Дүниенің поэтикалық бейнесі лингвоконцептуалдық талдау (ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы ақын-жыраулар поэтикасы бойынша)
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ӘОЖ 801.8 (5 к)
Қолжазба құқығында
АБЫЛОВА ГУЛНАР ЕРЕЖЕПОВНА
Дүниенің поэтикалық бейнесі: лингвоконцептуалдық талдау
(ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы ақын-жыраулар поэтикасы бойынша)
10.02.19 – тіл теориясы
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
докторы Сағидолда Г.
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯ,
КАТЕГОРИЗАЦИЯЛАНУ МӘСЕЛЕ-ЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
8
Дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы 8
1.2 Дүниенің поэтикалық бейнесінің концептуалды негізі 18
1.3 Дүниенің поэтикалық бейнесіндегі категоризация құбылысы 32
1.4 Дүниенің поэтикалық бейнесіндегі заман концептісі және оның
құрылымы 44
2 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІН ҚАЛЫПТА-СТЫРУДАҒЫ ТІЛДІК ҚҰРАЛДАР ЖӘНЕ
ТІЛ – ЗАМАН – ҚОҒАМ ҮШТІГІ КОНТЕКСТІНДЕГІ ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ
БЕЙНЕСІ
53
2.1 Дүниенің поэтикалық бейнесі және бейне, бейнелілік 53
2.2 Дүниенің поэтикалық бейнесін жасаудағы ақын-жыраулар
шығармаларындағы тілдік құралдар 60
2.3 Адам – Заман – Табиғат үштігі контекстіндегі дүниенің поэтикалық
бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 69
2.4 Уақыт – Заман – Кеңістік үштігі контекстіндегі дүниенің
поэтикалық бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 81
2.5 Батырлық – Заман – Соғыс үштігі контекстіндегі дүниенің
поэтикалық бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 95
ҚОРЫТЫНДЫ 114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Поэтикалық мәтіннің өзіндік ерекшелігі
мен күрделілігіне орай қазірге дейін оны зерттеуге деген ғалымдардың
қызығушылығы төмендеген емес. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Р. Сыздықова,
Қ. Өмірәлиев және т.б. еңбектері поэтикалық тілдің өзіндік ерекшелігін
зерттеуді жалғастыруда теориялық және әдіснамалық негіздемесі деуге болады.
Қазіргі тіл білімінде белсенді түрде дамып отырған антропоцентристік бағыт
зерттеушілердің алдына да жаңа міндеттер ұсынады, қазақ тілдік мәдениеті
концептосферасының элементтері болып табылатын ділдік бірліктерді,
концептілерді сипаттауға жетелейді. Сонымен бірге, антропоцентристік
парадигма аясында тілдегі шындық болмысты эстетикалық тұрғыдан игеру
нәтижелерінің көрінісі жайында мәселе ерекше мәнге ие болады. Осыған
байланысты зерттеушілер поэтикалық мәтіндегі ұлт үшін мәні зор
концептілерді сипаттауға көңіл бөледі, дүниенің индивидуалды поэтикалық
бейнесінің ерекшеліктерін айқындайды (Г. Сағидолда, А. Әмірбекова,
Қ. Жаманбаева, Б. Нұрдаулетова, C. Жиренов, С. Жапақов т.б.). Алайда
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасында көрініс тапқан шындық
болмыстың көркемдік моделі болып табылатын дүниенің поэтикалық бейнесінің
концептуалдық негізі тілтаным теориясында жете зерттелмеген. Қазақ тілтаным
теориясында жекеленген ақындар шығармашылығы негізінде дүниенің поэтикалық
бейнесі қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысаны болмаған және ХҮ–ХҮІІІ
ғасырларды қамтыған ақын-жыраулар поэтикасындағы бейнеленген дүниенің
поэтикалық бейнесін зерттеудің өзі лингвистикалық поэтиканың көптеген
өзекті теориялық мәселелерінің ара жігін ашып беретіні сөзсіз.
Зерттеу жұмысымызда ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық
бейнесін айқындауда заман концептісі негізгі доминант ретінде
қарастырылған. Бұл (заман) жалпы адамдық құндылық ретінде көптеген
зерттеушілердің негізгі назарында болғаны белгілі. Оның ішінде,
лингвомәдени, социолингвистикалық және когнитивті бағыттардағы шеңберде бұл
феноменнің зерттелуі кең тараған. Негізінен, заман феномені философиялық,
әлеуметтік, этикалық сипатқа ие, тілдік тұрғыдан зерттеудің айырмашылығы
заманның әр қилы бейнелілік түрлері мен формаларын айқындай отырып,
дүниенің поэтикалық бейнесін жасаудағы Тіл – Заман – Қоғам үштігінің
доминанттық қызметінің семантикалық-құрылымдық сипатын қарастыруда болып
табылады. Ақын-жыраулар поэтикасындағы Заман концептісін қарастырудың
өзекті қырлары мынада: біріншіден, заман семантикасы ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ментальді бірлік ретінде когнитивті ізденіс үшін бай дерек
болып табылады; екіншіден, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлар қазақ ұлты үшін түрлі
әлеуметтік, саяси, мәдени оқиғалардың орын алған кезеңге сәйкес келуіне
орай, заман мәнін ұғынудың антропоцентристік мәселелерінің өзектенуіне
түрткі болып табылады; үшіншіден, заман бейнесі танымдық әрекет категориясы
ретінде ақын-жыраулар дүниетанымының құпия қырларына енуге, басқа да таным
формалары үшін ұғынуы қиын шындықтың поэтикалық мәнін табуға мүмкіндік
береді; төртіншіден, ақын-жыраулардың бейнелі ойлау жүйесі заман
концептісімен тікелей байланысты.
Р. Сыздықованың ...ақын-жыраулар шығармашылығы ана тіліміздің ғаламат
образы тіл екендігін көрсетті. Қазақ тілі бүгінде сөздік қазынасы орасан
бай, дыбыс гармониясы құлаққа жағымды, сөз әсемдігін танытатын бейнелі
фразеологизмдері тұнып тұрған тіл, қысқасы, ұлттық тіліміз осы қасиеттердің
баршасы үшін алдыңғы ғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар поэзиясына
қарыздар [1, 23 б.] деген пікірі біздің бұл зерттеу бағытымыздың
маңыздылығын дәлелдейтіні сөзсіз. Сондай-ақ, белгілі ғалым М. Мағауинның
жыраулар поэзиясының ерекшеліктері ол поэзияны туғызған заман кейпімен
байланысты [2, 144 б.] және Д.С. Лихачевтың ұлы ақындар өз ана тілінің
концептосферасын және мәдениетін жасаушы [3, 29 б.] тілдік тұлғалар деген
пікірлерін ескерсек, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы
дүниенің поэтикалық бейнесіне лингвоконцептуалдық талдау жасау қажеттілігі
туындайды.
Дүниенің поэтикалық бейнесі және ақын-жыраулар поэтикасының когнитивті
тіл білімінің зерттейтін өзекті мәселелер қатарында орын алады. Енді бұл
мәселелердің зерттелу деңгейіне келетін болсақ, зерттеу нысаны ретінде
дүниенің поэтикалық бейнесі және ақын-жыраулар поэтикасы ғалымдар
тарапынан түрлі қырынан зерттелгені мәлім. Айталық, Р. Сыздық ақын-жыраулар
поэзиясын қазақ әдеби тілінің даму кезеңін танытатын тілдік дереккөздері
ретінде қарастырып, соңғы жылдары оны (ақын-жыраулар поэтикасын)
лингвопоэтиканың негізгі мәселелері ретінде қарастыруды ұсынады. С. Жиренов
ХҮ–ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Өмір – Өлім концептісінің
танымдық сипаты бойынша заман концептісін өмір макроконцептісінің
құрамдас компоненті ретінде қарастырған. А. Қалниязова ХҮ–ХІХ ғасырлардағы
ақын-жыраулар поэзиясындағы заман концептісінің әлеуметтік болмысының
мәдени сипаты бойынша зерттеу жүргізді. Б. Нұрдаулетова ХҮ–ХІХ ғасырлардағы
шартты түрде батыстық жыраулық мектебіне жататын, территория жағынан
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Қарақалпақстан
аймағында өмір сүрген ақын-жыраулардың шығармаларының поэтикалық тіліндегі
дүниенің концептуалды бейнесін зерттеді.
Дүниенің поэтикалық бейнесі немесе поэтикалық тіл танымдық тұрғыдан
қарастырылуы көптеген зерттеушілер тарапынан қолға алынған. Айталық,
Р. Сыздық, Г. Сағидолда, Қ. Жаманбаева, М.Т. Күштаева, А. Ислам,
А. Әмірбекова т.б. зерттеу еңбектері поэтикалық мәтіндегі концептілерді
талдаудағы бағалы ізденістер ретінде танылады. Алайда дүниенің поэтикалық
моделі қазіргі замандағы белгілі бір ақын шығармашылығы аясында
қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбаған. Дәл осы
когнитивті лингвистика шеңберінде ақын-жыраулар поэтикасы бойынша дүниенің
поэтикалық бейнесін айқындау, заман, адам, уақыт, кеңістік, батырлық, соғыс
концептілеріне талдау жасау, негізінен, ділдік үдерістердің жеткілікті
түрде тұтас толық суретін алуға есептелген біздің зерттеуіміз жүргізіледі.
Заман концептісі қазақ тілдік мәдениеті концептосферасында ерекше
орынға ие, сонымен бірге, қазақ мәдениетінің философиясының құндылықты
доминанты болып табылады (Т.Ә. Мұқашев, О.А. Сегізбаев, Ж. Алтай,
А. Қасабек, Қ. Мұхамбетәли және т.б.). Ақын-жыраулардың шығармашылығына
деген әдеби тұрғыдан қызығушылық жоғары, мұны ақын-жыраулардың туындыларын
талдаудың жаңа қырларын ашушы әдебиетші ғалымдардың еңбектері дәлелдейді
(М. Мағауин, Х. Сүйіншәлиев, Қ. Жұмалиев, С. Негимов т.б.). Сонымен бірге,
ақын-жыраулардың поэзиясын лингвистикалық тұрғыдан зерттеуге арналған
көптеген жұмыстар да баршылық (ақын-жыраулар тілдік, стильдік
ерекшеліктері, поэтикасы, шығармашылығының концептуалды кеңістігі, танымдық
ерекшеліктері, лингвомәдени ерекшеліктері). Ақын-жыраулар поэзиясындағы
заман концептісінің тілдік көрінісі авторлардағы дүниенің поэтикалық
бейнесінің рухани-адамгершілік және моральді-этикалық өлшемдерінің күрделі
жүйесін, олардың ішкі рухани өмірін, сезімдерін, құндылықтар жүйесінен
көрініс береді.
Зерттеудің нысаны. ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларының
поэтикалық тілі.
Зерттеудің пәні. ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы
дүниенің поэтикалық бейнесін құрайтын көркемдік концептілер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХҮ–ХҮІІІ
ғасырдағы ақын-жыраулар поэтикасындағы орын алған дүниенің поэтикалық
бейнесінің танымдық ерекшеліктерін анықтау.
Мақсатқа қол жеткізу келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
– дүниенің поэтикалық бейнесі бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарындағы
негізгі теориялық тұжырымдарға шолу жасай отырып, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы
ақын-жыраулар тілі негізіде дүниенің поэтикалық бейнесінің табиғатына
үңілу;
– концептуализация және категоризация үрдістерінің поэтикалық мәтіндегі
ерекшелігін ескере отырып, дүниенің поэтикалық бейнесіндегі қызметін
анықтау;
– ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы заман
концептісінің танымдық болмысын қарастыру және концептуалдық талдау
жүргізу;
– ақын-жыраулар поэзиясындағы дүниенің поэтикалық бейнесін жасауға
қатысатын тілдік құралдарды айқындау;
– ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесін түзуші
концептілер жүйесін ұсынатын тіл – заман – қоғам үштігі мен оның аясынан
туындайтын адам – заман – табиғат, уақыт – заман – кеңістік, батырлық
– заман – соғыс үштіктері шеңберінде зерделеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысының
теориялық және әдіснамалық негізін когнитивті және антропологиялық
лингвистика бойынша отандық ғалымдар (Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Қайдар
Ә., Сыздық Р., Манкеева Ж., Сағидолда Г., Ислам А., Әмірбекова А., Жиренов
С., Нұрдаулетова Б. және т.б.), сонымен бірге, шетел ғалымдарының (Апресян
Ю.Д., Аскольдова-Алексеева С.А., Арутюнова Н.Д., Бабушкин А.П., Вежбицкая
А., Воркачева С.Г., Караулов Ю.Н., Лихачев Д.С., Лотман Ю.М., Маслова В.А.,
Кубрякова Е.С., Степанов Ю.С., Телия В.Н., Чернейко Л.О. және т.б.)
еңбектерінде ұсынылған теориялық және методологиялық ұстанымдар құрайды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Жұмыстың негізгі тілдік деректері
ретінде Бес ғасыр жырлайды (1984 ж.), Ай, заман-ай, заман-ай (1991 ж.),
Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары (1992 ж.) пайдаланылды. Ақын-жыраулар
поэтикалық мәтіні бойынша 2500-ден астам тілдік бірліктер қарастырылды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында лингвистиканың дәстүрлі
әдістері қолданылды: сипаттамалы (көрнекті материалдарды саралау, жіктеу,
поэтикалық мәтіннің интерпретациясы, жинақтау), сөздік дефиниция әдісі,
тілдік материал бойынша салыстырмалы және сандық талдау (белгілі бір тілдік
бірліктердің қолданыс жиілігін айқындау); контекстуалды талдау.
Зерттеу жұмыстың теориялық негіздемесіне орай мәтіндегі концептілердің
вербалдануының түрлі құралдарын, шындықтың концептуализациялануы мен
категоризациялануын сипаттауға мүмкіндік беретін когнитивті лингвистика
әдістері қолданылды. Бұлар концептуалды талдауда толық жүзеге асырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
• ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларындағы дүниенің
поэтикалық бейнесінің теориялық негіздемесі анықталып,
танымдық тұрғыдан анықтама берілді;
• ақын-жыраулар танымындағы дүниенің поэтикалық бейнесі
концептуализация және категоризация үрдістерінің
ерекшеліктері негізінде дәйектелді;
• ақын-жыраулар поэтикасындағы заман концептісінің
семантикалық кеңістігіне байланысты дүниенің поэтикалық
бейнесін тұтас сипаттауға алғашқы ұмтылыс жасалды;
• ақын-жыраулар шығармаларында дүниенің поэтикалық бейнесін
жасауға қатысатын тілдік құралдардың танымдық қызметі
сараланды;
• ақын-жыраулар шығармаларындағы тіл – заман – қоғам
үштігінде және оның аясынан туындайтын адам – заман –
табиғат, уақыт – заман – кеңістік, батырлық – заман –
соғыс үштігі шеңберінде біртұтас дүниенің поэтикалық бейнесі
сомдалатыны айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық мәні
көркем мәтіндердегі дүниенің поэтикалық бейнесін айқындауға, көркемдік
концептісін зерттеу және талдауға, қазіргі когнитивті лингвистиканың өзекті
мәселелері қатарын шешуге мүмкіндік береді; адамның жеке және халықтық
тәжірибесін шоғырландырған барлық адам қызметінің мазмұнын бейнелейтін
концепт жайындағы, оны универсалды феномен ретіндегі түсінікті кеңейтеді.
