. Бұл
заңдылықты қазақ әдебиетінің туу, өзіндік қалыптасу жолынан да көруге
болады. Кең байтақ даланың дүбірлі өмірі бейнелі тіл өрнегімен қағаз бетіне
өзіндік бедерін салып жатты.
Драматургия саласына келсек, бұл өзі әдебиетімізде кішкене кенжелеу
дамыған жанр болды. Оның өзінің себептері де жетерлік, өйткені қазан
төңкерісіне дейін Қазақстанда театрлар болған емес. Сондықтан театр
сахнасына арналған шығармалар да болмаған ғой. Бар байлығымыз, негізгі
игілігіміз – фольклор. Ал төңкерістен кейін өнер мен әдебиеттің, күллі
мәдени қазынаның көзі ашылып драматургия, опера, балет, симфония тәрізді
өнер салалары жақсы дами бастады.
Табиғатынан дарынды халқымыздың мұраларын игеру кезеңі келді. Мұхтар
Әуезов, Бейімбет Майлин, Көлбай Төгісов, Қошке Кемеңгеров, Ғабит Мүсірепов,
Ғабиден Мұстафин, Асқар Тоқмағанбетов, Сәкен Жүнісов еңбектері елеулі.
ХХ ғасырдың 20-30жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары негізі
туралы айтар болсақ, бұл драма жанрының аяқ алып, өмірге нық еніп қанат
жаяр кезеңінің нағыз бастауы, қайнар көзі екені мәлім. Қазан төңкерісінен
кейінгі далаға еніп жатқан жаңалықтар, халық күресінің кей келелі тұстары
драмалық шығармаларда өз арқауын тауып жатты.
Ұлы Қазан төнкерісіне дейінгі әдебиет саласындағы негізгі байлығымыз
халық ауыз әдебиеті, яғни фольклор болса, төңкерістен кейін әдебиетімізде
цивилизацияға тән жанрлық формалар өрістеді.
Қазақ әдебиеті мен өнері туралы тұтас ғылым салаларының туып,
қалыптасып, шарықтап дамуында А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М.Дулатов,
С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Исмаилов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М.
Қаратаев көп еңбек сіңіріп, жаңа арналарға негіз бола білді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында қазір барлық жанр түрлері зерттеу
нысанасына айналып, көптеген оқулықтар, зерттеу еңбектері жазылуда.
Ал драматургия туралы арнайы еңбектерден Ә.Тәжібаевтың Қазақ
драматургиясының очеркі (1964), Р.Рүстембекованың Қазақ совет комедиясы
(1975), М. Дүйсеновтың Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі
(1977), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979), Н. Ғабдуллиннің
Ғ.Мүсірепов – драматург (1982), Р. Нұрғалидің Арқау(1,6), Ә.Шапауовтың
“Драмадағы дәстүр”зерттеу еңбектерін бөліп атау қажет.
Егер әлем драматургиясы сан ғасырлық ұланғайыр жолдан өтсе, қазақ
драматургиясының тарихы әлі бір ғасырға жеткен жоқ. Қазан төңкерісінен
кейін қауырт өрлеп дамыды, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры,
кәделі өнері, бай әдебиеті озық дәстүрлерімен қауыша түсіп, қазақтың жаңа
сапалы өнерін – драматургия мен театр өнерін дүниеге әкелді.
Тұтас жүйелі, жан-жақты әдеби-мәдени процесс пайда болды.
Қазір кемелденіп өсіп, дамып келе жатқан қазақ драматургиясы уақыт
талаптарына сәйкес драма өнеріне тән формаларды толық игерді деуге болады.
Тұтас жүйелі әдеби-мәдени процесс бастауы негіз алды. Бұған пьеса тілінің
дамуы, көтерер ауқымды тақырыптарының көптүрлілігі дәлел болмақ.
Жанр тудыратын элементтер деп - сюжет түзілісі, композиция, тақырып,
поэтика, бір сөзбен шығарма идеясын және мазмұнын ашатын көркемдік
құралдарды айтады. Бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да
қосқан дұрыс. Трагедия – қайғыртады, комедия - күлдіртеді, драма -
толқытады. (1,226)
Даму үрдісінде бұл жанрлар өзара ықпалдасады, бірін-бірі толықтырып,
байытады. Негізінде трагедия, комедия жанрлары өмірге алдымен келгенге
ұқсайды. Ал драмада күлкі де, күйзеліс те, қайғы мен өлім де болуы мүмкін.
Сонда драма екі жанр арасынан пайда болған ерекше аралық жанр ретінде
қалыптасқандай сыңайда.
Жанр, - деп жазды М.Бахтин, - әрқашан өзі, әрі өзі емес, әрқашан көне,
әрі жаңа, жанр әдебиет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа шығарма
тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің тынысымен өмір сүреді,
бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында сақтайды. Жанр-әдеби
даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде қалады.(2,178-179)
Кіріспе мен екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен
тұратын бұл жұмысты драманы зерттеген ғалымдар еңбектеріне сүйене отыра
жазғанды дұрыс деп есептедік. Алғашқы драматургия жанрының көшбасындағы
аяулы азаматтарымыздың еңбегі елеулі екендігіне шүбә жоқ. Әдебиетіміздің
кейінгі өскелең ұрпағы әділ бағасын қазірден беріп жатыр. Асыл мұралар
халқымызға қайта оралып, өшкеніміз жанғандай болды.
1 ТАРАУ
АЛҒАШҚЫ ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ- ТАҚЫРЫПТЫҚ ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Драматургия жанрларының ішінде өмірге айрықша жақын түрі-трагедия.
Трагедияда өмірден алынған қарама-қарсы қайшылықтар мен кейіпкер басынан
кешетін қым-қуыт оқиғалар легі көрініс табады. Кейіпкер түрлі
ауыртпалықтарды басынан кешіріп, қатты күйзелістерге шалдығады. Оларды
жеңудің жолдарын іздестіреді. Психологиялық тұрғыдан көп зардап шегеді,
жеңіп шығар жолдарда адасады, аласұрып қайғырады. Осындай күрес үстінде
жүрсе де тура шешім таппай, ақыры өмірмен қош айтысады.
Трагедияның ең басты ерекшелігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық тартыс үстінде кейіпкердің мінез-құлқы жан-жақты ашылып, түрлі
қырларынан көрінеді. Оқиға жедел дамып, басты кейіпкер әлеуметтік- тарихи,
қоғамдық- саяси үлкен оқиғалар барысында күресе жүріп аяусыз опат болады.
Трагедияның тағы бір маңызды сипаты – басты кейіпкер түрлі оқиғалар
әлегінен үлкен қателікке душар келеді, зор адасуға ұшырайды. Бұл әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қарым – қатынастар тудыратын, кейіпкердің өз еркінен
тыс, оның идеал-мұраттарын күйретіп, мақсатына жеткізбейтін күштер немесе
тағдырдың басына жазғаны іспеттес. Сонда да алға қойған мақсатына жету
жолдарын іздестіреді, бірақ сұрапыл күштер өзінен күшті екендігін мойындай
бермейді, оны сараптап жатуға мұршасы келе бермейді.
Трагедия қаһарлы тартыс пен шайқасты қат-қабат өмірдің қайшылықтарын
терең образдар арқылы ашып, зор айқастар, үлкен күрестерді бастан өткеріп,
шындыққа жету жолында опат болатын күрделі тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы.
Қалыпты өмірдің өзіндік тілек, талап, шарттары мен тарихи,
трагедиялық тұлғалық мақсаты арасындағы күрес-конфликт, тартыс атаулының әр
қоғамда, әр дәуірде, әр әлеуметтік ұлттық ортада сан алуан формаларда болуы
– объективті заңдылық. Трагедиялық тартыстар мен адасулар табиғаттың,
эстетикалық-эмоциялық әсер ерекшеліктерін, сюжеттік материалмен көркемдік-
композициялық құралдар жүйесін, тақырыптық идеялық нысананы ескере отырып,
қазақ трагедиясын мынадай салаларға бөлуге болады:
а. эпикалық трагедия
ә. тарихи трагедия
б. адамгершілік-тұрмыстық трагедия (1,228-229)
Қазақ драмаларының барлық жанрларының негізгі қайнар көзі, алатын
арқауы, күре тамыры-халық ауыз әдебиеті үлгілері, яғни фольклордың сан
алуан нұсқалары. Әлем драматургиясы мектебінен үлгі ала отыра қазақ
қаламгерлері ұлттық берекелі дәстүрлерді жаңашылдықпен дамыта білді.
Қай драмалық шығарманы қарастырсақ та, шығарма тілінің көркем, әдемі
жеткізілгені нұр үстіне нұр болары хақ. Шығарма сахна төріне қойылуға
лайықталып, тілі шұбалаңқы болмауы керек.
Кейіпкер тілі жатық, сөйлемдері мен айтатын репликалары нақты, шығарманың
негізгі тақырыбын, мазмұнын ашуға жәрдемді болуы тиіс деп ойлаймын. Бірақ,
бұл шығарманың тілі құр қатып қалған пікірлер легінен тұрады деп есептемеу
керек. Сәтті қойылым көпшілік қауым көңілінен ұзақ уақытқа орын алары
сөзсіз. Театр әртістерінің шебер ойыны мен бет пішінінің түрлі құбылуы,
эмоциялық байытуы ерекше мағына береді. Пьесаны көруші көрермен көзбен көре
отырып, көңіліне тоқиды. Ләззат ала отыра, бойына құяды. Сондықтан шығарма
авторы көп тер төгеді. Драмалық шығармалар көлемі жағынан шағын, 70-80
беттен аспауы керек.
Драма жайында ой тербеген кезде ең алдымен М. Әуезов есімі тілге
оралады. М.Әуезов драматургия саласында көп еңбек еткен.Бұның бірнеше
себептері де бар. Халық әдебиетінде, фольклорда форма жағынан драматургияға
ұқсас нұсқалар көп еді. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері,
беташар, сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі мазмұны жағынан драматургия
шығармашылығына ағайындас.
ХХ ғасырға дейін қазақ халық әдебиеттерінде драматургияға өзек балатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген - М. Әуезов. Ол халық әдебиетінен
нәр алды. 9 жасынан Мұхтар қалада өсіп, орыс театрында жиі болып, Еуропа
драматургиясымен танысты. Бұл таныстық реалистік драмаға жетеледі.
Алғашқыда Шекспир, Гоголь, Погодиндерді аудара отырып, үйрене отырды.
Мұхаң көп уақыт театрда істеген, сахна сырына қанық. 30-дан аса ірі
шығармалар тудырған қалам иесі. Жеке пьесалар варианттарын қоса есептесе 50-
ден асады.
Бұларды тақырыптық материалдарына қарап шартты түрде бірнеше салаларға
бөлуге болады.
А)Аңызды, эпосты тарихи оқиғаларды арқау еткен шығармалары:
Еңлік-Кебек
Қобыланды
Айман-Шолпан
Бекет
Хан-Кене
Ә) Тарихи – төңкерістік тақырыптағы шығармалары:
Октябрь үшін
Түнгі сарын
Ақ қайың
Б) Кеңестік дәуір кезеңін бенелейтін шығармалары:
Тартыс
Тас түлек
Алма бағында
Шекарада
Алуа
В) Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған шығармалары:
Намыс гвардиясы
Қынаптан қылыш
Асыл нәсілдер
Г) Фантастикалық пьесалары:
Дос-Бедел дос
Елу жыл өткен соң
Ғ) Ақындар өмірі туралы:
Абай
Ақан-Зайра
Қарагөз
Д) Сценарийлері:
Райхан
Абай әндері
Қалқаман-Мамыр(1,256-258)
М.Әуезов әлемдік классикадан “Асауға тұсау”, “Отелло”, “Ревизорды”
қазақ тіліне 30-жылдары аударып, аудармашылық қызмет те атқарған. (17,287)
М.Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар.
М. Әуезов әдебиетке Еңлік – Кебекті әкелді. Шығарма өзегі - эпостық
материал. Әлемдегі әдебиетте мұндай тәжірибе өнімді дәстүрлердің бірі.
Гетенің Фаусты да осындай тәжірибеден туған. Шекспирдің 2-3-ақ шығармасы
автордың өзі тапқан тың сюжетке жазылған. (Махаббат машақаты, Жазғы
күнгі түс, Виндзор қулары).
М. Әуезовке дейін Еңлік-Кебек бірнеше нұсқада жарық көрген. Бұлардың
екеуі әңгіме жанрында, екеуі поэма, біреуі интермедия, екеуі пьеса.
Әңгімелердің біріншісі 1892ж. Қазақ халқының есінен кетпей жүрген сөз,
деген әңгіме басылды. Бұл “Еңлік-Кебек” болатын. Авторы белгісіз. Осы
нұсқада кейіпкерлер аты, жер-су аттары сақталған. Екіншісі 1900ж. Қазақ
тұрмысынан хикая деген атпен Дала уалаяты газеті беттерінде жарияланды.
Адам аттары өзгерген.Үшіншісі Мағауия Абайұлының Еңлік-Кебек поэмасы деп
аталатын нұсқасы.(4,153) Енді бір нұсқасы Шәкәрімнің Жолсыз жаза деген
туындысы.
М.О.Әуезов жазған Еңлік-Кебек алғашқы интермедия. 1917 жылы,
Ойқұдықта қатар қосып тіккен 2 киіз үйде, мамыр айында қойылған. Абай
ауылында қойылып, сахара қазақтары үшін бір жаңалық болды. Көрермендер
Еңлік пен Кебектің махаббатының тереңдігіне қанығып, қастық еткендерді
айыптап тарайды. Пьеса режиссері де, суфлері де автор өзі болды. Осы жолы
сәтті айтылған ойлар мен шебер сөздер 1922ж нұсқасына енді. Пьесаның 1922ж
нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі, Абыздың ырымшыл, қонақшыл, ақылгөй
бәйбішесі Таңшолпан көрсетілетін, ал соңғы нұсқада бұлардың бірде-бірі жоқ.
Пьесада редакторлық өзгерістер де жоқ емес Кейіперлердің айтар сөздеріне
өзгертушіліктер болып, сарыны да өзге мағынаға тоғысты.
1922ж нұсқада Абыз рушыл батагөйлігін місе тұтқан, бір рудың мерейін
үстем қылуды көздесе, соңғы нұсқада Абыз - әлеуметтік еңсесі биік,
көрнекті, көнекөз өкілі, қараңғылықты түсінген, әділетсіздікті көріп
күрсінген ақылгөй қарт бейнесінде.
1956ж нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі ауызға алынбайды. Абыздың
әйелі Таңшолпанға қатысты кей жерлер пьесаға енбеген. Еңліктің 1922ж
нұсқада елмен, туған жермен қоштасу өлеңі 11 шумақ болса, кейінгі нұсқада
ықшамдалып, 4 шумақ етіп берілген. 1922ж пьеса Орынбордан жарық көрген.
Автор қолжазбасы жоғалған. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. Автор
шығармалары мотивінен алшақтамаған Абыздың тұлғасы күшейтілген. Сөйтіп,
шығармалардың негізгі мотиві Абызға ауысқан. Ғашықтық көріністері
тереңдеген. Пьеса қайта 1956ж қаралды. Билер сахнасы күшейтілді.. Абыз
толғауымен басталды, Абыз жырау толғауымен аяқталды. Толғау қазақтың ауыр
өмірін көрсетеді, заманды сынайды. Пьеса 1917 жылы алғаш қойылғанда билет
құны 50т, 100-ден аса көрермен жиылған. Барлық ақшалай қор 54с. 50т болған.
Бұл ақша Құлжада ашаршылыққа ұшыраған қазақтардың пайдасына жөнелтіледі.
Алғаш пьесаларды қоюда тек ер адамдар ғана болған.
Абыз – Зікәйіл.
Кебек – Ақкенже.
Еңлік – Ахмет.
Қалампыр – Жағыпар.
Жапал – Жебірейіл.
Кеңгірбай – Ысмайлхан.
Көбей – Құтайба.
Ақанды – Бастами ойнайды.(1,23)
Еңлік – Кебек жайлы алғашқы сын мақалалар сол кездегі баспасөз
беттерінде жарық көрді. Пьесаға байланысты сындар айтылды: әртістер
ойынына, киім жұтаңдығына, образды сомдау, декорацияның мақсатқа сай болуы
туралы. Еңбекші қазақ газетінде шыққан 3 мақалаға көңіл бөлерлік.(1,23)
Бірінші мақалада жоғарыда айтылған жайлар сөз бола келе, соңында
олқылықтарды көрсете отыра Орынборда болсын, кейінгі астана Қызылордада
болсын, болған ойындардың ішіндегі өңді көңілге қонымдысы болды деп ойын
түйіндейді.
Екінші мақала әртістерді атамай, тек кейіпкерлер мінез-құлқы мен
образдарына тоқталады.
Үшінші мақала трагедияның кей кемшіл тұстарын көрсетеді. “Пьесаның
құрылысы сахнаға ауырлық көрсетеді”,-деп “Еңбекші Қазақ” газеті көрсетті.
(1,24)
Бұл сол заман талабының көрінісі. Дегенмен, бұл мақалалар сол кезде
драматургия жанрының жаңа бір белеске шығуының көрінісі. “Көш жүре келе
түзеледі”-демекші, пьеса ойындары қойылымымен байланысты театр сыны да
өрбіді, бір шығарма қайта өңделіп, мазмұны тереңдеді, талаптары заманына
қарай кей өзгерістерді көтерді. Негізгі мақсат: шығарма идеясы мен мазмұны
сақталады, оған жетер жолдар қайта қаралып, өзгерістерге ұшырайды. Мысалы:
“Еңлік-Кебек” трагедиясында Еңлік бірде суға, бірде ат құйрығына байланып
өлтіріледі, бірде басқаға күйеуге шығуға мәжбүр болады. М.Әуезов “Еңлік-
Кебек” трагедиясына бес рет қайта оралып, түзетулер енгізіп, шығарманың
кемелденуіне көп көңіл бөлген. Бұл жазушының еңбекқорлығы мен өз
шығармасына әкелік мейірмен қарауының көрінісі.Көпшілік қауым көңілінен
шыға білу қабілетінің күшті болғаны.
Шығарманың экспозициясында пьесаның болар оқиғасына бастама жасалады.
Алдыңғы көріністен көрермен екі ру арасындағы тартыстың неден өрбу алып,
басталуынан хабардар болады. Сонымен қатар Кебектің орасан күшті батыр
екендігінен жұртшылық мағлұмат алады. Кебектің қарсылысы да елде батыр
атанған,Көшен кегін қуушы, оның інісі- Есен.
Еңлiк-Кебек пьесасында билер сахнасы кең өрiс алған. Нысан абыздың
үйiнiң төрiнде отырып күңiренуi, Асан қайғы сарынымен сарындас келедi.
Абызды ел жағдайы көп толғантады. Көптi көрген көнекөз абыз терең
толғаныста. Алдымен абыз үйіне тобықты билері келеді. Нысан абыз олардан ел
жайын сұрап біледі. Сөз сыңайларынан екі ел билерінің ел жағдайы емес, өз
бастары мен беделдерін жұрт алдында түсірмей, керек десең бірін-бірі аясыз
мұқатуға даяр екендігін көреміз. Олар кеткен соң ақылгөй қарт қобызын алып,
құлақ күйіне келтіре отырып, билерге әділ баға береді:
“Бәріңнің де нәрің жоқ,
Елім қайтіп күн көрер”
Абыз үйінде Кебекпен, Есенмен кездесеміз. Алғаш Кебекпен кездескенде
жиырма жасар жас Кебек батыр болашағын дәлдiкпен болжай бiледi. Нысан абыз
батырға бата бередi. Бiрiншi сурет осымен бiтедi. Ары қарай қойшы Жапалдың
бейнесі пьесаға арқау болады. Жапал тау ішінде асыр салып ойнап жүр. Жапал
қойшы, мінезі ұнамды образ. Қазақ ертегілерінде көп кездесетін қу тілді,
ойнақы мінезді, жол тапқыш, мейірімді, жақсылық сүйер нанымды кейіпкер.
Сонымен қатар Жапал Еңліктің жанашыр ағасындай болады.Еңлік те жалғыз,
Жапал да жалғыз. Біріне-бірі медеу болмаса бұл екеуін кім елемек?!
Сонымен бірге Жапал арманшыл жас. Оған дәлел өзін батырмын деп елестетуін
жазушының суреттеуі. Елді тобықты басқан екен дейді. Бәрі қорқуда. Сонда
бірталайы: “Е, қайтушы еді, Жапал бар ! Жапал ағам бар. Жойқын Жапал бар!”
деп мені арқа тұтуда екен деп таудан- тасқа секіруде. Оның бұл қылықтарына
Еңлік те алаңсыз мәз болып тас арасынан шыға келеді, сол кезде Жапал қатты
шошып, жерге жата кетеді. Бұл күлкі тудыратын жайт. Екеуі жеңіл тіл
табысып, ой бөліседі. Еңлік батыр жайында тағы естиді. Көрмесе де естуі
бар, тілеулес екендігін хабар етеді.
Ата-ана әлпештеген баласымын,
Көзінің ағы менен қарасымын,
Аға жоқ, бауыр да жоқ, жалғыз басым
Кәрілер сүйеу көрген дарасымын...(5,20)
Еңлік әндетіп кетіп қалады. Сол кезде Есен келеді. Жапал Еңліктің әніне
салып, Есенді байқай сала қаша жөнеледі. Есен қуып жүріп, бетін ашса-
Жапал. Есен Еңлікті сұрастыруда. Жапалға қызды аңдуды тапсырады.
Енді Еңлік келеді. Есен мен Еңлік тіл қатысып, алғаш бет шарпысады.
Есен батыр екндігін айтып төсін қағады. Еңлік өзінің әйел жаратылысты
екенін, Есенді қайнаға ретінде білетінін айтады. Есен қорқыта сөзін
аяқтайды, басқан ізің аңдулы дей келе кетеді.
Осы кезде аң қуушы дыбысы елең еткізеді. Қараса қодықты қуған жігіт,
Еңлік садағын кезеп, атып жібереді. Оғы дөп тиеді. Бұл жерде Еңліктің ақылы
мен көркі сай, епті, қазақ қызының сол замандағы барлық жақсы қасиеттерін
бойына құя білгенін көреміз.
Кебек Еңлікті алғаш ер бала деп ойлайды. Еңлік адасқан батырды қонақжайлық
дәстүрімен үйіне шақырады.
Екінші актіде Кебек пен Еңлік көңіл қосып, Кебек еліне кетеді. Еңлік
артта қалған ата-анасын айтуда. Жапал оларға бала боламын, саған аға
боламын дейді.
Есеннің мақсаты туыс намысы емес, жеке басын қанағаттандыру, Еңлікті өзіне
жар етіп алу.
Еңлiк пен Кебек диалогі Жолсыз жазадағы диалогпен сарындас. Белгiлi
болғаны екi жас бiрiн бiрi сүйдi. Есен мен Кебек екеуi бiрiне-бiрi қарама-
қарсы образдар. Еңлiк олардан ерекше. Адамды тани бiледi, әйелге тән қулығы
да бар, керек десең Есендi алдарқата бiледi. Кебек Еңлiктi бiлмейтiндей
сыңай бередi, Есендi қайдан келгенiң белгiсiз деп кемсітеді. Бұл Есендi
ширықтыруға жасалған әрекет. Еңлiк келiнiң, сен қайнағасысың дейдi. Есен
бұны естен шығарған, әмеңгерi екенiн ғана бiледi. Екi батырдың шарпысуын
Еңлiктiң бiр ауыз сөзi тоқтатады, әр батыр өзiнше жориды. Трагедиялық
конфликт ширығуда. Таңдау бiреу. Не Есен, не Кебек өлуi тиiс.
Таңдау Кебекте. Еңлiк елiн, аяулы ата-анасын, туған жерiн қиып
Кебекпен қол ұстасуға бел шештi. Екi ел жаулас. Қыз-матай, жiгiт- тобықты.
Бұл әрекет ауруға-сылтау iспеттi болды. Екi елдiң жауласуына түскен келесi
сызат. Еңлiктiң қоштасу өлеңi осыдан хабардар етедi.
Бұл үшеудiң конфликтi осымен тыным тапқандай. Бiрақ әсте олай емес,
одан да шырғалағаң оқиғалар легiне бастау бұл.
Есенмен ғана шарпысу болса, ендi екі ру ел шарпысады. Еңлiк елi
мал барымталайды. Соғыс, өлiм. Еңлiктi жаудың қызы деген ел қалай
қабылдайды!? Кебек елiнiң батыры, Еңлікке елі пана болар, бауырына тартар
деген үмiтте.
Екi елдiң билерi тоқайласты. Матай Еспембет те, тобықты Көбей де
тайынбауда.
Үшiншi актi билердiң шарпысуын суреттейдi.
Төртiншi актi Кебектiң монологiмен басталады. Тау арасы. Қалың
тоғай. Аласа қос. Iшiнде талмаусырап ұйқы құшағына берiлген Еңлiк пен
жанында балбырап құндақтаулы бөпесi жатыр. Кебек терең толғаныста. Осылай
болар деп ойлап па едi? Сенген елi сыртқа тептi. Өзiне салса ерлерше
күресер едi, Еңлiгi мен қошақанын қалай қисын? Бала жұбаныш та, ауыр жүк
те. Бағы жанар ма екен ұлының? Елден жырақта, тағыларша алыста жүргенi
мынау.
Осылай сергелдең ой үстiнде тұрып, өзiмен өзi сөйлесiп тұрғанда
Еңлiк оянып, сыртқа шығады. Сөзiнiң орайын аңдап қалған Еңлiк үрейленедi.
Бiрақ Кебек Еңлiктi алдарқатып, күдiгiн сейiлтедi. Екеуi жарастық тауып ән
салады, ғашықтық сезiмдерiнiң мәңгiлiк екенiне көңiлдерi тояды. Сөйтiп
отырғанда тобықты жiгiтi Жәуетей келедi. Екi жас жақсы хабардан үмiттi.
Жәуетей екеуiне қызыға отыра, суық хабарды айтады: ел тиыш, жұрты құрысын,
елдiгi кеткен сорлы тобықты, қашу керек. Найман қаптап келедi. Осы кезде
Есен шыға келдi. Оқиғаның шарықтап, дамуы мен шиеленiсе шешiлетiн тұсы
жеткенге ұқсайды. Есен ескi Көшен кегiн айтады. Екi батыр қанжармен
шайқасып, алысады. Кебек жеңедi. Ақыры бiреуiмiз қалу керек болса мен
шештiм дейдi. Есен елiнен жасырынып жекпе-жекке келген түрi екен. Өз
тағдырын өзi кестi.
Ендi баласы үшiн, Еңлiк тiлегiмен қашуға даярланған уақытта, қалың
найман сау еттi. Еңлiктi ұстады. Кебек атқа кеткен, ол да жеттi. Екi жасты
да ұстады. Билер де осында, басы Еспембет. Есен екеуiнiң мақсаты орындалды.
Кебектiң садағынан Еспембеттi Еңлiк арашалап алды. Елдiң қарғысына
қалмайық, өлсек те жазықсыз өлейiк,- дедi Еңлiк. Өлердегi үш тiлегiм деп
Еңлiк Кебекпен арыздасу, бiр жерге көмiлу және балаларын өзiнiң әке-
шешесiне табыстауын өтiнедi. Кебекке кезек келдi. Матай елге айтар сөзiң
болса айт дейдi. Кебек: Ендiгi менiң сөзiм олардың жүйесiн босатпай-ақ
қойсын. Тек арқан салмай, қорламай өлтiр,-дейдi.
Оқиға шиеленiсi шешушi тұсқа келдi. Конфликт, екi ел тартысы соңғы
нүктеге келгендей. Бiрақ кiм ұтты, кiм ұтылды? Ол жағы белгiсiз, көмескi.
Екi ғашық құшақтасып, арыздасып тұрған уақта қос садақ қос ғашықтар
өмiрiн талша қиып түстi. Құшақтары айрылмаған күйi жер бауырлай құлады. Ел
де тарап кеттi. Бiр жерде Есен өлiгi. Еспембет айтуынша бiр шiрiген
жұмыртқа, Екiншi жерде армандары орындалмаған бейкүнә екi жас, үшiншi
жерде- бала.
Қойшы Жапал тас арасынан шықты. Екi көзден жас ағып, Еңлiк пен Кебекке
үңiлiп зар жылауда, сосын баланы жерден алып, бауырына қысты. Сөздерi
жауыздықты айтады, тасбауырлықты айтады. Абыз да жеттi. Оны Жапал көрмей
қалды. Абыз сыртқы шапанын шешiп өлiктерге жапты. Абыз заманды кiнәләйдi.
Жапал сәбидi қамкөңiл атаға көрсетедi. Абыз көрiнiстi ұрпақ, ұрпақ
жалғастығы, халықтық, елдiк жайлы сөздермен аяқтайды. Соңғы көрiнiс
көрермендi эмоциялық қатты толғаныстарға жетелейдi. Ғашықтық қайғылы
трагедиямен алмасты. Екi жас өмiрi жазықсыз ескiлiк салтымен қиылды. Соңғы
тiлектерi де толық ескерiлмеген қалпы қалды. Көпшiлiк ел билерге қарсы тұра
алмады. Тартыс шегiне жеттi, характерлер түрлi қырынан ашылды. Драматург
сәттi қойылым шығармасын жасағанына шүбә жоқ, жылдар, ғасырлар өтсе де әр
қала, көптеген елдерде Еңлiк-Кебек тұрақты театр репертуарынан лайықты
орын алуда. Терең толғаныстар, күрделi жағдаяттар шиеленiсi әртiстердің
шебер ойынын, эмоциялық байытуын қажет етедi.
Пьесаға 1943ж, 1956 жылдары оралып, өзгерiстер енгiзуi жазушының
еңбекқорлығының, кемелденуiнiң үлгiсi. А.П.Чехов: Жазушылық сыза бiлуден
басталады,-дегенде, творчествоның қиын үрдiсiн айтады.
Пьесадағы Жапал бейнесi тазша бала немесе Жиренше бейнесiмен үндес,
ұнамды образ. Есендi Еңлiк болып алдауы, Есеннiң бiрыңғай сұрақтары
комедиялық сарында, күлкi келтiредi. Есендi жақсы тануға себепкер болады.
Кебек образы зораяды. Әсте, Еңлiк Есендей жiгiтке сыңар бола алмайды, теңi
емес.
Пьеса көп үзiлiстен кейiн қазақ академиялық театр сахнасында қойылды.
Режиссерлерi СССР халық әртiсi Қалыбек Қуанышбаев пен М. Гольдблад. Соңғы
нұсқа бойынша көп сыни мақалалар шықты, пiкiрлер айтылды.
Ә.Тәжiбаев, Х.Ерғалиевтер Қазақ әдебиетi газеті, Жұлдыз журналында
табысты шығармаға шын жүректен шыққан қуанышынтарын жазды.
Әдебиет ғалымдары Ы.Дүйсенбаев, К.Қанафиева газеттiк рецензия көлемiнде
трагедиядағы образдарды талдап, әртiстер ойынына жоғары баға бердi.
Петропавл, Семей, Ақмола, Қызылорда сахналарында қазақ, орыс, корей
тiлдерiнде қойылды. Москвадағы қазақ әдебиетi мен өнерiнiң он күндiгiнің
көш басында тұрды. Көрермендер өте жақсы қабылдады.
Абыз- Қалыбек Қуанышбаев.
Есен- Ыдырыс Ноғайбаев
Еспембет- Серке Қожамқұлов
Кебек- Нұрмұхан Жантөрин
Еңлiк- Бекен Римова
Жапалды- Сейфолла Телғараев
ойнап, шеберлiктерi өте жоғары бағаға ие болды.
Қос мұңлықты ел ұмытпаған. “Еңлік-Кебек”-махаббат мұнарасы- билер
сотының шешімі бойынша 1780 жылы мерт болған Еңлік-Кебек зиратына қойылды.
ШҚО Абай ауданы Ералы жайлауының шығыс жағында Семей-Қарауыл тас жолынан
5км жерде қойылды. Қазір Шұбартөбе аталады.
18ғ 80-жылдары Біржан сал екі айыр басты мұнара тұрғыздырған.
Ескерткіштен батысқа қарай 8-9км жерде “1917ж 7-маусымда М.Әуезовтың “Еңлік-
Кебек” пьесасы осы арада алғаш рет киіз сахнасында қойылды” деп жазылған
тағы бір ескерткіш бар.(4,153)
Драматургия- қазақ жазба әдебиетiнiң ең жас саласы екенi мәлiм. Кеңес
төңкерiсiне дейiн бұл жанрдың тұсауы кесiле қоймаса да, ғасырлар бойы дамып
келе жатқан қазақ халқының ауыз әдебиетiнде терең тамыр-негiздерi жатқан
болатын. Ақындар айтысы, қайым айтысы, жар-жар, шiлдехана мен келiн түсiру
тойларын өткiзудiң өзi бiр ойынға (спектакльге) ұқсас болатындай.
Екiншiден, мәдениетi озық орыс, татар, басқа да елдердегi сахна өнерiнiң
өрiстеуi қазақ даласына да өзiндiк әсерiн бердi. Кеңестiк өкiмет орнауымен
драматургия жанры әлденiп, бой көтерiп, жаңа өмiрдi жасаушы қуатты
құралдардың бiрiне айналды.
Қазақ драмасының жылдам жетiлiп, өмiршең жанрға айналуына үлкен үлес
қосушы драмашыларымыздың бiрi- Бейiмбет Майлин.
Бейiмбет Майлин дарыны көп қырлы қаламгер, драматургияға өте
ерте араласты. Атап айтқанда, ол 1914-1916 жылы медресе Ғалияда оқып
жүрген кезiнде-ақ әдеби-драмалық үйiрмелерге қатысып, скетч, шағын сахналық
туындылар жазып, бiрге оқитын жастармен күш бiрiктiрiп, сахналауға мұрындық
болған. Бұлары әрине, драматургиялық байқау-тәжiрибелер ғана едi.(5,27)
Бейiмбет Майлиннiң алғашқы драмалық дүниелерi Шаншар молда, Неке
қияр, Ауыл мектебi секiлдi шағын комедиялары.
Шаншар молда алғаш Жат сабақ аталып, 1916 жылы жазылған. Тұңғыш
драмалық туындысы “Шаншар молда” Бiрақ пьесасы. Автор өзі “бір перделі
күлдіргі пьеса” деген екен. Пьеса оқиғасы төңкеріс қарсаңында болады.
Ақылды ауыл жігіті Әбіш ашқарақ, арам, дүмше молданы алдап орға түсіріп, өз
істегенін өзіне келтіріп, ел-жұртқа күлкі болдырады. Бұл сатиралық ащы
күлкі емес,юмор. Автор жұмсақ күлкі тудырады. Бұл шығарманың тақырыбы- ескі
салт- дәстүр тозығын көрсету, адам бостандығына үндеу.
Бейiмбеттiң драмалық жанрынан өндiрiп және iрi шығармалар жазғаны
1930 жылдардың айналасы.
Бәрiн түгендегенде,- дейдi Т.Нұртазин - Бейiмбет Майлин жиырма бес
пьеса, либретто, сценарий жазыпты. Оның iшiнде Амангелдi пьесасын
Г.Мүсiреповпен, Амангелдi киносценарийiн В.Ивановпен және Г.Мүсiреповпен
бiрлесiп жазған.
Бұл әрине, мол, асыл мұра көзi. Бейiмбеттiң алғашқы пьесасының тақырыбы
әр түрлi және оларда көркемдiк, жанрлық тұрғыдан келгенде көптеген
кемшiлiктер ұшырасады. Тырнақ алды туындыларынан-ақ характердi ашу,
диалогқа ұста шеберлiгi айқын көрiнiс бередi.
Комедия жанрының жалпы табиғатына қатысты В. Фролов, В.Волькенштейн,
Н.Федь, Ю. Борев, В. Сахновский-Панкеев еңбектерінде көптеген маңызды
тұжырымдар жасалған. Түбегейлі анықтама берген зерттеу жоқ.
Күлкі күшінің алмайтын қамалы жоқ. Комедиялық шығармаларда кейіпкер
трагедиядағыдай қатты қиналысқа түспейді, азап – қайғы шекпейді. Бұны
Аристотель Күлкілі жайт-ешкімге қайғы әкелмейтін, жанды қинамайтын
қайсыбір қателік, қисынсыздық, -деп жазады. (1,216)
Б.Майлин қазақ драматургиясының iрге тасын қаласып, шаңырағын
көтерiскен қаламгер. Ол жиырмаға жуық пьеса жазған. Әзiрге бiзге жеткендерi
шағын пьесаларынан: Шаншар молда, Неке қияр, Ел мектебi, Қос
қақпан, Протокол, Жасырын жиылыс. Iрi пьесаларынан:Көзiлдiрiк,
Майдан, Жалбыр, Бiздiң жiгiттер, Шұға, Аманкелдi,(Мүсiреповпен
бiрiгiп жазған), Талтаңбайдың тәртiбi. Осы аталғандардан Протокол,
Көзiлдiрiк, Амангелдiлерден басқалары Б.Майлиннiң 1936 жылғы толық
жинағында басылған. (5,4)
Б.Майлиннiң драматургия саласындағы жемiстi еңбегi сол 30-жылдарда-
ақ бағасын алды.
1933 ж Қазақстан жазушыларының I пленумында М.Әуезов, Б.Майлиннiң
еңбегiне мынадай баға бердi:
Драмалық құрылыс жағында Бейiмбеттiң пьесалары бiздегi үлгi берiп
отырған пьесалар...(5,4)
Ол шағын пьесаларды 1920 жылдарда жазды. Қамтыған мәселелерi әр алуан
ескiлiктiң өкiлi молда (Шаншар молда), әйел теңсiздiгi (Неке қияр),
өмiрдiң құрылысшысы дәрежесiне көтерiлген әйелдер (Протокол),
колхоздасу кезеңi (Жасырын жиналыс) ,сауатсыздықты жою (Ауыл мектебi)
т.б.(5,10)
Қазақ халқының ұзақ өмiрiнде жұртшылықты адастырып, оның аяғына тұсау
болған молданың халыққа тигiзген кеселi қазан төңкерiсiне дейiн де,
төңкерiстен кейiнгi кезеңде де қазақ драматургтерiнiң көп көңiл аударып,
мысқыл, әжуа еткен тақырыптарының бiрi болды.
Шаншар молда бiр актiлi комедия. Бейiмбет өз ауылында Шаншар деген
молдадан оқыған екен. Сонда бұл өзiне етене таныс көрiнiс болғаны анық.
Автор молданың жағымсыз әрекеттерiн сықақ етедi. Дiни оқуды сынайды,
балаларды қинау екенiн суреттей отыра молда әшкереленедi.
Пьеса молданың iшкi монологымен басталады. Өзiн бақытсыз санайды,
әйелдерге ебi жоқ екенiне қапаланады. Әбiш осыны бiлiп, пайдаланбақ болады.
Зағипамен молданы таныстырмақ болады.
Пьесаның соңында бай мен сырқат әйелiне дем салғызуға келген Тынымбай,
баласын емдетуге келген әйел бәрi де молданың сорақы қылмысының үстiнен
шығады.
Қ.Кемеңгерұлының Ескi оқуы, Бейiмбеттiң Шаншар молдасы молданың
елдiң басын айналдырып өз басын асырау көзiн табуы. Халық қой орнында
жүргендей.
Осы тұста жазылған тағы бiр пьесасы Неке қияр. Ол 1920 жылы
жазылған. Тұңғыш рет 1926 жылы Әйел теңдiгi журналының 2-3 сандарында бiр
перделi болып жарияланады. Жазушы бiр жылдан кейiн пьесаның көркемдiгiн,
идеялық мазмұнын тереңдетiп, екi перделi пьеса етiп қайта жазады.
Ғасырлар бойы қазақ әйелдерiнiң маңдай соры болған қалың малды жою
туралы 1920 жылы заң шықты. Алайда байлар, атқамiнерлер, молдалар
қолдарынан келгенше өзара жең ұшынан жалғасып қалың мал алып, қыз сатуларын
тоқтатпады. Мұндай жолсыздықтар бiраз уақытқа дейiн ел iшiнде орын алып
келдi. Еңбекшi қазақ газетiнде басылған Қыздың зары (6) деген
мақаласында Б. Майлин мынадай фактiлердi келтiредi. Қалыбай деген бай қызы
Шырынкүлдi ерiксiз малға сатады. Әкеден қайырым болмайтынына көзi жеткен
қыз ел ақсақалдарына өтiнiш етедi. Олар, әрине, қызға жақсылық iстемейдi.
Қыз ешкiмнен жәрдем ала алмайды. Сот әйелге теңдiк әпередi дегендi
естiгенмен iздеудiң жолын бiлмейдi. Ақыры Шырынкүл сатылған жерiне жылай-
жылай кете барады. Автор елде көзi ашық, жөн сiлтейтiн адамдардың аз екенiн
айтады.
Автор Неке қиярда құлқынын ойлап ,арын сатқан талай жастың тағдырын
күйреткен молда, екi арада жүрiп ат мiнiп, шапан киген жемқор құдалар,
қызының көз жасына қарамай малға көзi қарайған әке мен шешенi қатал сатира
нысанасына алды. Пьесаның негiзгi тақырыбы-әйел теңдiгi. Бұл тақырып
Бейiмбет творчествосының өзектi салаларының бiрi. Қазақ қыздарының бәрi
бiрдей ол кезде талпынып, ескiлiкке қарсы күреске батыл шыққан жоқ. Әке-
шешесiнiң, ел жуандарының сөздерiнен алыстап шыға алмай, көз жасын сығып,
сүймеген адамына әйел үстiне тоқал болып кеткендерi де аз емес едi. Майлин
Әдет құшағында, Зейнептiң сертi деген әңгiмелерiнде де дәл осындай
жайларды суреттейдi.
Бейiмбет шығармасында айтқанынан қайтпайтын, азаттық үшiн күрескен
Зәуре бейнесiн басқа әйелдерге үлгi етiп жақсы көрсеткен.
Пьеса басталғанда Зәуренiң атастырған күйеуi Жәленмен танысамыз. Күйеу
мен оның жолдастары арасындағы сөздерден Жәленнiң ынжықтығы, ақылсыздығы
көз алдыңа елестейдi. Ол не құрбы-құрдастарымен, не қасындағы жолдастарымен
жөнi түзу сөйлесе алмайтын, қолынан ешқандай iс келмейтiн бiр пенде.
Қалыңдығымен кездескенде қалай сөйлесудi, өзiн қалай ұстауын жолдастары
үйретедi. Ол қыз жауабына ой жүгiртпей, жолдастарынан үйренген жаттанды
сөздердi ғана айтады:
Жәлен:-Амансыз ба?
Зәуре- Аман болғанда қайтейiн деп едiң?
Жәлен- Жасыңыз нешеге келдi?
Зәуре- Оны қайтпексiз?
Жәлен- Тамыр бозбалаң бар ма, соны бiлейiн деп едiм.
Зәуре- Өй, шiрiк, iрiген ауыздан, шiрiген сөз шығады деп сенi күтiп
отырмақпын қой. (7,230)
Осы диалогта Жәленнiң қандай екенi ашылады.
Б.Майлин Жәлен портретiн былай бердi. Ылаңбай қыздың әкесiне: Қой,
Қайралап, азырақ ерiнiнің жырығы бар, сақалды келген қара жiгiт деп сонда-
ақ айтқам,-дейдi.
Ал Зәуре ақылды, өжет, ешкiмге қолжаулық болмайтын жан. Сүймегенiне
ықтиярсыз күйеуге бередi деп жазған арызы бойынша тексеруге келген
милиционерге ерiп қалаға кетедi. Әкесi, жылаған шешесi, атқамiнер Ылаңбай,
молда бәрi де шарасыз қалады. Оның алдында даңғыл жол бар, көзiн ашатын
өнер-бiлiм бар. Ол кезде ескiлiктiң бұғауынан осылайша құтылып шыққан
әйелдер, соңынан ауылда мәдениет және ағарту ошақтарын алғашқы орнатушылар
болды. Бұл тарихи шындық.
Зәуре нанымды жасалған кейiпкер. Өсу жолы бар образ.
Ылаңбай мен молда пайда табуды көздеген пасық жандар. қанша әйел
затының сорын қайнатқаны белгiсiз, бiрақ көбi рас. Ылаңбай мен молда бiр-
бiрiн қарақтайды. Ылаңбай аты да өзiне лайық, ылаңшыл екенiн көрсетедi.
Бәрiнiң ойы қызды саудалап пайдаға бату. Сонымен бiрге құдалық, кәделер де
келемежге алынады.
Бұл 1927 жылы екi перделi пьеса негiзiнде. Алғашқы нұсқасы (1920)
жалпы қыз, жiгiт, құда деп үшке бөлiнген. Алғашқы варианты олқы
болған, кейiн тағы бiр бөлiм қосып, өзгерiстер енгiзген. Шұбалаңқы
диалогтар құру, болған көрiнiстерге кейiпкерлер аузынан түсiнiк бермеудi
жөнге салған.
Б.Майлин юморды жақсы қолданған, өзiне тән шығармаларының ерекшелiгi
деуге де болады.
Неке қиярдағы кейiпкерлер әрекеттерi, сөздерi ерiксiз күлкi шақырады.
Драматург сол дәуiр үшiн тән сөздердi айтқызып, аз сөзбен көп жайды
аңғартады. Психологиялық жайларды комедиялық шиеленiстермен шебер берiп
отырғандығы автордың басқа пьесаларында да кездеседi.
Неке қиярда мазмұн (1927 жылғы нұсқасында) тереңдедi, ескiлiк мiнелдi.
Сапасы жоғарылады, тартыс шынайы берiлдi.
Б.Майлин творчестволық сапарын өлеңнен бастаған. Эпостық жанрда
көптеген әңгiмелерiн жарыққа шығарды. Зор талант бұнымен шектелмей қаламын
шыңдап, басқа биiктерге самғай түстi. Кейiн повесть, роман тәрiздi қомақты
еңбектерi де шықты. Жазушы өсiп, өрлеу жолында. Бұл драматургия жанрына да
эволюциялық өзгерiстер әкелдi.
Бейiмбет Майлиннiң шығармалары тақырып жағынан да, идеялық мазмұны мен
мұратына қарай көпшiлiк көңiлiн аударарлық, мағыналы туындылар. Осы
жанрдағы алғашқы қадамын драматург қазақтың өткен өмiрiндегi
кертартпалықтың өкiлi молданы алып надандықты сынау арқылы халық көзiн
ашуды мақсат тұтты. Сол кезең үшiн нағыз жанды мәселенiң түпкiсi.
Шаншар молда мен Неке қияр бiр уақытта жазылғанға ұқсайды, шамалас
туындылар Неке қияр ескi салтты сынайды. Қыз күрескер, азаттыққа
ұмтылғыш. Қол ұшын берушiлер милиционер мен Рахмет. Пьеса ескiлiк пен
жаңашыл заман тынысының аужайын дұрыс бағдарлауға себепкер. Бiрте-бiрте
драматург Б.Майлин, 30-жылдардан бастап драмалық шығармаларының тақырыптық
ауқымын кеңейтiп, бүкiлодақтық
маңызы бар күрделi өзгерiстермен байланыстырады.
Драматург шеберлiгiн дамыта түстi. Композиция дегенiмiз- шығарманың
өзегi. Оның дұрыс құрылуы көркем әдебиетiнiң қандай жанрында болмасын
жазушының аса зер салатын маңызды мәселелерiнiң бiрi. Ол драматург үшiн ең
қажеттi басты шарт. Драмалық шығарманың өзiне тән ерекшелiктерi де жоқ
емес. Композицияны құра білу шеберлiгiнен пьеса құлпырып, тартымды болары
сөзсiз. 1920-30 жылдардағы алғашқы қойылымдарда композиция құруда
олқылықтар болды. Болу себебi де түсiнiктi, өйткенi қаз-қаз жаңа жасалып
жатқан әдеби жанрдың алғашқы аяқ алысы едi.
Б.Майлин пьесаларының композициясын құруда шебер-драматург екендiгiн
көрсеттi. Өмiр құбылыстарын суреттеуде, яғни адам характерiн жасауда
уақиғаны белгiлi бiр тәртiппен шебер бере білді.
Сюжеттiң негiзiнде жатқан өмiр құбылысының басталуы, дамуы, аяқталуы
болады. Осыған орай сюжеттi көркем шығармалардың элементтерi бар екендiгi
белгiлi. Олар: композиция, байланыс, даму, дәлелдеу, шиеленiсу, ситуация
(жағдаят), шарықтау шегi, шешiмi болып келсе, осы аталған бөлшектердiң бәрi
де драмалық шығармаларға тән нәрсе.
Оқиға басталмай тұрып сол ортада негiзгi тартыс болғанға дейiнгi жай-
жапсармен оқушыларды таныстыруды экспозиция десек, драмалық шығармаларда
мұның зор мәнi бар. А.Н.Толстой: Экспозиция бiрiншi актыда, мүмкiншiлiгi
болғанша, толық ашылып болу керек,- дейдi. (8,15)
Бейiмбет пьесаларының көпшiлiгi осы талапқа сай келедi. Шағын
пьесалардың өзiнде де ықшам түрде экспозиция берiледi. Неке қиярдағы
күйеу жiгiт Жәлен мен күйеу жолдастардың арасындағы диалогтардан оқиға
басталғанға дейiнгi жағдаймен танысамыз. Автор пьесаның бет пердесiнде
күйеу жiгiттiң мiнезiмен таныстыра отырып, оның қыз алуға келiп жатқандығын
және бұрынғыдай оңай ғана мал берiп алып кететiн уақыттың өзгерiп, малдылар
үшiн қысылшаң кезең келгенiнен хабар бередi.
Бейiмбет драмаларында оқиғаның шиеленiсуi- конфликтi де жақсы берiлген.
Шиеленiсу бiрден-бiрге дамып, күшейе түсiп отырады. Шаншар молдада
молданың өңкей доңыздар деп балаларды жазықсыз сабауы, балалардың ығыр
болып, қарсы әрекетке баруы, ақыры Шаншардың басына шапан жауып сабауы көп
ойларға жетелейдi. Кiшкене балалар әрекетiнен жаңа келе жатқан заман
тынысын сезгендей боласың. Немесе Неке қиярдағы күйеу жiгiт Жәленге
берген Зәуренiң батыл жауаптары, өзiнiң арыз беруi, аулымен қош айтысып
кетуi-сол қоғам өмiрiндегi елеулi өзгерiстер. Бұл төңкерушi әрекеттер.
Көркем шығармалардың басты құралы тiл екендiгi белгiлi. Әр жазушының
өзiндiк стилiн, ерекшелiгiн танытатын белгiсiнiң бiрi-оның тiлi. Сондықтан
да жазушының әдебиет тарихына қосқан үлесiнiң дәрежесiн бағалауда да тiл
көркемдiгi, тiл ерекшелiгiнiң маңызы бар. Халықтың тiлiнен нәр ала отырып,
сол халықтың тiл мәдениетiнiң дамуына, өсiп, өркендеуiне әсер етедi.
Кейiпкерлер тiлi арқылы сол дәуiрдiң өзiне лайық тiл өрнегiмен, сөз
қолданысымен танысамыз. Драмалық шығарманың өзiндiк ерекшелiктерi белгiлi.
Автор сөзiнiң болмауы (тек ремарка күйiнде), кейiпкерлердiң диалог,
монологтары.
Адам образын жасауда диалог, монологтар ең негiзгi шешушi рольдi
атқарады. Д.Дидро: Романист распологает временем и пространством, которых
нет у драматурга, поэтому, при прочих равных условиях, я ценю пьесу выше,
чем роман,- деген болатын. (9,198)
Бұл жердегi тағы бiр қиындық- кейiпкерлер сөзiнен адам психологиясы,
мiнезi, наным, сенiмi, өмiр сүрген ортасы, кәсiбi көрiнуi керек. Сондықтан
диалогтың әсерлi, аз сөзбен көп мағынаны қамтитын ықшамды, ұтымды және әр
сөздерi қимылға, әрекетке толы болуы қажет.
Сол себептi драмалық шығармалар тiлiне әдебиетшiлер, классиктер терең
мән бередi. А.Н.Толстой: Будьте скупы на слова, пусть каждое из них как
заостренная стрела бьёт прямо в цель-в сердце зрителя,-деп диалогтың
әсерлi болуына шақырады.(8, 273)
Бұл сөздерге дәлел ретiнде күйеу мен Зәуре диалогын алуға болады.
Характерлер ашылып, болар оқиғаларға сiлтеме жасалады.
Бейiмбет творчествосындағы тағы бiр ерекшелiк- оның юморы. Кейде
шымшып, кейде сипап өтетiн халықтық юмор. Сонымен қатар жағымды, жағымсыз
кейiпкерлерiнiң қатар берiле суреттелуi. Адам портретiн жасаудағы Неке
қиярдағы Ылаңбайдың сөзiнен Жәленнiң сақалды, ернi жырық, ұсқынсыз адам
екенiн көремiз. Комизм бұл жерде Ылаңбайдың сөзiнде.
Қорыта айтсақ, Б.Майлин қазақ әдебиетiне құнды туындылар әкелдi.
Өскелең өмiрiмiздiң тарихынан хабар бердi, ауыл кедейлерiнiң таптық
санасының оянуына себепкер болды, әйел теңдiгi, оқуға ұмтылу қарекеттерiне
негiз салды. Драмаларының күшi-сол кезең өмiрiмен тығыз астасуында жатыр.
Бейiмбеттiң драматургия саласындағы еңбегi бiз үшiн аса құнды.
2 ТАРАУ Алғашқы пьесалардың көркемдік ерекшелігі.
Бүгiнгi күнi, яғни өткенiмiзге сын көзбен қарайтын уақыт жеткен
шақта, ғасыр басындағы қоғам және ғылым қайраткерлерi ортамызға қайта
оралып отыр. Ұлттық әдебиет пен мәдениет қайраткерлерi: Ш.Құдайбердi,
М.Жұмабайұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлының соңынан
С.Садуақасұлы,
С.Қожанұлы, Ә.Бөкейханұлы сынды арыстарымыздың мұралары қатарға қосылып,
ғылыми-зерттеу нысанасына айналуда.
Сондай қазақ зиялыларының бiрi-қоғам қайраткерi, дәрiгер, тiл маманы,
педагог, әдебиетшi және көсемсөзшi Қошке (Қошмұхамбет). Ол 1896 жылы 15-
шілдеде Омбы топырағында туған, 1937 жылы жазықсыз жазаға тартылған.
Қошкенің қоғамдық қызметi мен орасан зор әдеби мұрасы күнi бүгiнге дейiн
толық зерттелмей келдi.
Осы ғасырдың 20-жылдары қазақ әдебиетiнiң қалыптасу, дамуына, бар жанры
мен әдеби сынына бiршама үлес қосқан әдеби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сан ғасырлық даму жолынан өткен қазақ халқының өзіне тән көркем шежіресі
жинақталды. Халықтың мұң-зары, арман үміті, алдағы жарқын өмірге деген
сенімі жарық жұлдыздай алдан жарқырап көрініп тұрғандай еді.
XX ғасырдың басындағы әлеуметтік қозғалыстар, төңкерістер әдебиет
беттерінде өзіне лайық таңба қалдырып отырды.
Көптеген идеялық ағымдары бар, жанрлары жан-жақты тармақтала
бастаған әдебиеттегі өзгерістерді жазушы қауым әртүрлі қабылдады.
Төңкеріс кезіндегі аса күрделі, шиеленісті әлеуметтік жағдайлар
жазушы қауымына да түрліше әсер етті. Тығырыққа тіреп, түрлі саяси қуғын-
сүргінге түсті, түрлі жала жабылды, абақтыларға қамалды. Олар зорлық-
зомбылықтың неше атасын көрді, отбасынан айырылды. Асыл азаматтар елінен
қудаланды. Шығармалары електен өтті, құртылды. Қаншама еліміздің бетке
ұстар, көзі ашық, кеудесі кең азаматтары, қаламымен жыр қозғап еліне күн
болам деген ақындары мен жазушылары, оқыған қауым зиялы өкілдері
құрбандыққа шалынды. Аяусыз опат болды.
Әдебиет дегеніміз – халық өмірінің айнасы, көркем бейнесі. Бұл
заңдылықты қазақ әдебиетінің туу, өзіндік қалыптасу жолынан да көруге
болады. Кең байтақ даланың дүбірлі өмірі бейнелі тіл өрнегімен қағаз бетіне
өзіндік бедерін салып жатты.
Драматургия саласына келсек, бұл өзі әдебиетімізде кішкене кенжелеу
дамыған жанр болды. Оның өзінің себептері де жетерлік, өйткені қазан
төңкерісіне дейін Қазақстанда театрлар болған емес. Сондықтан театр
сахнасына арналған шығармалар да болмаған ғой. Бар байлығымыз, негізгі
игілігіміз – фольклор. Ал төңкерістен кейін өнер мен әдебиеттің, күллі
мәдени қазынаның көзі ашылып драматургия, опера, балет, симфония тәрізді
өнер салалары жақсы дами бастады.
Табиғатынан дарынды халқымыздың мұраларын игеру кезеңі келді. Мұхтар
Әуезов, Бейімбет Майлин, Көлбай Төгісов, Қошке Кемеңгеров, Ғабит Мүсірепов,
Ғабиден Мұстафин, Асқар Тоқмағанбетов, Сәкен Жүнісов еңбектері елеулі.
ХХ ғасырдың 20-30жылдарындағы қазақтың драмалық шығармалары негізі
туралы айтар болсақ, бұл драма жанрының аяқ алып, өмірге нық еніп қанат
жаяр кезеңінің нағыз бастауы, қайнар көзі екені мәлім. Қазан төңкерісінен
кейінгі далаға еніп жатқан жаңалықтар, халық күресінің кей келелі тұстары
драмалық шығармаларда өз арқауын тауып жатты.
Ұлы Қазан төнкерісіне дейінгі әдебиет саласындағы негізгі байлығымыз
халық ауыз әдебиеті, яғни фольклор болса, төңкерістен кейін әдебиетімізде
цивилизацияға тән жанрлық формалар өрістеді.
Қазақ әдебиеті мен өнері туралы тұтас ғылым салаларының туып,
қалыптасып, шарықтап дамуында А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М.Дулатов,
С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Исмаилов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М.
Қаратаев көп еңбек сіңіріп, жаңа арналарға негіз бола білді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында қазір барлық жанр түрлері зерттеу
нысанасына айналып, көптеген оқулықтар, зерттеу еңбектері жазылуда.
Ал драматургия туралы арнайы еңбектерден Ә.Тәжібаевтың Қазақ
драматургиясының очеркі (1964), Р.Рүстембекованың Қазақ совет комедиясы
(1975), М. Дүйсеновтың Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселесі
(1977), Е.Жақыповтың Дастаннан драмаға (1979), Н. Ғабдуллиннің
Ғ.Мүсірепов – драматург (1982), Р. Нұрғалидің Арқау(1,6), Ә.Шапауовтың
“Драмадағы дәстүр”зерттеу еңбектерін бөліп атау қажет.
Егер әлем драматургиясы сан ғасырлық ұланғайыр жолдан өтсе, қазақ
драматургиясының тарихы әлі бір ғасырға жеткен жоқ. Қазан төңкерісінен
кейін қауырт өрлеп дамыды, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры,
кәделі өнері, бай әдебиеті озық дәстүрлерімен қауыша түсіп, қазақтың жаңа
сапалы өнерін – драматургия мен театр өнерін дүниеге әкелді.
Тұтас жүйелі, жан-жақты әдеби-мәдени процесс пайда болды.
Қазір кемелденіп өсіп, дамып келе жатқан қазақ драматургиясы уақыт
талаптарына сәйкес драма өнеріне тән формаларды толық игерді деуге болады.
Тұтас жүйелі әдеби-мәдени процесс бастауы негіз алды. Бұған пьеса тілінің
дамуы, көтерер ауқымды тақырыптарының көптүрлілігі дәлел болмақ.
Жанр тудыратын элементтер деп - сюжет түзілісі, композиция, тақырып,
поэтика, бір сөзбен шығарма идеясын және мазмұнын ашатын көркемдік
құралдарды айтады. Бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да
қосқан дұрыс. Трагедия – қайғыртады, комедия - күлдіртеді, драма -
толқытады. (1,226)
Даму үрдісінде бұл жанрлар өзара ықпалдасады, бірін-бірі толықтырып,
байытады. Негізінде трагедия, комедия жанрлары өмірге алдымен келгенге
ұқсайды. Ал драмада күлкі де, күйзеліс те, қайғы мен өлім де болуы мүмкін.
Сонда драма екі жанр арасынан пайда болған ерекше аралық жанр ретінде
қалыптасқандай сыңайда.
Жанр, - деп жазды М.Бахтин, - әрқашан өзі, әрі өзі емес, әрқашан көне,
әрі жаңа, жанр әдебиет дамуының әрбір жаңа кезеңінде, әрбір жаңа шығарма
тұсында қайта туындап жасарады. Жанр бүгінгі күннің тынысымен өмір сүреді,
бірақ әрқашан өз өткенін қасиет ретінде өз бойында сақтайды. Жанр-әдеби
даму процесіндегі творчестволық тұжырым түрінде қалады.(2,178-179)
Кіріспе мен екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен
тұратын бұл жұмысты драманы зерттеген ғалымдар еңбектеріне сүйене отыра
жазғанды дұрыс деп есептедік. Алғашқы драматургия жанрының көшбасындағы
аяулы азаматтарымыздың еңбегі елеулі екендігіне шүбә жоқ. Әдебиетіміздің
кейінгі өскелең ұрпағы әділ бағасын қазірден беріп жатыр. Асыл мұралар
халқымызға қайта оралып, өшкеніміз жанғандай болды.
1 ТАРАУ
АЛҒАШҚЫ ПЬЕСАЛАРДЫҢ ЖАНРЛЫҚ- ТАҚЫРЫПТЫҚ ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Драматургия жанрларының ішінде өмірге айрықша жақын түрі-трагедия.
Трагедияда өмірден алынған қарама-қарсы қайшылықтар мен кейіпкер басынан
кешетін қым-қуыт оқиғалар легі көрініс табады. Кейіпкер түрлі
ауыртпалықтарды басынан кешіріп, қатты күйзелістерге шалдығады. Оларды
жеңудің жолдарын іздестіреді. Психологиялық тұрғыдан көп зардап шегеді,
жеңіп шығар жолдарда адасады, аласұрып қайғырады. Осындай күрес үстінде
жүрсе де тура шешім таппай, ақыры өмірмен қош айтысады.
Трагедияның ең басты ерекшелігі трагедиялық тартыста көрінеді.
Трагедиялық тартыс үстінде кейіпкердің мінез-құлқы жан-жақты ашылып, түрлі
қырларынан көрінеді. Оқиға жедел дамып, басты кейіпкер әлеуметтік- тарихи,
қоғамдық- саяси үлкен оқиғалар барысында күресе жүріп аяусыз опат болады.
Трагедияның тағы бір маңызды сипаты – басты кейіпкер түрлі оқиғалар
әлегінен үлкен қателікке душар келеді, зор адасуға ұшырайды. Бұл әлеуметтік
жағдайлар мен қоғамдық қарым – қатынастар тудыратын, кейіпкердің өз еркінен
тыс, оның идеал-мұраттарын күйретіп, мақсатына жеткізбейтін күштер немесе
тағдырдың басына жазғаны іспеттес. Сонда да алға қойған мақсатына жету
жолдарын іздестіреді, бірақ сұрапыл күштер өзінен күшті екендігін мойындай
бермейді, оны сараптап жатуға мұршасы келе бермейді.
Трагедия қаһарлы тартыс пен шайқасты қат-қабат өмірдің қайшылықтарын
терең образдар арқылы ашып, зор айқастар, үлкен күрестерді бастан өткеріп,
шындыққа жету жолында опат болатын күрделі тұлғаның қайғы-шері, мұң-ызасы.
Қалыпты өмірдің өзіндік тілек, талап, шарттары мен тарихи,
трагедиялық тұлғалық мақсаты арасындағы күрес-конфликт, тартыс атаулының әр
қоғамда, әр дәуірде, әр әлеуметтік ұлттық ортада сан алуан формаларда болуы
– объективті заңдылық. Трагедиялық тартыстар мен адасулар табиғаттың,
эстетикалық-эмоциялық әсер ерекшеліктерін, сюжеттік материалмен көркемдік-
композициялық құралдар жүйесін, тақырыптық идеялық нысананы ескере отырып,
қазақ трагедиясын мынадай салаларға бөлуге болады:
а. эпикалық трагедия
ә. тарихи трагедия
б. адамгершілік-тұрмыстық трагедия (1,228-229)
Қазақ драмаларының барлық жанрларының негізгі қайнар көзі, алатын
арқауы, күре тамыры-халық ауыз әдебиеті үлгілері, яғни фольклордың сан
алуан нұсқалары. Әлем драматургиясы мектебінен үлгі ала отыра қазақ
қаламгерлері ұлттық берекелі дәстүрлерді жаңашылдықпен дамыта білді.
Қай драмалық шығарманы қарастырсақ та, шығарма тілінің көркем, әдемі
жеткізілгені нұр үстіне нұр болары хақ. Шығарма сахна төріне қойылуға
лайықталып, тілі шұбалаңқы болмауы керек.
Кейіпкер тілі жатық, сөйлемдері мен айтатын репликалары нақты, шығарманың
негізгі тақырыбын, мазмұнын ашуға жәрдемді болуы тиіс деп ойлаймын. Бірақ,
бұл шығарманың тілі құр қатып қалған пікірлер легінен тұрады деп есептемеу
керек. Сәтті қойылым көпшілік қауым көңілінен ұзақ уақытқа орын алары
сөзсіз. Театр әртістерінің шебер ойыны мен бет пішінінің түрлі құбылуы,
эмоциялық байытуы ерекше мағына береді. Пьесаны көруші көрермен көзбен көре
отырып, көңіліне тоқиды. Ләззат ала отыра, бойына құяды. Сондықтан шығарма
авторы көп тер төгеді. Драмалық шығармалар көлемі жағынан шағын, 70-80
беттен аспауы керек.
Драма жайында ой тербеген кезде ең алдымен М. Әуезов есімі тілге
оралады. М.Әуезов драматургия саласында көп еңбек еткен.Бұның бірнеше
себептері де бар. Халық әдебиетінде, фольклорда форма жағынан драматургияға
ұқсас нұсқалар көп еді. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері,
беташар, сыңсу, жар-жар, жоқтау түрі мазмұны жағынан драматургия
шығармашылығына ағайындас.
ХХ ғасырға дейін қазақ халық әдебиеттерінде драматургияға өзек балатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген - М. Әуезов. Ол халық әдебиетінен
нәр алды. 9 жасынан Мұхтар қалада өсіп, орыс театрында жиі болып, Еуропа
драматургиясымен танысты. Бұл таныстық реалистік драмаға жетеледі.
Алғашқыда Шекспир, Гоголь, Погодиндерді аудара отырып, үйрене отырды.
Мұхаң көп уақыт театрда істеген, сахна сырына қанық. 30-дан аса ірі
шығармалар тудырған қалам иесі. Жеке пьесалар варианттарын қоса есептесе 50-
ден асады.
Бұларды тақырыптық материалдарына қарап шартты түрде бірнеше салаларға
бөлуге болады.
А)Аңызды, эпосты тарихи оқиғаларды арқау еткен шығармалары:
Еңлік-Кебек
Қобыланды
Айман-Шолпан
Бекет
Хан-Кене
Ә) Тарихи – төңкерістік тақырыптағы шығармалары:
Октябрь үшін
Түнгі сарын
Ақ қайың
Б) Кеңестік дәуір кезеңін бенелейтін шығармалары:
Тартыс
Тас түлек
Алма бағында
Шекарада
Алуа
В) Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған шығармалары:
Намыс гвардиясы
Қынаптан қылыш
Асыл нәсілдер
Г) Фантастикалық пьесалары:
Дос-Бедел дос
Елу жыл өткен соң
Ғ) Ақындар өмірі туралы:
Абай
Ақан-Зайра
Қарагөз
Д) Сценарийлері:
Райхан
Абай әндері
Қалқаман-Мамыр(1,256-258)
М.Әуезов әлемдік классикадан “Асауға тұсау”, “Отелло”, “Ревизорды”
қазақ тіліне 30-жылдары аударып, аудармашылық қызмет те атқарған. (17,287)
М.Әуезов драматургиядағы жанрлық формаларды түгел қамтыған.
Шығармаларында драма да, комедия да, трагедия да бар.
М. Әуезов әдебиетке Еңлік – Кебекті әкелді. Шығарма өзегі - эпостық
материал. Әлемдегі әдебиетте мұндай тәжірибе өнімді дәстүрлердің бірі.
Гетенің Фаусты да осындай тәжірибеден туған. Шекспирдің 2-3-ақ шығармасы
автордың өзі тапқан тың сюжетке жазылған. (Махаббат машақаты, Жазғы
күнгі түс, Виндзор қулары).
М. Әуезовке дейін Еңлік-Кебек бірнеше нұсқада жарық көрген. Бұлардың
екеуі әңгіме жанрында, екеуі поэма, біреуі интермедия, екеуі пьеса.
Әңгімелердің біріншісі 1892ж. Қазақ халқының есінен кетпей жүрген сөз,
деген әңгіме басылды. Бұл “Еңлік-Кебек” болатын. Авторы белгісіз. Осы
нұсқада кейіпкерлер аты, жер-су аттары сақталған. Екіншісі 1900ж. Қазақ
тұрмысынан хикая деген атпен Дала уалаяты газеті беттерінде жарияланды.
Адам аттары өзгерген.Үшіншісі Мағауия Абайұлының Еңлік-Кебек поэмасы деп
аталатын нұсқасы.(4,153) Енді бір нұсқасы Шәкәрімнің Жолсыз жаза деген
туындысы.
М.О.Әуезов жазған Еңлік-Кебек алғашқы интермедия. 1917 жылы,
Ойқұдықта қатар қосып тіккен 2 киіз үйде, мамыр айында қойылған. Абай
ауылында қойылып, сахара қазақтары үшін бір жаңалық болды. Көрермендер
Еңлік пен Кебектің махаббатының тереңдігіне қанығып, қастық еткендерді
айыптап тарайды. Пьеса режиссері де, суфлері де автор өзі болды. Осы жолы
сәтті айтылған ойлар мен шебер сөздер 1922ж нұсқасына енді. Пьесаның 1922ж
нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі, Абыздың ырымшыл, қонақшыл, ақылгөй
бәйбішесі Таңшолпан көрсетілетін, ал соңғы нұсқада бұлардың бірде-бірі жоқ.
Пьесада редакторлық өзгерістер де жоқ емес Кейіперлердің айтар сөздеріне
өзгертушіліктер болып, сарыны да өзге мағынаға тоғысты.
1922ж нұсқада Абыз рушыл батагөйлігін місе тұтқан, бір рудың мерейін
үстем қылуды көздесе, соңғы нұсқада Абыз - әлеуметтік еңсесі биік,
көрнекті, көнекөз өкілі, қараңғылықты түсінген, әділетсіздікті көріп
күрсінген ақылгөй қарт бейнесінде.
1956ж нұсқасында Еңліктің әкесі, шешесі ауызға алынбайды. Абыздың
әйелі Таңшолпанға қатысты кей жерлер пьесаға енбеген. Еңліктің 1922ж
нұсқада елмен, туған жермен қоштасу өлеңі 11 шумақ болса, кейінгі нұсқада
ықшамдалып, 4 шумақ етіп берілген. 1922ж пьеса Орынбордан жарық көрген.
Автор қолжазбасы жоғалған. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. Автор
шығармалары мотивінен алшақтамаған Абыздың тұлғасы күшейтілген. Сөйтіп,
шығармалардың негізгі мотиві Абызға ауысқан. Ғашықтық көріністері
тереңдеген. Пьеса қайта 1956ж қаралды. Билер сахнасы күшейтілді.. Абыз
толғауымен басталды, Абыз жырау толғауымен аяқталды. Толғау қазақтың ауыр
өмірін көрсетеді, заманды сынайды. Пьеса 1917 жылы алғаш қойылғанда билет
құны 50т, 100-ден аса көрермен жиылған. Барлық ақшалай қор 54с. 50т болған.
Бұл ақша Құлжада ашаршылыққа ұшыраған қазақтардың пайдасына жөнелтіледі.
Алғаш пьесаларды қоюда тек ер адамдар ғана болған.
Абыз – Зікәйіл.
Кебек – Ақкенже.
Еңлік – Ахмет.
Қалампыр – Жағыпар.
Жапал – Жебірейіл.
Кеңгірбай – Ысмайлхан.
Көбей – Құтайба.
Ақанды – Бастами ойнайды.(1,23)
Еңлік – Кебек жайлы алғашқы сын мақалалар сол кездегі баспасөз
беттерінде жарық көрді. Пьесаға байланысты сындар айтылды: әртістер
ойынына, киім жұтаңдығына, образды сомдау, декорацияның мақсатқа сай болуы
туралы. Еңбекші қазақ газетінде шыққан 3 мақалаға көңіл бөлерлік.(1,23)
Бірінші мақалада жоғарыда айтылған жайлар сөз бола келе, соңында
олқылықтарды көрсете отыра Орынборда болсын, кейінгі астана Қызылордада
болсын, болған ойындардың ішіндегі өңді көңілге қонымдысы болды деп ойын
түйіндейді.
Екінші мақала әртістерді атамай, тек кейіпкерлер мінез-құлқы мен
образдарына тоқталады.
Үшінші мақала трагедияның кей кемшіл тұстарын көрсетеді. “Пьесаның
құрылысы сахнаға ауырлық көрсетеді”,-деп “Еңбекші Қазақ” газеті көрсетті.
(1,24)
Бұл сол заман талабының көрінісі. Дегенмен, бұл мақалалар сол кезде
драматургия жанрының жаңа бір белеске шығуының көрінісі. “Көш жүре келе
түзеледі”-демекші, пьеса ойындары қойылымымен байланысты театр сыны да
өрбіді, бір шығарма қайта өңделіп, мазмұны тереңдеді, талаптары заманына
қарай кей өзгерістерді көтерді. Негізгі мақсат: шығарма идеясы мен мазмұны
сақталады, оған жетер жолдар қайта қаралып, өзгерістерге ұшырайды. Мысалы:
“Еңлік-Кебек” трагедиясында Еңлік бірде суға, бірде ат құйрығына байланып
өлтіріледі, бірде басқаға күйеуге шығуға мәжбүр болады. М.Әуезов “Еңлік-
Кебек” трагедиясына бес рет қайта оралып, түзетулер енгізіп, шығарманың
кемелденуіне көп көңіл бөлген. Бұл жазушының еңбекқорлығы мен өз
шығармасына әкелік мейірмен қарауының көрінісі.Көпшілік қауым көңілінен
шыға білу қабілетінің күшті болғаны.
Шығарманың экспозициясында пьесаның болар оқиғасына бастама жасалады.
Алдыңғы көріністен көрермен екі ру арасындағы тартыстың неден өрбу алып,
басталуынан хабардар болады. Сонымен қатар Кебектің орасан күшті батыр
екендігінен жұртшылық мағлұмат алады. Кебектің қарсылысы да елде батыр
атанған,Көшен кегін қуушы, оның інісі- Есен.
Еңлiк-Кебек пьесасында билер сахнасы кең өрiс алған. Нысан абыздың
үйiнiң төрiнде отырып күңiренуi, Асан қайғы сарынымен сарындас келедi.
Абызды ел жағдайы көп толғантады. Көптi көрген көнекөз абыз терең
толғаныста. Алдымен абыз үйіне тобықты билері келеді. Нысан абыз олардан ел
жайын сұрап біледі. Сөз сыңайларынан екі ел билерінің ел жағдайы емес, өз
бастары мен беделдерін жұрт алдында түсірмей, керек десең бірін-бірі аясыз
мұқатуға даяр екендігін көреміз. Олар кеткен соң ақылгөй қарт қобызын алып,
құлақ күйіне келтіре отырып, билерге әділ баға береді:
“Бәріңнің де нәрің жоқ,
Елім қайтіп күн көрер”
Абыз үйінде Кебекпен, Есенмен кездесеміз. Алғаш Кебекпен кездескенде
жиырма жасар жас Кебек батыр болашағын дәлдiкпен болжай бiледi. Нысан абыз
батырға бата бередi. Бiрiншi сурет осымен бiтедi. Ары қарай қойшы Жапалдың
бейнесі пьесаға арқау болады. Жапал тау ішінде асыр салып ойнап жүр. Жапал
қойшы, мінезі ұнамды образ. Қазақ ертегілерінде көп кездесетін қу тілді,
ойнақы мінезді, жол тапқыш, мейірімді, жақсылық сүйер нанымды кейіпкер.
Сонымен қатар Жапал Еңліктің жанашыр ағасындай болады.Еңлік те жалғыз,
Жапал да жалғыз. Біріне-бірі медеу болмаса бұл екеуін кім елемек?!
Сонымен бірге Жапал арманшыл жас. Оған дәлел өзін батырмын деп елестетуін
жазушының суреттеуі. Елді тобықты басқан екен дейді. Бәрі қорқуда. Сонда
бірталайы: “Е, қайтушы еді, Жапал бар ! Жапал ағам бар. Жойқын Жапал бар!”
деп мені арқа тұтуда екен деп таудан- тасқа секіруде. Оның бұл қылықтарына
Еңлік те алаңсыз мәз болып тас арасынан шыға келеді, сол кезде Жапал қатты
шошып, жерге жата кетеді. Бұл күлкі тудыратын жайт. Екеуі жеңіл тіл
табысып, ой бөліседі. Еңлік батыр жайында тағы естиді. Көрмесе де естуі
бар, тілеулес екендігін хабар етеді.
Ата-ана әлпештеген баласымын,
Көзінің ағы менен қарасымын,
Аға жоқ, бауыр да жоқ, жалғыз басым
Кәрілер сүйеу көрген дарасымын...(5,20)
Еңлік әндетіп кетіп қалады. Сол кезде Есен келеді. Жапал Еңліктің әніне
салып, Есенді байқай сала қаша жөнеледі. Есен қуып жүріп, бетін ашса-
Жапал. Есен Еңлікті сұрастыруда. Жапалға қызды аңдуды тапсырады.
Енді Еңлік келеді. Есен мен Еңлік тіл қатысып, алғаш бет шарпысады.
Есен батыр екндігін айтып төсін қағады. Еңлік өзінің әйел жаратылысты
екенін, Есенді қайнаға ретінде білетінін айтады. Есен қорқыта сөзін
аяқтайды, басқан ізің аңдулы дей келе кетеді.
Осы кезде аң қуушы дыбысы елең еткізеді. Қараса қодықты қуған жігіт,
Еңлік садағын кезеп, атып жібереді. Оғы дөп тиеді. Бұл жерде Еңліктің ақылы
мен көркі сай, епті, қазақ қызының сол замандағы барлық жақсы қасиеттерін
бойына құя білгенін көреміз.
Кебек Еңлікті алғаш ер бала деп ойлайды. Еңлік адасқан батырды қонақжайлық
дәстүрімен үйіне шақырады.
Екінші актіде Кебек пен Еңлік көңіл қосып, Кебек еліне кетеді. Еңлік
артта қалған ата-анасын айтуда. Жапал оларға бала боламын, саған аға
боламын дейді.
Есеннің мақсаты туыс намысы емес, жеке басын қанағаттандыру, Еңлікті өзіне
жар етіп алу.
Еңлiк пен Кебек диалогі Жолсыз жазадағы диалогпен сарындас. Белгiлi
болғаны екi жас бiрiн бiрi сүйдi. Есен мен Кебек екеуi бiрiне-бiрi қарама-
қарсы образдар. Еңлiк олардан ерекше. Адамды тани бiледi, әйелге тән қулығы
да бар, керек десең Есендi алдарқата бiледi. Кебек Еңлiктi бiлмейтiндей
сыңай бередi, Есендi қайдан келгенiң белгiсiз деп кемсітеді. Бұл Есендi
ширықтыруға жасалған әрекет. Еңлiк келiнiң, сен қайнағасысың дейдi. Есен
бұны естен шығарған, әмеңгерi екенiн ғана бiледi. Екi батырдың шарпысуын
Еңлiктiң бiр ауыз сөзi тоқтатады, әр батыр өзiнше жориды. Трагедиялық
конфликт ширығуда. Таңдау бiреу. Не Есен, не Кебек өлуi тиiс.
Таңдау Кебекте. Еңлiк елiн, аяулы ата-анасын, туған жерiн қиып
Кебекпен қол ұстасуға бел шештi. Екi ел жаулас. Қыз-матай, жiгiт- тобықты.
Бұл әрекет ауруға-сылтау iспеттi болды. Екi елдiң жауласуына түскен келесi
сызат. Еңлiктiң қоштасу өлеңi осыдан хабардар етедi.
Бұл үшеудiң конфликтi осымен тыным тапқандай. Бiрақ әсте олай емес,
одан да шырғалағаң оқиғалар легiне бастау бұл.
Есенмен ғана шарпысу болса, ендi екі ру ел шарпысады. Еңлiк елi
мал барымталайды. Соғыс, өлiм. Еңлiктi жаудың қызы деген ел қалай
қабылдайды!? Кебек елiнiң батыры, Еңлікке елі пана болар, бауырына тартар
деген үмiтте.
Екi елдiң билерi тоқайласты. Матай Еспембет те, тобықты Көбей де
тайынбауда.
Үшiншi актi билердiң шарпысуын суреттейдi.
Төртiншi актi Кебектiң монологiмен басталады. Тау арасы. Қалың
тоғай. Аласа қос. Iшiнде талмаусырап ұйқы құшағына берiлген Еңлiк пен
жанында балбырап құндақтаулы бөпесi жатыр. Кебек терең толғаныста. Осылай
болар деп ойлап па едi? Сенген елi сыртқа тептi. Өзiне салса ерлерше
күресер едi, Еңлiгi мен қошақанын қалай қисын? Бала жұбаныш та, ауыр жүк
те. Бағы жанар ма екен ұлының? Елден жырақта, тағыларша алыста жүргенi
мынау.
Осылай сергелдең ой үстiнде тұрып, өзiмен өзi сөйлесiп тұрғанда
Еңлiк оянып, сыртқа шығады. Сөзiнiң орайын аңдап қалған Еңлiк үрейленедi.
Бiрақ Кебек Еңлiктi алдарқатып, күдiгiн сейiлтедi. Екеуi жарастық тауып ән
салады, ғашықтық сезiмдерiнiң мәңгiлiк екенiне көңiлдерi тояды. Сөйтiп
отырғанда тобықты жiгiтi Жәуетей келедi. Екi жас жақсы хабардан үмiттi.
Жәуетей екеуiне қызыға отыра, суық хабарды айтады: ел тиыш, жұрты құрысын,
елдiгi кеткен сорлы тобықты, қашу керек. Найман қаптап келедi. Осы кезде
Есен шыға келдi. Оқиғаның шарықтап, дамуы мен шиеленiсе шешiлетiн тұсы
жеткенге ұқсайды. Есен ескi Көшен кегiн айтады. Екi батыр қанжармен
шайқасып, алысады. Кебек жеңедi. Ақыры бiреуiмiз қалу керек болса мен
шештiм дейдi. Есен елiнен жасырынып жекпе-жекке келген түрi екен. Өз
тағдырын өзi кестi.
Ендi баласы үшiн, Еңлiк тiлегiмен қашуға даярланған уақытта, қалың
найман сау еттi. Еңлiктi ұстады. Кебек атқа кеткен, ол да жеттi. Екi жасты
да ұстады. Билер де осында, басы Еспембет. Есен екеуiнiң мақсаты орындалды.
Кебектiң садағынан Еспембеттi Еңлiк арашалап алды. Елдiң қарғысына
қалмайық, өлсек те жазықсыз өлейiк,- дедi Еңлiк. Өлердегi үш тiлегiм деп
Еңлiк Кебекпен арыздасу, бiр жерге көмiлу және балаларын өзiнiң әке-
шешесiне табыстауын өтiнедi. Кебекке кезек келдi. Матай елге айтар сөзiң
болса айт дейдi. Кебек: Ендiгi менiң сөзiм олардың жүйесiн босатпай-ақ
қойсын. Тек арқан салмай, қорламай өлтiр,-дейдi.
Оқиға шиеленiсi шешушi тұсқа келдi. Конфликт, екi ел тартысы соңғы
нүктеге келгендей. Бiрақ кiм ұтты, кiм ұтылды? Ол жағы белгiсiз, көмескi.
Екi ғашық құшақтасып, арыздасып тұрған уақта қос садақ қос ғашықтар
өмiрiн талша қиып түстi. Құшақтары айрылмаған күйi жер бауырлай құлады. Ел
де тарап кеттi. Бiр жерде Есен өлiгi. Еспембет айтуынша бiр шiрiген
жұмыртқа, Екiншi жерде армандары орындалмаған бейкүнә екi жас, үшiншi
жерде- бала.
Қойшы Жапал тас арасынан шықты. Екi көзден жас ағып, Еңлiк пен Кебекке
үңiлiп зар жылауда, сосын баланы жерден алып, бауырына қысты. Сөздерi
жауыздықты айтады, тасбауырлықты айтады. Абыз да жеттi. Оны Жапал көрмей
қалды. Абыз сыртқы шапанын шешiп өлiктерге жапты. Абыз заманды кiнәләйдi.
Жапал сәбидi қамкөңiл атаға көрсетедi. Абыз көрiнiстi ұрпақ, ұрпақ
жалғастығы, халықтық, елдiк жайлы сөздермен аяқтайды. Соңғы көрiнiс
көрермендi эмоциялық қатты толғаныстарға жетелейдi. Ғашықтық қайғылы
трагедиямен алмасты. Екi жас өмiрi жазықсыз ескiлiк салтымен қиылды. Соңғы
тiлектерi де толық ескерiлмеген қалпы қалды. Көпшiлiк ел билерге қарсы тұра
алмады. Тартыс шегiне жеттi, характерлер түрлi қырынан ашылды. Драматург
сәттi қойылым шығармасын жасағанына шүбә жоқ, жылдар, ғасырлар өтсе де әр
қала, көптеген елдерде Еңлiк-Кебек тұрақты театр репертуарынан лайықты
орын алуда. Терең толғаныстар, күрделi жағдаяттар шиеленiсi әртiстердің
шебер ойынын, эмоциялық байытуын қажет етедi.
Пьесаға 1943ж, 1956 жылдары оралып, өзгерiстер енгiзуi жазушының
еңбекқорлығының, кемелденуiнiң үлгiсi. А.П.Чехов: Жазушылық сыза бiлуден
басталады,-дегенде, творчествоның қиын үрдiсiн айтады.
Пьесадағы Жапал бейнесi тазша бала немесе Жиренше бейнесiмен үндес,
ұнамды образ. Есендi Еңлiк болып алдауы, Есеннiң бiрыңғай сұрақтары
комедиялық сарында, күлкi келтiредi. Есендi жақсы тануға себепкер болады.
Кебек образы зораяды. Әсте, Еңлiк Есендей жiгiтке сыңар бола алмайды, теңi
емес.
Пьеса көп үзiлiстен кейiн қазақ академиялық театр сахнасында қойылды.
Режиссерлерi СССР халық әртiсi Қалыбек Қуанышбаев пен М. Гольдблад. Соңғы
нұсқа бойынша көп сыни мақалалар шықты, пiкiрлер айтылды.
Ә.Тәжiбаев, Х.Ерғалиевтер Қазақ әдебиетi газеті, Жұлдыз журналында
табысты шығармаға шын жүректен шыққан қуанышынтарын жазды.
Әдебиет ғалымдары Ы.Дүйсенбаев, К.Қанафиева газеттiк рецензия көлемiнде
трагедиядағы образдарды талдап, әртiстер ойынына жоғары баға бердi.
Петропавл, Семей, Ақмола, Қызылорда сахналарында қазақ, орыс, корей
тiлдерiнде қойылды. Москвадағы қазақ әдебиетi мен өнерiнiң он күндiгiнің
көш басында тұрды. Көрермендер өте жақсы қабылдады.
Абыз- Қалыбек Қуанышбаев.
Есен- Ыдырыс Ноғайбаев
Еспембет- Серке Қожамқұлов
Кебек- Нұрмұхан Жантөрин
Еңлiк- Бекен Римова
Жапалды- Сейфолла Телғараев
ойнап, шеберлiктерi өте жоғары бағаға ие болды.
Қос мұңлықты ел ұмытпаған. “Еңлік-Кебек”-махаббат мұнарасы- билер
сотының шешімі бойынша 1780 жылы мерт болған Еңлік-Кебек зиратына қойылды.
ШҚО Абай ауданы Ералы жайлауының шығыс жағында Семей-Қарауыл тас жолынан
5км жерде қойылды. Қазір Шұбартөбе аталады.
18ғ 80-жылдары Біржан сал екі айыр басты мұнара тұрғыздырған.
Ескерткіштен батысқа қарай 8-9км жерде “1917ж 7-маусымда М.Әуезовтың “Еңлік-
Кебек” пьесасы осы арада алғаш рет киіз сахнасында қойылды” деп жазылған
тағы бір ескерткіш бар.(4,153)
Драматургия- қазақ жазба әдебиетiнiң ең жас саласы екенi мәлiм. Кеңес
төңкерiсiне дейiн бұл жанрдың тұсауы кесiле қоймаса да, ғасырлар бойы дамып
келе жатқан қазақ халқының ауыз әдебиетiнде терең тамыр-негiздерi жатқан
болатын. Ақындар айтысы, қайым айтысы, жар-жар, шiлдехана мен келiн түсiру
тойларын өткiзудiң өзi бiр ойынға (спектакльге) ұқсас болатындай.
Екiншiден, мәдениетi озық орыс, татар, басқа да елдердегi сахна өнерiнiң
өрiстеуi қазақ даласына да өзiндiк әсерiн бердi. Кеңестiк өкiмет орнауымен
драматургия жанры әлденiп, бой көтерiп, жаңа өмiрдi жасаушы қуатты
құралдардың бiрiне айналды.
Қазақ драмасының жылдам жетiлiп, өмiршең жанрға айналуына үлкен үлес
қосушы драмашыларымыздың бiрi- Бейiмбет Майлин.
Бейiмбет Майлин дарыны көп қырлы қаламгер, драматургияға өте
ерте араласты. Атап айтқанда, ол 1914-1916 жылы медресе Ғалияда оқып
жүрген кезiнде-ақ әдеби-драмалық үйiрмелерге қатысып, скетч, шағын сахналық
туындылар жазып, бiрге оқитын жастармен күш бiрiктiрiп, сахналауға мұрындық
болған. Бұлары әрине, драматургиялық байқау-тәжiрибелер ғана едi.(5,27)
Бейiмбет Майлиннiң алғашқы драмалық дүниелерi Шаншар молда, Неке
қияр, Ауыл мектебi секiлдi шағын комедиялары.
Шаншар молда алғаш Жат сабақ аталып, 1916 жылы жазылған. Тұңғыш
драмалық туындысы “Шаншар молда” Бiрақ пьесасы. Автор өзі “бір перделі
күлдіргі пьеса” деген екен. Пьеса оқиғасы төңкеріс қарсаңында болады.
Ақылды ауыл жігіті Әбіш ашқарақ, арам, дүмше молданы алдап орға түсіріп, өз
істегенін өзіне келтіріп, ел-жұртқа күлкі болдырады. Бұл сатиралық ащы
күлкі емес,юмор. Автор жұмсақ күлкі тудырады. Бұл шығарманың тақырыбы- ескі
салт- дәстүр тозығын көрсету, адам бостандығына үндеу.
Бейiмбеттiң драмалық жанрынан өндiрiп және iрi шығармалар жазғаны
1930 жылдардың айналасы.
Бәрiн түгендегенде,- дейдi Т.Нұртазин - Бейiмбет Майлин жиырма бес
пьеса, либретто, сценарий жазыпты. Оның iшiнде Амангелдi пьесасын
Г.Мүсiреповпен, Амангелдi киносценарийiн В.Ивановпен және Г.Мүсiреповпен
бiрлесiп жазған.
Бұл әрине, мол, асыл мұра көзi. Бейiмбеттiң алғашқы пьесасының тақырыбы
әр түрлi және оларда көркемдiк, жанрлық тұрғыдан келгенде көптеген
кемшiлiктер ұшырасады. Тырнақ алды туындыларынан-ақ характердi ашу,
диалогқа ұста шеберлiгi айқын көрiнiс бередi.
Комедия жанрының жалпы табиғатына қатысты В. Фролов, В.Волькенштейн,
Н.Федь, Ю. Борев, В. Сахновский-Панкеев еңбектерінде көптеген маңызды
тұжырымдар жасалған. Түбегейлі анықтама берген зерттеу жоқ.
Күлкі күшінің алмайтын қамалы жоқ. Комедиялық шығармаларда кейіпкер
трагедиядағыдай қатты қиналысқа түспейді, азап – қайғы шекпейді. Бұны
Аристотель Күлкілі жайт-ешкімге қайғы әкелмейтін, жанды қинамайтын
қайсыбір қателік, қисынсыздық, -деп жазады. (1,216)
Б.Майлин қазақ драматургиясының iрге тасын қаласып, шаңырағын
көтерiскен қаламгер. Ол жиырмаға жуық пьеса жазған. Әзiрге бiзге жеткендерi
шағын пьесаларынан: Шаншар молда, Неке қияр, Ел мектебi, Қос
қақпан, Протокол, Жасырын жиылыс. Iрi пьесаларынан:Көзiлдiрiк,
Майдан, Жалбыр, Бiздiң жiгiттер, Шұға, Аманкелдi,(Мүсiреповпен
бiрiгiп жазған), Талтаңбайдың тәртiбi. Осы аталғандардан Протокол,
Көзiлдiрiк, Амангелдiлерден басқалары Б.Майлиннiң 1936 жылғы толық
жинағында басылған. (5,4)
Б.Майлиннiң драматургия саласындағы жемiстi еңбегi сол 30-жылдарда-
ақ бағасын алды.
1933 ж Қазақстан жазушыларының I пленумында М.Әуезов, Б.Майлиннiң
еңбегiне мынадай баға бердi:
Драмалық құрылыс жағында Бейiмбеттiң пьесалары бiздегi үлгi берiп
отырған пьесалар...(5,4)
Ол шағын пьесаларды 1920 жылдарда жазды. Қамтыған мәселелерi әр алуан
ескiлiктiң өкiлi молда (Шаншар молда), әйел теңсiздiгi (Неке қияр),
өмiрдiң құрылысшысы дәрежесiне көтерiлген әйелдер (Протокол),
колхоздасу кезеңi (Жасырын жиналыс) ,сауатсыздықты жою (Ауыл мектебi)
т.б.(5,10)
Қазақ халқының ұзақ өмiрiнде жұртшылықты адастырып, оның аяғына тұсау
болған молданың халыққа тигiзген кеселi қазан төңкерiсiне дейiн де,
төңкерiстен кейiнгi кезеңде де қазақ драматургтерiнiң көп көңiл аударып,
мысқыл, әжуа еткен тақырыптарының бiрi болды.
Шаншар молда бiр актiлi комедия. Бейiмбет өз ауылында Шаншар деген
молдадан оқыған екен. Сонда бұл өзiне етене таныс көрiнiс болғаны анық.
Автор молданың жағымсыз әрекеттерiн сықақ етедi. Дiни оқуды сынайды,
балаларды қинау екенiн суреттей отыра молда әшкереленедi.
Пьеса молданың iшкi монологымен басталады. Өзiн бақытсыз санайды,
әйелдерге ебi жоқ екенiне қапаланады. Әбiш осыны бiлiп, пайдаланбақ болады.
Зағипамен молданы таныстырмақ болады.
Пьесаның соңында бай мен сырқат әйелiне дем салғызуға келген Тынымбай,
баласын емдетуге келген әйел бәрi де молданың сорақы қылмысының үстiнен
шығады.
Қ.Кемеңгерұлының Ескi оқуы, Бейiмбеттiң Шаншар молдасы молданың
елдiң басын айналдырып өз басын асырау көзiн табуы. Халық қой орнында
жүргендей.
Осы тұста жазылған тағы бiр пьесасы Неке қияр. Ол 1920 жылы
жазылған. Тұңғыш рет 1926 жылы Әйел теңдiгi журналының 2-3 сандарында бiр
перделi болып жарияланады. Жазушы бiр жылдан кейiн пьесаның көркемдiгiн,
идеялық мазмұнын тереңдетiп, екi перделi пьеса етiп қайта жазады.
Ғасырлар бойы қазақ әйелдерiнiң маңдай соры болған қалың малды жою
туралы 1920 жылы заң шықты. Алайда байлар, атқамiнерлер, молдалар
қолдарынан келгенше өзара жең ұшынан жалғасып қалың мал алып, қыз сатуларын
тоқтатпады. Мұндай жолсыздықтар бiраз уақытқа дейiн ел iшiнде орын алып
келдi. Еңбекшi қазақ газетiнде басылған Қыздың зары (6) деген
мақаласында Б. Майлин мынадай фактiлердi келтiредi. Қалыбай деген бай қызы
Шырынкүлдi ерiксiз малға сатады. Әкеден қайырым болмайтынына көзi жеткен
қыз ел ақсақалдарына өтiнiш етедi. Олар, әрине, қызға жақсылық iстемейдi.
Қыз ешкiмнен жәрдем ала алмайды. Сот әйелге теңдiк әпередi дегендi
естiгенмен iздеудiң жолын бiлмейдi. Ақыры Шырынкүл сатылған жерiне жылай-
жылай кете барады. Автор елде көзi ашық, жөн сiлтейтiн адамдардың аз екенiн
айтады.
Автор Неке қиярда құлқынын ойлап ,арын сатқан талай жастың тағдырын
күйреткен молда, екi арада жүрiп ат мiнiп, шапан киген жемқор құдалар,
қызының көз жасына қарамай малға көзi қарайған әке мен шешенi қатал сатира
нысанасына алды. Пьесаның негiзгi тақырыбы-әйел теңдiгi. Бұл тақырып
Бейiмбет творчествосының өзектi салаларының бiрi. Қазақ қыздарының бәрi
бiрдей ол кезде талпынып, ескiлiкке қарсы күреске батыл шыққан жоқ. Әке-
шешесiнiң, ел жуандарының сөздерiнен алыстап шыға алмай, көз жасын сығып,
сүймеген адамына әйел үстiне тоқал болып кеткендерi де аз емес едi. Майлин
Әдет құшағында, Зейнептiң сертi деген әңгiмелерiнде де дәл осындай
жайларды суреттейдi.
Бейiмбет шығармасында айтқанынан қайтпайтын, азаттық үшiн күрескен
Зәуре бейнесiн басқа әйелдерге үлгi етiп жақсы көрсеткен.
Пьеса басталғанда Зәуренiң атастырған күйеуi Жәленмен танысамыз. Күйеу
мен оның жолдастары арасындағы сөздерден Жәленнiң ынжықтығы, ақылсыздығы
көз алдыңа елестейдi. Ол не құрбы-құрдастарымен, не қасындағы жолдастарымен
жөнi түзу сөйлесе алмайтын, қолынан ешқандай iс келмейтiн бiр пенде.
Қалыңдығымен кездескенде қалай сөйлесудi, өзiн қалай ұстауын жолдастары
үйретедi. Ол қыз жауабына ой жүгiртпей, жолдастарынан үйренген жаттанды
сөздердi ғана айтады:
Жәлен:-Амансыз ба?
Зәуре- Аман болғанда қайтейiн деп едiң?
Жәлен- Жасыңыз нешеге келдi?
Зәуре- Оны қайтпексiз?
Жәлен- Тамыр бозбалаң бар ма, соны бiлейiн деп едiм.
Зәуре- Өй, шiрiк, iрiген ауыздан, шiрiген сөз шығады деп сенi күтiп
отырмақпын қой. (7,230)
Осы диалогта Жәленнiң қандай екенi ашылады.
Б.Майлин Жәлен портретiн былай бердi. Ылаңбай қыздың әкесiне: Қой,
Қайралап, азырақ ерiнiнің жырығы бар, сақалды келген қара жiгiт деп сонда-
ақ айтқам,-дейдi.
Ал Зәуре ақылды, өжет, ешкiмге қолжаулық болмайтын жан. Сүймегенiне
ықтиярсыз күйеуге бередi деп жазған арызы бойынша тексеруге келген
милиционерге ерiп қалаға кетедi. Әкесi, жылаған шешесi, атқамiнер Ылаңбай,
молда бәрi де шарасыз қалады. Оның алдында даңғыл жол бар, көзiн ашатын
өнер-бiлiм бар. Ол кезде ескiлiктiң бұғауынан осылайша құтылып шыққан
әйелдер, соңынан ауылда мәдениет және ағарту ошақтарын алғашқы орнатушылар
болды. Бұл тарихи шындық.
Зәуре нанымды жасалған кейiпкер. Өсу жолы бар образ.
Ылаңбай мен молда пайда табуды көздеген пасық жандар. қанша әйел
затының сорын қайнатқаны белгiсiз, бiрақ көбi рас. Ылаңбай мен молда бiр-
бiрiн қарақтайды. Ылаңбай аты да өзiне лайық, ылаңшыл екенiн көрсетедi.
Бәрiнiң ойы қызды саудалап пайдаға бату. Сонымен бiрге құдалық, кәделер де
келемежге алынады.
Бұл 1927 жылы екi перделi пьеса негiзiнде. Алғашқы нұсқасы (1920)
жалпы қыз, жiгiт, құда деп үшке бөлiнген. Алғашқы варианты олқы
болған, кейiн тағы бiр бөлiм қосып, өзгерiстер енгiзген. Шұбалаңқы
диалогтар құру, болған көрiнiстерге кейiпкерлер аузынан түсiнiк бермеудi
жөнге салған.
Б.Майлин юморды жақсы қолданған, өзiне тән шығармаларының ерекшелiгi
деуге де болады.
Неке қиярдағы кейiпкерлер әрекеттерi, сөздерi ерiксiз күлкi шақырады.
Драматург сол дәуiр үшiн тән сөздердi айтқызып, аз сөзбен көп жайды
аңғартады. Психологиялық жайларды комедиялық шиеленiстермен шебер берiп
отырғандығы автордың басқа пьесаларында да кездеседi.
Неке қиярда мазмұн (1927 жылғы нұсқасында) тереңдедi, ескiлiк мiнелдi.
Сапасы жоғарылады, тартыс шынайы берiлдi.
Б.Майлин творчестволық сапарын өлеңнен бастаған. Эпостық жанрда
көптеген әңгiмелерiн жарыққа шығарды. Зор талант бұнымен шектелмей қаламын
шыңдап, басқа биiктерге самғай түстi. Кейiн повесть, роман тәрiздi қомақты
еңбектерi де шықты. Жазушы өсiп, өрлеу жолында. Бұл драматургия жанрына да
эволюциялық өзгерiстер әкелдi.
Бейiмбет Майлиннiң шығармалары тақырып жағынан да, идеялық мазмұны мен
мұратына қарай көпшiлiк көңiлiн аударарлық, мағыналы туындылар. Осы
жанрдағы алғашқы қадамын драматург қазақтың өткен өмiрiндегi
кертартпалықтың өкiлi молданы алып надандықты сынау арқылы халық көзiн
ашуды мақсат тұтты. Сол кезең үшiн нағыз жанды мәселенiң түпкiсi.
Шаншар молда мен Неке қияр бiр уақытта жазылғанға ұқсайды, шамалас
туындылар Неке қияр ескi салтты сынайды. Қыз күрескер, азаттыққа
ұмтылғыш. Қол ұшын берушiлер милиционер мен Рахмет. Пьеса ескiлiк пен
жаңашыл заман тынысының аужайын дұрыс бағдарлауға себепкер. Бiрте-бiрте
драматург Б.Майлин, 30-жылдардан бастап драмалық шығармаларының тақырыптық
ауқымын кеңейтiп, бүкiлодақтық
маңызы бар күрделi өзгерiстермен байланыстырады.
Драматург шеберлiгiн дамыта түстi. Композиция дегенiмiз- шығарманың
өзегi. Оның дұрыс құрылуы көркем әдебиетiнiң қандай жанрында болмасын
жазушының аса зер салатын маңызды мәселелерiнiң бiрi. Ол драматург үшiн ең
қажеттi басты шарт. Драмалық шығарманың өзiне тән ерекшелiктерi де жоқ
емес. Композицияны құра білу шеберлiгiнен пьеса құлпырып, тартымды болары
сөзсiз. 1920-30 жылдардағы алғашқы қойылымдарда композиция құруда
олқылықтар болды. Болу себебi де түсiнiктi, өйткенi қаз-қаз жаңа жасалып
жатқан әдеби жанрдың алғашқы аяқ алысы едi.
Б.Майлин пьесаларының композициясын құруда шебер-драматург екендiгiн
көрсеттi. Өмiр құбылыстарын суреттеуде, яғни адам характерiн жасауда
уақиғаны белгiлi бiр тәртiппен шебер бере білді.
Сюжеттiң негiзiнде жатқан өмiр құбылысының басталуы, дамуы, аяқталуы
болады. Осыған орай сюжеттi көркем шығармалардың элементтерi бар екендiгi
белгiлi. Олар: композиция, байланыс, даму, дәлелдеу, шиеленiсу, ситуация
(жағдаят), шарықтау шегi, шешiмi болып келсе, осы аталған бөлшектердiң бәрi
де драмалық шығармаларға тән нәрсе.
Оқиға басталмай тұрып сол ортада негiзгi тартыс болғанға дейiнгi жай-
жапсармен оқушыларды таныстыруды экспозиция десек, драмалық шығармаларда
мұның зор мәнi бар. А.Н.Толстой: Экспозиция бiрiншi актыда, мүмкiншiлiгi
болғанша, толық ашылып болу керек,- дейдi. (8,15)
Бейiмбет пьесаларының көпшiлiгi осы талапқа сай келедi. Шағын
пьесалардың өзiнде де ықшам түрде экспозиция берiледi. Неке қиярдағы
күйеу жiгiт Жәлен мен күйеу жолдастардың арасындағы диалогтардан оқиға
басталғанға дейiнгi жағдаймен танысамыз. Автор пьесаның бет пердесiнде
күйеу жiгiттiң мiнезiмен таныстыра отырып, оның қыз алуға келiп жатқандығын
және бұрынғыдай оңай ғана мал берiп алып кететiн уақыттың өзгерiп, малдылар
үшiн қысылшаң кезең келгенiнен хабар бередi.
Бейiмбет драмаларында оқиғаның шиеленiсуi- конфликтi де жақсы берiлген.
Шиеленiсу бiрден-бiрге дамып, күшейе түсiп отырады. Шаншар молдада
молданың өңкей доңыздар деп балаларды жазықсыз сабауы, балалардың ығыр
болып, қарсы әрекетке баруы, ақыры Шаншардың басына шапан жауып сабауы көп
ойларға жетелейдi. Кiшкене балалар әрекетiнен жаңа келе жатқан заман
тынысын сезгендей боласың. Немесе Неке қиярдағы күйеу жiгiт Жәленге
берген Зәуренiң батыл жауаптары, өзiнiң арыз беруi, аулымен қош айтысып
кетуi-сол қоғам өмiрiндегi елеулi өзгерiстер. Бұл төңкерушi әрекеттер.
Көркем шығармалардың басты құралы тiл екендiгi белгiлi. Әр жазушының
өзiндiк стилiн, ерекшелiгiн танытатын белгiсiнiң бiрi-оның тiлi. Сондықтан
да жазушының әдебиет тарихына қосқан үлесiнiң дәрежесiн бағалауда да тiл
көркемдiгi, тiл ерекшелiгiнiң маңызы бар. Халықтың тiлiнен нәр ала отырып,
сол халықтың тiл мәдениетiнiң дамуына, өсiп, өркендеуiне әсер етедi.
Кейiпкерлер тiлi арқылы сол дәуiрдiң өзiне лайық тiл өрнегiмен, сөз
қолданысымен танысамыз. Драмалық шығарманың өзiндiк ерекшелiктерi белгiлi.
Автор сөзiнiң болмауы (тек ремарка күйiнде), кейiпкерлердiң диалог,
монологтары.
Адам образын жасауда диалог, монологтар ең негiзгi шешушi рольдi
атқарады. Д.Дидро: Романист распологает временем и пространством, которых
нет у драматурга, поэтому, при прочих равных условиях, я ценю пьесу выше,
чем роман,- деген болатын. (9,198)
Бұл жердегi тағы бiр қиындық- кейiпкерлер сөзiнен адам психологиясы,
мiнезi, наным, сенiмi, өмiр сүрген ортасы, кәсiбi көрiнуi керек. Сондықтан
диалогтың әсерлi, аз сөзбен көп мағынаны қамтитын ықшамды, ұтымды және әр
сөздерi қимылға, әрекетке толы болуы қажет.
Сол себептi драмалық шығармалар тiлiне әдебиетшiлер, классиктер терең
мән бередi. А.Н.Толстой: Будьте скупы на слова, пусть каждое из них как
заостренная стрела бьёт прямо в цель-в сердце зрителя,-деп диалогтың
әсерлi болуына шақырады.(8, 273)
Бұл сөздерге дәлел ретiнде күйеу мен Зәуре диалогын алуға болады.
Характерлер ашылып, болар оқиғаларға сiлтеме жасалады.
Бейiмбет творчествосындағы тағы бiр ерекшелiк- оның юморы. Кейде
шымшып, кейде сипап өтетiн халықтық юмор. Сонымен қатар жағымды, жағымсыз
кейiпкерлерiнiң қатар берiле суреттелуi. Адам портретiн жасаудағы Неке
қиярдағы Ылаңбайдың сөзiнен Жәленнiң сақалды, ернi жырық, ұсқынсыз адам
екенiн көремiз. Комизм бұл жерде Ылаңбайдың сөзiнде.
Қорыта айтсақ, Б.Майлин қазақ әдебиетiне құнды туындылар әкелдi.
Өскелең өмiрiмiздiң тарихынан хабар бердi, ауыл кедейлерiнiң таптық
санасының оянуына себепкер болды, әйел теңдiгi, оқуға ұмтылу қарекеттерiне
негiз салды. Драмаларының күшi-сол кезең өмiрiмен тығыз астасуында жатыр.
Бейiмбеттiң драматургия саласындағы еңбегi бiз үшiн аса құнды.
2 ТАРАУ Алғашқы пьесалардың көркемдік ерекшелігі.
Бүгiнгi күнi, яғни өткенiмiзге сын көзбен қарайтын уақыт жеткен
шақта, ғасыр басындағы қоғам және ғылым қайраткерлерi ортамызға қайта
оралып отыр. Ұлттық әдебиет пен мәдениет қайраткерлерi: Ш.Құдайбердi,
М.Жұмабайұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлының соңынан
С.Садуақасұлы,
С.Қожанұлы, Ә.Бөкейханұлы сынды арыстарымыздың мұралары қатарға қосылып,
ғылыми-зерттеу нысанасына айналуда.
Сондай қазақ зиялыларының бiрi-қоғам қайраткерi, дәрiгер, тiл маманы,
педагог, әдебиетшi және көсемсөзшi Қошке (Қошмұхамбет). Ол 1896 жылы 15-
шілдеде Омбы топырағында туған, 1937 жылы жазықсыз жазаға тартылған.
Қошкенің қоғамдық қызметi мен орасан зор әдеби мұрасы күнi бүгiнге дейiн
толық зерттелмей келдi.
Осы ғасырдың 20-жылдары қазақ әдебиетiнiң қалыптасу, дамуына, бар жанры
мен әдеби сынына бiршама үлес қосқан әдеби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz