Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың маңызы және оның басқа пәндермен байланысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Диплдомдық жұмыстың өзектігі:
Дүниетанылым- адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі:
Дүниетанымның қалыптасуында адам, табиғат, қоғам білімдері тірек болады.
Оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен
мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, адам-адам, адам-қоғам, адам- табиғат
аралығындағы қарым қатынас түрлері жайында мағлұмат беріледі. Жас ұрпақ
дүниетанылымын қалыптастыруда басқа пәндермен сабақтастығы, байланысы.
Өйткені, заман сұранысына сай жеке тұлғалық дүниетанымын қалыптастыруда
ұлттық рухани ерекшіліктерді ескере отырып салт-дәстүрді; - бүгінгі таңның
кезек күттірмес мәселелерінің бірі болып отыр.
Жұмыстың негізгі мазмұны. Дүниетану оқушыларды объективті дүниемен
таныстырылады, соны үйретеді, сол туралы білім береді: Дүниетану пәнінің
білім берудегі маңызы – оның мазмұнының негізгі мектепте оқылатын білім
жүйесімен сабақтастығында, басқа пәндермен байланысында. Оқу процессінде
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда берілетін білімнің ғылымилығымен
қоса пәнаралық сабақтастық жүзеге асырылады. Бастауыш буын мен негізгі
мектеп мазмұнының сабақтастығы оқушылардың бүгін алған білімі мен
келешекте меңгеретін білімінің байланысын күшейтіп, оларды дамыту мақсатын
жүзеге асырады.

I тарау. Дүниетануды оқытудың теориялық негізі
1. Дүниетану ұғымының ғылыми негізі.
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады.
Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері,
беретін білімі тәрбиеге ықпалы әр түрлі.
Дүниетаным, дүниеге деген көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта,
бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мәні
мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүиелетен
жиынтығы. Дүниетанымның көзі – Білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің
шындығы мен ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек.
Осы арқылы адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына бт.., ..адамның өмір
тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи процестер
- дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ұ.Садықов.
Ғылымы мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді.
Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам
табиғат, қоғам – бір тұтас дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір-бірімен
байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүниетану ұғымы диалектиалық дамудың қарама-қарсылығы мен
біртұтастығына сүиенбей өте алмайды. Дүние –ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол- адам, адам мен адамның қарым қатысы, ол табиғат, табиғат
заттары мен құбылыстары, ол –қоғам, әр қоғамның өркендеуіне, адамның ойы
мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек.
Дүниетану - дүние және тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
1.2 Терең тамырлы тарихы бар халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа мирас
болған, ежелгі мұраларының қай-қасысының да пайда болуында және
пайдалануында белгілі бір ғылыми негіз, өркендік-тәрбиелік талғам, табиғат
пен адам өмірінің берік байланысын тани білуден туған білімдарлық, талғам
мен келісті келбет бар. Адам баласының дүниетанымы талғам түсінігі, әлемнің
тұтастығын, өлшемсіз шексіздігін түйсіну адамға етене таныс, қарапайым
оқиғалардан бастап суреттеліп, бірте-бірте кеңейеді.
Дүниетаным, адам ойы кеңістігіндегі негізгі және аса күрделі
түсініктердің бірі. Дүниетанымның негізін көне грек философтары Демокрит,
Платон, Аристотель салды. Шығыс ойшылдары Қорқыт ата, Әль-Фараби, Қожа
Ахмет Яссауи т.б дүниетаным табиғатын саралауға маңызды үлес қосты. Ақын-
жыраулар, олардың әлеуметтік – философиялық дүниетанымы, ойлары халықтың
қоғамдық сана-сезімінің қалыптасуына, кейінгі ұрпақты парасатты ұлтжанды
рухта тәрбиелеуге үлкен әсерін тигізеді.
Жұмыстың негізгі мақсаты адамнын туғаннан айнала қоршаған ортаны танып-
білудегі іс-әрекеті, кейіннен ата-ана, бала-бақша, мектептің атқаратын
қызметі, орнын көрсету.
Дүниетанымның көзі-білім. Адам тіршілігінің көзі- табиғат. Дүниетаным
– дүние және тану деп аталатын екі бөлімнен тұрады. Адамның әрбір кезеңіне
байланысты дүниені тану шеңбері мен оның мазмұны ұлғайып, тереңдей түседі.
Қоршаған дүниені білу- танымға байланысты. Таным – адам санасын дамытудың
негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.
Оқушылардың дүниетанымын дамытуда дүниетану сабағындағы пәнаралық
байланыстардың алатын орны ерекше.
Бастауыш сыныптан бастап дүниетану сабағында оқушыларға қарапайым
түсініктерді пәнаралық байланыс арқылы түсіндірудің ролін ашу.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс уақытында қоршаған ортаны зерттеп,
жаңалық ашуда, проблемаларды шешуде ең алғашқы қадам бастауыш сыныпта
дүниетану сабағында қаланатыны белгілі.
Осы уақытта мұғалімнің оқушылар бойында дүниедегі болып жатқан
өзгерістерді, құбылыстарды түсіндірудегі орнының ерекше екені белгілі.
Түсініктерді қалыптастырудағы маңызды қадам – балалардың заттың ең
маңызды ролін және белгілерін айыра білуге үйрету дағдысын дамыту.
Дүниетану сабағында химиямен байланыстырудағы негізгі мақсат қоршаған
ортада болып жатқан құбылыстарды түсіндіруде қолдану, дамыту. Қоршаған
ортаның ластануындағы химиялық заттардың әсерін түсіндіру.
Физика пәнімен байланыстыру өлшеуіш құралдар, физикалық құбылыстарды
физикалық қасиеттері туралы түсінік берген кезде қолданып, дамыту.
География пәнімен байланыстыруда қоршаған ортадағы денелер, өзендер
мен көлдер, мұхиттар мен теңіздер, таулар, қыраттар туралы білім негізі
қаланып, әрі қарай география пәнінде күрделене оқитынын айтып, түсіндіру.
Сондай-ақ экология, валеология, астрономия пәндерімен пәнаралық
байланыстар да оқушының ойын дамытуға, салыстыру, талдау секілді
кабинеттерін дамытып коймай, оқушының сөз қорын дамыта отырып, алғашқы
ғылыми түсініктер береді.

II.Негізгі бөлім. Дүниетануды тәрбиелеу және дамыта оқыту

2.1.Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан
демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере
отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын
талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі – оқушының дүниетанымын
қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім –
дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтана түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі
дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жиналып, ой-өрісі кеңейеді.
Оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын
ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау
процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетінін
қазақтың белгілі дидактері И.Нұғыманов, Т.Сабыров және т.б өз еңбектерін
дәлелдеп отыр. Бұл пікірлер оқытудың басты мақсаты – оқушыларға айқын дүние
заңдылықтарын, заттарын, фактілерін таныту деген түсінік береді.
Әлбетте, бұл пікірлермен толығымен келісуге болады. Өйткені, қоршаған
заттар мен құбылыстар жайында білім алып. Оны нақты қабылдау барысында
оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру
әрекеті арқылы түрі, түсі, пішінін, көлемін анықтап, таныса, ұстап сезіну
әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын
айқындау, онан әрі затты не құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой
қорытып, заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табады. Міне,
осындай түрлі таным әрекеттері нәтижесінде оқушылар затты не құбылысты
қабылдайды және олардың ғылыми ұғымының негізі қаланады. Осы аталған
әрекеттер арқылы түсінік алған оқушыларда келешекте эмоциялық, іскерлік,
интеллектуалдық дағдылардың дамуына жағдай туады.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерінде,
оқу-әдістемелік құралдарға, олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрюбие
процесінде өндірілу тәжірибесінде жасалған талдау барысында дүниетануды
оқытудың теориялық негізіне байланысты кемшіліктер жағдайлар байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып оларға қоршаған дүниеден ғылыми және
экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы
кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай
отырғаны;
- бастауыш сыныпта табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен, қоғаммен
байланысы толық ашылмағандығы, мектептердің үнеміаударма оқулықтарды
пайдаланумен шектеліп келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс істеу
әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-
тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сыныптағы дүниетануды оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде
сөздік әдіспен шектеулі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін
дамытатын жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен
шектелетіндігі;
- осы кезге дейін бастауыш сынып оқушыларына қоршаған ортадан білім беруден
әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің
жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта
оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде олардың
дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытудың ғылыми әдістемелік
жүйесін жасау орынды талаптардың бірі.
Бастауыш сыныпта Дүниетану пәні оқылмағанымен, оқу бағдарламасына
қоршаған дүниеден ұғым беретін материалдар, яғни дүниетану материалдары
бастауыштың бірінші сыныбында Айналамен таныстыру, екінші сыныбында
Табиғаттану - пәндері арқылы меңгерілсе, соңғы жылдары мазмұны да,
мақсаты да жаңа Дүниетану пәні республиканың барлық бастауыш сыныптарына
ендіріліп отыр.
Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы,
экономикасы, ғылыми мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық пен өнері,
адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері
жайында ғылыми- сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру барысында
оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат саласынан білім
алады. Биология, химия, география, физика пәндерінің бастама негізі
қаланады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары, табиғат,
экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер жайында жалпы
мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, табиғат байлығы,
мәдени-әдеби, көркем-қолөнер шығармашылығы арасында байланысты,
сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын басқа пәндермен
кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі білім негізі
қалыптасады.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 атты Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ қоғам мүшелері- жастардың қандай болуға тиіс екендігін
айта келіп, Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері,
мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалар иелері, биржа делдарлары
және спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады...,-
дейді.
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін
әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әр түрлі. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған
жастарымыздың болашақта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз
мүддесінен гөрі халықтық мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін
оларға сапалы білім беру, саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру
оқу-ағарту саласының үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұның
оқыту әдістері мен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу
қажеттілігі туындайды. Білімнің әр бір бөлігі оқушы дүниетанымын
қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға
негіз салуы тиіс.
2.2. Дүниетанымның көзі –білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің
шындығы мен ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек.
Осы арқылы адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Адам дүниені өмір бойы танып, білумен, оның таусылмас ерекшіліктерін
бақылап, байқаумен айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне
шыға меңгеру мүмкін емес. Дүниені дәрежесінде танып-білу әр адамның
меңгерген білім деңгейі мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшілігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой- пікірі, білім-деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезім кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның
санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір
сүретіннің бәрі жатады.
Таным - философиялық ұғым, ... Айналадағы материалыдқ шындықты – адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір суретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстарғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамиды.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
адам денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналар, зауыттар мен
өндіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп түғызады.
Адамзат өмір суретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда.
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп отырған зияны ұшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі,
судың тартылуынан аса бағалы халық байлығы, балықтың азаюы – осының бәрі де
бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны.
Пайдалы қазбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды.
Ол жерлерде тіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшелітерін техниканың өркендеуіне пайдалануға мүмкіндік береді.
Осының нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. Мәселен бионика ғылымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым – ғаламдық
биология дамыды. Табиғат байлығы, адам еңбегін үнемді пайдалану экологиялық
білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның өсуін қажет
етіп отыр.

III. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың маңызы
және оның басқа пәндермен байланысы

3.1. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың негізгі
бір жолы – пәнаралық байланысты күшейту.
Пәнаралық байланыстың міндетті түрде жүзеге асырылуы арқылы оқушыға
берілетін білімнің тиянақтылығын қамтамасыз етуге болатындығын алғаш
А.Коменский айтқан-ды. Одан кейінгі дәуірде осы пәнаралық байланыстың
психологиялық негізін құрған орыс халқының ұлы педагогтері М.А.Данилов,
В.В.Давыдов, Н.А. Лашкарева еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы
тұжырымдар пікірлер айтылды. 1960 жылдардағы жалпыға бірдей орта білім беру
мазмұнында біраз өзгері болып, оқушыларды тәрбиелеу, білім беру және дамыта
оқыту міндеті де қойылған. Осы тұста да пәнаралық байланысқа үлкен мән
берілді. Сондықтан да соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары мен әдіскерлері
оқушыларды дамыту жолдарының бірі ретінде пәнаралақ байланысқа ден қойып,
бұл саланы көбірек зерттеуге кірісті.
Бағдарламалық талаптарда пәнаралық байланысты жүзеге асыру әр уақытта
да назардан тыс қалған емес. Себебі пәнаралық байланыс арқылы берілетін
білімнің жан-жақты меңгерілді, білім сабақтастығы қамтамасыз етіліп, пәнді
оқытудың тиімділігі артатыны белгілі.
Пәнаралақ байланысты екі түрлі жолмен іске асыруға болады. Бірінші –
уақытылы байланыс, екіншісі- ұғымдық байланыс. Уақытылы байланыс әрбір
бағдарламалық талаптарды іске асыру барысында берілетін жаңа ұғымды келесі
пән бойынша алған ұғыммен күнбе-күн байланыстырып отыру арқылы болса, ол
ұғымдық байланыс. Уақытылы байланыс әрбір бағдарламалық талаптарды іске
асыру барысында берілетін жаңа ұғымды келесі пән бойынша алған ұғыммен
күнбе-күн байланыстырып отыру арқылы болса, ал ұғымдық байланыс - әр пәнді
оқыту барысында олардың бәріне ортақ ғылыми ұғымдарды солардың бәрінде де
қолдануға көңіл бөлу арқылы жүзеге асты. Дүниетану деген мағынаға ой
жүгіртсек, тану сөзі қандай болмасын процестің тындырылған түрін
түсіндіреді. Тындырылған процеске жету үшін немесе, екінші сөзбен айтқанда
оқып, танысып-біліп әрбір жаңа білімді меңгеру үшін мұғалім әрдайым осы
танымдық міндетке қызмет етерлік әдіс қолданып, ұтымды жұмыс түрлерін
іздестіруде. Сол арқылы оқушының ми қызметінің белсенділігін арттырып,
ізденімпаздығын жетілдіреді. Соның бірі берілетін білімнің жүйелігін жүзеге
асыру, пәнаралық байланысты күшейту. Бұл үшін- оқылатын пәннің өз ішіндегі
мәтін мазмұндарының байланыстылығымен қоса сол сыныпта оқылатын әрбір
пәннің бір-бірімен байланысына да көңіл бөлінді. Бұл берілген ұғымды
оқушының тиянақты меңгерін қамтамасыз етуге көмектесті. Байланысты күшейту
үшін оқушының өмір тәжірибесі мен бұрын алған білімін жаңадан қабылдағалы
отырған білімнің мазмұнымен байланыстырудың тиімділігі байқалды.
Оқушыларға тиянақты білім берудегі сол бұрыңғы білімнің байланысының
маңызын психологтар да ерекше атап көрсетеді. Баланың кез келген затты,
құбылыспен оқиғаны, сол сияқты әр түрлі өсімдіктер мен жануарлар тіршілігін
жете тануы үшін алдымен оларды оқитын мәліметтері жайында түсінік
қалыптастыру керек. Ол үшін бұрыннан белгілі таныс зат енді танығалы
отырған затпн салыстыру, талдау, жинақтау арқылы олардың ұқсастығы мен
айырмашылығын айқындау, осы арқылы әр пәннен алған білімдерін байланыстыру
іске асырылады. Мұғалімнің көздейтін мақсаты оқушыларға берілетін ғылыми
білім негіздерінің бірлігін, тұптастығын сақтау болды. Сол сияқты ілесе
отырып байланыстыру да жиі қолданылды. Кез келген пәнді оқыту барысында
ұтырлы бөлімін тауып, сабақ желісіне басқа пән мазмұнындағы
байланыстылықты, заңдылықтарды кіріктіре кету жүзеге асады.
Пәнаралық байланыс кезінде педагогикалық ситуациялар жасалып,
оқушылардың ой жемісінің жалғасуына, ұғымды тиянақты меңгеруге, ойда сақтау
мүмкіндеріне арттыруға жағдай жасалады. Пәнаралық байланыстың қай түрі
болса да, бала есінің тиянақтала түсуіне әсер ететіндігі. Бұрын оқып өткен
мағлұматты не жаңа оқып отырған материалды басқа пән мазмұнымен
байланыстыру арқылы қалайда естегі қалған ұғымды жаңғырықтыру, қайталау,
тиянақтай түсу мақсаты жүзеге асады. Сонымен қатар оқушыларда білім
негіздерінің бірлігі туралы пікір қалыптасады.
Сол сияқты пәнаралық байланысты күшейтудің екінші жолы- арнайы
жүргізілген кешенді топсаяхаттар екені ескерілді. Мұндай жағдайда ана тілі
пәнінің де, табиғаттану пәнінің мүддесіне жарайтындай мазмұндама
ұйымдастырылған топсаяхаттар өте тиімділік көрсетті.
Жыл мезгілдеріне байланысты топсаяхатқа шыққанда оқушылардың табиғат
туралы түсінігі кеңейіп, алған ұғымдары бекіп, нақтылы заттар мен
құбылыстарды зерттеп, танып білсе, ана тілі сабақтарына байланысты табиғат
тамашасына қызыға қарау, әдемілік пен сұлулықты сезіну сияқты эмоциялық
әсерді де іске асыру жағы орындалды. Осы арқылы оқушылардың эстетикалық
талғамы қалыптасты.
Ұлы педагог К.Д. Ушинский пәнаралық байланысты жете көрсетіп,
оқушылардан үнемі оқыған заттары мен құбылыстарының ішкі және сыртқы
байланыстарын ашуды талап етті. Оқудың қызықтылығы, тартымдылығы мен
нәтижелігі сонда ғана қамтамасыз етіледі деп есептеді. Өйткені, қызығушылық
бала сезімін кеңейтіп, тереңдете түседі, сол арқылы таным да тиянақты
болады деп білген.
Әсіресе білім беруге арналған кешенді топсаяхаттар баланың әртүрлі
затты, құбылысты, өсімдік пен жануарларды және адамдар арасындағы қатынасты
нақты жағдайда көруін, олардың ішкі, сыртқы байланыстарын байқауын жүзеге
асырады. Кешенді топсаяхаттың тиімділігін, әсіресе, уақыт үнемдей отырып,
пәнаралық байланысты күшейтуге көмектесетіндігін Ю.К.Бабанский де атап
көрсетеді. Осы жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып, бастауыштағы
сауаттану кезеңінің өзінде-ақ оқушылардың табиғатқа бақылау жүргізуін,
байқағандарын әңгімелеп беруге төселуін көздей отырып, оның нәтижесін тек
әліппені оқытуда ғана емес, айналамен таныстыру сабақтарында пайдалану
жүзеге асырылды.
Бастауыш білім беретін буындағы (1-4 сыныптар) оқу мерзімі бір жылға
ұзартылды. Ұзартылу алға қарай жылжудан туды. Оқушылар мектепке алты жастан
келіп, 1-сыныпта оқитын болды. Осы мерзім ішінде оқытуға қойылған талап
бойынша –бастауыш сынып оқушысында жеке бас дамуының негізі қаланып, оларда
әр пәннен ғылыми ұғымдар мен берік дағдылардың қалыптасуы қамтамасыз
етілуге тиісті болады. Ұзартылған бір жыл мерзімін дене тәрбиесін жақсарту,
музыка бейнелеу, айналадағы табиғатты танып білу үшін пайдалану керек деп
көрсетілді.
Мектеп реформасы кезінде педагогикалық ізденістер де күшейе түсті.
Мұғалімдер тәжірибесі, оқыту проблемалары, әдістемелік жаңалықтар жайында
кітаптар баспадан шығып, жарық көрді. Осылардың ішінде баланы алты жастан
оқытудың тиімді жолдарын, оқуды ұйымдастырудағы өзінің іс-тәжірибесін
ортаға салған Ш.А. Амонашвили болды. Ол алты жасар баланың психологиялық
ерекшелігін айта келіп, оқушыға жеңіл тиетін білім өзін ынталандырмайды,
таным мен табыс қызықтырмайды, -дейді. Практик-ғалым Л.С.Вьютскийдің
Оқыту тек дамудың алдында жүрсе ғана жақсы болады - деген пікірін
қуаттайды. Л.С. Вбютскийдің зерттеуі дамудың актуалды өрісімен іргелес
өрісі жайындағы идеяны алға тартқан болатын. Баланың актуалды өрісі ол
бүгінгі күні игерген білімі, танымы және іскерлік дағдылары десек. Іргелес
даму өрісі ол ертеңгі меңгеретін білім көлемі, дағдысы, іскерлігі, бұған
оқушы біртіндеп жетеді. Жеткеннен кейін де тоқтап қалмай, оның іргелес
өрісі тағы алға қарай жылжи бермек.
Бірінші сынып оқушыларына табиғат танудан берілетін білімді еңбекпен
байланыстыру міндеттері де жүктелді. Еңбек түрлерін балалар күнделікті
өмірден байқап қана қоймай, өздері де еңбектің жеңіл түрлерімен айналысу
барысында табиғи құбылыстарды түсінуге мүмкіндік алатынын айта келіп,
оқушылардың өздерін еңбекке қатыстыру талабы қойылды.
Осы еңбектер нәтижесінде өсімдіктердің өсуіне қажетті жағдайларды,
олардың тұқымнан өнетінін, бөліктерін оқулықтан оқып қана емес, нақты
объектілер, образдар арқылы сезіне отырып қабылдау үрдісін дамыту
ескертілді. Сонымен қатар табиғат қорғау мәселелерін жүзеге асыру көзделді.
Пәнаралық байланысты күшейтудің оқушылар дүниетанымын қалыптастыруға
тигізген әсерін олардың білімін тексерудің нәтижесін көрсетті. Білім
тексеру бағдарламалық мазмұнның әр бөлімін оқып аяқтағаннан кейін
жүргізіліп отырды. Білім тексеруге арнайы уақыт бөлмей-ақ, әр сабақтың
ұтырлы жерінде тапсырмалар беру, сұрақтарға жауап алу, сарамандық жұмыстар
орындату арқылы жүзеге асты. Білім тексерудің мазмұны мен түрі оқушылардың
жас ерекшеліктеріне қарай өзгереді.
Қорыта айтқанда, бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру
Айналамен таныстыру, Табиғаттану - пәндерін басқа пәндермен
байланыстыра оқыту арқылы жүзеге асты. Бастауыш сыныптардағы оқу мерзімінің
алға жылжуы оқушылардың қоршаған дүниеден алатын білім мазмұнының кеңеюіне
және оны оқытудың тиімді әдістерін іздестіруге, пәнаралық байланысты
күшейтуге себін тигізді.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі 60-шы жылдардан бастап
қолға алына бастады. Э.И.Моносзонның басшылығындағы ғалымдар жоғары сынып
оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру мақсатында философия, этика,
жаратылыстану ғылымдарының негізінде дүниетаным түсінігінің ұғымдық,
категориялық аппараттарына сипаттама беріп, оның мазмұны мен әдістемесін
жеке пәндер мен пәнаралық байланыстар арқылы айқындауға талпынса,
психологияның ролін де ашып көрсетті.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген еңбектерге жасаған талдау
бастауыш сынып оқушыларының тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда қазақ
балалар фольклорын пайдалану мәселесі теория мен практикада әлі де болса өз
деңгейінде ашылмағанын көрсетеді.
3.2. Егеменді елдің болашағы дүниетанымы дұрыс қалыптасқан ұрпаққа
байланысты болғандықтан, бұл мәселеге бастауыш мектепте аса мән берілгені
жөн.
Сонымен, қазақ балалар фольклорының мүмкіндіктері мен оларды оқу-
тәрбие процесінде бастауыш мектеп оқушыларының тұтастай дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында жүйелі пайдаланбау арасындағы; қазақ балалар
фольклорын қазіргі өмір талаптарына сай оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында пайдалану қажеттігі мен педагогика ғылымында бұл
мәселенің белгілі деңгейде зерттелмеуі арасындағы; оқушылардың тұтастай
дүниетанымын қазақ балалар фольклоры арқылы қалыптастыруды тиімді
әдістемемен қамтамасыз ету қажеттігі мен оның практика жүзінде іске
асырылмауы арасындағы қайшылықтар айқын байқалады. Педагогикалық процесте
қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш сынып оқушыларының тұтастай
дүниетанымын қалыптастырудың ғылыми негізделген теориялық және әдістемелік
жолдарын қарастыру біздің зерттеу проблемамызды айқындап берді және
тақырыпты Қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш мектеп оқушыларының
дүниетанымын қалып- тастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Оқу процесінде жетекші пәндерді (ана тілі, қазақ тілі, дүниетанымын)
бірлікте пайдаланса; пәндер мазмұнына қазақ балалар фольклоры бойынша
материалдар білім мен тәрбие беру мүмкіндіктеріне қарай сұрыпталып
ендірілсе және олар пәнішілік, пәнаралық байланыс шарттары негізінде
меңгеріліп, ортақ әдіс-тәсілдері арқылы жүзеге асырылса; қазақ балалар
фольклоры жанрларын пайдалануға байланысты мұғалімдерге арналған ғылыми-
әдістемелік нұсқаулар жасалса, сонда бастауыш сынып оқушыларының тұтастай
дүниетанымын қалыптастыруға болады. Ол үшін:
- қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш сынып оқушыларының тұтастай
дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруда қазақ балалар
фольклоры мүмкіндіктерін, өлшемдерімен көрсеткіштерін және деңгейлерін
айқындау;
- бастауыш пәндер мазмұнына ендірілетін қазақ балалар фольклоры бойынша
материалдарды сұрыптау және дүниетанымды тұтастай қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын айқындау;
- қазақ балалар фольклоры арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға
байланысты ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасау;
- оқушылардың тұтастай дүниетанымын қалыптастыруда қазақ балалар фольклорын
пайдаланудың тиімділігін тәжірибелі –эксперимент жұмысы арқылы тексеріп,
дәлелдеу.
Оқу-тәрбие процесіне қазақ балалар фольклорын мақсаттылықпен,
педагогикалық тұрғыда дәлелдеп ендіру оқушылардың тұтастай дүниетанымын
қалыптастыруға ықпал етеді. Жеке тұлғаны дамытудың философиялық қағидалары,
таным теориясы, іс-әрекет теориясы,этникалық-мәдени білім тұжырымдамасы,
дамыта оқыту идеясы, бастауыш сынып оқушыларының тұтастай дүниетанымын
қалыптастырудағы жүйелі бірыңғай қатынас саналады.
Қазақ халқының өткендегі бай мұрасын қамтитын балалар фольклорының
бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруда педагогикалық
мүмкіндіктері жоғары: көркемсөз, сахна, мүзыка, ән, күй, би, қолданбалы
өнер, ойындар, тұрмыс-салт, наным-сенімдермен таныстырады, білім қорын
молайтады, оларға аялы көзқараспен қарауға үйретеді, болмыстағы қуанышты
эмоционалдық сезіммен, сүйіспеншілікпен қабылдауға, байыптап есте сақтау,
ойлауға септігін тигізеді, ұлттық өнердегі сұлулықты талғаммен, әсерлене,
эстетикалық тұрғыда қабылдауға көмектеседі.
Бастауыш сынып оқушыларының тұтастай дүниетанымын қазақ балалар
фольклоры арқылы қалыптастыру мынадай педагогикалық шарттарды жүзеге
асырумен қамтамасыз етіледі:
- оқу-тәрбие мазмұны пәнішілік, пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастырылады;
- фольклор материалдары барлық пәндерге ортақ жетілдірілген әдіс-тәсілдер,
амал-жолдар меңгертіледі;
- фольлор саласынан білімді жетілдіру сыныптан тыс жұмыс формалары арқылы
жүзеге асырылады;
- фольклор материалдары ендірілген пәндер әдістемесі (бағдарламаларға
қосымшалар, әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар) ғылыми тұрғыда негізделген
еңбектермен қамтамасыз етіледі.
Бастауыш мектепте дүниетанымды қалыптастыру міндетінің сәтті шешілуі
қазақ балалар фольклоры жанрларын оқытудың пәнішілік, пәнаралық шарттар
негізінде ұйымдастырып және олардың мазмұндарын бірлікте ұстап, оқытудың
ортақ тәсіл-амалдарын мақсатты түрде пайдалануға байланысты.
Пәнаралық байланысты жүзеге асыру үшін, біріншіден, жеке пайдалану,
екіншіден, олардың мазмұнын адам, табиғат, қоғамды тануға бағыттау,
үшіншіден, материалды түсіндіруде ортақ тәсіл- амалдарды қолддану керек.
Мәселен, Қабанбай мен Қанжығалы Бөгенбай сынды қаһарман батырларға
раналған материалдарды оқыту барысында халықтық шығармалар, әсіресе
батырлар жырын қоса қабат таныстырса, олар бірін-бірі толықтырып, оқу
материалдарын тұтас қабылдап, түсінуге ықпалын тигізеді. Мұндағы адамдар
арасындағы достық қарым-қатынас, әділдік, халық тәуелсіздігі, жеңіске жету,
халық мұңы тәрізді құбылыстарды күймен көрсетіп, балалар қиялына ерік
беруге болады. Ал зат есім, сын есім, сан есім тақырыптарын өту
барысында үш, жеті, тоғыз сандарына байланысты халықтық дүниетанымдық
түсініктерін пайдалану бастауыш мектеп оқушысының түсінік-ұғымына сай
келеді. Мысалы, аптаның әр күніне орай қалыптасқан арнайы ырымдарды (жолға
сәрсенбі – сәтті күні шығу, немесе тойды сәрсенбі күні жасау, жұманы ауыр
күн санап жолға шықпай, құдайы садақа беріп, мешітке намазға бару, жұма
күні қайтқан адамдарды еске түсіріп, жеті шелпек пісіру, баланың ер жетуін
жеті жаспен мөлшерлеп, жетіге елгенше жерден талқ жерсің деу т.б.) оқушы
санасына біртіңдеп сіңіре берудің артықтығы жоқ. Өйткені, халық
дүниетанымынан туған мұндай ұғымдар ұлттық психологиямен, ұлттық
дүниетаныммен ұштасып, үндесіп жатыр.
Оқушыларға салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың мән-мағынасын түсінуге үйрету
адам, қоғам туралы бастапқы дүние-таныммен қалыптастырады. Ал салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың ғасырлар сынынан өтен қоғам өмірін
зерттеуші, үйлестіруші заң екендігі зерттеушілердің соңғы уақыттағы
еңбектеріндегі көзқарастар дүниетанымдық бағыт-бағдар беру жөніндегі
жұмыстарды мақал-мәтелдермен ұштастырудың да реті бар сияқты.
Мәселен, қазақ тілінде Бастауыш пен баяндауыш арасына қойылатын
сызықша ережелерін ұғындыру үшін Әке –асқар тау, ана- етегіндегі бұлақ,
бала – жағасындағы құрақ, әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала- сорлы
бала, Жақсы адам жан ырысы, жақсы жер –ел ырысы тәрізді мақалдар
пайдалану ыңғайлы болмақ.
Халқымыздың дүниетаным ерекшеліктерінің төрт түлік малға да қатысы
бар. Олар малды тіршілік тірегі деп біліп, табиғаттың қолайлы белдеулеріне
көшіп-қонып жүрген. Табиғат талабына байланысты қалыптасқан төрт түлік пірі
туралы наным-сенімдерді дүниетаным әліппесі ретінде пайдаланған.
Қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш мектеп оқушыларының
дүниетанымын қалыптастыру үлгісі:

Дүниетаным
Дүниенің үш құрамдас бөлігі
Адам Қоғам
Табиғат
Қазақ балалар фольклоры
-ертегілер;
-жұмбақтар;
-жаңылтпаштар;
-мақал-мәтелдер;
- ... ...

Қазақ балалар фольклоры арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру.

Жетекші пәндер

Ана тілі Қазақ тілі
Дүниетану

1. Мазмұндық байланыс
2. Пәнішілік байланыс
3. Ортақ әдіс-тәсілдер
4. Пәнаралық байланыс
тұтастай дүниетаным
Бірінші кезеңде ана тілі, қазақ тілі, дүниетану пәндері бойынша қазақ
балалар фольклорының мектептерде оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
мақсатында пайдалану жағдайы қарастырылды, оқушылардың фольклор жанрлары
саласынан білімі, түсінігі, оған деген сенімі, оларды күнделікті өмірде
пайдалана білуі тексерілді. Белгіленген деңгейлер бойынша сауалнамалар
даярланып, оқушылар дүниетанымының қалыптасуына фольклор әсерінің қандай
екендігін анықтау көзделді. Нәтижесінде қазақ балалар фольклорының аталған
сабақтарда өз дәрежесінде, мақсатты түрде қолданылмайтыны, пән
мұғалімдерінің бұл саладан әлі де болса даярлықты қажет ететіні,
оқушылардың фольклор жанрлары саласынан білімнің төмендігі, оны жетілдіруге
байланысты жұмыс түрлерінің өте аз жүргізілетіні байқалды.
Оқушылардың фольклорға деген көзқарасының төмен болуының мынадай
себептері бар: біріншіден, мұғалімдердің фольклорды жасөспірімдердің
дүниетанымын қалыптастыру мақсатына жүйелі пайдаланбауы, оларды сұрыптап
таңдауда оқушылардың жасын және жеке-дара ерекшілігін ескермеуі, мазмұнына
мән бермеуі, екіншіден, оқушының бала жасынан (отбасынан, балабақшадан)
фольклор жанрларына аса мән бермей, қажеттілігін түсінбей, қызықпай өсуі,
олармен аз таныс болуы, өз бетімен кітаптан оқып білмеуі, қазіргі нарықтық
езеңде кітап сатып алуға жағдайының жоқтығы, үшіншіден, бұл салада
мұғалімдерге, оқушыларға арналған әдістемелк құралдардың болмау және т.б.
Екіншіден, ана тілі, қазақ тілі, дүниетану пәндері бойынша қазақ
балалар фольклоры арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жолдары
қарастырылды. Пәндер бағдарламаларына арналып қосымшалар жасалды. Олардың
міндеті:
- фольклор, жанрлары арқылы болмыстағы құбылыстар мен заттарды, табиғат пен
қоғам заңдылықтарын меңгерту, түсіндіру;
- фольклор жанрларында мазмұндалатын қоршаған болмысқа (адамдарға, олардың
іс-қылықтарына, табиғат құбылыстарына т.б) әсерленіп қарауға баулу;
- фольклор жанрларында мазмұндалатын қоршаған әлемге байланысты мәселелерді
эмоционалды тұрғыда қабылдап, мән-мағынасын терең ұсынуға және сеніммен
қабылдауға үйрету;
- фольлор жанрлары саласынан алған білімін қоршаған ортамен белсенді қарым-
қатынас барысында пайдалана білуге джағдыландыру (әртүрлі тапсырмалар
орындатып, олардың қажеттігін түсіндіру т.б.).
Оқулықтан, әдебиеттерден үзінділер тапқызу мақсатында Ертегілер
елінде, Жұмбақбай атайдың жұмбақтары, Қанатты сөздер жарысы атты
тақырыптық жарыстар ұйымдастырылып, нақты тапсырмалар орындатылды.
Үшінші кезеңде жасалған қосымшалары оқу тәрбие процесіне ендіру
әдістемелері бойынша мұғалімдерге ақыл-кеңес берілді, оларды пайдаланудың
жолдары, әдіс-тәсілдері сабақ үлгілерін көрсету арқылы түсіндірілді.
Оқушылардың фольклор саласынан білімі тексеріліп, оны жетілдіру мақсатында
әр түрлі сыныптан тыс жұмыс формалары (сынып сағаттары, жарыстар, концерт,
ертегі апталығы, әңгімелесулер, кездесулер т.б) ұйымдастырылып өткізілді.
Әдістеменің тиімділігін және оқушылардың қазақ балалар фольклоры арқылы
дүниетанымын қалыптастыру деңгейін анықтау үшін соңынан қайта сауалнамалар
жүргіздік. Сауалнама нәтижесі фольклордың көмегімен оқушылар дүниетанымының
анағұрлым артқанын, білім-түсінігінің, сенім-сезімінің бірқатар
көтерілгендігін дәлелдейді. Егер эксперимент басында жоғары деңгейде тек аз
оқушы көрсетсе, соңында оның саны өте жоғары деңгейге жетті.
Оқушылардың дүниетанымымн қалыптастыруда қазақ балалар фольклоры
мүмкіндіктерінің жоғары екендігін және біз ұсынып отырған әдістемеміздің
тиімділігін көрсетеді. Дүниетанымды қалыптастыруда қазақ балалар фольклоры
тиімді құрал болып саналады, өйткені оның тәрбиелік мүмкіндіктері жоғары:
қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттарды, табиғат заңдылығын түсінуге,
адамдармен қарым-қатынас жасай білуге, қоршаған ортаны –эмоционалдық-
эстетикалық көзқараспен, әсерлі сезіммен қабылдауға, үйреніп-білгенін
практика жүзінде пайдалануға үйретеді, ұжымдыққа, жауапкершілікке, өз
міндетін сезінуге баулиды.
Табиғат пен қоғамды танып, озгертуде сандар және сандар системасы
маңызды орын алады. Мысалы, орыстың ұлы ғалымы, орыс авиациясының атасы
Н.Е.Жуковский комплекс сандар арқылы өзінің самолет қанатының көтеру күші
туралы тамаша теориясын ашты. Электрондық есептеуіш машиналары үшін екілік
системасымен (0 және 1) есептеудің ролі бұрынғыдан да артып отыр.
Математикада сандардың атқаратын ролі бірдей болса, басқа ғылымдар өзінің
объектілерінің өлшеміне жарамды сандарды пайдаланады. Басқаша айтқанда,
сандардың шама жағынан ғылымда атқаратын ролді бірдей емес. Мәселен, өте
кіші, ергежейлі сандар тым ұсақ бөлшектердің (электро, протон, позтрон,
нейтрон, мезон, гиперон т.б) қасиеттері мен заңдылықтарын тануға, ал тым
үлкен сандар космостық объектілердің ерекше заңдылықтарын тануға
пайдаланылады.
Сандардың материалық негізі біздің айналамыздағы дүние, болмыс болып
табылады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.