Жұмыстың практикалық мәні зерттеудің материалы және нәтижелерін қазақ
әдеби тілін оқыту практикасында, ақын-жыраулар шығармашылығына арналған
көркемдік мәтіндерді когнитивті, концептуалды талдауды үйрету үрдісінде,
лингвистикалық поэтика бойынша дәрістерді жүргізуде және лекциялық
курстарды оқуда, поэтикалық образдар сөздігін құрастыруда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады:
1) дүниенің поэтикалық бейнесі дегеніміз шындық болмыста ақын үшін
өзекті болып табылатын құбылыстардың жүйелі түрдегі
концептілерінің жиынтығы ретінде ұсынылып, олар жайында
концептуалды және фактуалды мәліметтің эстетикалық мәнмен
көмкеріліп, поэтикалық мәтінде семантикалық, құрылымдық,
интонациялық тұтастық түрінде адамның жан дүниесіне әсер ететіндей
түрде көркем бейнелер арқылы берілуі;
2) ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларындағы дүниенің
поэтикалық бейнесінің танымдық, білімдік мазмұны концептуализация
және категоризация құбылыстары арқылы анықталады;
3) заман қазақ ұлтының квинтэнссенциясы ретінде ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ақын-жыраулардың дүниетанымдық концепциясында маңызды
роль атқарып, дүниенің поэтикалық бейнесінің құрылымдық-мағыналық
сипатын түсіну үшін басты категория және орталық концептілердің
бірі болып табылады;
4) ассонанс, аллитерация, метафора, теңеу, синтаксистік
паралелизмдер, эпитет, қайталамалар секілді поэтикалық құралдар
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларында дүниенің
поэтикалық бейнесін сомдайды;
5) ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасында дүниенің
поэтикалық бейнесі тіл – заман – қоғам үштігі мен оның аясында
туындайтын адам – заман – табиғат, уақыт – заман – кеңістік,
батырлық – заман – соғыс үштіктеріндегі концептілердің
ерекшеліктері негізінде танымдық, ұлттық қыры сипатталады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен талқылануы.
Зерттеудің нәтижелері жүйелі түрде баяндамалар формасында республикалық
және халықаралық деңгейдегі ғылыми конференцияларда баяндалды: акад. аль-
Машанидің 100 жылдығына арналған Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және
олардың Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі атты ІІІ халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясында; акад. Р.Бердібайдың 80 жылдығына арналған
Р. Бердібай және ХХ ғ. 20-жылдарындағы фольклортану, филология және
түркітану мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында;
Шоқан тағылымы – 13 халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында;
Алтаистика және түркологиядағы кешенді зерттеудің өзекті мәселелері
Халықаралық конгресінде. ҚР БҒМ Білім мен ғылым саласындағы бақылау
комитетінің тізіміндегі басылымдарда Ясауи Хабаршысы, Тілтаным, ҚазМҰУ
Хабаршысы журналдарында 4 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ
КАТЕГОРИЗАЦИЯЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы
Когнитивті лингвистикада көркемдік мәтін авторының дүние бейнесін
түрліше атау кездеседі: дүниенің индивидуалды-авторлық бейнесі, дүниенің
поэтикалық бейнесі, дүниенің прозалық бейнесі немесе жазушыныңақынның
көркемдік бейнесі. Көркем мәтіндегі берілген дүниенің бейнесі автордың
концептосферасы және шығармашылық міндеттерімен ерекшеленетіні сөзсіз.
Дүниенің поэтикалық бейнесі немесе дүниенің поэтикалық моделі
ұғымдарының анықтамасы қазақ тіл білімінде әлі толық айқындалмаған. Себебі
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған. Ж.Н. Маслованың пікіріне
сүйенсек, қазіргі зерттеулердегі талдауларда дүниенің поэтикалық бейнесі
жайындағы мәселе поэтикалық мәтінді қарастырғанда сөзсіз туындайды, бірақ
дүниенің поэтикалық бейнесінің табиғаты және оның мәнді сипаттарын
жинақталып қорытылған және толық жете зерттеу әлі күнге шейін жоқ. Оның
пікірінше, мұндай зерттеуге когнитивті ғылымның методологиялық аппаратын
тартумен жүзеге асуы мүмкін [4, 54 б.] және ғалымның ескертуі бойынша,
поэтикалық шығармашылықты адам тілімен байланысты когнитивті қызметінің
формаларының бірі ретінде қарастыратын болсақ, онда әдебиеттану және
лингвистика зерттеу шеңберінен поэтикалық мәтін индивидуалды-авторлық
мәндердің туындау үрдісін сипаттау мүмкін болатын когнитивті поэтика аясына
ауысады [4, 54 б.]. Зерттеушінің бұл пікірінен дүниенің поэтикалық
бейнесін көп қырлы, ауқымды ұғым ретінде пәнаралық зерттеу нысаны статусын
ұсынғандығын байқай аламыз.
Қазіргі таңда гуманитарлық ғылымдарда (лингвистика, әдебиет, философия,
мәдениеттану, логика т.б.) дүниенің бейнесі, дүниенің суреті, дүниенің
моделі терминдері жарыса қолдануда. Г. Гачев Дүниенің ұлттық бейнелері
деген еңбегінде гуманитарлық тәсіл тұрғысынан дүниенің табиғи-ғылыми
бейнесі, дүниенің философиялық бейнесі, дүниенің поэтикалық бейнесі,
дүниенің ұлттық бейнесі сөз тіркестерін қолданады (5, 2 б.(. Автор осы
еңбегінде синоним ретінде дүние моделі сөз тіркесін құндылықты
сипаттамасына ерекше көңіл аудара отырып қолданады. Бұл ерекше құрылым
барлық халықтар үшін ортақ элементтердің ерекше құрылымы (дегенмен, түрліше
ұғынылуы мүмкін ...) және ұлттық бейнені, ал жеңілдетілген түрде – ғалам
моделін жасайды (5, 47 б.(. Сонымен бірге, ғалым ұлттық космос деген аса
көмескі метафораны да қолданады (5, 53 б.(.
Ал В.И. Креминскийдің байымдауынша, дүние суретінің төрт базалық
түрленімін объективтілік деңгейінің кемуімен реттелген типологиясы түрінде
дүниенің табиғи-ғылыми формуласы, дүниенің философиялық бейнесі,
дүниенің поэтикалық бейнесі, дүниенің ұлттық бейнесі деген
терминологиялық сөз тіркестерімен беруге болады, бірақ шындық өмірде
қарапайым адам әрдайым дүниенің формуласына емес дүниенің бейнесіне
бағдар жасайды (6, 72 б.(. Дүние формуласы, дүние моделі, дүние
суреті, дүние бейнесі деген варианттарының ішінен мәдениет философиясы
шеңберінде жүргізілетін біздің зерттеуімізге сәйкес дүние суреті сөз
тіркесін таңдаймыз, себебі формула және модель терминдері
объективтілеу, қатаң синтезденген, ал бейне термині – бұл тым жұмсақ
ұғым, филология және өнертанудың нысаналық аймағына өте жақын (6, 73 б.( –
деп ескертеді. Сондай-ақ, автор қандай да бір дүниенің суретінің құрылымы
мен сипаттамасын барабар қарастыру үшін бұл суреттің тип тармақтарын
(подтип) айқындауға ұмтылу қажет. Егер дүниенің поэтикалық суреті жайында
айтатын болсақ, негізгі тип тармақтары ретінде мифо-поэтикалық және әдеби-
поэтикалықты (индивидуалды-поэтикалық) атауымызға болады (6, 74 б.( –
дейді. Ғалымның бұл зерттеуінің ерекшелігі сол – дүниенің поэтикалық
суретін философиялық тұрғыдан қарастыра отырып, оның құрылымы, басқа
дүниенің суреттері түрімен арақатынасы, типтері бойынша теориялық
тұжырымдар ұсынған.
Дүниенің поэтикалық суреті бейне, метафора секілді элементтерден
құралады. Бұл элементтердің бірігуі ассоциативті байланыстар негізінде
жүзеге асады. ...дүниенің философиялық және табиғи-ғылыми суреттері арнайы,
техникалық терминдер мен ұғымдардан құрастырылады. Ассоциативті байланыс
тән дүниенің поэтикалық суретіне қарағанда бұл құраушы элементтердің
байланысы логикалық ереже негізінде жүзеге асады (6, 75 б.(.
Зерттеушілердің бірқатары дүниенің поэтикалық бейнесі терминін тар
мағынада түсініп, оны шығарманың формасына ғана (өлең, поэзия)
байланыстырады. Поэзиялық, прозалық шығармалар өнердің, әдебиеттің
модельдеріне кіре отырып, ортақ белгілерге ие болып, ерекше көркемдік әлем
жасайды, шындық өмірмен әр түрлі қатынаста болады, алайда әрдайым одан
өзгешелеу болып келеді. Алайда көркемдік әлемді жасауда түрлі тілдік
құралдар поэзияда және прозада ерекшеленетін қасиеттері бар көркемдік
модельдерге алып келетінін көптеген зерттеушілер тарапынан ескертілген
болатын (соның ішінде, М.М. Бахтин және Ю.М. Лотман). Дүниенің поэтикалық
бейнесі шынайы адамның дүниетанымы емес. Бұл мәтін жасаушының эстетикалық
түсініктерінің сүзгісі арқылы өткізілген дүниетаным, бұл жайында кезінде
М.М. Бахтин былай деп жазған болатын: Автор-суретшінің шығармашылық санасы
ешқашан тілдік санамен сәйкес келмейді, тілдік сана тек қана таза көркемдік
тапсырмамен жаппай тегіс, бүтіндей басқарылатын сәт, материал ғана [7,
168 б.]. Ю.М. Лотман ескертуінше, проза өнер түрі ретінде тарихи жағынан
поэзиядан кейін пайда болған, себебі тіл өнер материалы ретінде алдымен
кәдімгі сөйлеумен ұқсастығынан арылады (адресатта көркем мәтінді қабылдау
презумпция жасау үшін) және тек өнердің ары қарай дамуы оны прозаға алып
келеді [8, 107 б.].
Л.Г. Панова дүниенің поэтикалық бейнесі дегеннен ақынға әлем жайында
ойлау, әлемді бейнелеу үшін қажет иерархиялық жүйеленген категориялар
жиынын ұғынады [9]. Ал Н.А. Кузьмина дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымын
ақиқат, физикалық әлемге поэтикалық альтернатива ретінде, суреткердің
санасы призмасының көлеңкесі арқылы моделі жасалған ғалам бейнесі, оның
(суреткердің) рухани белсенділігінің нәтижесі секілді қарастырады [10,
227 б.].
Ю.В. Казарин дүниенің поэтикалық бейнесін поэтикалық мәтіннің
формалық, мазмұндық, функционалдық, мәдени, эстетикалық және рухани
семантикасының бірліктері арқылы автор және оқырман санасында қалыптасқан
мәндер, бейнелер және түсініктер жүйесі [11, 65 б.] деп түсінуді ұсынады.
Ал қазақ тіл білімінде Р. Сыздық дүниенің поэтикалық бейнесі жайында
тікелей пікір айтпаса да, поэтикалық терминінің мәнін түсіндіріп өтеді:
Көркем шығарманы, айталық өлеңді, тұтас бір эстетикалық дүние деп
қарастыратын болсақ, оның айтпағын (мазмұнын) білдіретін құрал – поэтикалық
тілін білу қажет. Поэтикалық тілдің жақсы көрінетін жері – поэзия, өлең,
жыр. Поэтикалық тіл дегеніміз, бір жағынан, сөзбен түскен әсем кестелер
болса, екінші жағынан, сол кестелерді төгетін амалдардың көрінісі.
Поэтикалық тіл мен өлең тілі деген ұғымдар бір-бірінен мүлтіксіз пара-
пар емес. Поэтикалық тіл тек өлең текстінде емес, қара сөзде де, ауызекі
сөйлеу барысында да орын ала алады. Поэтикалық деген анықтауыш тіл
көркемді-гінің, дәлірек айтсақ, көркемдік үшін қолданыстың биігін, идеалын
білдіреді [12, 11].
М. Мақатаевтың поэзиялық шығармаларын когнитивті тұрғыдан зерттеген
А. Әмірбекованың тұжырымдауынша, дүниенің поэтикалық моделі автордың
индивидуалды танымы мен оның санада бейнеленген бейнесі арқылы көрініс
табады. Демек, автор танымындағы дүние туралы концептілік жүйе – оның
ақиқат болмысқа деген субъективті көзқарасы мен объективтік қатынасын
танытатын құндылықтар жүйесінен құралады. Дүниенің көркем бейнесінің
(көркем концептілердің) бейнелену шеберлігі, шарықтау шегі дүниенің
поэтикалық, лирикалық, эпикалық, фольклорлық бейнелері арқылы танылады.
Көркем бейнелер концептілік жүйе шеңберінде реттеледі. Концептілік жүйенің
құрылымы кеңейген сайын дүниенің концептілік бейнесі де кеңейе түседі [13,
25 б.]. А. Әмірбекова дүниенің поэтикалық моделін дүниенің көркемдік
бейнесінің бір моделі ретінде арақатынаста қарастырады. Шындық болмыс
жайында әрбір адамның субъективті көзқарасын танытатын қарапайым, белгілі
бір деңгейде көркем түрде бейнеленетін дүние жайындағы тілдік бейнесінің
жан-жақты танымдық тұрғыдан ең көрнекті үлгісін бейнелі ойлау жүйесіне ие
ақын, жазушылардан табуға болады.
Дүниенің поэтикалық бейнесі термині Ресей әдебиеттануында кеңірек
қолданысқа ие болған және индивидуалды-авторлық поэтика аспектілерін
зерттеу барысында кең қолданылған. Соңғы кезеңдердегі он жылдықтарда
белгілі бір әдеби стильге (мысалы, символисттер, Күміс ғасыр поэзиясы) тән
дүниенің поэтикалық бейнесін не ақынның поэтикалық әлемін қайта жасауға
арналған зерттеулер пайда болды. Ескере кететін жайт, Ресей
лингвистикасында ақынның поэтикалық әлемі мен дүниенің поэтикалық
бейнесі терминдері тең ұғымда қарастырылады.
Л.О. Бутакованың ескертуінше, дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы мен
дүниенің көркемдік бейнесі ұғымы синонимдер ретінде қарастыруға болады.
Себебі дүниенің көркем бейнесінің спецификасы оны білдіретін терминге
тәуелсіз, оны шығармашылық сана-сезім жалпыхалықтық сана-сезімнің
бөлігінің қандай деңгейінде болса, сондай деңгейде жалпы тілдік сана-
сезімнің бөлігі болып табылады. Сәйкес келу деңгейі әрбір жағдайда әртүрлі
және автордың шығармашылық көркемдік тәсіліне байланысты болады деп
қарастырады [14, 94 б.]. З.Д. Попова, И.А. Стернин дүниенің көркемдік
бейнесін былайша түсіндіреді: дүниенің көркемдік бейнесі – бұл тілдік
секілді екіншілік дүние бейнесі. Ол оқырман санасында көркем шығарманы
қабылдау барысында туындайды. Көркем мәтіндегі дүние бейнесі тілдік
құралдар арқылы жасалады, жазушының санасындағы индивидуалды суретті
бейнелейді және көркем шығарма мазмұнының элементтерін іріктеуде, бейнелі
құралдарды индивидуалды қолдануда іске асады. Дүниенің көркемдік бейнесінде
әлемді тек берілген авторлық қабылдауға ғана тән жазушының индивидуалды
концептілері анықталуы мүмкін... Дегенмен, әрдайым дүниенің көркемдік
бейнесі екіншілік, жанама дүние бейнесі, мұнда екі рет, яғни тілдік және
индивидуалды-авторлық концептуалды дүние бейнесі біріккен [15, 8 б.].
Мәтінде жүзеге асқан автордағы дүниенің поэтикалық бейнесі дүниені
тану үрдісін көркемдік-бейнелік формада ұсынады [16, 26 б.]. Мұның өзі оны
(дүниенің поэтикалық бейнесін) танымдық, яғни когнитивтік тұрғыдан
қарастыру оның эстетикалық мәнінің берілу жолдарына назар аударуды талап
етеді.
Е.А. Тырышкина оны (дүниенің поэтикалық бейнесін) дүниенің авторлық
бейнесінің синонимі ретінде түсіндіреді: Көркем мәтін мен автордың өмірлік
тәжірибесі арасында инвариантты және қайталанбас поэтикалық әлем тұр.
Поэтикалық әлем индивидуалды дүниенің тілдік бейнесінің поэтикалық
идиолектісіндегі нақты көрінісі іске асырылуы ретінде көрініс табады [17,
3 б.].
Сонымен қатар, тіл теориясында дүниенің поэтикалық бейнесін
когнитивті лингвистиканың басқа базалық ұғымдарымен арақатынаста қарастыру
да кездеседі. Айталық, дүниенің поэтикалық бейнесін қалыптастырудағы
поэтикалық мәтінді құрылымдық, мағыналық, танымдық, коммуникативті тұрғыдан
зерттеуші Н.С. Болотнова дүниенің поэтикалық бейнесі автордағы дүниенің
концептуалды бейнесімен байланысты және оны сөздік-бейнелік формада
бейнелейді [18, 18 б.]. Ғалым шартты түрде олардың ара қатынасы мен
тәуелділігін төмендегі схемада ұсынады:
Дүниенің бейнесі Дүниенің концептуалды
Автордың дүниенің
шындық өмір секілді бейнесі ментальді сипатқа
поэтикалық бейнесі
(дүниенің глобалды ие концептілер жүйесі
көркемдік концептілердің
бейнесі) ретінде
сөздік-образдық көрінісіндегі
жүйесі ретінде (эстетикалық
тілдік шындық)
Н.С. Болотнованың пікірі Р. Сыздықтың пікірімен қабысып жатыр, екі
ғалым да дүниенің поэтикалық бейнесінің эстетикалық қызметін, образды
тілдер арқылы көрініс табуын баса айтады.
Э.Д. Сүлейменова дүниенің тілдік бейнесі мен дүниенің концептуалды
бейнесі арасына теңдік белгісін қоймайды. Оның пікірінше, дүниенің тілдік
бейнесі терминологиялық тіркес ретінде тілдің шындық болмыспен тікелей бір-
бірімен әрекеттесуі (ойлаудан өтіп) арқасында пайда болған. Шындығында, тіл
мен шындықтың арасында мұндай тікелей контакты жоқ [19, 125 б.].
Ғалымдардың ескертуінше, дүниенің тілдік бейнесі екі жақты табиғатқа
ие: ол ойлау жүйесіне және тіл жүйесіне енеді. Ол тілдік білімдерді және
әлем жайындағы білімдерді сақтау амалы бола отырып, дүниенің тілдік бейнесі
дербес емес, дүниенің концептуалды бейнесінен ажырамайды.
Г.В. Колшанскийдің пікірінше, тіл дүниені игеру формасы, бірақ ерекше
дүние формасы емес. Сондықтан да бөлек тілдік сана жайында, бөлек үшінші
тілдік дүние жайында және бөлек тілдік дүние жайында айтуға болмайды [20,
16 б.]. Бұл көзқарас А.А. Леонтьевтің тіл дүниенің бейнесінің димургы
болып табылмайды, себебі ол ойлауға тәуелді деген тұжырымымен сәйкес
келеді. Адам тіл қандай мүмкіндік берсе, соны ғана түсініп қоймайды,
берілген сөйлеу жағдаятында өзінің дүниенің концептуалды бейнесінің өзі
үшін субъективті өзекті мазмұнын вербалдайды. Демек, психолингвистикада
(А.А. Леонтьев) дүниенің концептуалды бейнесі әлем жайындағы білім, ой-
пікір, түсініктер жиынтығы және ол адам қызметінде бейнеленеді, соның
ішінде, тілде де бейнеленеді. Дүниенің концептуалды бейнесінің құрамдық
бөлігі ретінде дүниенің поэтикалық бейнесі тіл жайындағы білімнен басқа,
дүниенің концептуалды бейнесінің мазмұнын таза тілдік поэтикалық құралдар
көмегімен толықтырушы ақпаратқа ие болатыны сөзсіз.
У. Нұргелді дүниенің тілдік, концептуалды және қарапайым бейнесі
жайында мынадай пікір білдіреді: Тілдік бейне түріндегі концептуалды жүйе
этностың заттық, мәдени тәжірибесіне тәуелді. Дүниенің концептуалды бейнесі
логикалық-прагматикалық позитивтік танымға, әлеуметтік тәжірибеге
негізделеді. Концептуалды бейне дүниенің тілдік бейнесінің бір бөлігі болып
табылады. Дүниенің тілдік бейнесінде мифологиялық, діни, логикалық-
позитивті танымның бәрі де болады. Дүниенің қарапайым бейнесінде дәмбейне,
иісбейне, көзбейне, тәнбейне (ыстық, суық, қатты, жұмсақ т.б.),
естілімбейне, яғни сенсорлық қабылдау басым болады. Тіл әрдайым ұжымдық
стереотипті, эталонды, түсінікті тіркеп, көрсетіп тұрады [21, 14 б.].
Б.И. Нұрдаулетова поэтикалық тілдің көркем ойлау құрылымында
анықталған дүниенің концептуалдық бейнесі мен дүниенің тілдік бейнесі
қазіргі танымдық тіл білімі аясында бір-бірін толықтыратын тілдік-танымдық
категориялар ретінде қарастырады (22, 8 б.(. Сонымен қатар, ғалымның
пайымдауынша: жыраулар поэтикасындағы дүниенің концептуалды бейнесі
жыраулардың діни-мифтік, адамзаттық танымына негізделген дүниенің жаратылу
концептісі, шынайы адам концептісі, қайғы, мұң, шер, жалғыздық,
жекелік, өлім концептілері, атамекен концептісі тәрізді басты-басты
когнитивтік құрылымдардан тұратыны анықталды (22, 7 б.(.
Енді бір көзқарастар жүйесі дүниенің поэтикалық бейнесі мен дүниенің
прозалық бейнесінің айырмашылықтарын ажыратуға көп көңіл бөледі.
Ж.Н. Маслованың ескертуінше, ғалымдардың дүниенің поэтикалық бейнесі
мен прозалық бейнесін ажыратуға ұмытылыстары және поэзияны шындық өмірдің
ерекше проекциясы ретінде белгілеулері түсінікті құбылыс [4, 53 б.]. Осыған
байланысты, дүниенің поэтикалық бейнесінің когнитивті механизмін түсіну
үшін оған қарама-қарсы дүниенің прозалық бейнесі ұғымы жайында да айтып
кеткен жөн.
ХХ ғасыр зерттеушілерінің тікелей категоризация және концептуализация
үрдістерімен байланысты дүниенің бейнесін қалыптастырудағы тілдің рөлі
жайындағы мәселе басты назарында болды (Weisgerber, 1934). Дүниенің ара
қатысы мәселесі, санадағы оның бейнесі, сонымен бірге, тілде орнықтырылған
бейнесі дүниенің бейнесінің екі формасын айқындауға алып келеді
(концептуалды және тілдік). Мұнда дүниенің тілдік бейнесі дүниенің
концептуалды моделінің құрамдық бөлшегі ретінде айқындалады. Әдетте
дүниенің ғылыми және қарапайым бейнесі қарама-қарсы қойылып салыстырылады
(Бодуэн де Куртенэ, 1963; Щерба, 1974; Потебня, 1999; Апресян, 1995). Сол
секілді дүниенің поэтикалық бейнесі және дүниенің прозалық бейнесі де
қарама-қарсы қойылып қарастырылады деп айтуымызға болады.
Алдымен, поэзия және прозаның айырмашылықтарын анықтап алайық.
Орыс тіл білімінде поэзия мен прозаны салыстыруда және бір-біріне
қарама-қарсы қоюда бірнеше критерийлер ұсынылған. Соның бірі – өлең мен
прозаның түрліше ритмикалық табиғатымен байланысты ритмикалық критерийі.
Бұл көзқарастың өкілдері В.М. Жирмунский, Б.В. Томашевский, М.М. Гиршман,
Ю.Б. Орлицкий және т.б. Ал А.П. Веселовский, Б.М. Эйхенбаум, А.В. Михайлов,
М.Л. Гаспаров және т.б. ғалымдар тобы поэзия мен прозаны поэтика және
риторикада ғылыми негіздемеге ие болған көркемдік стильдер ретінде
қарастырады. Сонымен қатар, ХҮІІІ–ХІХ ғасырлардағы батыс-еуропалық және
Ресей эстетикасында поэзия термині кең мағынада түсіндірілді. Ол
көркемдік сөзіне синоним ретінде жұмсалып, өлеңмен де және прозамен де
жазылған көркем шығармалар деп түсінілді. Ал проза функционалды әдебиетке
қатысты айтылды (шешендік, ғылыми, публицистикалық, философиялық).
Құрылымдық-семантикалық критерий поэзия мен прозаны бір мезгілде көркемдік
ойлау типтері ретінде және сөйлеу, жанрлық-стильдік категориялар ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
З. Ахметов поэзия өмір шындығын ойшылдықпен ерекше сезімталдықпен ашып
көрсетеді, бейнелеп суреттейді... көркем ой жеткізудің құралы [23, 11 б.]
деген сипаттама бере отырып, мұның (поэзияның) философиялық пен эмоциялық
қырын айтып кетеді.
С.Г. Виноградова поэзияның ерекшелігін былайша түсіндіреді: Лирикада,
эпоста, драмада тілдік бірліктері мағынаны жеткізу тұрғыдан өздерін бірдей
ұстамайтыны белгілі. Өлеңдегі сөз дыбыстық қайталамалар (рифма,
аллитерация), ритм-метрикалық сурет қайталауларының, шығарманың
композициялық құрылысының спецификасының әсерін байқап көреді. Себебі
поэтикалық мәтін – бұл жабық жүйе, ар жағында автордың санасы, оның
элементтері, шектестік (жүйелі тәуелдік арқылы) бойынша да, эквиваленттілік
(ассоциативті тәуелділік арқылы) бойынша да бір-бірімен тығыз байланысқан
сөздер тұрған бір микрокосм [24, 161 б.]. Зерттеуші поэзияны семантикалық
және құрылымдық тұтастығының мықтылығына баса назар аударады.
В.А. Маслованың пікірінше, Поэзия (грек. істеу, жасау) ғаламды тану
мен бейнелеудің спецификалық амалдарының бірі болып табылады [25, 15 б.].
Ғалым поэзияда эстетикалық мәннің басым болуын негізгі шарты ретінде
ұсынады: адам жай-күйі, басынан кешкендерді эстетикалық емес тура
мағынамен білдіруге ұмтылса поэзия жоғалады [25, 18 б.] және поэтикалық
мәтін – бұл әлемді бейнелі түсіну [25, 19 б.] – деп қорытынды тұжырым
ұсынады.
В.А. Маслова поэзия мен проза арасындағы айырмашылықтар жайында айтып
кеткен Б.В. Томашевский, Е.Д. Поливанов, Е. Эткинд, Удар де Ла Мотт,
Н. Гумилев т.б. пікірлерін саралай келе, тағы да мынадай тұжырымға келеді:
поэзия прозадан биік емес, ол тек спецификалық мүмкіндіктер мен
спецификалық белгілерге ие: проза – бұл ойды, идеяны білдіру, поэзия –
сезім мен көңіл-күйді білдіру (құмарлық тілі) [25, 24 б.], егер прозада
оқиғалар бейнеленсе, ал поэзияда бұл оқиғаларға деген автордың реакциясы
ретінде эмоция мен сезімдерінің динамикасы бейнеленеді [25, 31 б.] дей
келе, мұның мәнін былайша түсіндіріп кетеді: Сөздің мағынасын екіге
ажырату зор мәнге ие болады: концептуалды және эстетикалық. Эстетикалық
мағына концептуалды мағынаға орай бейімделеді де, көбінесе оның мағынасын
өзгертіп те жібереді [25, 32-33 б.].
Ал И.В. Вашунина поэзия біршама төмен ақпараттылығымен және жоғары
эмоционалдылығымен және экспрессивтілігімен ерекшеленеді. Поэтикалық
мәтіндегі жоғары зорланушылық, шиеленушілік (олардағы вербалды емес
мазмұндық-концептуалдық және мазмұндық-мәтінастарлық мәліметтің үлкен
көлемінің берілуі) оларды қабылдауда болжамды қиындатады [26, 10 б.] – деп
поэзияның фактуалдыдан гөрі концептуалды мәліметті беруге қызмет ететін
қырын алға тартады. Б.А. Ларин көркем мәтіндегі сөздің семантикалық
күрделілігі жайында айтып, ғылыми айналымға мағыналық призма арқылы әлемге
индивидуалды-авторлық көзқарасты білдіруші ретіндегі сөздің эстетикалық
мағынасын енгізген болатын.
Негізі, толғауларда көбінесе фактуалды және концептуалды мәліметтен
гөрі эстетикалық мәлімет басты орынға ие болады. Эстетикалық мәлімет беру
поэтикалық мәтіннің басты қызметі екені белгілі. Бұл мәлімет бағаны, қарым-
қатынас тәжірибесін беруге бағытталған, ал фактуалды фактілерді беруге
ұмтылады. Көркем мәтінде ақын-жыраулардың ой-пікірлерінің түпкі ойы ерекше
көркем тілдік формада семантикалық кеңістікте жүзеге асады да, мәтін
концептуалды талдаудың нысанына айналып, мұның өзі мәтінде қандай дүние
бейнесі бейнелегенін, қандай білім және бағалау фрагметтері онда
баяндалғанын анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен, әлеуметтік бағдарлы және
коммуникативті қызметтің әлеуметтік шарттанған мәтіндер де жоқ емес. Ақын-
жыраулар поэзиясының мәтіні жайында осылай деуге болады. А.И. Новиковтың
пікірі бойынша, мағыналық интерпретация үрдісінде мәтін мазмұны
субъектінің ішкі тіліне аударылады, оған тікелей бұл мазмұнды өзінің дүние
бейнесімен ара қатынасын құруға және оған өзінің санасы құрылымында белгілі
бір құндылықты мән беруге мүмкіндік береді [27, 110 б.]. Демек,
көркемдік формада нақты тілдік құралдар жүйесі негізінде және олардың
ерекше ұйымдасуымен поэтикалық мәтін мазмұны ақын-жыраулардың дүниенің
поэтикалық бейнесінің фрагментерінің жүйелі жиынтығы ретінде берілген.
М.М. Бахтинның байымдауынша, поэзия мен проза архитектоникалық
көркемдік формалар ретінде екі түрлі дүние бейнесін жасайды. Поэзияда
өзіндік дүниенің автороцентрлік (мифоцентрлік) көркемдік моделі жасалады.
Бұл модельдің қалыптасуында көркемдік бейненің құрылымына маңызды роль
беріледі. Поэзияда көркемдік бейне авторлық интенция, затқа деген авторлық
эмоциональды-мәндік бағыттылықпен максималды түрде берілген, сондықтан да,
М.М. Бахтин бойынша, поэтикалық бейне – бұл автордың зат жайындағы пікірі
арқылы және бұл заттың экспрессивті, құндылықты және мәндік сипаттамасы
арқылы қалыптасатын интенционалды бейне (28, 34 б.(. Дүниенің поэтикалық
моделінде адам бейнесі өздік идентификация принципі бойынша, басқа біреуді,
өзі секілді: басқа біреу мен секілді деп қабылдау принципі бойынша
бейнеленеді. Дүниенің прозалық көркем моделі, ең алдымен, логоцентрлік
модель ретінде қалыптасады. Оның негізінде екі дауыстық сөз, зат жайында
бөтен сөзбен диалогқа түсетін автор сөзі жатыр. Прозадағы көркемдік
бейненің өзіндік ерекшелігінің мәні оның диалогтылығында жатыр, прозалық
көркем бейне, М.М. Бахтин көзқарасы бойынша, диалогтанған бейне. ...
Дүниенің прозалық моделінде адам оны басқа біреу секілді, мен басқа біреу
секілді деген принцип бойынша әсерлену, қабылдау арқылы бейнеленеді (28,
34 б.(.
Л.О. Бутакова көркем мәтіндегі автор санасының мәнін қызметін зерттеу
барысында поэзия мен прозадағы дүниенің моделінің ерекшеліктерін былайша
түсіндіреді: проза және поэзия эстетикалық қызметтің түрлі принциптерін
бейнелейді. Бұл индивидуалды сананың айырмашылығымен ғана байланысты емес,
сонымен бірге, мәтіндік презумпцияның сәйкес келуімен де байланысты болған
ұқсас ғалам бейнесінің вербалды түрінің түрлі әдісін, жолын көруге
мүмкіндік береді. Зерттелетін прозалық және поэтикалық мәтіндер біркелкі
бір сарынды, көлемдік, тақырыптық және жанрлық ұқсастығымен сипатталады,
бірақ когнитивті, семиотикалық, коммуникативті, ритмо-метро-мелодиялық
доминантарымен ерекшеленеді [29, 4 б.]. Ғалым дүниенің көркемдік бейнесін
–белгілі бір жолмен ұйымдастырылған құрылымдық элементтер автордың
санасында бар когнитивті модельдер мен концептуалды аумақтармен динамикалық
түрде ара қатынасын белгіленген түрлі деңгейде күрделі құрылған, біршама
шындық болмыстың стабильді эстетикалық бейнесі (когнитивті-ментальді,
эмотивті, коммуникативті) [29, 6 б.] дей келіп, дүниенің поэтикалық және
прозалық бейнесінің анықтамасын былайша тұжырымдайды: Дүниенің поэтикалық
моделі – репрезентацияның арнайы формаларына ие, поэтикалық
текстуальдылықтың презумпциясын біріктіре отырып мәтінде анықталатын
когнитивті модельдер жиынтығы. Дүниенің прозалық моделі –
репрезентацияның арнайы формаларына ие, прозалық текстуальдылықтың
презумпциясын біріктіре отырып мәтінде анықталатын когнитивті модельдер
жиынтығы [29, 6 б.]. Л.О. Бутакова проза мен поэзия көркем әдебиеттің бір-
біріне қарама-қарсы тектің түрлері болғанымен, дүниенің бейнесі ретінде бұл
әдеби жанр түрлерінің мәтіндегі реализациясын ажыратып көрсетуде тек ойды
білдіру тәсілі: өлең мен қара сөзді ғана айырмашылық етіп алып ұсынады.
Н.С. Болотнованың пікірінше, дүниенің поэтикалық бейнесін белгілі бір
интенциялармен сәйкес бейнелі формада іске асырылған, оқырманның танымдық
белсенділігінің нысаны болып табылатын автордың шығармашылық қиял, елесімен
жасалған көркемдік әлем деп ұғынамыз (30, 21 б.(. Ғалым дүниенің поэтикалық
бейнесінің мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді: антропоцентризм,
эстетикалық дүниені модельдеудің субъективті шығармашылық сипаты, автордың
тілдік ойлау қызметі үрдісіндегі дүние жайындағы білімнің көркем
образдарда екіншілік бейнелеуі, тұтастық, жүйелілік, шындық болмыспен
жанама түрде байланысы, өзгермелілік (30, 21 б.(.
Дүниенің поэтикалық бейнесінің реконструкциясы үшін материал ретінде
автордың қабылдауының ерекшеліктеріне сай шындық өмірді бейнелейтін
шығармаларының жиынтығы қызмет етеді. Осылайша, дүниенің поэтикалық бейнесі
түсінігі көркемдік шындықтың ерекше жоғары статусын бейнелейді. Сонымен
қатар, дүниенің поэтикалық бейнесін қалыптастыруда автордың индивидуалды
бейнелі жүйесі маңызды роль атқарады.
Сонымен, поэзия мен прозаның арасындағы мәнді ерекшеліктерді және
ғалымдардың пікірлерін есепке ала отырып, дүниенің поэтикалық бейнесі
дегеніміз шындық болмыста ақын үшін өзекті болып табылатын құбылыстардың
жүйелі түрдегі концептілерінің жиынтығы ретінде ұсынылып, олар жайында
концептуалды және фактуалды мәліметтің эстетикалық мәнмен көмкеріліп,
поэтикалық мәтінде семантикалық, құрылымдық, интонациялық тұтастық түрінде
адамның жан дүниесіне әсер ететіндей түрде көркем бейнелер арқылы берілуі
болса, ал дүниенің прозалық бейнесі дегеніміз шындық болмыста жазушы үшін
өзекті болып табылатын құбылыстардың жүйелі түрдегі концептілердің жиынтығы
ретінде ұсынылып, олар жайында фактуалды және концептуалды мәліметтің
эстетикалық мәнмен көмкеріліп, прозалық мәтінде семантикалық, құрылымдық
тұтастық түрінде белгілі бір идеялық мақсатта бейнеленуі деген қорытындыға
келеміз.
Біздің зерттеу жұмысымыздың тілдік дереккөзі болып табылатын ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасын тудырған сол кезеңдердегі тарихи,
мәдени, саяси оқиғалар (фактуалды мәлімет) ішінен ақын-жырау үшін өзектірек
мәнге ие зат, құбылыстар тіліне тиек болып, шығармашылық үрдісте көркем
бейнеде ұсынылған туындылар болып табылады. Негізі, ақын-жыраулар
поэтикасында бейнеленеген дүниенің поэтикалық бейнесі заман тудырған шындық
болмыстың көркем бейнесі ретінде ұсынылады. Бұл жерде ескере кететін жайт,
когнитивті тұрғыдан қарағанда, поэзияны туынды индивидуалды сана ретінде
және дамудың жалпы мәдени деңгейінің бейнесі ретінде қарастырған жөн,
себебі ақын социум мен этностың өкілі болып табылады [4, 54 б.] дегенді де
есепке алу қажет.
Поэтикалық мәтін бір жағынан, дүниені авторлық интерпретациясының
ерекшеліктерін бере алады, екінші жағынан, авторлық сананың спецификалық
мәндік (когнитивтік) құрылымдардың индивидуалдығын білдіреді.
Ж.Н. Маслова Дүниенің поэтикалық бейнесі когнитивті аспектіде
зерттелуі деген мақаласында: Дүниенің поэтикалық бейнесі дүниенің тілдік
бейнесі болып табылады, поэтикалық мәтінді когнитивті аспектіде зерттеу –
адам концептосферасын түсінудің тағы бір мүмкіндігі. Поэтикалық мәтіндердің
жиынтығында дүниенің поэтикалық бейнесі бейнеленеді. Дүниенің поэтикалық
бейнесі когнитивті аспектіде зерттеу, поэтикалық мәтінді когнитивті
зерттеудің нысаны ретінде қарастыруға берілген лингвомәдени бірлестік
шегінде іске асатын базалық мәдени модельдердің бар болуын және
трансформациясын бақылап отыруға мүмкіндік береді. Поэтикалық мәтіндегі
мәннің қалыптасу механизмін зерттеу белгілі бір ұрпақтың когнитивті
механизм жинағындағы, қоғамдық сана трансформациясындағы өзгерістерді
айқындауға мүмкіндік береді [31, 34 б.] – деген пікіріне сүйенсек, ақын-
жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесінің когнитивті аспектіде
қарастырудың өзектілігімен қатар, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы туындылардағы
тілдік, танымдық, психологиялық, мәдени, әлеуметтік, тіпті тарихи тұрғыдан
жаңаша қарастырудың тиімді жолын ұсынып, қазақ тіл біліміндегі поэтикалық
көркемдік тілдегі базалық концептілер жүйесінің қалыптасу механизмінің
интерпретациясын бере алады.
Дүние бейнесі үшін құрылыс материалы өзгешеліксіз әлеуметтенген
мағына емес, әлемге деген адамзатттық қатынастың белгілі бір түрде түзілісі
ретіндегі жекелік мағыналар екенін ұмытпауымыз тиіс [32, 279 б.]. Демек,
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар толғауларында орын алған дүниенің
поэтикалық бейнесі – индивидуальды поэтикалық тілдің құралдары арқылы
айтылған және мәтінде объективтендірілген автордың дүниетанымы, көзқарасы.
Ж.Н. Маслова: поэтикалық және прозалық шығармаларда жасалған дүниенің
көркемдік бейнесі негізді айырмашылықтарға ие ме? Дүниенің поэтикалық
бейнесін дүниенің көркемдік бейнесінің бір бөлігі ретінде жеке нысанаға
алуға тиіс пе? Сонымен бірге, дүниенің поэтикалық бейнесі автордың
индивидуалды бейнесін қаншалықты бейнелейді және тек дүниенің поэтикалық
бейнесіне ғана тән типологиялық белгілерді айқындауға бола ма? – деген
сұрақтарды қоя отырып, оның жауабын поэтикалық мәтіндегі құбылыстардың
екіншілік концептуализациялану және категоризациялану құбылысының
маңыздылығымен, сөздер қолданысы концептілердің дамуының өмір талаптарының
өзгерісіне тәуелділігін бейнелеуімен түсіндіруге тырысады.
Ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесі ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы тарихи, мәдени, саяси т.б. оқиғалардың әсерінен қазақ
қоғамының басынан кешірген түрлі жағдайларға орай ақын-жыраулардың рухани-
cезімдік тәжірибесі вербалдануынан қалыптасқан, алайда сол кезеңдерді
бейнелейтін нақты фактілердің сенімділігі емес, оның адам тәжірибесіне орай
сезімі, көңіл-күйі, түйген ойлары, шынайылығы маңызды орын алады.
Дүниенің поэтикалық бейнесін зерттеудегі бағыттардың жүйеленуіне
арналған еңбектерге шолу жасау дүниенің поэтикалық бейнесі автордың ішкі
жан дүниесімен байланысты бейнелеу арқылы анықталатын бұл салада
қолданылатын ұғымдардың, түсініктердің санының көптігін және әр тектілігін
көрсетеді. Дүниенің поэтикалық бейнесін жасауға қатысатын концептілер
жүйесі, оның психологиялық, әлеуметтік мәні мен қасиеттері, концептінің
субъективті семантикасы жайында түсініктерді, мәселелерді зерттеудің
әдістемелік шешімі келтірілген.
1.2 Дүниенің поэтикалық бейнесінің концептуалды негізі
Концептуалдық талдаудағы ең негізгі ұғымдардың бірі, В.А. Маслованың
сөзімен айтқанда, когнитивті лингвистиканың базалық ұғымы ретінде концепт
[33, 30 б.] ұсынылатыны белгілі.
Бұл зерттеуіміздің орталық бірлігі концепт болып табылады. Бұл термин
Ресей тіл біліміне қатысты 70-жылдардың алғашқы жартысында-ақ жаңа термин
болды, ХХ ғасырдың өзінде ғылыми әдебиеттерде термин ретінде бейімделмеген
(А.П. Бабушкин). Концепт термині ең алғаш рет С.А. Аскольдов тарапынан
1928 жылы қолданылады.
Зерттеушілер бірауыздан концептіні ділдік деңгейдегі бірлік және адам
тәжірибесіне негізделген деген тұжырымды мойындайды (Е.С. Кубрякова,
Р.М. Фрумкина, А.Л. Бабушкин, А.А. Худяков, А.Н. Кравченко, Н.С. Попова,
Н.А. Красавский, Т.М. Кругликова, А.М. Кузнецов, Т.А. Фесенко,
Н.Н. Болдырев, М.Г. Лебедько және т.б.). Себебі адамның концептуалды жүйесі
фондық біліммен, этномәдени және әлеуметтік ортамен анықталады, әрбір
адамды индивидуалды болып табылатын физикалық және мәдени тәжірибемен
байланысты және әрбір лингвомәдени бірліктің бір тілдегі бір сөзінде түрлі
адамның санасында түрлі концептілер тұруы мүмкін (Р.М. Фрумкина,
Е.Н. Точилова, Т.А. Фесенко). Д.С. Лихачевтың ойынша, концептілер
негізінен, жалпыға бірдей болып табылады, бірақ өзіне көптеген ауытқулар
мен қосымшаларды енгізеді; концептінің потенциалды мүмкіндіктері адамның
мәдени тәжірибесіне тәуелді, неғұрлым адамның мәдени тәжірибесі кең және
бай болса, соғұрлым кең концептінің потенциясы бай және бұдан басқа адамның
мәдени қордан эмоциональды тәжірибеден ассоциация тез шығара алу қабілеті
және хабардарлығы да үлкен мәнге ие [34, 4-5 б.]. Концепт сөздің мағынасын
өзіне ауыстырады, орынбасарлық қызмет атқарады, осы арқылы тілдік қатынасты
оңайлатады, мағынаны кеңейтеді, жорамалдау үшін мүмкін етеді [9, 5 б.].
Алайда зерттеушілердің бәрі бірдей концепті мен тілдік мағына арасына
теңдік белгісін қоюға болады деп есептемейді. Н.Н. Болдырев: Түрлі тілдегі
эквивалентты сөздердің мағынасының сәйкес келмеуі концептінің тілдік
мағынаға тең еместігін дәлелдейді деп орынды тұжырымдайды [35, 39-40 б.].
Сондай-ақ, концепт сөздікте берілген лексикалық мағынаға қарағанда едәуір
кең [36, 6 б.].
Қазіргі замандағы лингвистикадағы антропологиялық бағыт басқа пәндермен
тоғысуында зерттелетін когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттанымның
екі жаңа парадигмасындағы, сондай-ақ, құрылымдық-семантикалық бағыттағы
және психолингвистикада қолданылатын концепті категориясының пәнаралық
статусын алдын ала анықтайды.
Когнитивті лингвистикада когнитивті-философиялық және лингвомәдени
бағыттар ерекше орын алады. Бірінші бағыт шеңберінде зерттеушілер (шетел
лингвистикасында – Ч. Филлмор, М. Минский, Р. Лангакер, Р. Джэкендофф және
т.б., Ресей лингвистикасында – Ю.С. Степанов, В.З. Демьянков,
Н.Н. Болдырев, Е.С. Кубрякова, В.В. Петров, А.В. Кравченко және т.б.)
тілдің когнитивті қызметін зерттейді, тілде белгіленген және адам санасында
жанама түрдегі ғалам бейнесін, концептіні шындық болмыстың фактісінің
тұтас, ажырамайтын бейнесі секілді көрінетін оперативті сананың бірлігі
ретінде түсіндіреді.
Когнитивті лингвистикадағы екінші бағыт (шетелде А. Вежбицкая,
Дж. Лакофф, Э. Сепир, Б. Уорф, Х. Гиппер және т.б. еңбектерімен, ресейлік
тіл білімінде – Ю.Д. Апресян, Н.Д. Арутюнова, В.И. Карасик, В.Н. Телия,
С.Г. Воркачев және т.б. жұмыстарымен берілген) тіл мен халықтың
ментальділігінің байланысына негізделген, концептіні қандай да бір деңгейде
этносемантикалық ерекшелік байқалған ментальді жасалым (образование)
ретінде қарастырады.
Орыс құрылымдық-семантикалық бағыттың (П.В. Чесноков) көзқарасы
бойынша, концепт – бұл бөлек тұтас мазмұнға ие ойлау бірлігі және ұсақ
ойларға ыдырамайтын, яғни ішкі қабаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 801.8 (5 к)
Қолжазба құқығында
АБЫЛОВА ГУЛНАР ЕРЕЖЕПОВНА
Дүниенің поэтикалық бейнесі: лингвоконцептуалдық талдау
(ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы ақын-жыраулар поэтикасы бойынша)
10.02.19 – тіл теориясы
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
докторы Сағидолда Г.
Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯ,
КАТЕГОРИЗАЦИЯЛАНУ МӘСЕЛЕ-ЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
8
Дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы 8
1.2 Дүниенің поэтикалық бейнесінің концептуалды негізі 18
1.3 Дүниенің поэтикалық бейнесіндегі категоризация құбылысы 32
1.4 Дүниенің поэтикалық бейнесіндегі заман концептісі және оның
құрылымы 44
2 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІН ҚАЛЫПТА-СТЫРУДАҒЫ ТІЛДІК ҚҰРАЛДАР ЖӘНЕ
ТІЛ – ЗАМАН – ҚОҒАМ ҮШТІГІ КОНТЕКСТІНДЕГІ ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ
БЕЙНЕСІ
53
2.1 Дүниенің поэтикалық бейнесі және бейне, бейнелілік 53
2.2 Дүниенің поэтикалық бейнесін жасаудағы ақын-жыраулар
шығармаларындағы тілдік құралдар 60
2.3 Адам – Заман – Табиғат үштігі контекстіндегі дүниенің поэтикалық
бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 69
2.4 Уақыт – Заман – Кеңістік үштігі контекстіндегі дүниенің
поэтикалық бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 81
2.5 Батырлық – Заман – Соғыс үштігі контекстіндегі дүниенің
поэтикалық бейнесін құрайтын концептілердің ерекшеліктері 95
ҚОРЫТЫНДЫ 114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 120
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Поэтикалық мәтіннің өзіндік ерекшелігі
мен күрделілігіне орай қазірге дейін оны зерттеуге деген ғалымдардың
қызығушылығы төмендеген емес. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Р. Сыздықова,
Қ. Өмірәлиев және т.б. еңбектері поэтикалық тілдің өзіндік ерекшелігін
зерттеуді жалғастыруда теориялық және әдіснамалық негіздемесі деуге болады.
Қазіргі тіл білімінде белсенді түрде дамып отырған антропоцентристік бағыт
зерттеушілердің алдына да жаңа міндеттер ұсынады, қазақ тілдік мәдениеті
концептосферасының элементтері болып табылатын ділдік бірліктерді,
концептілерді сипаттауға жетелейді. Сонымен бірге, антропоцентристік
парадигма аясында тілдегі шындық болмысты эстетикалық тұрғыдан игеру
нәтижелерінің көрінісі жайында мәселе ерекше мәнге ие болады. Осыған
байланысты зерттеушілер поэтикалық мәтіндегі ұлт үшін мәні зор
концептілерді сипаттауға көңіл бөледі, дүниенің индивидуалды поэтикалық
бейнесінің ерекшеліктерін айқындайды (Г. Сағидолда, А. Әмірбекова,
Қ. Жаманбаева, Б. Нұрдаулетова, C. Жиренов, С. Жапақов т.б.). Алайда
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасында көрініс тапқан шындық
болмыстың көркемдік моделі болып табылатын дүниенің поэтикалық бейнесінің
концептуалдық негізі тілтаным теориясында жете зерттелмеген. Қазақ тілтаным
теориясында жекеленген ақындар шығармашылығы негізінде дүниенің поэтикалық
бейнесі қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысаны болмаған және ХҮ–ХҮІІІ
ғасырларды қамтыған ақын-жыраулар поэтикасындағы бейнеленген дүниенің
поэтикалық бейнесін зерттеудің өзі лингвистикалық поэтиканың көптеген
өзекті теориялық мәселелерінің ара жігін ашып беретіні сөзсіз.
Зерттеу жұмысымызда ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық
бейнесін айқындауда заман концептісі негізгі доминант ретінде
қарастырылған. Бұл (заман) жалпы адамдық құндылық ретінде көптеген
зерттеушілердің негізгі назарында болғаны белгілі. Оның ішінде,
лингвомәдени, социолингвистикалық және когнитивті бағыттардағы шеңберде бұл
феноменнің зерттелуі кең тараған. Негізінен, заман феномені философиялық,
әлеуметтік, этикалық сипатқа ие, тілдік тұрғыдан зерттеудің айырмашылығы
заманның әр қилы бейнелілік түрлері мен формаларын айқындай отырып,
дүниенің поэтикалық бейнесін жасаудағы Тіл – Заман – Қоғам үштігінің
доминанттық қызметінің семантикалық-құрылымдық сипатын қарастыруда болып
табылады. Ақын-жыраулар поэтикасындағы Заман концептісін қарастырудың
өзекті қырлары мынада: біріншіден, заман семантикасы ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ментальді бірлік ретінде когнитивті ізденіс үшін бай дерек
болып табылады; екіншіден, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлар қазақ ұлты үшін түрлі
әлеуметтік, саяси, мәдени оқиғалардың орын алған кезеңге сәйкес келуіне
орай, заман мәнін ұғынудың антропоцентристік мәселелерінің өзектенуіне
түрткі болып табылады; үшіншіден, заман бейнесі танымдық әрекет категориясы
ретінде ақын-жыраулар дүниетанымының құпия қырларына енуге, басқа да таным
формалары үшін ұғынуы қиын шындықтың поэтикалық мәнін табуға мүмкіндік
береді; төртіншіден, ақын-жыраулардың бейнелі ойлау жүйесі заман
концептісімен тікелей байланысты.
Р. Сыздықованың ...ақын-жыраулар шығармашылығы ана тіліміздің ғаламат
образы тіл екендігін көрсетті. Қазақ тілі бүгінде сөздік қазынасы орасан
бай, дыбыс гармониясы құлаққа жағымды, сөз әсемдігін танытатын бейнелі
фразеологизмдері тұнып тұрған тіл, қысқасы, ұлттық тіліміз осы қасиеттердің
баршасы үшін алдыңғы ғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар поэзиясына
қарыздар [1, 23 б.] деген пікірі біздің бұл зерттеу бағытымыздың
маңыздылығын дәлелдейтіні сөзсіз. Сондай-ақ, белгілі ғалым М. Мағауинның
жыраулар поэзиясының ерекшеліктері ол поэзияны туғызған заман кейпімен
байланысты [2, 144 б.] және Д.С. Лихачевтың ұлы ақындар өз ана тілінің
концептосферасын және мәдениетін жасаушы [3, 29 б.] тілдік тұлғалар деген
пікірлерін ескерсек, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы
дүниенің поэтикалық бейнесіне лингвоконцептуалдық талдау жасау қажеттілігі
туындайды.
Дүниенің поэтикалық бейнесі және ақын-жыраулар поэтикасының когнитивті
тіл білімінің зерттейтін өзекті мәселелер қатарында орын алады. Енді бұл
мәселелердің зерттелу деңгейіне келетін болсақ, зерттеу нысаны ретінде
дүниенің поэтикалық бейнесі және ақын-жыраулар поэтикасы ғалымдар
тарапынан түрлі қырынан зерттелгені мәлім. Айталық, Р. Сыздық ақын-жыраулар
поэзиясын қазақ әдеби тілінің даму кезеңін танытатын тілдік дереккөздері
ретінде қарастырып, соңғы жылдары оны (ақын-жыраулар поэтикасын)
лингвопоэтиканың негізгі мәселелері ретінде қарастыруды ұсынады. С. Жиренов
ХҮ–ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Өмір – Өлім концептісінің
танымдық сипаты бойынша заман концептісін өмір макроконцептісінің
құрамдас компоненті ретінде қарастырған. А. Қалниязова ХҮ–ХІХ ғасырлардағы
ақын-жыраулар поэзиясындағы заман концептісінің әлеуметтік болмысының
мәдени сипаты бойынша зерттеу жүргізді. Б. Нұрдаулетова ХҮ–ХІХ ғасырлардағы
шартты түрде батыстық жыраулық мектебіне жататын, территория жағынан
Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Ақтөбе, Қарақалпақстан
аймағында өмір сүрген ақын-жыраулардың шығармаларының поэтикалық тіліндегі
дүниенің концептуалды бейнесін зерттеді.
Дүниенің поэтикалық бейнесі немесе поэтикалық тіл танымдық тұрғыдан
қарастырылуы көптеген зерттеушілер тарапынан қолға алынған. Айталық,
Р. Сыздық, Г. Сағидолда, Қ. Жаманбаева, М.Т. Күштаева, А. Ислам,
А. Әмірбекова т.б. зерттеу еңбектері поэтикалық мәтіндегі концептілерді
талдаудағы бағалы ізденістер ретінде танылады. Алайда дүниенің поэтикалық
моделі қазіргі замандағы белгілі бір ақын шығармашылығы аясында
қарастырылғанымен, арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбаған. Дәл осы
когнитивті лингвистика шеңберінде ақын-жыраулар поэтикасы бойынша дүниенің
поэтикалық бейнесін айқындау, заман, адам, уақыт, кеңістік, батырлық, соғыс
концептілеріне талдау жасау, негізінен, ділдік үдерістердің жеткілікті
түрде тұтас толық суретін алуға есептелген біздің зерттеуіміз жүргізіледі.
Заман концептісі қазақ тілдік мәдениеті концептосферасында ерекше
орынға ие, сонымен бірге, қазақ мәдениетінің философиясының құндылықты
доминанты болып табылады (Т.Ә. Мұқашев, О.А. Сегізбаев, Ж. Алтай,
А. Қасабек, Қ. Мұхамбетәли және т.б.). Ақын-жыраулардың шығармашылығына
деген әдеби тұрғыдан қызығушылық жоғары, мұны ақын-жыраулардың туындыларын
талдаудың жаңа қырларын ашушы әдебиетші ғалымдардың еңбектері дәлелдейді
(М. Мағауин, Х. Сүйіншәлиев, Қ. Жұмалиев, С. Негимов т.б.). Сонымен бірге,
ақын-жыраулардың поэзиясын лингвистикалық тұрғыдан зерттеуге арналған
көптеген жұмыстар да баршылық (ақын-жыраулар тілдік, стильдік
ерекшеліктері, поэтикасы, шығармашылығының концептуалды кеңістігі, танымдық
ерекшеліктері, лингвомәдени ерекшеліктері). Ақын-жыраулар поэзиясындағы
заман концептісінің тілдік көрінісі авторлардағы дүниенің поэтикалық
бейнесінің рухани-адамгершілік және моральді-этикалық өлшемдерінің күрделі
жүйесін, олардың ішкі рухани өмірін, сезімдерін, құндылықтар жүйесінен
көрініс береді.
Зерттеудің нысаны. ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларының
поэтикалық тілі.
Зерттеудің пәні. ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы
дүниенің поэтикалық бейнесін құрайтын көркемдік концептілер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – ХҮ–ХҮІІІ
ғасырдағы ақын-жыраулар поэтикасындағы орын алған дүниенің поэтикалық
бейнесінің танымдық ерекшеліктерін анықтау.
Мақсатқа қол жеткізу келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
– дүниенің поэтикалық бейнесі бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарындағы
негізгі теориялық тұжырымдарға шолу жасай отырып, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы
ақын-жыраулар тілі негізіде дүниенің поэтикалық бейнесінің табиғатына
үңілу;
– концептуализация және категоризация үрдістерінің поэтикалық мәтіндегі
ерекшелігін ескере отырып, дүниенің поэтикалық бейнесіндегі қызметін
анықтау;
– ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасындағы заман
концептісінің танымдық болмысын қарастыру және концептуалдық талдау
жүргізу;
– ақын-жыраулар поэзиясындағы дүниенің поэтикалық бейнесін жасауға
қатысатын тілдік құралдарды айқындау;
– ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесін түзуші
концептілер жүйесін ұсынатын тіл – заман – қоғам үштігі мен оның аясынан
туындайтын адам – заман – табиғат, уақыт – заман – кеңістік, батырлық
– заман – соғыс үштіктері шеңберінде зерделеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысының
теориялық және әдіснамалық негізін когнитивті және антропологиялық
лингвистика бойынша отандық ғалымдар (Байтұрсынов А., Жұбанов Қ., Қайдар
Ә., Сыздық Р., Манкеева Ж., Сағидолда Г., Ислам А., Әмірбекова А., Жиренов
С., Нұрдаулетова Б. және т.б.), сонымен бірге, шетел ғалымдарының (Апресян
Ю.Д., Аскольдова-Алексеева С.А., Арутюнова Н.Д., Бабушкин А.П., Вежбицкая
А., Воркачева С.Г., Караулов Ю.Н., Лихачев Д.С., Лотман Ю.М., Маслова В.А.,
Кубрякова Е.С., Степанов Ю.С., Телия В.Н., Чернейко Л.О. және т.б.)
еңбектерінде ұсынылған теориялық және методологиялық ұстанымдар құрайды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Жұмыстың негізгі тілдік деректері
ретінде Бес ғасыр жырлайды (1984 ж.), Ай, заман-ай, заман-ай (1991 ж.),
Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары (1992 ж.) пайдаланылды. Ақын-жыраулар
поэтикалық мәтіні бойынша 2500-ден астам тілдік бірліктер қарастырылды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында лингвистиканың дәстүрлі
әдістері қолданылды: сипаттамалы (көрнекті материалдарды саралау, жіктеу,
поэтикалық мәтіннің интерпретациясы, жинақтау), сөздік дефиниция әдісі,
тілдік материал бойынша салыстырмалы және сандық талдау (белгілі бір тілдік
бірліктердің қолданыс жиілігін айқындау); контекстуалды талдау.
Зерттеу жұмыстың теориялық негіздемесіне орай мәтіндегі концептілердің
вербалдануының түрлі құралдарын, шындықтың концептуализациялануы мен
категоризациялануын сипаттауға мүмкіндік беретін когнитивті лингвистика
әдістері қолданылды. Бұлар концептуалды талдауда толық жүзеге асырылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
• ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларындағы дүниенің
поэтикалық бейнесінің теориялық негіздемесі анықталып,
танымдық тұрғыдан анықтама берілді;
• ақын-жыраулар танымындағы дүниенің поэтикалық бейнесі
концептуализация және категоризация үрдістерінің
ерекшеліктері негізінде дәйектелді;
• ақын-жыраулар поэтикасындағы заман концептісінің
семантикалық кеңістігіне байланысты дүниенің поэтикалық
бейнесін тұтас сипаттауға алғашқы ұмтылыс жасалды;
• ақын-жыраулар шығармаларында дүниенің поэтикалық бейнесін
жасауға қатысатын тілдік құралдардың танымдық қызметі
сараланды;
• ақын-жыраулар шығармаларындағы тіл – заман – қоғам
үштігінде және оның аясынан туындайтын адам – заман –
табиғат, уақыт – заман – кеңістік, батырлық – заман –
соғыс үштігі шеңберінде біртұтас дүниенің поэтикалық бейнесі
сомдалатыны айқындалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің теориялық мәні
көркем мәтіндердегі дүниенің поэтикалық бейнесін айқындауға, көркемдік
концептісін зерттеу және талдауға, қазіргі когнитивті лингвистиканың өзекті
мәселелері қатарын шешуге мүмкіндік береді; адамның жеке және халықтық
тәжірибесін шоғырландырған барлық адам қызметінің мазмұнын бейнелейтін
концепт жайындағы, оны универсалды феномен ретіндегі түсінікті кеңейтеді.
Жұмыстың практикалық мәні зерттеудің материалы және нәтижелерін қазақ
әдеби тілін оқыту практикасында, ақын-жыраулар шығармашылығына арналған
көркемдік мәтіндерді когнитивті, концептуалды талдауды үйрету үрдісінде,
лингвистикалық поэтика бойынша дәрістерді жүргізуде және лекциялық
курстарды оқуда, поэтикалық образдар сөздігін құрастыруда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады:
1) дүниенің поэтикалық бейнесі дегеніміз шындық болмыста ақын үшін
өзекті болып табылатын құбылыстардың жүйелі түрдегі
концептілерінің жиынтығы ретінде ұсынылып, олар жайында
концептуалды және фактуалды мәліметтің эстетикалық мәнмен
көмкеріліп, поэтикалық мәтінде семантикалық, құрылымдық,
интонациялық тұтастық түрінде адамның жан дүниесіне әсер ететіндей
түрде көркем бейнелер арқылы берілуі;
2) ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларындағы дүниенің
поэтикалық бейнесінің танымдық, білімдік мазмұны концептуализация
және категоризация құбылыстары арқылы анықталады;
3) заман қазақ ұлтының квинтэнссенциясы ретінде ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ақын-жыраулардың дүниетанымдық концепциясында маңызды
роль атқарып, дүниенің поэтикалық бейнесінің құрылымдық-мағыналық
сипатын түсіну үшін басты категория және орталық концептілердің
бірі болып табылады;
4) ассонанс, аллитерация, метафора, теңеу, синтаксистік
паралелизмдер, эпитет, қайталамалар секілді поэтикалық құралдар
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларында дүниенің
поэтикалық бейнесін сомдайды;
5) ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасында дүниенің
поэтикалық бейнесі тіл – заман – қоғам үштігі мен оның аясында
туындайтын адам – заман – табиғат, уақыт – заман – кеңістік,
батырлық – заман – соғыс үштіктеріндегі концептілердің
ерекшеліктері негізінде танымдық, ұлттық қыры сипатталады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен талқылануы.
Зерттеудің нәтижелері жүйелі түрде баяндамалар формасында республикалық
және халықаралық деңгейдегі ғылыми конференцияларда баяндалды: акад. аль-
Машанидің 100 жылдығына арналған Жаратылыстану-гуманитарлық ғылымдары және
олардың Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі атты ІІІ халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциясында; акад. Р.Бердібайдың 80 жылдығына арналған
Р. Бердібай және ХХ ғ. 20-жылдарындағы фольклортану, филология және
түркітану мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында;
Шоқан тағылымы – 13 халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында;
Алтаистика және түркологиядағы кешенді зерттеудің өзекті мәселелері
Халықаралық конгресінде. ҚР БҒМ Білім мен ғылым саласындағы бақылау
комитетінің тізіміндегі басылымдарда Ясауи Хабаршысы, Тілтаным, ҚазМҰУ
Хабаршысы журналдарында 4 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 ДҮНИЕНІҢ ПОЭТИКАЛЫҚ БЕЙНЕСІ КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ
КАТЕГОРИЗАЦИЯЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы
Когнитивті лингвистикада көркемдік мәтін авторының дүние бейнесін
түрліше атау кездеседі: дүниенің индивидуалды-авторлық бейнесі, дүниенің
поэтикалық бейнесі, дүниенің прозалық бейнесі немесе жазушыныңақынның
көркемдік бейнесі. Көркем мәтіндегі берілген дүниенің бейнесі автордың
концептосферасы және шығармашылық міндеттерімен ерекшеленетіні сөзсіз.
Дүниенің поэтикалық бейнесі немесе дүниенің поэтикалық моделі
ұғымдарының анықтамасы қазақ тіл білімінде әлі толық айқындалмаған. Себебі
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған. Ж.Н. Маслованың пікіріне
сүйенсек, қазіргі зерттеулердегі талдауларда дүниенің поэтикалық бейнесі
жайындағы мәселе поэтикалық мәтінді қарастырғанда сөзсіз туындайды, бірақ
дүниенің поэтикалық бейнесінің табиғаты және оның мәнді сипаттарын
жинақталып қорытылған және толық жете зерттеу әлі күнге шейін жоқ. Оның
пікірінше, мұндай зерттеуге когнитивті ғылымның методологиялық аппаратын
тартумен жүзеге асуы мүмкін [4, 54 б.] және ғалымның ескертуі бойынша,
поэтикалық шығармашылықты адам тілімен байланысты когнитивті қызметінің
формаларының бірі ретінде қарастыратын болсақ, онда әдебиеттану және
лингвистика зерттеу шеңберінен поэтикалық мәтін индивидуалды-авторлық
мәндердің туындау үрдісін сипаттау мүмкін болатын когнитивті поэтика аясына
ауысады [4, 54 б.]. Зерттеушінің бұл пікірінен дүниенің поэтикалық
бейнесін көп қырлы, ауқымды ұғым ретінде пәнаралық зерттеу нысаны статусын
ұсынғандығын байқай аламыз.
Қазіргі таңда гуманитарлық ғылымдарда (лингвистика, әдебиет, философия,
мәдениеттану, логика т.б.) дүниенің бейнесі, дүниенің суреті, дүниенің
моделі терминдері жарыса қолдануда. Г. Гачев Дүниенің ұлттық бейнелері
деген еңбегінде гуманитарлық тәсіл тұрғысынан дүниенің табиғи-ғылыми
бейнесі, дүниенің философиялық бейнесі, дүниенің поэтикалық бейнесі,
дүниенің ұлттық бейнесі сөз тіркестерін қолданады (5, 2 б.(. Автор осы
еңбегінде синоним ретінде дүние моделі сөз тіркесін құндылықты
сипаттамасына ерекше көңіл аудара отырып қолданады. Бұл ерекше құрылым
барлық халықтар үшін ортақ элементтердің ерекше құрылымы (дегенмен, түрліше
ұғынылуы мүмкін ...) және ұлттық бейнені, ал жеңілдетілген түрде – ғалам
моделін жасайды (5, 47 б.(. Сонымен бірге, ғалым ұлттық космос деген аса
көмескі метафораны да қолданады (5, 53 б.(.
Ал В.И. Креминскийдің байымдауынша, дүние суретінің төрт базалық
түрленімін объективтілік деңгейінің кемуімен реттелген типологиясы түрінде
дүниенің табиғи-ғылыми формуласы, дүниенің философиялық бейнесі,
дүниенің поэтикалық бейнесі, дүниенің ұлттық бейнесі деген
терминологиялық сөз тіркестерімен беруге болады, бірақ шындық өмірде
қарапайым адам әрдайым дүниенің формуласына емес дүниенің бейнесіне
бағдар жасайды (6, 72 б.(. Дүние формуласы, дүние моделі, дүние
суреті, дүние бейнесі деген варианттарының ішінен мәдениет философиясы
шеңберінде жүргізілетін біздің зерттеуімізге сәйкес дүние суреті сөз
тіркесін таңдаймыз, себебі формула және модель терминдері
объективтілеу, қатаң синтезденген, ал бейне термині – бұл тым жұмсақ
ұғым, филология және өнертанудың нысаналық аймағына өте жақын (6, 73 б.( –
деп ескертеді. Сондай-ақ, автор қандай да бір дүниенің суретінің құрылымы
мен сипаттамасын барабар қарастыру үшін бұл суреттің тип тармақтарын
(подтип) айқындауға ұмтылу қажет. Егер дүниенің поэтикалық суреті жайында
айтатын болсақ, негізгі тип тармақтары ретінде мифо-поэтикалық және әдеби-
поэтикалықты (индивидуалды-поэтикалық) атауымызға болады (6, 74 б.( –
дейді. Ғалымның бұл зерттеуінің ерекшелігі сол – дүниенің поэтикалық
суретін философиялық тұрғыдан қарастыра отырып, оның құрылымы, басқа
дүниенің суреттері түрімен арақатынасы, типтері бойынша теориялық
тұжырымдар ұсынған.
Дүниенің поэтикалық суреті бейне, метафора секілді элементтерден
құралады. Бұл элементтердің бірігуі ассоциативті байланыстар негізінде
жүзеге асады. ...дүниенің философиялық және табиғи-ғылыми суреттері арнайы,
техникалық терминдер мен ұғымдардан құрастырылады. Ассоциативті байланыс
тән дүниенің поэтикалық суретіне қарағанда бұл құраушы элементтердің
байланысы логикалық ереже негізінде жүзеге асады (6, 75 б.(.
Зерттеушілердің бірқатары дүниенің поэтикалық бейнесі терминін тар
мағынада түсініп, оны шығарманың формасына ғана (өлең, поэзия)
байланыстырады. Поэзиялық, прозалық шығармалар өнердің, әдебиеттің
модельдеріне кіре отырып, ортақ белгілерге ие болып, ерекше көркемдік әлем
жасайды, шындық өмірмен әр түрлі қатынаста болады, алайда әрдайым одан
өзгешелеу болып келеді. Алайда көркемдік әлемді жасауда түрлі тілдік
құралдар поэзияда және прозада ерекшеленетін қасиеттері бар көркемдік
модельдерге алып келетінін көптеген зерттеушілер тарапынан ескертілген
болатын (соның ішінде, М.М. Бахтин және Ю.М. Лотман). Дүниенің поэтикалық
бейнесі шынайы адамның дүниетанымы емес. Бұл мәтін жасаушының эстетикалық
түсініктерінің сүзгісі арқылы өткізілген дүниетаным, бұл жайында кезінде
М.М. Бахтин былай деп жазған болатын: Автор-суретшінің шығармашылық санасы
ешқашан тілдік санамен сәйкес келмейді, тілдік сана тек қана таза көркемдік
тапсырмамен жаппай тегіс, бүтіндей басқарылатын сәт, материал ғана [7,
168 б.]. Ю.М. Лотман ескертуінше, проза өнер түрі ретінде тарихи жағынан
поэзиядан кейін пайда болған, себебі тіл өнер материалы ретінде алдымен
кәдімгі сөйлеумен ұқсастығынан арылады (адресатта көркем мәтінді қабылдау
презумпция жасау үшін) және тек өнердің ары қарай дамуы оны прозаға алып
келеді [8, 107 б.].
Л.Г. Панова дүниенің поэтикалық бейнесі дегеннен ақынға әлем жайында
ойлау, әлемді бейнелеу үшін қажет иерархиялық жүйеленген категориялар
жиынын ұғынады [9]. Ал Н.А. Кузьмина дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымын
ақиқат, физикалық әлемге поэтикалық альтернатива ретінде, суреткердің
санасы призмасының көлеңкесі арқылы моделі жасалған ғалам бейнесі, оның
(суреткердің) рухани белсенділігінің нәтижесі секілді қарастырады [10,
227 б.].
Ю.В. Казарин дүниенің поэтикалық бейнесін поэтикалық мәтіннің
формалық, мазмұндық, функционалдық, мәдени, эстетикалық және рухани
семантикасының бірліктері арқылы автор және оқырман санасында қалыптасқан
мәндер, бейнелер және түсініктер жүйесі [11, 65 б.] деп түсінуді ұсынады.
Ал қазақ тіл білімінде Р. Сыздық дүниенің поэтикалық бейнесі жайында
тікелей пікір айтпаса да, поэтикалық терминінің мәнін түсіндіріп өтеді:
Көркем шығарманы, айталық өлеңді, тұтас бір эстетикалық дүние деп
қарастыратын болсақ, оның айтпағын (мазмұнын) білдіретін құрал – поэтикалық
тілін білу қажет. Поэтикалық тілдің жақсы көрінетін жері – поэзия, өлең,
жыр. Поэтикалық тіл дегеніміз, бір жағынан, сөзбен түскен әсем кестелер
болса, екінші жағынан, сол кестелерді төгетін амалдардың көрінісі.
Поэтикалық тіл мен өлең тілі деген ұғымдар бір-бірінен мүлтіксіз пара-
пар емес. Поэтикалық тіл тек өлең текстінде емес, қара сөзде де, ауызекі
сөйлеу барысында да орын ала алады. Поэтикалық деген анықтауыш тіл
көркемді-гінің, дәлірек айтсақ, көркемдік үшін қолданыстың биігін, идеалын
білдіреді [12, 11].
М. Мақатаевтың поэзиялық шығармаларын когнитивті тұрғыдан зерттеген
А. Әмірбекованың тұжырымдауынша, дүниенің поэтикалық моделі автордың
индивидуалды танымы мен оның санада бейнеленген бейнесі арқылы көрініс
табады. Демек, автор танымындағы дүние туралы концептілік жүйе – оның
ақиқат болмысқа деген субъективті көзқарасы мен объективтік қатынасын
танытатын құндылықтар жүйесінен құралады. Дүниенің көркем бейнесінің
(көркем концептілердің) бейнелену шеберлігі, шарықтау шегі дүниенің
поэтикалық, лирикалық, эпикалық, фольклорлық бейнелері арқылы танылады.
Көркем бейнелер концептілік жүйе шеңберінде реттеледі. Концептілік жүйенің
құрылымы кеңейген сайын дүниенің концептілік бейнесі де кеңейе түседі [13,
25 б.]. А. Әмірбекова дүниенің поэтикалық моделін дүниенің көркемдік
бейнесінің бір моделі ретінде арақатынаста қарастырады. Шындық болмыс
жайында әрбір адамның субъективті көзқарасын танытатын қарапайым, белгілі
бір деңгейде көркем түрде бейнеленетін дүние жайындағы тілдік бейнесінің
жан-жақты танымдық тұрғыдан ең көрнекті үлгісін бейнелі ойлау жүйесіне ие
ақын, жазушылардан табуға болады.
Дүниенің поэтикалық бейнесі термині Ресей әдебиеттануында кеңірек
қолданысқа ие болған және индивидуалды-авторлық поэтика аспектілерін
зерттеу барысында кең қолданылған. Соңғы кезеңдердегі он жылдықтарда
белгілі бір әдеби стильге (мысалы, символисттер, Күміс ғасыр поэзиясы) тән
дүниенің поэтикалық бейнесін не ақынның поэтикалық әлемін қайта жасауға
арналған зерттеулер пайда болды. Ескере кететін жайт, Ресей
лингвистикасында ақынның поэтикалық әлемі мен дүниенің поэтикалық
бейнесі терминдері тең ұғымда қарастырылады.
Л.О. Бутакованың ескертуінше, дүниенің поэтикалық бейнесі ұғымы мен
дүниенің көркемдік бейнесі ұғымы синонимдер ретінде қарастыруға болады.
Себебі дүниенің көркем бейнесінің спецификасы оны білдіретін терминге
тәуелсіз, оны шығармашылық сана-сезім жалпыхалықтық сана-сезімнің
бөлігінің қандай деңгейінде болса, сондай деңгейде жалпы тілдік сана-
сезімнің бөлігі болып табылады. Сәйкес келу деңгейі әрбір жағдайда әртүрлі
және автордың шығармашылық көркемдік тәсіліне байланысты болады деп
қарастырады [14, 94 б.]. З.Д. Попова, И.А. Стернин дүниенің көркемдік
бейнесін былайша түсіндіреді: дүниенің көркемдік бейнесі – бұл тілдік
секілді екіншілік дүние бейнесі. Ол оқырман санасында көркем шығарманы
қабылдау барысында туындайды. Көркем мәтіндегі дүние бейнесі тілдік
құралдар арқылы жасалады, жазушының санасындағы индивидуалды суретті
бейнелейді және көркем шығарма мазмұнының элементтерін іріктеуде, бейнелі
құралдарды индивидуалды қолдануда іске асады. Дүниенің көркемдік бейнесінде
әлемді тек берілген авторлық қабылдауға ғана тән жазушының индивидуалды
концептілері анықталуы мүмкін... Дегенмен, әрдайым дүниенің көркемдік
бейнесі екіншілік, жанама дүние бейнесі, мұнда екі рет, яғни тілдік және
индивидуалды-авторлық концептуалды дүние бейнесі біріккен [15, 8 б.].
Мәтінде жүзеге асқан автордағы дүниенің поэтикалық бейнесі дүниені
тану үрдісін көркемдік-бейнелік формада ұсынады [16, 26 б.]. Мұның өзі оны
(дүниенің поэтикалық бейнесін) танымдық, яғни когнитивтік тұрғыдан
қарастыру оның эстетикалық мәнінің берілу жолдарына назар аударуды талап
етеді.
Е.А. Тырышкина оны (дүниенің поэтикалық бейнесін) дүниенің авторлық
бейнесінің синонимі ретінде түсіндіреді: Көркем мәтін мен автордың өмірлік
тәжірибесі арасында инвариантты және қайталанбас поэтикалық әлем тұр.
Поэтикалық әлем индивидуалды дүниенің тілдік бейнесінің поэтикалық
идиолектісіндегі нақты көрінісі іске асырылуы ретінде көрініс табады [17,
3 б.].
Сонымен қатар, тіл теориясында дүниенің поэтикалық бейнесін
когнитивті лингвистиканың басқа базалық ұғымдарымен арақатынаста қарастыру
да кездеседі. Айталық, дүниенің поэтикалық бейнесін қалыптастырудағы
поэтикалық мәтінді құрылымдық, мағыналық, танымдық, коммуникативті тұрғыдан
зерттеуші Н.С. Болотнова дүниенің поэтикалық бейнесі автордағы дүниенің
концептуалды бейнесімен байланысты және оны сөздік-бейнелік формада
бейнелейді [18, 18 б.]. Ғалым шартты түрде олардың ара қатынасы мен
тәуелділігін төмендегі схемада ұсынады:
Дүниенің бейнесі Дүниенің концептуалды
Автордың дүниенің
шындық өмір секілді бейнесі ментальді сипатқа
поэтикалық бейнесі
(дүниенің глобалды ие концептілер жүйесі
көркемдік концептілердің
бейнесі) ретінде
сөздік-образдық көрінісіндегі
жүйесі ретінде (эстетикалық
тілдік шындық)
Н.С. Болотнованың пікірі Р. Сыздықтың пікірімен қабысып жатыр, екі
ғалым да дүниенің поэтикалық бейнесінің эстетикалық қызметін, образды
тілдер арқылы көрініс табуын баса айтады.
Э.Д. Сүлейменова дүниенің тілдік бейнесі мен дүниенің концептуалды
бейнесі арасына теңдік белгісін қоймайды. Оның пікірінше, дүниенің тілдік
бейнесі терминологиялық тіркес ретінде тілдің шындық болмыспен тікелей бір-
бірімен әрекеттесуі (ойлаудан өтіп) арқасында пайда болған. Шындығында, тіл
мен шындықтың арасында мұндай тікелей контакты жоқ [19, 125 б.].
Ғалымдардың ескертуінше, дүниенің тілдік бейнесі екі жақты табиғатқа
ие: ол ойлау жүйесіне және тіл жүйесіне енеді. Ол тілдік білімдерді және
әлем жайындағы білімдерді сақтау амалы бола отырып, дүниенің тілдік бейнесі
дербес емес, дүниенің концептуалды бейнесінен ажырамайды.
Г.В. Колшанскийдің пікірінше, тіл дүниені игеру формасы, бірақ ерекше
дүние формасы емес. Сондықтан да бөлек тілдік сана жайында, бөлек үшінші
тілдік дүние жайында және бөлек тілдік дүние жайында айтуға болмайды [20,
16 б.]. Бұл көзқарас А.А. Леонтьевтің тіл дүниенің бейнесінің димургы
болып табылмайды, себебі ол ойлауға тәуелді деген тұжырымымен сәйкес
келеді. Адам тіл қандай мүмкіндік берсе, соны ғана түсініп қоймайды,
берілген сөйлеу жағдаятында өзінің дүниенің концептуалды бейнесінің өзі
үшін субъективті өзекті мазмұнын вербалдайды. Демек, психолингвистикада
(А.А. Леонтьев) дүниенің концептуалды бейнесі әлем жайындағы білім, ой-
пікір, түсініктер жиынтығы және ол адам қызметінде бейнеленеді, соның
ішінде, тілде де бейнеленеді. Дүниенің концептуалды бейнесінің құрамдық
бөлігі ретінде дүниенің поэтикалық бейнесі тіл жайындағы білімнен басқа,
дүниенің концептуалды бейнесінің мазмұнын таза тілдік поэтикалық құралдар
көмегімен толықтырушы ақпаратқа ие болатыны сөзсіз.
У. Нұргелді дүниенің тілдік, концептуалды және қарапайым бейнесі
жайында мынадай пікір білдіреді: Тілдік бейне түріндегі концептуалды жүйе
этностың заттық, мәдени тәжірибесіне тәуелді. Дүниенің концептуалды бейнесі
логикалық-прагматикалық позитивтік танымға, әлеуметтік тәжірибеге
негізделеді. Концептуалды бейне дүниенің тілдік бейнесінің бір бөлігі болып
табылады. Дүниенің тілдік бейнесінде мифологиялық, діни, логикалық-
позитивті танымның бәрі де болады. Дүниенің қарапайым бейнесінде дәмбейне,
иісбейне, көзбейне, тәнбейне (ыстық, суық, қатты, жұмсақ т.б.),
естілімбейне, яғни сенсорлық қабылдау басым болады. Тіл әрдайым ұжымдық
стереотипті, эталонды, түсінікті тіркеп, көрсетіп тұрады [21, 14 б.].
Б.И. Нұрдаулетова поэтикалық тілдің көркем ойлау құрылымында
анықталған дүниенің концептуалдық бейнесі мен дүниенің тілдік бейнесі
қазіргі танымдық тіл білімі аясында бір-бірін толықтыратын тілдік-танымдық
категориялар ретінде қарастырады (22, 8 б.(. Сонымен қатар, ғалымның
пайымдауынша: жыраулар поэтикасындағы дүниенің концептуалды бейнесі
жыраулардың діни-мифтік, адамзаттық танымына негізделген дүниенің жаратылу
концептісі, шынайы адам концептісі, қайғы, мұң, шер, жалғыздық,
жекелік, өлім концептілері, атамекен концептісі тәрізді басты-басты
когнитивтік құрылымдардан тұратыны анықталды (22, 7 б.(.
Енді бір көзқарастар жүйесі дүниенің поэтикалық бейнесі мен дүниенің
прозалық бейнесінің айырмашылықтарын ажыратуға көп көңіл бөледі.
Ж.Н. Маслованың ескертуінше, ғалымдардың дүниенің поэтикалық бейнесі
мен прозалық бейнесін ажыратуға ұмытылыстары және поэзияны шындық өмірдің
ерекше проекциясы ретінде белгілеулері түсінікті құбылыс [4, 53 б.]. Осыған
байланысты, дүниенің поэтикалық бейнесінің когнитивті механизмін түсіну
үшін оған қарама-қарсы дүниенің прозалық бейнесі ұғымы жайында да айтып
кеткен жөн.
ХХ ғасыр зерттеушілерінің тікелей категоризация және концептуализация
үрдістерімен байланысты дүниенің бейнесін қалыптастырудағы тілдің рөлі
жайындағы мәселе басты назарында болды (Weisgerber, 1934). Дүниенің ара
қатысы мәселесі, санадағы оның бейнесі, сонымен бірге, тілде орнықтырылған
бейнесі дүниенің бейнесінің екі формасын айқындауға алып келеді
(концептуалды және тілдік). Мұнда дүниенің тілдік бейнесі дүниенің
концептуалды моделінің құрамдық бөлшегі ретінде айқындалады. Әдетте
дүниенің ғылыми және қарапайым бейнесі қарама-қарсы қойылып салыстырылады
(Бодуэн де Куртенэ, 1963; Щерба, 1974; Потебня, 1999; Апресян, 1995). Сол
секілді дүниенің поэтикалық бейнесі және дүниенің прозалық бейнесі де
қарама-қарсы қойылып қарастырылады деп айтуымызға болады.
Алдымен, поэзия және прозаның айырмашылықтарын анықтап алайық.
Орыс тіл білімінде поэзия мен прозаны салыстыруда және бір-біріне
қарама-қарсы қоюда бірнеше критерийлер ұсынылған. Соның бірі – өлең мен
прозаның түрліше ритмикалық табиғатымен байланысты ритмикалық критерийі.
Бұл көзқарастың өкілдері В.М. Жирмунский, Б.В. Томашевский, М.М. Гиршман,
Ю.Б. Орлицкий және т.б. Ал А.П. Веселовский, Б.М. Эйхенбаум, А.В. Михайлов,
М.Л. Гаспаров және т.б. ғалымдар тобы поэзия мен прозаны поэтика және
риторикада ғылыми негіздемеге ие болған көркемдік стильдер ретінде
қарастырады. Сонымен қатар, ХҮІІІ–ХІХ ғасырлардағы батыс-еуропалық және
Ресей эстетикасында поэзия термині кең мағынада түсіндірілді. Ол
көркемдік сөзіне синоним ретінде жұмсалып, өлеңмен де және прозамен де
жазылған көркем шығармалар деп түсінілді. Ал проза функционалды әдебиетке
қатысты айтылды (шешендік, ғылыми, публицистикалық, философиялық).
Құрылымдық-семантикалық критерий поэзия мен прозаны бір мезгілде көркемдік
ойлау типтері ретінде және сөйлеу, жанрлық-стильдік категориялар ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
З. Ахметов поэзия өмір шындығын ойшылдықпен ерекше сезімталдықпен ашып
көрсетеді, бейнелеп суреттейді... көркем ой жеткізудің құралы [23, 11 б.]
деген сипаттама бере отырып, мұның (поэзияның) философиялық пен эмоциялық
қырын айтып кетеді.
С.Г. Виноградова поэзияның ерекшелігін былайша түсіндіреді: Лирикада,
эпоста, драмада тілдік бірліктері мағынаны жеткізу тұрғыдан өздерін бірдей
ұстамайтыны белгілі. Өлеңдегі сөз дыбыстық қайталамалар (рифма,
аллитерация), ритм-метрикалық сурет қайталауларының, шығарманың
композициялық құрылысының спецификасының әсерін байқап көреді. Себебі
поэтикалық мәтін – бұл жабық жүйе, ар жағында автордың санасы, оның
элементтері, шектестік (жүйелі тәуелдік арқылы) бойынша да, эквиваленттілік
(ассоциативті тәуелділік арқылы) бойынша да бір-бірімен тығыз байланысқан
сөздер тұрған бір микрокосм [24, 161 б.]. Зерттеуші поэзияны семантикалық
және құрылымдық тұтастығының мықтылығына баса назар аударады.
В.А. Маслованың пікірінше, Поэзия (грек. істеу, жасау) ғаламды тану
мен бейнелеудің спецификалық амалдарының бірі болып табылады [25, 15 б.].
Ғалым поэзияда эстетикалық мәннің басым болуын негізгі шарты ретінде
ұсынады: адам жай-күйі, басынан кешкендерді эстетикалық емес тура
мағынамен білдіруге ұмтылса поэзия жоғалады [25, 18 б.] және поэтикалық
мәтін – бұл әлемді бейнелі түсіну [25, 19 б.] – деп қорытынды тұжырым
ұсынады.
В.А. Маслова поэзия мен проза арасындағы айырмашылықтар жайында айтып
кеткен Б.В. Томашевский, Е.Д. Поливанов, Е. Эткинд, Удар де Ла Мотт,
Н. Гумилев т.б. пікірлерін саралай келе, тағы да мынадай тұжырымға келеді:
поэзия прозадан биік емес, ол тек спецификалық мүмкіндіктер мен
спецификалық белгілерге ие: проза – бұл ойды, идеяны білдіру, поэзия –
сезім мен көңіл-күйді білдіру (құмарлық тілі) [25, 24 б.], егер прозада
оқиғалар бейнеленсе, ал поэзияда бұл оқиғаларға деген автордың реакциясы
ретінде эмоция мен сезімдерінің динамикасы бейнеленеді [25, 31 б.] дей
келе, мұның мәнін былайша түсіндіріп кетеді: Сөздің мағынасын екіге
ажырату зор мәнге ие болады: концептуалды және эстетикалық. Эстетикалық
мағына концептуалды мағынаға орай бейімделеді де, көбінесе оның мағынасын
өзгертіп те жібереді [25, 32-33 б.].
Ал И.В. Вашунина поэзия біршама төмен ақпараттылығымен және жоғары
эмоционалдылығымен және экспрессивтілігімен ерекшеленеді. Поэтикалық
мәтіндегі жоғары зорланушылық, шиеленушілік (олардағы вербалды емес
мазмұндық-концептуалдық және мазмұндық-мәтінастарлық мәліметтің үлкен
көлемінің берілуі) оларды қабылдауда болжамды қиындатады [26, 10 б.] – деп
поэзияның фактуалдыдан гөрі концептуалды мәліметті беруге қызмет ететін
қырын алға тартады. Б.А. Ларин көркем мәтіндегі сөздің семантикалық
күрделілігі жайында айтып, ғылыми айналымға мағыналық призма арқылы әлемге
индивидуалды-авторлық көзқарасты білдіруші ретіндегі сөздің эстетикалық
мағынасын енгізген болатын.
Негізі, толғауларда көбінесе фактуалды және концептуалды мәліметтен
гөрі эстетикалық мәлімет басты орынға ие болады. Эстетикалық мәлімет беру
поэтикалық мәтіннің басты қызметі екені белгілі. Бұл мәлімет бағаны, қарым-
қатынас тәжірибесін беруге бағытталған, ал фактуалды фактілерді беруге
ұмтылады. Көркем мәтінде ақын-жыраулардың ой-пікірлерінің түпкі ойы ерекше
көркем тілдік формада семантикалық кеңістікте жүзеге асады да, мәтін
концептуалды талдаудың нысанына айналып, мұның өзі мәтінде қандай дүние
бейнесі бейнелегенін, қандай білім және бағалау фрагметтері онда
баяндалғанын анықтауға мүмкіндік береді. Дегенмен, әлеуметтік бағдарлы және
коммуникативті қызметтің әлеуметтік шарттанған мәтіндер де жоқ емес. Ақын-
жыраулар поэзиясының мәтіні жайында осылай деуге болады. А.И. Новиковтың
пікірі бойынша, мағыналық интерпретация үрдісінде мәтін мазмұны
субъектінің ішкі тіліне аударылады, оған тікелей бұл мазмұнды өзінің дүние
бейнесімен ара қатынасын құруға және оған өзінің санасы құрылымында белгілі
бір құндылықты мән беруге мүмкіндік береді [27, 110 б.]. Демек,
көркемдік формада нақты тілдік құралдар жүйесі негізінде және олардың
ерекше ұйымдасуымен поэтикалық мәтін мазмұны ақын-жыраулардың дүниенің
поэтикалық бейнесінің фрагментерінің жүйелі жиынтығы ретінде берілген.
М.М. Бахтинның байымдауынша, поэзия мен проза архитектоникалық
көркемдік формалар ретінде екі түрлі дүние бейнесін жасайды. Поэзияда
өзіндік дүниенің автороцентрлік (мифоцентрлік) көркемдік моделі жасалады.
Бұл модельдің қалыптасуында көркемдік бейненің құрылымына маңызды роль
беріледі. Поэзияда көркемдік бейне авторлық интенция, затқа деген авторлық
эмоциональды-мәндік бағыттылықпен максималды түрде берілген, сондықтан да,
М.М. Бахтин бойынша, поэтикалық бейне – бұл автордың зат жайындағы пікірі
арқылы және бұл заттың экспрессивті, құндылықты және мәндік сипаттамасы
арқылы қалыптасатын интенционалды бейне (28, 34 б.(. Дүниенің поэтикалық
моделінде адам бейнесі өздік идентификация принципі бойынша, басқа біреуді,
өзі секілді: басқа біреу мен секілді деп қабылдау принципі бойынша
бейнеленеді. Дүниенің прозалық көркем моделі, ең алдымен, логоцентрлік
модель ретінде қалыптасады. Оның негізінде екі дауыстық сөз, зат жайында
бөтен сөзбен диалогқа түсетін автор сөзі жатыр. Прозадағы көркемдік
бейненің өзіндік ерекшелігінің мәні оның диалогтылығында жатыр, прозалық
көркем бейне, М.М. Бахтин көзқарасы бойынша, диалогтанған бейне. ...
Дүниенің прозалық моделінде адам оны басқа біреу секілді, мен басқа біреу
секілді деген принцип бойынша әсерлену, қабылдау арқылы бейнеленеді (28,
34 б.(.
Л.О. Бутакова көркем мәтіндегі автор санасының мәнін қызметін зерттеу
барысында поэзия мен прозадағы дүниенің моделінің ерекшеліктерін былайша
түсіндіреді: проза және поэзия эстетикалық қызметтің түрлі принциптерін
бейнелейді. Бұл индивидуалды сананың айырмашылығымен ғана байланысты емес,
сонымен бірге, мәтіндік презумпцияның сәйкес келуімен де байланысты болған
ұқсас ғалам бейнесінің вербалды түрінің түрлі әдісін, жолын көруге
мүмкіндік береді. Зерттелетін прозалық және поэтикалық мәтіндер біркелкі
бір сарынды, көлемдік, тақырыптық және жанрлық ұқсастығымен сипатталады,
бірақ когнитивті, семиотикалық, коммуникативті, ритмо-метро-мелодиялық
доминантарымен ерекшеленеді [29, 4 б.]. Ғалым дүниенің көркемдік бейнесін
–белгілі бір жолмен ұйымдастырылған құрылымдық элементтер автордың
санасында бар когнитивті модельдер мен концептуалды аумақтармен динамикалық
түрде ара қатынасын белгіленген түрлі деңгейде күрделі құрылған, біршама
шындық болмыстың стабильді эстетикалық бейнесі (когнитивті-ментальді,
эмотивті, коммуникативті) [29, 6 б.] дей келіп, дүниенің поэтикалық және
прозалық бейнесінің анықтамасын былайша тұжырымдайды: Дүниенің поэтикалық
моделі – репрезентацияның арнайы формаларына ие, поэтикалық
текстуальдылықтың презумпциясын біріктіре отырып мәтінде анықталатын
когнитивті модельдер жиынтығы. Дүниенің прозалық моделі –
репрезентацияның арнайы формаларына ие, прозалық текстуальдылықтың
презумпциясын біріктіре отырып мәтінде анықталатын когнитивті модельдер
жиынтығы [29, 6 б.]. Л.О. Бутакова проза мен поэзия көркем әдебиеттің бір-
біріне қарама-қарсы тектің түрлері болғанымен, дүниенің бейнесі ретінде бұл
әдеби жанр түрлерінің мәтіндегі реализациясын ажыратып көрсетуде тек ойды
білдіру тәсілі: өлең мен қара сөзді ғана айырмашылық етіп алып ұсынады.
Н.С. Болотнованың пікірінше, дүниенің поэтикалық бейнесін белгілі бір
интенциялармен сәйкес бейнелі формада іске асырылған, оқырманның танымдық
белсенділігінің нысаны болып табылатын автордың шығармашылық қиял, елесімен
жасалған көркемдік әлем деп ұғынамыз (30, 21 б.(. Ғалым дүниенің поэтикалық
бейнесінің мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді: антропоцентризм,
эстетикалық дүниені модельдеудің субъективті шығармашылық сипаты, автордың
тілдік ойлау қызметі үрдісіндегі дүние жайындағы білімнің көркем
образдарда екіншілік бейнелеуі, тұтастық, жүйелілік, шындық болмыспен
жанама түрде байланысы, өзгермелілік (30, 21 б.(.
Дүниенің поэтикалық бейнесінің реконструкциясы үшін материал ретінде
автордың қабылдауының ерекшеліктеріне сай шындық өмірді бейнелейтін
шығармаларының жиынтығы қызмет етеді. Осылайша, дүниенің поэтикалық бейнесі
түсінігі көркемдік шындықтың ерекше жоғары статусын бейнелейді. Сонымен
қатар, дүниенің поэтикалық бейнесін қалыптастыруда автордың индивидуалды
бейнелі жүйесі маңызды роль атқарады.
Сонымен, поэзия мен прозаның арасындағы мәнді ерекшеліктерді және
ғалымдардың пікірлерін есепке ала отырып, дүниенің поэтикалық бейнесі
дегеніміз шындық болмыста ақын үшін өзекті болып табылатын құбылыстардың
жүйелі түрдегі концептілерінің жиынтығы ретінде ұсынылып, олар жайында
концептуалды және фактуалды мәліметтің эстетикалық мәнмен көмкеріліп,
поэтикалық мәтінде семантикалық, құрылымдық, интонациялық тұтастық түрінде
адамның жан дүниесіне әсер ететіндей түрде көркем бейнелер арқылы берілуі
болса, ал дүниенің прозалық бейнесі дегеніміз шындық болмыста жазушы үшін
өзекті болып табылатын құбылыстардың жүйелі түрдегі концептілердің жиынтығы
ретінде ұсынылып, олар жайында фактуалды және концептуалды мәліметтің
эстетикалық мәнмен көмкеріліп, прозалық мәтінде семантикалық, құрылымдық
тұтастық түрінде белгілі бір идеялық мақсатта бейнеленуі деген қорытындыға
келеміз.
Біздің зерттеу жұмысымыздың тілдік дереккөзі болып табылатын ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы ақын-жыраулар поэтикасын тудырған сол кезеңдердегі тарихи,
мәдени, саяси оқиғалар (фактуалды мәлімет) ішінен ақын-жырау үшін өзектірек
мәнге ие зат, құбылыстар тіліне тиек болып, шығармашылық үрдісте көркем
бейнеде ұсынылған туындылар болып табылады. Негізі, ақын-жыраулар
поэтикасында бейнеленеген дүниенің поэтикалық бейнесі заман тудырған шындық
болмыстың көркем бейнесі ретінде ұсынылады. Бұл жерде ескере кететін жайт,
когнитивті тұрғыдан қарағанда, поэзияны туынды индивидуалды сана ретінде
және дамудың жалпы мәдени деңгейінің бейнесі ретінде қарастырған жөн,
себебі ақын социум мен этностың өкілі болып табылады [4, 54 б.] дегенді де
есепке алу қажет.
Поэтикалық мәтін бір жағынан, дүниені авторлық интерпретациясының
ерекшеліктерін бере алады, екінші жағынан, авторлық сананың спецификалық
мәндік (когнитивтік) құрылымдардың индивидуалдығын білдіреді.
Ж.Н. Маслова Дүниенің поэтикалық бейнесі когнитивті аспектіде
зерттелуі деген мақаласында: Дүниенің поэтикалық бейнесі дүниенің тілдік
бейнесі болып табылады, поэтикалық мәтінді когнитивті аспектіде зерттеу –
адам концептосферасын түсінудің тағы бір мүмкіндігі. Поэтикалық мәтіндердің
жиынтығында дүниенің поэтикалық бейнесі бейнеленеді. Дүниенің поэтикалық
бейнесі когнитивті аспектіде зерттеу, поэтикалық мәтінді когнитивті
зерттеудің нысаны ретінде қарастыруға берілген лингвомәдени бірлестік
шегінде іске асатын базалық мәдени модельдердің бар болуын және
трансформациясын бақылап отыруға мүмкіндік береді. Поэтикалық мәтіндегі
мәннің қалыптасу механизмін зерттеу белгілі бір ұрпақтың когнитивті
механизм жинағындағы, қоғамдық сана трансформациясындағы өзгерістерді
айқындауға мүмкіндік береді [31, 34 б.] – деген пікіріне сүйенсек, ақын-
жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесінің когнитивті аспектіде
қарастырудың өзектілігімен қатар, ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы туындылардағы
тілдік, танымдық, психологиялық, мәдени, әлеуметтік, тіпті тарихи тұрғыдан
жаңаша қарастырудың тиімді жолын ұсынып, қазақ тіл біліміндегі поэтикалық
көркемдік тілдегі базалық концептілер жүйесінің қалыптасу механизмінің
интерпретациясын бере алады.
Дүние бейнесі үшін құрылыс материалы өзгешеліксіз әлеуметтенген
мағына емес, әлемге деген адамзатттық қатынастың белгілі бір түрде түзілісі
ретіндегі жекелік мағыналар екенін ұмытпауымыз тиіс [32, 279 б.]. Демек,
ХҮ–ХҮІІІ ғасырлардағы ақын-жыраулар толғауларында орын алған дүниенің
поэтикалық бейнесі – индивидуальды поэтикалық тілдің құралдары арқылы
айтылған және мәтінде объективтендірілген автордың дүниетанымы, көзқарасы.
Ж.Н. Маслова: поэтикалық және прозалық шығармаларда жасалған дүниенің
көркемдік бейнесі негізді айырмашылықтарға ие ме? Дүниенің поэтикалық
бейнесін дүниенің көркемдік бейнесінің бір бөлігі ретінде жеке нысанаға
алуға тиіс пе? Сонымен бірге, дүниенің поэтикалық бейнесі автордың
индивидуалды бейнесін қаншалықты бейнелейді және тек дүниенің поэтикалық
бейнесіне ғана тән типологиялық белгілерді айқындауға бола ма? – деген
сұрақтарды қоя отырып, оның жауабын поэтикалық мәтіндегі құбылыстардың
екіншілік концептуализациялану және категоризациялану құбылысының
маңыздылығымен, сөздер қолданысы концептілердің дамуының өмір талаптарының
өзгерісіне тәуелділігін бейнелеуімен түсіндіруге тырысады.
Ақын-жыраулар поэтикасындағы дүниенің поэтикалық бейнесі ХҮ–ХҮІІІ
ғасырлардағы тарихи, мәдени, саяси т.б. оқиғалардың әсерінен қазақ
қоғамының басынан кешірген түрлі жағдайларға орай ақын-жыраулардың рухани-
cезімдік тәжірибесі вербалдануынан қалыптасқан, алайда сол кезеңдерді
бейнелейтін нақты фактілердің сенімділігі емес, оның адам тәжірибесіне орай
сезімі, көңіл-күйі, түйген ойлары, шынайылығы маңызды орын алады.
Дүниенің поэтикалық бейнесін зерттеудегі бағыттардың жүйеленуіне
арналған еңбектерге шолу жасау дүниенің поэтикалық бейнесі автордың ішкі
жан дүниесімен байланысты бейнелеу арқылы анықталатын бұл салада
қолданылатын ұғымдардың, түсініктердің санының көптігін және әр тектілігін
көрсетеді. Дүниенің поэтикалық бейнесін жасауға қатысатын концептілер
жүйесі, оның психологиялық, әлеуметтік мәні мен қасиеттері, концептінің
субъективті семантикасы жайында түсініктерді, мәселелерді зерттеудің
әдістемелік шешімі келтірілген.
1.2 Дүниенің поэтикалық бейнесінің концептуалды негізі
Концептуалдық талдаудағы ең негізгі ұғымдардың бірі, В.А. Маслованың
сөзімен айтқанда, когнитивті лингвистиканың базалық ұғымы ретінде концепт
[33, 30 б.] ұсынылатыны белгілі.
Бұл зерттеуіміздің орталық бірлігі концепт болып табылады. Бұл термин
Ресей тіл біліміне қатысты 70-жылдардың алғашқы жартысында-ақ жаңа термин
болды, ХХ ғасырдың өзінде ғылыми әдебиеттерде термин ретінде бейімделмеген
(А.П. Бабушкин). Концепт термині ең алғаш рет С.А. Аскольдов тарапынан
1928 жылы қолданылады.
Зерттеушілер бірауыздан концептіні ділдік деңгейдегі бірлік және адам
тәжірибесіне негізделген деген тұжырымды мойындайды (Е.С. Кубрякова,
Р.М. Фрумкина, А.Л. Бабушкин, А.А. Худяков, А.Н. Кравченко, Н.С. Попова,
Н.А. Красавский, Т.М. Кругликова, А.М. Кузнецов, Т.А. Фесенко,
Н.Н. Болдырев, М.Г. Лебедько және т.б.). Себебі адамның концептуалды жүйесі
фондық біліммен, этномәдени және әлеуметтік ортамен анықталады, әрбір
адамды индивидуалды болып табылатын физикалық және мәдени тәжірибемен
байланысты және әрбір лингвомәдени бірліктің бір тілдегі бір сөзінде түрлі
адамның санасында түрлі концептілер тұруы мүмкін (Р.М. Фрумкина,
Е.Н. Точилова, Т.А. Фесенко). Д.С. Лихачевтың ойынша, концептілер
негізінен, жалпыға бірдей болып табылады, бірақ өзіне көптеген ауытқулар
мен қосымшаларды енгізеді; концептінің потенциалды мүмкіндіктері адамның
мәдени тәжірибесіне тәуелді, неғұрлым адамның мәдени тәжірибесі кең және
бай болса, соғұрлым кең концептінің потенциясы бай және бұдан басқа адамның
мәдени қордан эмоциональды тәжірибеден ассоциация тез шығара алу қабілеті
және хабардарлығы да үлкен мәнге ие [34, 4-5 б.]. Концепт сөздің мағынасын
өзіне ауыстырады, орынбасарлық қызмет атқарады, осы арқылы тілдік қатынасты
оңайлатады, мағынаны кеңейтеді, жорамалдау үшін мүмкін етеді [9, 5 б.].
Алайда зерттеушілердің бәрі бірдей концепті мен тілдік мағына арасына
теңдік белгісін қоюға болады деп есептемейді. Н.Н. Болдырев: Түрлі тілдегі
эквивалентты сөздердің мағынасының сәйкес келмеуі концептінің тілдік
мағынаға тең еместігін дәлелдейді деп орынды тұжырымдайды [35, 39-40 б.].
Сондай-ақ, концепт сөздікте берілген лексикалық мағынаға қарағанда едәуір
кең [36, 6 б.].
Қазіргі замандағы лингвистикадағы антропологиялық бағыт басқа пәндермен
тоғысуында зерттелетін когнитивті лингвистика мен лингвомәдениеттанымның
екі жаңа парадигмасындағы, сондай-ақ, құрылымдық-семантикалық бағыттағы
және психолингвистикада қолданылатын концепті категориясының пәнаралық
статусын алдын ала анықтайды.
Когнитивті лингвистикада когнитивті-философиялық және лингвомәдени
бағыттар ерекше орын алады. Бірінші бағыт шеңберінде зерттеушілер (шетел
лингвистикасында – Ч. Филлмор, М. Минский, Р. Лангакер, Р. Джэкендофф және
т.б., Ресей лингвистикасында – Ю.С. Степанов, В.З. Демьянков,
Н.Н. Болдырев, Е.С. Кубрякова, В.В. Петров, А.В. Кравченко және т.б.)
тілдің когнитивті қызметін зерттейді, тілде белгіленген және адам санасында
жанама түрдегі ғалам бейнесін, концептіні шындық болмыстың фактісінің
тұтас, ажырамайтын бейнесі секілді көрінетін оперативті сананың бірлігі
ретінде түсіндіреді.
Когнитивті лингвистикадағы екінші бағыт (шетелде А. Вежбицкая,
Дж. Лакофф, Э. Сепир, Б. Уорф, Х. Гиппер және т.б. еңбектерімен, ресейлік
тіл білімінде – Ю.Д. Апресян, Н.Д. Арутюнова, В.И. Карасик, В.Н. Телия,
С.Г. Воркачев және т.б. жұмыстарымен берілген) тіл мен халықтың
ментальділігінің байланысына негізделген, концептіні қандай да бір деңгейде
этносемантикалық ерекшелік байқалған ментальді жасалым (образование)
ретінде қарастырады.
Орыс құрылымдық-семантикалық бағыттың (П.В. Чесноков) көзқарасы
бойынша, концепт – бұл бөлек тұтас мазмұнға ие ойлау бірлігі және ұсақ
ойларға ыдырамайтын, яғни ішкі қабаттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz