1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ
УНИВЕРСИТЕТ имени Ш.Ш.УАЛИХАНОВА
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ ИСТОРИИ
050114 Тарих, История
Жалпы тарих және ПОӘ кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории и МПД
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы
На тему: 1990 ЖЫЛДАРДАН КЕЙІНГІ БІРТҰТАС ЕВРОПАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП
ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҚАЙШЫЛЫҚТАРЫ
Орындаған Бердалин Нияз
Выполнил_________________________
Ғылыми жетекші :аға оқытушы Шаймерденова Ж.Қ.
Научный руководитель ___________________________________ ______
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите хаттама №6
12.01.09___________________________________ _____________________
Кафедра меңгерушісі т.ғ.к. Күшпаева А.Б.
Зав. кафедрой ___________________________________ ___________
КӨКШЕТАУ – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ 1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Кеңес Одағының әлсіреуі. Батыс елдерінің Еуропадағы жаңа
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Еуропадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту жолдары және
қоғамдық-саяси үрдістер ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ БӨЛІМ ЕУРОПАДАҒЫ ДЕЗИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ, ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕР
2.1 Еуропадағы дезинтеграциялық
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Интеграциялық үрдістер. Біріккен Еуропаның құрылуы
... ... ... ... ...34
2.3 Қазіргі біртұтас Еуропаның проблемалары мен қайшылықтары ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысымен жаңа
мыңжылдықтың алғашқы онжылдығы жаңа Еуропаның қалыбын
қалыптастырды.Еуропаның әлемдегі саяси рөлі мен экономикалық ықпалын
арттыру жолында атқарған іс-шаралары мен Еуропаның беделін арттырып, даңқын
асыру кезінде қолданылған тың тәсілдері, тәжірибелерін қолдану
маңыздылығынан туындайды. Еуропаны гүлдендіру үшін оның экономикасын,
әлеуметтік ахуалын арттыратын елдерді тарту, қаржылай көмек жасайтын
донорларды дүниеге әкелу ісі, осыған орай бұрыннан келе жатқан ірі саяси
және қоғамдық ұйымдардың рөлін арттырып, жаңадан осы заманға бейімделген
тың қауымдастықтарды құру тәсілдері және осы ұйымдар арқылы қол жеткізілген
жетістіктерді саралау. Атап айтар болсақ, Еуропадағы Қауіпсіздік және
Ынтымақтастық ұйымы, НАТО, Еуропалық Одақ сияқты ірі ұйымдардың құрылу
мақсаты, олардың атқаратын міндеті мен функциялары жайлы мағлұматтар Еуропа
елдерінің саясаты, оның даму үрдістері Қазақстан үшін де қазіргі таңда,
әсіресе, біздің еліміз Еуропадағы ең сүбелі ұйымдардың бірі – Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымында төрағалық еткелі отырған шақта
зерттеу өте маңызды.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Осы тақырыпқа байланысты түрлі ақпарат агенттіктері мен газет-
журналдарда жарияланған мақалалар, ғылыми зерттеулер зерделенді.
Белгілі орыс саясаттанушы ғалымы А.Игнтенконың Либералды империя атты
еңбегінде Еуропадағы саяси құбылыстар және сондай-ақ Еуропа аумағындағы
демократия принциптеріне сүйенген азаматтық қоғамның қалыптасуы кеңінен
баяндалады.Тарих ғылымдарының докторы ,профессор А.М.Родригес пен тарих
ғылымдарының кандидаты ,доцент Пономаревтің ХХ ғасырдағы Еуропа мен
Американың тарихытуындысында Еуропа мен Солтүстік Америкадағы саяси
жағдайлар жайлы толыққанды мағлұматтар беріліп өтеді.Әр елге тоқталып.
Саяси құрылыстары ,экономикалық ахуалы мейілінше ашып көрсетіледі.ХХ ғасыр
соңындағы Еуропадағы либералды бағытты ұстанған саяси күштердің жеңіске
жетулерін қорытындылай келе, Еуропадағы консерватизмнің тоқырау кезеңі
басталды деген пікір айтылған.Әрине, бұл тұжырымдаманың шындыққа жанаса
бермейтінін соңғы кездегі саяси оқиғалар айқындап берді.Бұның дәлелі-
Германиядағы консервативтік ұстанымдағы христиан-демократиялық партиясының
билікке келуі,Англиядағы лейбористердің парламенттегі саяси арасалмағының
төмендеуі.
Ағылшын саясаттанушысы Хелфорд Макиндер Геополитика атты еңбегінде
Еуропаның өткен уақытын саралай келе, интеграциялық жоспарлар жүзеге
асқанның өзінде ол Америка Құрама Штаттарына белгілі бір дәрежеде саяси
тәуелді болып қала беретінін жазады.Бұл еңбекте Еуропадағы державалардың
саяси іс-қимылдары көрсетілген. Пекин университетінің профессоры, тарихшы
Чзан Цзылян Еуразиялық кеңістік және Қытай деген еңбегінде Еуропаның
әлемдік аренада Мәскеу және Пекинмен саяси бақталастығы жайында өз
зерттеулерін жазады.., Орта Азияны зерттеу орталығының сарапшысы,
пәкстандық Имтияз Шах Энергетикалық дағдарыс деген айдармен
Шпигельжурналындағы мақаласында Еуропа Одағы мұнай қорларына бақылау
орнату үшін Қытаймен және Америка Құрама Штаттарымен бәсекесі күшейеді
деген пікір айтады,оны ол әл- Жазира телеарнасына берген сұхбатында да
атап өтті. Бұқаралық ақпарат құралдары тарататын күнделікті саяси оқиғалар,
жоғарыда аталған авторлар ,сондай-ақ белгілі саясаткер З.Бжезинский сынды
басқа да тарихшылар мен сарапшылардың,саясаткерлердің әр кездердегі
мәлімдемелері мен пайымдаулары мысалға келтірілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: бұл жұмыстың негізгі мақсаты
бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі дүниежүзілік
интеграциялық үрдіске байланысты әлемдегі ұлы держава яғни, алпауыт
мемлекеттердің бірі – Кеңес Одағы ықпалының әлсіреген шағында Батыс
елдерінің Еуропада жүргізген саясаттары , сол кездегі жаңа саяси жүйенің
белең алуы мен оның қалыптасу үрдісін, дамып, өрбуін қарастыру. Сондай-ақ
Еуропадағы қоғамдық саяси үрдістердің жүзеге асырылған жолдарына ,
жалпы 1990 жылдан осы уақытқа дейін Еуропада болған тарихи және саяси
өзгерістерге, жаңа шешімдерді қабылдау кезінде туған қайшылықтар мен
кедергілерге талдау жасау.
Тақырыптың құндылығы : Жалпы адам құндылықтарын жоғары бағалайтын
Еуропа елдерінің бүкіл әлемді үнемі бейбітшілік пен тұрақтылыққа шақыратыны
жасырын емес. Бұл ретте соңғы жылдары Орталық Азиядағы бейбітшілік пен
келісімнің алтын бесігіне айналған Қазақстан республикасы жайлы
еуропалықтар оң пікірде. Еуропа мен Азия елдері арасында алтын көпір болып
отырған Қазақстанның саясатын Еуропаның көптеген елдері қолдап отыр.
Мәселен, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының бас
хатшысы Ян Кубиш 2003 жылы 8 маусымда Астанада өткен ЕҚЫҰ-ның Трансазиялық
парламенттік форумында сөйлеген сөзінде:
Мен Қазақстан Президентінің Азиядағы қауіпсіздіктің ұтымды жүйесі –
АӨСШК мен ШЫҰ құру жөніндегі мәлімдемесін барынша сындарлы бағалаймын.
Тиісті жұмыс жүргізіліп жатыр. Осындай жұмыс жүргізу ниеті мен ЕҚЫҰ-ның
тарапынан түсіп жатқан ұсыныстарды қабылдауға ықыластылық-жақсылық нышаны.
– деді[8].
Қазақстан Президентінің өлім жазасына мараторий енгізу жөніндегі
шешімі елдегі адам құқығын қорғау ісінде жасалған елеулі ілгері қадам, өлім
жазасынан жаппай бас тартуға қосылған маңызды үлес болып табылады. Өлім
жазасынан бас тарту адамның қадір-қасиетінің құндылығын арттыруға және адам
құқығын біртіндеп дамытуға жәрдемдеседі.
Еуропалық Одақ пен Қазақстанның алдағы ынтымақтастығының келешегі өте
жақсы. Мұның өзі, ең алдымен, Қазақстан экономикасының қауырт өсуімен
байланысты. Біз бүгін Еуропалық Одақ пен Қазақстанның серіктестік пен
ынтымақтастық туралы келісімінің шеңберінде кез келген мәселені ашықтан-
ашық талқылай алатынымызды барынша бағалаймыз. Біздің бір-бірімізді
сынауға, ашық пікір сайысын жүргізуге мүмкіндігіміз бар. Біз өзіміздің
ынтымақтастығымыз бен байланыстарымызды кеңейту үшін әлі де көп
мүмкіндіктеріміз бар деп санаймыз. Бұл ынтымақтастық соңғы жылдары
таңданарлықтай даму қарқынын көрсетіп отырған Қазақстан экономикасының
өсуіне қарай нығая беретін болады. Еуроодақ республиканың осы ұйымға кіруін
барынша қолдайды және мәселе бойынша көмек көрсетудің қосымша
бағдарламаларын беруге әзір екендігі мәлімделді.[8]
Еуроодақ-дамыған мемлекеттердің одағы. Еуроодақ дегеніміз - адамның
азаматтық құқығы қорғалатын, кәсіпкерлікке жол ашылған, еркіндік пен
бостандыққа шектеу қойылмайтын, азаматтардың қауіпсіздігі жоғары дәрежеде
қамтамасыз етілген өркениеттің, толеранттықтың ошағы.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы: тарих пәндерінен сабақ беру үрдісінде бұл
ғылыми жұмыстың тәжірбиелік маңызы қазіргі заман талабына сай оқыту
туралы ақпарат бергендіктен мұғалімдерге өте үлкен көмекші құралы
болады.Саяси құбылыстар,геосаяси жайттар еңбекті жазу барысында
сараланып,ой елегінен өткізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы-
кіріспеден және екі бөлімнен, қорытындыдан құралады. Соңында сілтеме
жасала отырып, пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.Зерттеу
барысында сипаттама, тарихи-салыстырмалы және талдау- жинақтау әдістері
қолданылды.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, зерттеу деңгейлігі,
мақсат, міндеттері қарастырылған.
Бірінші тарауда Шығыс Еуропадағы социалистік жүйенің күйреуі,бұл
аймақта демократияның салтанат құруы баяндалады.Еуроплық Одақтың шығысқа
кеңейюі және одақтың даму процесі,Еуропадағы ХХ ғасырдың 90 жылдары орын
алған хал-ахуал жайлы айтылады.
Екінші тарауда Еуропадағы дезинтеграциялық және интеграциялық үрдістер
туралы ойлар ортаға салынды. Бұл тарауда біріккен Еуропаның құрылуы және
қазіргі біртұтас Еуропаның проблемалары мен қайшылықтары сараланды. Бұл
ретте айтылған ойлар мен пікірлер салыстырмалы түрде келтіріліп
отырды.бағалау беріледі.
Қорытынды бөлімі осы жұмыстың зерттеулерінің нәтижесіндегі
жасалған қорытындылармен аяқталады.
І БӨЛІМ. 1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1. Кеңес Одағының әлсіреуі. Батыс елдерінің Еуропадағы жаңа саясаты
1985 жылы Кеңес Одағында билікке келген Михаил Горбачев өзінің
Қайта құру деп атаған экономика мен саяси өмірдегі реформаларды жүзеге
асыра бастады. Коммунистік партияның сьезінде демократияландыру бағыты
жарияланды. Осындай жағдайларда Шығыс Еуропада да демократия үшін
қозғалыстар өрістеді. Румынияда – Чаушеску, Шығыс Германияда – Эрик
Хоннекердің жеке дара билік режимі орнаған еді. Шығыс Германияда штази
барлау қызметі көп жылдар бойы әлемдегі ең таңдаулы қауіпсіздік
қызметтерінің бірі болып есептеліп келді. Шығыс Германиядан Батыс
Германияға халықтың қашуы күшейді. Социалистік жүйелердің құрдымға
апаратынын әшкерелеуде Лех Валенса бастаған Польшадағы және Воцлав Гавел
бастаған Чехословакиядағы демократиялық қозғалыстар көзге түсті.
Социалистік елдер құрған Экономикалық өзара көмек Кеңесі ұйымы көп ұзамай
өмір сүруін тоқтатты.ХХ ғасырдың 80-жылдарының ортасында мұнай бағасының
құлдырауы Кеңес Одағының экономикасына ауыр соққы болып тиді. Себебі
мұнайдан түскен табыс тиімсіз социалистік құрылыстың негізгі сүйеніші
еді[4.14-15]. Шығыс Еуропа елдерінде де әкімшіл-әміршіл режимдерге қарсы
наразылықтар өсті. Экономикадағы хал-ахуал да мәз емес еді. Социалистік
жүйелердің экономикасы тек Кеңес Одағынан келетін арзан мұнайы мен газдың,
металдың есебінен ғана ұсталынып тұрды. Бірақ бұл жағдайда да тұрақтылықтың
созыла берілуі мүмкін емес болатын. Ең алдымен дағдарыс Польшаны шарпып,
кейін барша Шығыс Еуропа аумағына тарады.
Кеңес Одағындағы экономикалық дағдарыстың күшеюіне байланысты оның
Еуропадағы ықпалы да әлсірей берді. Есесіне, Шығыс Еуропада Америка Құрама
Штаттары мен Батыс Еуропалық державалардың ықпалы өсе берді. Батыстық
ұйымдар Шығыс Еуропадағы демократиялық үрдістерге қолдау көрсетіп, бұл
аймақтағы социалистік жүйелердің күйреуін тездетті. Бұл істе әсіресе
Америка Құрама Штаттарының Орталық барлау басқармасы өзіне тән түрде
белсенділік танытты. Кеңес Одағы Шығыс Еуропаға ықпал жүргізу түгілі,
өзінің ішкі қиыншылықтарымен арпалысуда еді. Михаил Горбачев тұсында Кеңес
Одағы Батыс Еуропадан 100 миллиард американ доллары көлемінде қарыз алып,
іс жүзінде батыстық қаржы институттарына тәуелділікке түсті. Сонымен
қатар, Шығыс Еуропадағы мемлекеттер де батыс қаржы орталықтары мен
Еуропалық қайта құру және даму банкінен, Халықаралық валюта Қорынан мол
көлемде несие алып, қаржылық саясатында да батыспен жақындаса түсті. Ал бұл
кезде Еуропаның шығыс бөлігінде демократиялық процестер жүріп жатты. Кеңес
Одағымен Америка Құрама Штаттары арасындағы қарусыздану мәселесіне қатысты
Рейкьявиктегі келісімі және сондай-ақ, Германия Федеративті Республикасымен
келіссөздер нәтижесінде Еуропадағы саяси хал-ахуал жақсара түсті[6.3].
Вашингтон мен Мәскеу ядролық қаруларын қысқарту жайлы келісті. 1985 жылы
Шығыс Германия, Венгрия, Чехословакия аумағында Кеңес Одағы әскерлері
тұрды. Батыс Еуропада 500 мың адамдық американ әскерлері орналасқан еді.
Кеңес Одағының социалистік елдердің әскери ұйымы болып табылатын Варшава
Шарты Ұйымына кіретін мемлекеттердің аумағына ядролық қару орналастырғаны
жөнінде деректер жоқ. Америка Құрама Штаттары Батыс Германия, Италия,
Испания, Ұлыбритания территорияларына өзінің ядролық қаруын орналастырды.
Жерорта теңізінде Америка Құрама Штаттарының әскери-теңіз флотының
Трайдент атом сүңгуір қайықтары, ірі әскери кемелері жүзіп жүрді[3.92].
Жанталаса қарулану барысында Кеңес Одағы экономикалық дағдарысқа ұрынды. Ел
бюджетінің үлкен бөлігі қарулануға жұмсалды. Өндіріс орындары тиімсіз жұмыс
істеп жатты. Әкімшіл-әміршіл жүйемен жоспарланған экономика шынайы
нарықтағы жағдайды көп ретте ескерусіз қалдырып жатты. Осындай жайттар
Шығыс Еуропалық мемлекеттерде де орын алып тұрған уақытта дағдарыстың
күшейе түсуі табиғи заңдылық еді.
1988-89 жылдар аралығында Барқыт төңкерістері деп аталған
жалпыхалықтық төңкерістер нәтижесінде Шығыс Еуропадағы социалистік режимдер
күйретілді. Шығыс Германиядағы Берлин қабырғасы қиратылды. Кеңес Одағымен
келіссөздерден кейін Германияның бірігуі жүзеге асырылды. Кеңес әскерлері
1990 жылдың аяғына қарай Шығыс Еуропалық мемлекеттердің аумағынан
шығарылды. Шығыс Еуропада сөйтіп, демократия салтанат құрған уақыт еді бұл
жылдар. Осы жағдайға байланысты ол аймақта нарықтық экономикаға көше
салысымен батыстық елдердегідей тұрмыстық жағдайымыз тез көтеріледі деген
сенім үстемдік құрған еді. Бұл жағдайда жалпыеуропалық демократиялық
эйфория белең алды. Алайда бұдан кейін олар экономикалық жағынан
қиыншылықтарға ұшырады. Бұрынғыдай Кеңес Одағынан алынып келген табиғи
қазба байлықтар тасқыны күрт тиылды. Шығыс Еуропалық өндірістік бұйымдар
әлемдік нарықтағы бәсекеге төтеп бере алмайтын еді. Оларды бұрын тұтынып
келген Кеңес Одағы аумағында енді батыс елдерінің бұйымдарына сұраныс
артты[10. 27-28]. Батыстық үлгідегі қаруға көшу барысында Польша өзінің
әскери өндірісінен айырылды. Миллиондаған адам жұмыс іздеп, батыс елдеріне
кетті. Тек 1995 жылдан ғана экономикадағы жағдай реттеле бастады. Кеңес
Одағының күйреуі нәтижесінде Америка Құрама Штаттары әлемдегі ең мықты елге
айналды. Вашингтон дүниежүзінде жеке үстемдік құрсам деген Вудро Вильсон
заманынан келе жатқан, бірақ толыққанды орындай алмаған амбицияларына
жетті. Американдықтар енді ешқандай мемлекеттің пікірімен санаспай, не
істеймін десе де орындай алатын болды[4. 102].
Ресейде әлеуметтік-саяси аласапыран заман басталып, әлемдік
держава болудан қалды. Батыс Еуропаның үрейін ұшырып, Америка Құрама
Штаттарының қанатының астында болуға итермелеген Кеңестік әскери қауіп
келмеске кетті. Еуропалық ірі державалар – Германия, Италия, Франция
американдықтарға қарамай, дербес сыртқы саясат жүргізуге көшті[1.67].
Осы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы жоғарыда көрсетілген тарихи
оқиғалардың нәтижесі ретінде 1990 жылы Гельмут Коль мен Михаил
Горбачевтің жүргізген келіссөздерден кейін Кеңес Одағы Германияның бірігу
фактісімен келісті. Германия өз армиясын үш жүз мыңнан асырмауға міндеттеме
алды. Шығыс Германияның құлдыраған өндіріс орындарына батыс германдық және
француз инвестициялары салынды. Сөйтіп жарты ғасырдан астам уақыттан соң
Германия қайта бірікті[10. 66].
Шығыс Еуропада коммунистік режимдердің күйреуінен кейін көп ұзамай
бірден бір федерация негізінде құрылған Чехословакия мен Югославия
территорияларында жаппай тәртіпсіздіктер мен заң бұзушылық, орталық
өкіметке бағынбау секілді әрекеттер орын алды. Молдовада негізінен
славяндар қоныстанған Днестр жағалауында Кишиневке бағынбайтын жеке
мемлекеттік құрылым пайда болды. Днестр жағалауы өлкесінің басшысы Смирнов
пен Кишинев Үкіметі арасындағы келіссөздер нәтижесіз аяқталды. 1992 жылы
Днестр өлкесіне Молдова әскерлері және Кишиневке одақтас Румыния әскерлері
басып кірді.Олар аз уақытта Днестр жағалауының орталығы болып табылатын
Тирасполь қаласына кірді. Осы уақытта бауырластарын қорғау, бітімгершілік
күштер деген мандатпен Ресейдің 52-ші армиясы Днестр жағалауына
аттандырылды. Орыс әскерлерін кейін белгілі саясаткер болған генерал
Александр Лебедь басқарды. Тираспольге шабуыл жасаған румын және молдова
әскерлерінің алғы шептеріне орыстар зымыранмен атқылап оларды шегінуге
мәжбүр етті. Қайта шабуылға шығуға әрекеттенген румындардың соғыс
жоспарларын сезіп қалған Александр Лебедь егер олар соғыс қимылдарын қайта
жандандыратын болса, Ресей әскері Таңғы асты Кишиневте, кешкі асын
Бухаресте ішетін болады-деп бейресми түрде мәлімдеген еді. Осындай
жағдайларда Молдова мен Румыния соғыс қимылдарын тоқтатуға мәжбүр болды.
Келіссөздер ешбір нәтижеге жеткізбеді.[15. 68-70] 90 жылдардың бас кезінде
Югославиядағы жағдай ушықты. Босния мен Герцеговинада Босниялық мұсылмандар
мен сербтердің соғысы басталып кетті. Тәуелсіздігін жариялаған Босния
территориясындағы сербтер Сараевоға бағынудан бас тартты. Серб анклавтары
өзерінің Президенті қылып серб әсіре ұлтшыл Радован Караджичті сайлады.
Серб генералы Радко Младичтің басшылығымен серб жасақтары Босниядағы
мұсылмандарды қырғынға ұшыратты. Оларға Сербия әскери көмек көрсетіп,
Босниядағы сербтерді жаппай қаруландыра бастады. Сербияны қолдаған тек
Ресей ғана болды. Босниядағы босқындарға көмек беру үшін Біріккен Ұлттар
Ұйымы гуманитарлық іс-шаралар ұйымдастырды.
1995 жылы американ қаруымен жақсылап қаруланған Хорват әскері
Босниядағы серб анклавтарына қатты соққы берді. Американдықтар қолбасшылық
жасаған хорват әскерлері бір аптаның ішінде Радко Младичтің жасақтарын
қирата жеңді. Сербия мемлекеті Хорватияға ашық соғыс ашуға жүректері
дауаламады, өйткені бұл қадам сөз жоқ, Америка Құрама Штаттарымен соғысқа
әкелетін еді. Босниядан мыңдаған сербтер босып кетті. Боснияға Америка
Құрама Штаттары мен Еуропалық Одақ әскерлері орналастырылды. Осы кезде серб
провинциясы - Косовода албандардың толқулары басталды. Косово серб
провинциясы болғанымен негізгі халқы- албандар еді. Олар Косовоның
тәуелсіздігі жайлы мәселе көтерді. 1996 жылы серб әскерлері Косовода
жазалау іс-шараларын бастады. Сербтер де, албандар да бір-бірлеріне аяусыз
қаталдық көрсетті. Сербия президенті Слободан Милошевичтің бұйрығымен серб
әскерлері албандарды қырып, ел территориясынан қууға кірісті. Бұл жағдай
Біріккен Ұлттар Ұйымының, сондай-ақ жалпыеуропалық ұйымдардың ерекше
назарын аудартты. 1999 жылы Солтүстік Атлантика ұйымы Сербияға әскери соққы
беру операциясын бастады. Жерорта теңізіндегі америкалық теңіз күштері ауыр
соққылар берді. Американдықтар Сербияға қарсы өзінің қаһарлы қаруы-Стелс
ұшақтарын, Томагавк қанатты баллистикалық зымырандарын кеңінен
пайдаланды. Әуеден берілген соққылардан соң Белград тізе бүгуге мәжбүр
болды[14. 87-90]. Сол уақыттан Сербия іс жүзінде Косоводан айырылды.
Косовада Ибрагим Ругова басқарған үкіметті Еуропалық Одақ Косово Үкіметі
ретінде таныды. Ал Слободан Милошевич қолға түсіп, Гаагадағы Халықаралық
трибуналда жауапқа тартылды. Бұл оқиғалар Ресейдің наразылығын туғызып
жатты. Ресейдегі экономикалық дағдарыстардың туындағанын пайдаланып,
Америка Құрама Штаттары онымен санасуды қойды. Ресейде 1996 жылы Президент
сайлауынан кейін, іс жүзінде Борис Березовский бастаған олигархтардың
билігі орнады. Ресейде билік қылмыстық топтармен етене араласып кетті.
Шешенстандағы соғыс тұсында жүз мыңнан аса адам опат болды. Орыс әскерлері
үлкен шығындарға ұшырады. Джохар Дудаев бастаған шешендер 1996 жылғы
Хасавюрт келісімінен кейін іс жүзінде тәуелсіздікке жеткен болатын.
Шешенстандағы соғыстағы сәтсіздік Ресей басшысы Борис Ельциннің беделін
түсірді. Американдық белгілі саясаттанушы, Джимми Картердің әкімшілігінде
жұмыс істеген Збигнев Бжезинский Бүгінгі таңда Ресейден гөрі Швейцарияның
беделі көп-деп жазған еді сол кезде[16].
Ресей мен Украина арасында Қара теңізге және оның флотына
байланысты кикілжіңдер жиі шиеленістерге әкелді. Украина Қара теңіз
Флотын Ресейдің бөліспейтініне көзі жеткен соң,орыс флотын Севастопольден
әкеті талабын қойды. Ресей билік орындары бұл талаптарды қабылдамай
тастады. Украина осы жылдары ірі қару экспортшысына айналды. Кеңестік
кезеңнен қалған зымыран қондырғыларын, ұшақтарды Қытайға және Африка
мемлекеттеріне сатып жатты. Тіпті, олар Саддам Хусейнге де қару сатқаны
белгілі болды. Ресей қару сатуда Америка Құрама Штаттарын басып озды. Қытай
орыс қаруының арқасында өз армиясының қару-жарағын модернизациялауды жүзеге
асырды. Қару жеткізіп беруде орыс кәсіпкері Бут көзге түсті[20].
90-шы жылдардың соңына қарай Еуропаның саяси картасында
Югославия, Чехословакия секілді федеративтік мемлекеттер тарих сахнасынан
шығып қалды. Олардың орнында Хорватия, Словакия, Босния, Македония,
Словения сынды мемлекеттер пайда болды. Балтық жағалауындағы Литва, Латвия,
Эстония жалпыеуропалық интеграция үрдістеріне араласты. Ұлыбританияның
Еуропадағы саяси салмағы төмендеді. Есесіне, еуропалық интеграциялық іс-
шараларда Германияның беделі өсті. Германия мен Франция Еуропалық Одақтың
жетекші мемлекеттері. Германия мен Франция Босниядағы операцияларға белсене
араласты. 1998 жылы орыс-шешен соғысы қайта басталды. Ресейде саяси аренаға
Владимир Путин шығып, 2000 жылғы Ресейдегі Президент сайлауында жеңіске
жетті.
КСРО құлағаннан кейін АҚШ супердержава ретінде төрт құрлыққа
үстемдігін жүргізіп келе жатқанымен, қазіргі кезде оның бір полярлы
саясаты қатты қарсылыққа тап болды.
Еуропа реформалар орталығының сарапшысы Марк Леонардтың
зерттеулеріне қарағанда, әлем төрт полюсті лагерьге бөлінеді, бұл сөзсіз
орын алады. Өйткені күн санап өсіп келе жатқан Қытай экономикасы қалған
қуатты елдерге қаупін төндіріп тұр. 15 жылда Америка Құрама Штаттары
супердержавалық сипатынан айырылады да, оны мүдделері жақындасып келе
жатқан Қытай мен Ресей саяси ықпал ету сахнасынан ығыстырып шығарады. Ал,
Еуропа Одақ елдері де көпполярлық саясат ұстанып, демократиялық дамуға бет
алған елдермен ынтымақтастық орнатуды алдына мақсат етіп қояды. Бір жақта
Америка Құрама Штаттары, екінші жақты құрайтын Ресей, Қытай және өз алдына
жеке саясат ұстануға тырысатын Еуроодақ елдерінің ұстанған бағыттары әлемде
төрт полюсті лагерьдің құрылуына әкеп соғады. Лондон сарапшысы Марк
Леонардтың бұл болжамдарының дұрыстығын уақыт растайды.
90-шы жылдардағы жаңа саяси жағдайларда қауіпсіздік түсінігін
қалыптастыратын үрдістердің алдыңғысы жаһандану басталды. Білім және ақша
ресурстарын мемлекетаралық қолайлы қолдану жағдайлары жасалды. Ұлттық
мемлекеттердің егемендігі азайды, қоғамдардың, одан бұрын адамдардың
қауіпсіздігі алдыңғы қатарға шықты. Капиталдарының ауқымы есейіп, көптеген
елдерге жайылған транс-ұлттық корпорациялар мемлекеттердің үстіндегі күш
одақтары ретінде пайда болды.
Қорлар және нарықтар ашық және қол жеткізерлік болуға мәжбүр. Бейбіт пен
тұрақтылық болу үшін алдыңғы шарт. Бірнеше асау мемлекеттің тысында,
жаһандық және аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылықтың сақталуы барлық елдер
үшін ортақ бір мақсат болды. Басқа сөзбен айтқанда, қауіпсіздік түсінігі
ұлттық қауіпсіздіктен аймақтық және жаһандық деңгейде халықаралық
қауіпсіздік түсінігіне айналды. Бүгінгі таңда адамзатқа соғыстан басқа да
көптеген қауіп төніп тұр. Бейбітшілік және тұрақтылықты бұзатын себептер –
мемлекетаралық түсініспеушіліктер, жергілікті қақтығыстар, халықаралық
лаңкестік пен сыбайлас жемқорлық, нашақорлық пен экологиялық күйзелістер,
діни сепаратизм болып табылады[[10. 185].
Жаңа қауіпсіздік түсінігінде қарулы күштердің ролі өзгерген, әскери күш
жеңіс құралы емес жазаландырушы, жүйе құрушы және жүйені қорғаушы ролін
қабылдаған. Қарулы күштерге, құтқарушы, қорғаушы, оқытушы болуға тура
келеді. Және де бұны әскери базаларынан өте ұзақ жерлерде, басқа ұлттардың
қарулы күштерімен ынтымақтастық негізінде жұмыс істеуге тура келуде. Бұл
себептен дамып жатқан технологиялардан да пайдаланып қарулы күштер нағыз
бір өзгеріс үрдісіне тап болды. Мысалы, қарулы күштердің қолданылуы ең
соңғы шара емес, алдын алу, араласу стратегиясын қабылдаған АҚШ қазіргі
кезеңде әскери салада монополия құруға және де басқа елдердің ішкі істеріне
араласуға өзіне мүмкіншілік беруде. Былай болғаннан кейін АҚШ-тың жалғыз
мықты күш болып, жаңа қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын маңызды ықпал
етуші күш ретінде әрекет етуі анық. Америка Құрама Штаттары, үстемдігіне
соққы бере алатын бәсекелестіктің пайда болуына сәт бермейтінін айта
отырып, бір жақтан гегемония орнатуда, басқа жақтан демократия және құқық
жүйесінің жайылуына, сауатсыздық пен кедейліктің жойылыуына көшбасшы
болуда. Америка Құрама штаттарының әскери күшін әскери жағынан теңдей
алатын бір күш әзірге көрінбеуде. Америка Құрама штаттарының технологиялық
және әскери тақырыпта зерттеу және дамыту мен ғарыш инвестицияларында
алдыңғы қатардағы орнын басқаларға беруге еш ниеті жоқ. Өкінішке орай
мұндай потенциал күшке ие болғандар Америка Құрама штаттарына тәуелді
болмаудың шараларын іздеуде, Америка Құрама штаттарына қарсы болғандар
болса, ассиметриялық әдістерге баруда[7].
Осыған орай, Еуропа одағы, бірдей құндылықтарға ие Америка Құрама
Штаттарымен ынтымақтастығын жалғастыруда, халықаралық майданда күш
қолданудың орнына жұмсақ күшті таңдап, өз ықпалын жүзеге асыруға тырысуда.
Сонымен қатар әскери саладағы кемшіліктерін жоятын іс-шараларды да
назарынан тыс қалдырмауда, әсіресе ғарышта АҚШ-қа тәуелділігін азайтқысы
келеді және НАТО-дан тәуелсіз әрекет жасай алатын әскери қабілетін дамытуға
тырысуда. Дүниежүзінде қаншалықты қолданыла алмайтын болып көрінсе де,
ядролық қару және зымыран технологиялары таралуын жалғастыруда. Қытай және
Ресей бірбіріне аймақтық қолдау көрсетумен қатар, ядролық және ғарыш
салаларында кері қалмауға тырысуда. Ең басында Қытай, содан кейін Индия,
Бразилия және Иран секілді елдер аймақтық күшке айналғысы келеді. Осы
сарында келе жатқан дүниежүзінің аймақтық күштердің топтасуы арқылы
көпполюсті бір жүйеге бара жатқаны көрініп тұр.
Жаһандық бәсекеде жалғыз және кері қалмау уайымымен қолдау мұқтаждығы
бүгінгі күнде әсіресе аймақтық, ұлттық немесе діни негізде және пайда табу
негізіндегі топтасулар сәнге айналды. Алайда, Еуропа Одағы, Африка
Елдерінің Ұйымы, Араб Лигасы, Ислам Конференциясы, Шанхай ынтымақтастық
ұйымы, Қара теңіз Экономикалық Одағы, Г сегіз, НАТО, АСЕАН секілді сансыз
саяси, экономикалық топтасу және одақтасу арқылы мемлекеттердің бірігіп
жұмыс істеуі қамтамассыз етілгенімен, Біріккен Ұлттар Ұйымы және оның
Қауіпсіздік кеңесінің функцияларымен жоғарыдағы ұйымдардың функцияларындағы
кейбір сәйкестіктер халықаралық жүйеде шатасуларға жол ашуда. Сондай-ақ,
бұл жағдайда мемлекетаралық ұйымдармен қатар мемлекеттік емес азаматтық
ұйымдардың да жаһандық басқару үрдісіне араласулары байқалады. Сондықтан,
адам құқығы, халықаралық құқық жүйесі, демократия секілді адамзат
құндылықтары ұлттық қауіпсізік пен халықаралық қауіпсіздіктің өзара
тәуелділігі пайда болып, халықаралық қауіпсіздіктің маңыздылығын
арттыруда[14. 215].
Жаһандану бір жағынан мәдениет тұрғысынан қоғамдарды бір біріне
ұқсатуда, басқа жақтан болса қоғамдар арсындағы айырмашылықтарды одан әрі
айқындата отырып, даму деңгейлерінің салыстырмалы түрде тереңдете түседі.
Байлар одан да бай, кедейлер одан да кедей, білімділер одан да білімді,
сауатсыздар одан да сауатсыз болып келеді. Айырмашылықтар тек қана
этникалық емес діни жағынан да алға шығуда. Америка Құрама Штаттары
әдеттегіден де діндар болып кетті. Еуропа одағы мүшелері және азаматтары
арасында Еуропа одағын бір христиан клубы ретіне көргісі келетіндер аз
емес[15. 18-19].
Сонымен, социалистік жүйенің тірегі Кеңес Одағы жойылған ХХ
ғасырдың 90-шы жылдары Еуропадағы жаңа саясат Шығыс Еуропа елдеріне
геосаяси жақындығына байланысты инвестиция арқылы Батыстық жүйеге
тарту еді.
1.2 Еуропадағы қоғамдық-саяси үрдістер.
Солтүстік Атлантика ұйымы пайда болған уақыттан бастап Еуропаға ғана
емес,әлемдік саяси хал-ахуалға ықпалын тигізіп келеді.1949 жылы Мәскеудің
саяси амбицияларына тосқауыл жасау үшін құрылған бұл ұйым бірінші кезекте
Вашингтонның мүдделеріне сай келгенімен,Еуропаның саяси әрі әскери бірлесе
қимылдауына жағдай жасады.Өйткені олардың рухани және мәдени құндылықтары
сәйкес еді.Солтүстік Атлантика ұйымы аясында Батыс Еуропа мемлекеттерінің
қарулы күштері 1950-1953 жылдары орын алған Кореядағы соғысқа,одан кейін
Үндіқытайдағы,Таяу Шығыстағы қанды оқиғаларға ,Ирактағы соғысқа да етене
араласты.Кеңес Одағы жойылғаннан кейін бұл әскери одақ енді керек пе деген
сауал туындады.Тек американдықтар Солтүстік Атлантика ұйымының жойылмауына
мүдделі еді.Себебі бұл әскери одақ Вашингтонға Еуропада зор әскери күштер
ұстап,саяси ықпал жүргізуге жағдай жасады.Тіпті уақыт өте келе,1999 жылы
оған жаңа мүшелер –Польша,Чехия және Венгрия қабылданды.ХХІ ғасырдың бас
кезінде ұйым Балтық жағалауында орналасқан Литва,Латвия,Эстония есебінен
толықты.Бүгінгі таңда оған мүше болуға Украина мен Грузия талпынып
отыр.Грузия мен Әзірбайжан әскерлері іс жүзінде американ қаруына көшіп те
үлгерді.Солтүстік Атлантика ұйымының Бас хатшысы Яаап де Хооп Схефер 2008
жылы Брюссельдегі ұйымның саммитінде сөйлеген сөзінде Косовоны да мүшелікке
шақырамыз деп айтқан еді[18]
Еуропадағы шағын мемлекеттер әлемдік саяси –экономикалық тұрғыдан
маңызды рөл атқарады.Бұл ретте ірі қарыз беруші мемлекеттер-Швейцарияны
және Нидерландты,көптеген әлемдік саяси ұйымдардың штаб-пәтерлері
орналасқан Австрияны атауға болады.
Швейцария мен Австрия өзінің жоғарғы ұлттық ұйымдар мен әскери
альянстарға мүше еместігін, дүниежүзіндегі бейбітшілікті сақтау мен
қауіпсіздікті орнатудағы және өзінің жоғары дипломатиясындағы негізгі
құралы ретінде қарайды.
2002 жылы Швейцария Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне кірді, өзінің
еуроатлантика жүйесіндегі қолдауын жалғастыруда. Бейбітшілік үшін
әріптестік деген НАТО жоспарына атсалысып, халықаралық бейбітшілік пен
гуманитарлық саладағы әрекеттерге араласуын тереңдеткенімен, өз
бейтараптылығына әрқашанда терең көңіл бөліп, оны сақтап отыр.
Швейцарияда заң билігі екі палатадан тұратын Федералдық жиынға
берілген: Ұлттық кеңес және кантоналдық Кеңес. Заң жүйесінде екі палата
бірдей құқыққа ие. Ал әрбір палатада жеке қабылданған шешімдер, тек екі
палата бірдей келісімге келген жағдайда күшіне енеді. Келіспеген жағдайда
шешілмей қалған мәселе алғашқы шешім қабылдаған палатаға қайта қайтарылады
да, келісім бермеген палатаның ұсыныстарымен қайта қаралады. Егер қандай да
бір мәселе бойынша, екі палатада бір келісімге жете алмаған жағдайда ортақ
келісім конференциясы шақырылады. Ал егер конференцияда да ортақ шешім
қабылданбаса, бұл сұрақ парламент қарауынан алынып тасталынады. Осы себепті
егер қиындау сұрақ болса, швейцарлықтар жақсы уақыттың келуін күтуден
жалықпайды деген швейцариялықтардың қалжыңдары бар.
Швейцарияның саяси жүйесі – саяси конкорданс принципіне
негізделген. Оның мәні – саяси жарыс қағидасын саясатқа жеткізбей,
корпоративті келісімге (конкордансқа) аудару болып табылады, яғни әрбір
саяси күштер, әрбір мәселені шешу кезеңінде түгелдей Швейцария мүддесіне
сәйкес келтіруге міндетті. Көптілдік, конфессионалдық және мәдени аренада
Саяси конкорданс мемлекеттік, қауымдық бірқалыптылықты сақтауда өз
міндетін атқарып отыр. Қандай да бір шешім қабылдау кезінде тура осындай
бағытты, яғни коллегиялық принципті Федералдық Кеңесте (Үкімет) ұстануы
парыз.
Мысалы, Швейцарияның Еуропа Одағына кіруі кезінде солшыл социал
демократиялық партия Швейцарияның Еуропа Одағына кіруін қалады, ал оңшыл
Швейцарияның халық партиясының саясаты – Еуропа Одағымен екіжақты келісім
арқылы қарым-қатынаста болуды қалады.
Швейцарияның гүлдену кезеңі екі дүниежүзілік соғыс арасы мен екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Мемлекеттің экономикасын дүниежүзілік
дағдарыстан құтқаруған 1935 жылы қабылданған Банк құпиялығы туралы заң
негіз болды.
Қазіргі уақытта Швейцарияда өмір сүру деңгейі өте жоғары. Сонымен
көптеген салаларда фармакология, химия және тамақ өнеркәсібі, сағат шығару
өнеркәсібінде, биотехнология мен қаржы бизнесінде жетекші мемлекет болып
саналады. Швейцарияның салық жүйесінің жайлылығына, саяси бірқалыптылығы
мен экологиялық тазалығына орай дүниежүзіндегі жетекші компаниялардың штаб-
пәтерлері Швейцарияда орналасқан[18].
Еуропадағы коммунистік режимдер құрдымға кеткен соң,Біріккен
Германияның алдында шығыс аудандарды игеру мәселесі тұрды.Бонн бұл өлкеде
жапон және американ экономикалық ықпалын болдыртпау үшін бұл жерлерге қаржы
салған батысгермандық фирмаларға салықтық жеңілдіктер жасады.Канцлер
Гельмут Коль Франциямен тығыз экономикалық байланыстар орнатты.Француз
президенттері Франсуа Миттеран және Жак Ширакпен кездесулерінде Гельмут
Коль біртұтас Еуропалық кеңістік құру жолында қаржы жүйелерін реттеуді
жүзеге асырды.Оның нәтижесінде Еуропалық қайта құру және даму банкінің
белсенділігі артып,оның қаржылық мүмкіндігі ұлғайды.Тек елдің бірігуі
тұсында туындаған мәселелер-дотационды өңірлердің санының ұлғаюы,жалақының
мардымсыз өсуі,қылмыстық әлемнің өркендеуі қарапайым халыққа ұнай
қоймады.1998 жылы парламент-бундестагқа сайлау қорытындысында Гельмут
Кольдің христиан-демократтар партиясы жеңіліске ұшырағаны мәлім
болды.Билікке Герхард Шредер бастаған социал-демократтар партиясы
келді.Шредер 2000 жылы астананы Берлинге көшірді.[9. 327-329]Социал-
демократтар үкіметіне Коль заманынан дағдарыс алдында тұрған зейнетақы
жүйесі,әлеуметтік саладағы мәселелер мұра болып қалған еді.Шредер бұл
проблемаларды шешу үшін әлеуметтік салада ірі реформалар жасауды қолға
алғанымен ол түпкілікті шешім таппады.Сыртқы саясатта Берлин Еуропалық Одақ
аясындағы саяси бірлесе күш біріктіру,Америка Құрама Штаттарының Еуропадағы
үстемдігін әлсірету бағытын ұстанып отырды.Германия 2003 жылы Америка
Құрама Штаттары Иракқа әскери шабуыл жасағанда Франция және Ресеймен бірге
бұл қадамды айыптады.
Ұлыбритания еуропалық интеграция мәселелерінде Маргарет Тетчер
заманынан келе жатқан тек экономикалық одақ құру жайлы бастамалармен
шектелді.Премьер-министр Джон Мейджор үкіметі елдегі ірі бизнесті қолдау
саясатын жүргізіп отырған болатын.Бұндай ұстаным жалпы барлық
консерваторлар партиясы билікте болған кезеңдерге тән.Көптеген ұсақ тауар
өндірушілер,ұсақ банктер ірі бизнес ұйымдарына жұтылып кете
барды.Консерваторлар 1998 жылғы парламент сайлауында жеңіліс тауып,ұзақ
мерзімге биліктен шеттетілді.Елде Тони Блэр бастаған лейбористер партиясы
әлеуметтік жәрдемақы,зейнетақы төлемдерін 15-20% өсіруге уәде берген
болатын.Шағын бизнеске қолдау көрсету мақсатымен Тони Блэрдің үкіметі
оларға берілетін банк қарыздарының пайыздық ставкаларын төмендетті.Бұл
жағдай Ағылшын банкімен тізе қоса отырып жүргізген саясаттың арқасында
жүзеге асырылды.Консерваторлардың парламенттегі өкілдері бұл нарыққа
мемлекет тарапынан қол сұғу деп,оған кедергі келтіруге тырысқандарымен ол
әрекеттерінен түк шықпады.Алайда әлеуметтік саладағы реформалар ағылшын
бюджетінің дефицитіне соқтырып,консерваторлар пікірінің дұрыстығын ішінара
көрсетті.Лейбористер билікке келген кезден Лондонның Вашингтонмен әскери-
саяси ынтымақтастығы жандана түсті[9. 184-185].Ұлыбритания әрдайым
континентальды Еуропадан гөрі Америка Құрама Штаттарымен саяси және әскери
өзара байланыстарын жоғары қойып келеді.Вашингтонның соғыс жоспарларына
қатысу бюджетке үлкен жүк болып шықты.Ирактағы соғысқа Ұлыбритания 40 мың
әскер жіберді.Сол жылы елдің қорғаныс бюджетін 44 миллиард американ
долларына дейін ұлғайтуға тура келді.Вашингтонның сенімді серігі саясатын
ұстанған Ұлыбританияның іс-әрекеті Франция мен Германияның наразылығын
туғызды.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары Баскілер мәселесі ушығып келген Испанияда
енді Каталонияда Мадрид билігінен шығу жайлы мәселелер
көтерілді.Баскілердің ұйымы ЭТА Мадридте,1990-1996 жылдары Ла-
Корунияда,Андалузияда лаңкестік жарылыстар ұйымдастырып,елді
дүрліктірді.Испания премьер-министрі Хосе Мария Аснардың тұсында
баскілердің лаңкестік ошақтары француз полициясымен бірлескен операциялар
барысында талқандалды.1980-1990 жылдардағы Испания экономикасының жедел
дамуы ХХ ғасырдың соңына қарай бәсеңсіді.Бүгінгі таңда Испания әлемдік
тауар өндірудің 2% иемденіп отыр.Еуропалық Одақта Мадрид аса белседілік
танытпаған күйінде қалып отыр.Оның ұсыныстары тек өзара сауда,туризм
мәселелеріне ғана байланысты.Мадридте Жозе Мануэль Баррозумен кездесу
барысында Еуропалық Одақтың құрылымы жайлы сөз қозғаған Испания королі Хуан
Карлос ІІ Еуропа өзінің христиандық рухани негізінен қол үзіп қалмауы
керек.Сол себепті оның Конституциясында христиан діні мемлекеттік дін болып
жариялануы тиіс -деген болатын[10. 172-184].
Карпат тауының бір бөлігінде орналасқан Словакия елінің мұнайы да
жоқ, газы да жоқ, ұланғайыр жері де жоқ. Бірақ орташа жалақысы бізден
жоғары, тұтыну тауарлары бізден арзан. Айталық, ең төменгі айлық еңбекақы
6900 крон, теңгеге шақсақ, 30 мың теңгеден асады. Ал зейнетақы 6-30 мың
кронның (27-135 мың теңге) аралығы екен. Жылдық ішкі жалпы өнімі 6 пайыз,
ал жылдық инфляция - 2,7 пайыз ғана.“Бұрын еліміз ауыл шаруашылығына
бейімделген мемлекет болған. 90-жылдары ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) 11 пайызын
осы сала құраған, қазір небәрі - 4 пайыз. Үкімет автоиндустрияға, техника
мен технологияның дамуына басымдық беріп отыр”, - деп түсіндірді
Экономикалық және әлеуметтік сараптама орталығының сарапшысы Карол Морвай.
Словакия үкіметі экономиканы дамытудың мынадай әдісін қолданады екен.
Экономикалық тұрғыдан елді үш бөлікке бөледі: экономикалық жағдайы жоғары,
орташа және төмен аймақ қылып. Алғашқысына инвестиция салған кәсіпорынға
мемлекет жеңілдік жасамайды. Екіншісіне салынған инвестицияға аз-маз жағдай
жасайды. Ал соңғы аймаққа ақша саламын деушіге қолдан келген көмекті
аямайды екен.
Жаһандануды ерте бастаған Еуропада орналасқанымен 5 миллион халықтың
ұлттық рухы мен мемлекетшілдігі сезіліп тұрды. Әсіресе, Словакия Еуроодаққа
мүше болғаннан кейін халықтың мемлекеттің болашағына деген жауапкершілігі
арта түсіп, әр адам шын мәнінде қоғамның бір бөлшегіне айнала түскенін
ұқтық.
“ХVІІІ ғасырдан бастап әлемде либерализм идеясы пайда бола
бастағаннан, халықаралық саясат еркін елдердің авторитаризммен күресуден
қашып құтыла алмайтыны ескеріле отырып қалыптасты. Джеймс Мэдисон айтпақшы,
бұл күрес - “еркіндік пен деспотияның арасындағы ұлы күрес заманы”. ХІХ
ғасыр түгелімен, ХХ ғасырдың басым бөлігі осы күрестен тұрды”, - деп жазды
таяуда Карнеги қорының аға ғылыми қызметкері Роберт Каган “Вашингтон пост”
газетіне. Сол сияқты Словакия да еркіндік алаңына біржолата өткен елдердің
бірі.
Барқыт революциясынан кейін, 1989 жылы Словакиядан КСРО-ның ықпалы
кетіп, 1993 жылы Чехиядан бөлініп кетеді. Басында халықтың жартысынан көбі
екі елдің бөлінгенін қаламаған екен. Жоғарыдан саяси шешім солай шыққан
соң, амалсыз бөлінген. Ал қазір көпшілік екі елдің де дербес екі мемлекетке
айналғанын қолдайды.
“Словакияның демократиялық өзгеріс әріптестері” үкіметтік емес ұйымы
директорының орынбасары Каролина Микованың айтуынша, 89 жылдан кейін
азаматтық қоғам құру мен халықтың өз болашағына деген жауапкершілігін
арттыру, яғни елді ояту үшін үкіметтік емес ұйымдарды дамытуға басымдық
берілген екен. Халықтың санасын ояту қалай басталды, ендеше? “Қаладағы бір
ауданның бірқатар үйлері ескіріп, балкондары құлайын деп тұрды. Жолдағы
жүргіншілер де қирайын деп тұрған балкондардан айналып өтіп жатты.
Тұрғындар жергілікті коммуналды қызметке шағым түсіргенімен, онысынан келіп-
кетер пайда болмапты. Сол ауданның белсенділері ұйымдасып, бұқаралық
ақпарат құралдарын шақыртады, қол жинайды, ақырында жөндеу жұмыстарына
бюджеттен ақша бөлдіріп алады. Дәл сол жерде аяқ астынан тұрғындардың
құқығын қорғайтын үкіметтік емес ұйым құрылып шықты. Халық өз талаптарын
орындатуды үйренді”, - деді К.Микова. Бұл, әрине, ұйымдардың қалай
құрылғаны және не үшін құрылғанын суреттейтін қарпайым ғана бір мысал.
Сөйтіп, қажеттіліктен құрылған ұйымдар халық арасында кең тарап, елдің
белсенділігін арттырған екен. Қазір қандай мәселе болмасын, республикалық
деңгейде бола ма, жергілікті деңгейде бола ма, қарапайым халықтың
қатысуынсыз шешім қабылданбайды екен.
Словак ұйымдарының басшылары кезінде Америка Құрама Штаттарынан қолдау
көргенін, Еуроодаққа кіргеннен бері Еуропа елдерінің әртүрлі қорлары,
компаниялары қаржыландыратынын айтады. Словакия Еуроодақтың шарттарына
байланысты азаматтық қоғам құрудың механизмдерін қолдап жатыр екен.
Айталық, заңды тұлғалар мемлекетке төлейтін салығының 2-3 пайызын кез
келген үкіметтік емес ұйымға аудара алады. Ұйымдарға көп көмектесетін
компанияларға билік те қолдау көрсететін көрінеді.
Парламенттік республика болған соң Словакия елінің мемлекеттік
құрылымы басқа да батыс елдерінікінен көп айырмашылығы жоқ. Словакияның
президенті Иван Гашпарович 2004 жылы оппозициялық партияның атынан сайлауға
түсіп, жеңіп шыққан. Ол осыған дейін парламентің төрағасы болған екен. 2002
жылы болған парламенттік сайлауда жеңіп шыққан партияның көшбасшысы Микулаш
Дзуринда қазір премьер-министр. Елдегі негізгі билік премьер-министрдің
қолында да, президент негізінен сыртқы қатынастарға жауапты.
Шамасы қазіргі парламенттің иелері халықтың көңілінен шықпаса керек,
көпшілік президенттік сайлауда оппозицияны қолдап шығыпты.
Парламент 150 депутаттан тұрады. Олардың барлығы елге танымал тұлғалар
екен. Себебі онда біздегідей сайлау округтері жоқ. Депутаттар жалпы
тізіммен сайланады. Сондықтан жергілікті жерлердің өкілдері жоқтың қасы.
Словакияда 100-ге таяу саяси партия тіркелген. Біздегідей 50 мың емес, 5
мың қол жинап партия құруға болады. Бірақ партия құру өз алдына да,
парламентке өту өз алдына. Жалпы сайлаушылар дауысының 5 пайызынан көп
дауыс алған партиялар ғана парламент креслоларына ие болады.
1986-89 жылдары Америка Құрама Штаттарының Чехословакиядағы елшісі
ағылшын тілін үйрету үшін шағын орталық ашады. Кейіннен ол қорға айналып,
үкіметке азаматтық қоғам құруға да көп көмектескен екен. Қазір бұл қор
“Понтис” деп аталады.
1993-98 жылдары Словакияны премьер-министр Владимир Мечер басқарған.
Словактар оның диктатор болғанын айтады. Десе де, Мечер қазір парламент
депутаты. Мечердің кезінде үкіметтік емес ұйымдарға, бұқаралық ақпарат
құралдарына қысым болған екен. Біздің көзқараспен өлшесек, олардың
диктаторы - Орталық Азиядағы ең демократияшыл басшы болар еді. Сол диктатор
небәрі 30 пайыз дауыспен жеңген екен.
“Понтис” қорының директоры Ленка Суротчак: “Мемлекетті
демократияландыру жөніндегі бағдарламалармен жұмыс істеп жүріп, Мечердің
нағыз диктатор екенін түсіндік. Халық Еуроодақ пен НАТО-ға мүше болғысы
келді. Ал Мечердің саясатымен жүре берсек, Еуропаның бір бөлігіне айналу
қиынға түсетін”.
Бұл қор сайлау кезінде Калифорнияда сынақтан өткен ноу-хаумен жұмыс
істепті. Демек, сайлауға 1 немесе 2 рет барған жастарға басымдық беріп,
соларды сайлауға қатысуға үгіттеумен болыпты. Жастарды дауыс беруге
шақыруға да нешетүрлі технологиялар қолданыпты. 1993 жылы сайлауға
жастардың 23 пайызы дауыс берсе, 1998 жылы бұл көрсеткіш 80 пайызға жеткен.
“Жастар сайлауға келсе, сайлау қорытындысының өзгеретініне кәміл сендік.
Себебі жастардың әрнәрсеге деген қызығушылығы жоғары болады. Дауыс бергенде
де, көріп-біліп шешім шығарады. Басында билік бізді халық жауындай көріп,
“сатқындар” деді. Шетелден қаржы алатын болған соң. Біз оларға ешқандай
партияны қолдамайтынымызды, билікке мүлде қарсы емес екенімізді айтып,
жастарды сайлауға барғанын ғана үгіттеп жүргенімізді айттық. Сөйттік те”, -
деді Л.Суротчак.
Кезінде Америка елшісі құрған кішкентай орталық қазір Словакиядағы
үлкен қорлардың біріне айналған. Америка Құрама Штаттарынан да, басқадан да
емес, словак донорларынан қаржыландырылады.
Еуроодаққа мүше елдерде ашық қоғам құрудың механизмдерін қолдаған
компанияларға көзқарас оң болған соң, көптеген кәсіпорындар үкіметтік емес
ұйымдарға ақша бөлуге асығады. “Понтис” сол компанияларға ұйымдармен қалай
жұмыс жасауға болатынын айтып, жоба-жоспарын түзіп те біраз ақша табатын
көрінеді.
Словакия демократиялық елге айналған соң, жергілікті ұйымдардың жұмысы
азайып кетсе керек. Себебі ешкімнің аузын ешкім жаппайды, журналистерді
қудалап, жеке бизнеске ешкім килікпейді. Барлығы заң жүзінде ашық әрі айқын
өтеді. Бір сөзбен айтқанда, мәселе жоқ. Сондықтан үкіметтік емес ұйымдардың
біразы шетелдерде, дәлірек айтсақ, демократиясы дамымай қалған елдерде
жұмыс істейді екен.
“МЕМО 98” үкіметтік емес ұйымының белсенділері Растислав Кужел мен
Иван Годарский студент болып жүріп-ақ қоғам дамуына атсалысыпты.
“Словакияның дамыған елдер қатарына демократия арқылы ғана қосыла алатынын
іштей сезіп, соған өз үлесімізді қосқымыз келді. Студент болып жүріп “МЕМО
98” (Медиа мониторинг) ұйымын құрдық. Студенттердің барлығы тегін жұмыс
істеді. Идея үшін. Біз диктатор Мечерге қарсылық көрсетейін деп жұмыс
істеген жоқпыз. Тек қана халықтың шынайы ақпарат алу-алмауын қадағаладық.
Мемлекеттік Бұқаралық Ақпарат Құралдары елге шынайы ақпарат таратпайтын.
Азаннан-кешке дейін биліктің сойылын соғатын. Орталық сайлау комитеті
төрағасының өзі “қазіргі билік өкілінің жарнамасы бүкіл телеарналардағы
саяси жарнаманың 90 пайызын алатыны түсінікті ғой” деген соң, басқадан не
күтесіз!
Біз, студенттер болып жиналып, ақпарат құралдарының шынайылық
рейтингісін жасадық. Қай саясаткерге қанша уақыт бөлінетінін есептеп
отырдық. Газет-журналдар мен телеарналарға таратып, баспасөз мәслихатын
өткіздік. Ұстанымымыз - саясаткерге емес, телеарналарға баға беру еді. Бара-
бара біздің ұйымымыз өте танымал рейтинг түзетін орталыққа айналды”, - деді
олар.
Скандинавия елдерінің барлығы да ХХ ғасырда экономикасы жоғары дамыған
елдерге айналды.Адам құқықтарының сақталуы,демократиялық институттар дамуы
көрсеткіштері жағынан Швеция,Дания,Финляндия әлемдік көшбасшылар
қатарында.Финляндия ХХ ғасырдың орта шенінде аграрлы ел болатын.Елде ірі
экономикалық реформалар жүргізіліп,Швед және американ инвестицияларын
тартқан ол ,1970 жылға қарай дамыған индустриалды мемлекетке
айналды.Сонымен қатар Хельсинки социалистік жүйе елдерімен де тығыз сауда
байланыстарын орнатты.Финляндияда 1990 жылдан бастап компьютер мен ұялы
телефон жасау жоғары қарқынмен дамып келеді.Норвегия ХХ ғасырдың 70
жылдарына дейін негізінен балық аулау мен жеңіл өнеркәсіп дамыған ел
еді.1970 жылдары Норвегияның теңіз жағалауларында зор мұнай қорларының
табылуы жаңа өнеркәсіп орындарының дамуына септігін тигізді.Норвегия ірі
мұнай-химия кешені бар ел ретінде мәлім болды.Еуропалық Одақ
интеграциясында Скандинавия елдері маңызды рөл ойнаған жоқ[14. 200-201].
ХХІ ғасырдың он жылдығындағы Еуропадағы қоғамдық - саяси үрдістер
өткен ғасырдан бастауын алып, әрі қарай өз жалғасын табуда. Адам
құқықтары кеңесінде қазіргі кезеңде 47 мүше ел бар. 2007 жылдың маусым
айында өткен 5-сессиясында Біріккен Ұлттар Ұйымы адам құқықтарын қорғайтын
осы бас органының тиімділігін көтеруге арналған жана механизмдерді
мақұлдады.
Сонымен ХХ ғасырдың 90 жылдары Еуропаның саяси тарихы үлкен
өзгерістерге ұшырады.Чехословакияның екі мемлекетке ыдырауы жүзеге
асты.Югославиядағы қайғылы оқиғалар,Кеңес Одағының ыдырауы орын алды.Сан
ғасырлар бойы Еуропалық халықтар өзара мәдени,саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОКШЕТАУСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ
УНИВЕРСИТЕТ имени Ш.Ш.УАЛИХАНОВА
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ ИСТОРИИ
050114 Тарих, История
Жалпы тарих және ПОӘ кафедрасы
Кафедра Всеобщей истории и МПД
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы
На тему: 1990 ЖЫЛДАРДАН КЕЙІНГІ БІРТҰТАС ЕВРОПАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП
ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҚАЙШЫЛЫҚТАРЫ
Орындаған Бердалин Нияз
Выполнил_________________________
Ғылыми жетекші :аға оқытушы Шаймерденова Ж.Қ.
Научный руководитель ___________________________________ ______
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите хаттама №6
12.01.09___________________________________ _____________________
Кафедра меңгерушісі т.ғ.к. Күшпаева А.Б.
Зав. кафедрой ___________________________________ ___________
КӨКШЕТАУ – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ 1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЕУРОПАДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Кеңес Одағының әлсіреуі. Батыс елдерінің Еуропадағы жаңа
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Еуропадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту жолдары және
қоғамдық-саяси үрдістер ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ БӨЛІМ ЕУРОПАДАҒЫ ДЕЗИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ, ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕР
2.1 Еуропадағы дезинтеграциялық
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Интеграциялық үрдістер. Біріккен Еуропаның құрылуы
... ... ... ... ...34
2.3 Қазіргі біртұтас Еуропаның проблемалары мен қайшылықтары ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысымен жаңа
мыңжылдықтың алғашқы онжылдығы жаңа Еуропаның қалыбын
қалыптастырды.Еуропаның әлемдегі саяси рөлі мен экономикалық ықпалын
арттыру жолында атқарған іс-шаралары мен Еуропаның беделін арттырып, даңқын
асыру кезінде қолданылған тың тәсілдері, тәжірибелерін қолдану
маңыздылығынан туындайды. Еуропаны гүлдендіру үшін оның экономикасын,
әлеуметтік ахуалын арттыратын елдерді тарту, қаржылай көмек жасайтын
донорларды дүниеге әкелу ісі, осыған орай бұрыннан келе жатқан ірі саяси
және қоғамдық ұйымдардың рөлін арттырып, жаңадан осы заманға бейімделген
тың қауымдастықтарды құру тәсілдері және осы ұйымдар арқылы қол жеткізілген
жетістіктерді саралау. Атап айтар болсақ, Еуропадағы Қауіпсіздік және
Ынтымақтастық ұйымы, НАТО, Еуропалық Одақ сияқты ірі ұйымдардың құрылу
мақсаты, олардың атқаратын міндеті мен функциялары жайлы мағлұматтар Еуропа
елдерінің саясаты, оның даму үрдістері Қазақстан үшін де қазіргі таңда,
әсіресе, біздің еліміз Еуропадағы ең сүбелі ұйымдардың бірі – Еуропадағы
Қауіпсіздік және Ынтымақтастық ұйымында төрағалық еткелі отырған шақта
зерттеу өте маңызды.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
Осы тақырыпқа байланысты түрлі ақпарат агенттіктері мен газет-
журналдарда жарияланған мақалалар, ғылыми зерттеулер зерделенді.
Белгілі орыс саясаттанушы ғалымы А.Игнтенконың Либералды империя атты
еңбегінде Еуропадағы саяси құбылыстар және сондай-ақ Еуропа аумағындағы
демократия принциптеріне сүйенген азаматтық қоғамның қалыптасуы кеңінен
баяндалады.Тарих ғылымдарының докторы ,профессор А.М.Родригес пен тарих
ғылымдарының кандидаты ,доцент Пономаревтің ХХ ғасырдағы Еуропа мен
Американың тарихытуындысында Еуропа мен Солтүстік Америкадағы саяси
жағдайлар жайлы толыққанды мағлұматтар беріліп өтеді.Әр елге тоқталып.
Саяси құрылыстары ,экономикалық ахуалы мейілінше ашып көрсетіледі.ХХ ғасыр
соңындағы Еуропадағы либералды бағытты ұстанған саяси күштердің жеңіске
жетулерін қорытындылай келе, Еуропадағы консерватизмнің тоқырау кезеңі
басталды деген пікір айтылған.Әрине, бұл тұжырымдаманың шындыққа жанаса
бермейтінін соңғы кездегі саяси оқиғалар айқындап берді.Бұның дәлелі-
Германиядағы консервативтік ұстанымдағы христиан-демократиялық партиясының
билікке келуі,Англиядағы лейбористердің парламенттегі саяси арасалмағының
төмендеуі.
Ағылшын саясаттанушысы Хелфорд Макиндер Геополитика атты еңбегінде
Еуропаның өткен уақытын саралай келе, интеграциялық жоспарлар жүзеге
асқанның өзінде ол Америка Құрама Штаттарына белгілі бір дәрежеде саяси
тәуелді болып қала беретінін жазады.Бұл еңбекте Еуропадағы державалардың
саяси іс-қимылдары көрсетілген. Пекин университетінің профессоры, тарихшы
Чзан Цзылян Еуразиялық кеңістік және Қытай деген еңбегінде Еуропаның
әлемдік аренада Мәскеу және Пекинмен саяси бақталастығы жайында өз
зерттеулерін жазады.., Орта Азияны зерттеу орталығының сарапшысы,
пәкстандық Имтияз Шах Энергетикалық дағдарыс деген айдармен
Шпигельжурналындағы мақаласында Еуропа Одағы мұнай қорларына бақылау
орнату үшін Қытаймен және Америка Құрама Штаттарымен бәсекесі күшейеді
деген пікір айтады,оны ол әл- Жазира телеарнасына берген сұхбатында да
атап өтті. Бұқаралық ақпарат құралдары тарататын күнделікті саяси оқиғалар,
жоғарыда аталған авторлар ,сондай-ақ белгілі саясаткер З.Бжезинский сынды
басқа да тарихшылар мен сарапшылардың,саясаткерлердің әр кездердегі
мәлімдемелері мен пайымдаулары мысалға келтірілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: бұл жұмыстың негізгі мақсаты
бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі дүниежүзілік
интеграциялық үрдіске байланысты әлемдегі ұлы держава яғни, алпауыт
мемлекеттердің бірі – Кеңес Одағы ықпалының әлсіреген шағында Батыс
елдерінің Еуропада жүргізген саясаттары , сол кездегі жаңа саяси жүйенің
белең алуы мен оның қалыптасу үрдісін, дамып, өрбуін қарастыру. Сондай-ақ
Еуропадағы қоғамдық саяси үрдістердің жүзеге асырылған жолдарына ,
жалпы 1990 жылдан осы уақытқа дейін Еуропада болған тарихи және саяси
өзгерістерге, жаңа шешімдерді қабылдау кезінде туған қайшылықтар мен
кедергілерге талдау жасау.
Тақырыптың құндылығы : Жалпы адам құндылықтарын жоғары бағалайтын
Еуропа елдерінің бүкіл әлемді үнемі бейбітшілік пен тұрақтылыққа шақыратыны
жасырын емес. Бұл ретте соңғы жылдары Орталық Азиядағы бейбітшілік пен
келісімнің алтын бесігіне айналған Қазақстан республикасы жайлы
еуропалықтар оң пікірде. Еуропа мен Азия елдері арасында алтын көпір болып
отырған Қазақстанның саясатын Еуропаның көптеген елдері қолдап отыр.
Мәселен, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының бас
хатшысы Ян Кубиш 2003 жылы 8 маусымда Астанада өткен ЕҚЫҰ-ның Трансазиялық
парламенттік форумында сөйлеген сөзінде:
Мен Қазақстан Президентінің Азиядағы қауіпсіздіктің ұтымды жүйесі –
АӨСШК мен ШЫҰ құру жөніндегі мәлімдемесін барынша сындарлы бағалаймын.
Тиісті жұмыс жүргізіліп жатыр. Осындай жұмыс жүргізу ниеті мен ЕҚЫҰ-ның
тарапынан түсіп жатқан ұсыныстарды қабылдауға ықыластылық-жақсылық нышаны.
– деді[8].
Қазақстан Президентінің өлім жазасына мараторий енгізу жөніндегі
шешімі елдегі адам құқығын қорғау ісінде жасалған елеулі ілгері қадам, өлім
жазасынан жаппай бас тартуға қосылған маңызды үлес болып табылады. Өлім
жазасынан бас тарту адамның қадір-қасиетінің құндылығын арттыруға және адам
құқығын біртіндеп дамытуға жәрдемдеседі.
Еуропалық Одақ пен Қазақстанның алдағы ынтымақтастығының келешегі өте
жақсы. Мұның өзі, ең алдымен, Қазақстан экономикасының қауырт өсуімен
байланысты. Біз бүгін Еуропалық Одақ пен Қазақстанның серіктестік пен
ынтымақтастық туралы келісімінің шеңберінде кез келген мәселені ашықтан-
ашық талқылай алатынымызды барынша бағалаймыз. Біздің бір-бірімізді
сынауға, ашық пікір сайысын жүргізуге мүмкіндігіміз бар. Біз өзіміздің
ынтымақтастығымыз бен байланыстарымызды кеңейту үшін әлі де көп
мүмкіндіктеріміз бар деп санаймыз. Бұл ынтымақтастық соңғы жылдары
таңданарлықтай даму қарқынын көрсетіп отырған Қазақстан экономикасының
өсуіне қарай нығая беретін болады. Еуроодақ республиканың осы ұйымға кіруін
барынша қолдайды және мәселе бойынша көмек көрсетудің қосымша
бағдарламаларын беруге әзір екендігі мәлімделді.[8]
Еуроодақ-дамыған мемлекеттердің одағы. Еуроодақ дегеніміз - адамның
азаматтық құқығы қорғалатын, кәсіпкерлікке жол ашылған, еркіндік пен
бостандыққа шектеу қойылмайтын, азаматтардың қауіпсіздігі жоғары дәрежеде
қамтамасыз етілген өркениеттің, толеранттықтың ошағы.
Жұмыстың тәжірбиелік маңызы: тарих пәндерінен сабақ беру үрдісінде бұл
ғылыми жұмыстың тәжірбиелік маңызы қазіргі заман талабына сай оқыту
туралы ақпарат бергендіктен мұғалімдерге өте үлкен көмекші құралы
болады.Саяси құбылыстар,геосаяси жайттар еңбекті жазу барысында
сараланып,ой елегінен өткізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы-
кіріспеден және екі бөлімнен, қорытындыдан құралады. Соңында сілтеме
жасала отырып, пайдаланылған ғылыми еңбектер тізімі берілген.Зерттеу
барысында сипаттама, тарихи-салыстырмалы және талдау- жинақтау әдістері
қолданылды.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, маңыздылығы, зерттеу деңгейлігі,
мақсат, міндеттері қарастырылған.
Бірінші тарауда Шығыс Еуропадағы социалистік жүйенің күйреуі,бұл
аймақта демократияның салтанат құруы баяндалады.Еуроплық Одақтың шығысқа
кеңейюі және одақтың даму процесі,Еуропадағы ХХ ғасырдың 90 жылдары орын
алған хал-ахуал жайлы айтылады.
Екінші тарауда Еуропадағы дезинтеграциялық және интеграциялық үрдістер
туралы ойлар ортаға салынды. Бұл тарауда біріккен Еуропаның құрылуы және
қазіргі біртұтас Еуропаның проблемалары мен қайшылықтары сараланды. Бұл
ретте айтылған ойлар мен пікірлер салыстырмалы түрде келтіріліп
отырды.бағалау беріледі.
Қорытынды бөлімі осы жұмыстың зерттеулерінің нәтижесіндегі
жасалған қорытындылармен аяқталады.
І БӨЛІМ. 1990 ЖЫЛДАРДАҒЫ ГЕОСАЯСИ ЖАҒДАЙДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1. Кеңес Одағының әлсіреуі. Батыс елдерінің Еуропадағы жаңа саясаты
1985 жылы Кеңес Одағында билікке келген Михаил Горбачев өзінің
Қайта құру деп атаған экономика мен саяси өмірдегі реформаларды жүзеге
асыра бастады. Коммунистік партияның сьезінде демократияландыру бағыты
жарияланды. Осындай жағдайларда Шығыс Еуропада да демократия үшін
қозғалыстар өрістеді. Румынияда – Чаушеску, Шығыс Германияда – Эрик
Хоннекердің жеке дара билік режимі орнаған еді. Шығыс Германияда штази
барлау қызметі көп жылдар бойы әлемдегі ең таңдаулы қауіпсіздік
қызметтерінің бірі болып есептеліп келді. Шығыс Германиядан Батыс
Германияға халықтың қашуы күшейді. Социалистік жүйелердің құрдымға
апаратынын әшкерелеуде Лех Валенса бастаған Польшадағы және Воцлав Гавел
бастаған Чехословакиядағы демократиялық қозғалыстар көзге түсті.
Социалистік елдер құрған Экономикалық өзара көмек Кеңесі ұйымы көп ұзамай
өмір сүруін тоқтатты.ХХ ғасырдың 80-жылдарының ортасында мұнай бағасының
құлдырауы Кеңес Одағының экономикасына ауыр соққы болып тиді. Себебі
мұнайдан түскен табыс тиімсіз социалистік құрылыстың негізгі сүйеніші
еді[4.14-15]. Шығыс Еуропа елдерінде де әкімшіл-әміршіл режимдерге қарсы
наразылықтар өсті. Экономикадағы хал-ахуал да мәз емес еді. Социалистік
жүйелердің экономикасы тек Кеңес Одағынан келетін арзан мұнайы мен газдың,
металдың есебінен ғана ұсталынып тұрды. Бірақ бұл жағдайда да тұрақтылықтың
созыла берілуі мүмкін емес болатын. Ең алдымен дағдарыс Польшаны шарпып,
кейін барша Шығыс Еуропа аумағына тарады.
Кеңес Одағындағы экономикалық дағдарыстың күшеюіне байланысты оның
Еуропадағы ықпалы да әлсірей берді. Есесіне, Шығыс Еуропада Америка Құрама
Штаттары мен Батыс Еуропалық державалардың ықпалы өсе берді. Батыстық
ұйымдар Шығыс Еуропадағы демократиялық үрдістерге қолдау көрсетіп, бұл
аймақтағы социалистік жүйелердің күйреуін тездетті. Бұл істе әсіресе
Америка Құрама Штаттарының Орталық барлау басқармасы өзіне тән түрде
белсенділік танытты. Кеңес Одағы Шығыс Еуропаға ықпал жүргізу түгілі,
өзінің ішкі қиыншылықтарымен арпалысуда еді. Михаил Горбачев тұсында Кеңес
Одағы Батыс Еуропадан 100 миллиард американ доллары көлемінде қарыз алып,
іс жүзінде батыстық қаржы институттарына тәуелділікке түсті. Сонымен
қатар, Шығыс Еуропадағы мемлекеттер де батыс қаржы орталықтары мен
Еуропалық қайта құру және даму банкінен, Халықаралық валюта Қорынан мол
көлемде несие алып, қаржылық саясатында да батыспен жақындаса түсті. Ал бұл
кезде Еуропаның шығыс бөлігінде демократиялық процестер жүріп жатты. Кеңес
Одағымен Америка Құрама Штаттары арасындағы қарусыздану мәселесіне қатысты
Рейкьявиктегі келісімі және сондай-ақ, Германия Федеративті Республикасымен
келіссөздер нәтижесінде Еуропадағы саяси хал-ахуал жақсара түсті[6.3].
Вашингтон мен Мәскеу ядролық қаруларын қысқарту жайлы келісті. 1985 жылы
Шығыс Германия, Венгрия, Чехословакия аумағында Кеңес Одағы әскерлері
тұрды. Батыс Еуропада 500 мың адамдық американ әскерлері орналасқан еді.
Кеңес Одағының социалистік елдердің әскери ұйымы болып табылатын Варшава
Шарты Ұйымына кіретін мемлекеттердің аумағына ядролық қару орналастырғаны
жөнінде деректер жоқ. Америка Құрама Штаттары Батыс Германия, Италия,
Испания, Ұлыбритания территорияларына өзінің ядролық қаруын орналастырды.
Жерорта теңізінде Америка Құрама Штаттарының әскери-теңіз флотының
Трайдент атом сүңгуір қайықтары, ірі әскери кемелері жүзіп жүрді[3.92].
Жанталаса қарулану барысында Кеңес Одағы экономикалық дағдарысқа ұрынды. Ел
бюджетінің үлкен бөлігі қарулануға жұмсалды. Өндіріс орындары тиімсіз жұмыс
істеп жатты. Әкімшіл-әміршіл жүйемен жоспарланған экономика шынайы
нарықтағы жағдайды көп ретте ескерусіз қалдырып жатты. Осындай жайттар
Шығыс Еуропалық мемлекеттерде де орын алып тұрған уақытта дағдарыстың
күшейе түсуі табиғи заңдылық еді.
1988-89 жылдар аралығында Барқыт төңкерістері деп аталған
жалпыхалықтық төңкерістер нәтижесінде Шығыс Еуропадағы социалистік режимдер
күйретілді. Шығыс Германиядағы Берлин қабырғасы қиратылды. Кеңес Одағымен
келіссөздерден кейін Германияның бірігуі жүзеге асырылды. Кеңес әскерлері
1990 жылдың аяғына қарай Шығыс Еуропалық мемлекеттердің аумағынан
шығарылды. Шығыс Еуропада сөйтіп, демократия салтанат құрған уақыт еді бұл
жылдар. Осы жағдайға байланысты ол аймақта нарықтық экономикаға көше
салысымен батыстық елдердегідей тұрмыстық жағдайымыз тез көтеріледі деген
сенім үстемдік құрған еді. Бұл жағдайда жалпыеуропалық демократиялық
эйфория белең алды. Алайда бұдан кейін олар экономикалық жағынан
қиыншылықтарға ұшырады. Бұрынғыдай Кеңес Одағынан алынып келген табиғи
қазба байлықтар тасқыны күрт тиылды. Шығыс Еуропалық өндірістік бұйымдар
әлемдік нарықтағы бәсекеге төтеп бере алмайтын еді. Оларды бұрын тұтынып
келген Кеңес Одағы аумағында енді батыс елдерінің бұйымдарына сұраныс
артты[10. 27-28]. Батыстық үлгідегі қаруға көшу барысында Польша өзінің
әскери өндірісінен айырылды. Миллиондаған адам жұмыс іздеп, батыс елдеріне
кетті. Тек 1995 жылдан ғана экономикадағы жағдай реттеле бастады. Кеңес
Одағының күйреуі нәтижесінде Америка Құрама Штаттары әлемдегі ең мықты елге
айналды. Вашингтон дүниежүзінде жеке үстемдік құрсам деген Вудро Вильсон
заманынан келе жатқан, бірақ толыққанды орындай алмаған амбицияларына
жетті. Американдықтар енді ешқандай мемлекеттің пікірімен санаспай, не
істеймін десе де орындай алатын болды[4. 102].
Ресейде әлеуметтік-саяси аласапыран заман басталып, әлемдік
держава болудан қалды. Батыс Еуропаның үрейін ұшырып, Америка Құрама
Штаттарының қанатының астында болуға итермелеген Кеңестік әскери қауіп
келмеске кетті. Еуропалық ірі державалар – Германия, Италия, Франция
американдықтарға қарамай, дербес сыртқы саясат жүргізуге көшті[1.67].
Осы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы жоғарыда көрсетілген тарихи
оқиғалардың нәтижесі ретінде 1990 жылы Гельмут Коль мен Михаил
Горбачевтің жүргізген келіссөздерден кейін Кеңес Одағы Германияның бірігу
фактісімен келісті. Германия өз армиясын үш жүз мыңнан асырмауға міндеттеме
алды. Шығыс Германияның құлдыраған өндіріс орындарына батыс германдық және
француз инвестициялары салынды. Сөйтіп жарты ғасырдан астам уақыттан соң
Германия қайта бірікті[10. 66].
Шығыс Еуропада коммунистік режимдердің күйреуінен кейін көп ұзамай
бірден бір федерация негізінде құрылған Чехословакия мен Югославия
территорияларында жаппай тәртіпсіздіктер мен заң бұзушылық, орталық
өкіметке бағынбау секілді әрекеттер орын алды. Молдовада негізінен
славяндар қоныстанған Днестр жағалауында Кишиневке бағынбайтын жеке
мемлекеттік құрылым пайда болды. Днестр жағалауы өлкесінің басшысы Смирнов
пен Кишинев Үкіметі арасындағы келіссөздер нәтижесіз аяқталды. 1992 жылы
Днестр өлкесіне Молдова әскерлері және Кишиневке одақтас Румыния әскерлері
басып кірді.Олар аз уақытта Днестр жағалауының орталығы болып табылатын
Тирасполь қаласына кірді. Осы уақытта бауырластарын қорғау, бітімгершілік
күштер деген мандатпен Ресейдің 52-ші армиясы Днестр жағалауына
аттандырылды. Орыс әскерлерін кейін белгілі саясаткер болған генерал
Александр Лебедь басқарды. Тираспольге шабуыл жасаған румын және молдова
әскерлерінің алғы шептеріне орыстар зымыранмен атқылап оларды шегінуге
мәжбүр етті. Қайта шабуылға шығуға әрекеттенген румындардың соғыс
жоспарларын сезіп қалған Александр Лебедь егер олар соғыс қимылдарын қайта
жандандыратын болса, Ресей әскері Таңғы асты Кишиневте, кешкі асын
Бухаресте ішетін болады-деп бейресми түрде мәлімдеген еді. Осындай
жағдайларда Молдова мен Румыния соғыс қимылдарын тоқтатуға мәжбүр болды.
Келіссөздер ешбір нәтижеге жеткізбеді.[15. 68-70] 90 жылдардың бас кезінде
Югославиядағы жағдай ушықты. Босния мен Герцеговинада Босниялық мұсылмандар
мен сербтердің соғысы басталып кетті. Тәуелсіздігін жариялаған Босния
территориясындағы сербтер Сараевоға бағынудан бас тартты. Серб анклавтары
өзерінің Президенті қылып серб әсіре ұлтшыл Радован Караджичті сайлады.
Серб генералы Радко Младичтің басшылығымен серб жасақтары Босниядағы
мұсылмандарды қырғынға ұшыратты. Оларға Сербия әскери көмек көрсетіп,
Босниядағы сербтерді жаппай қаруландыра бастады. Сербияны қолдаған тек
Ресей ғана болды. Босниядағы босқындарға көмек беру үшін Біріккен Ұлттар
Ұйымы гуманитарлық іс-шаралар ұйымдастырды.
1995 жылы американ қаруымен жақсылап қаруланған Хорват әскері
Босниядағы серб анклавтарына қатты соққы берді. Американдықтар қолбасшылық
жасаған хорват әскерлері бір аптаның ішінде Радко Младичтің жасақтарын
қирата жеңді. Сербия мемлекеті Хорватияға ашық соғыс ашуға жүректері
дауаламады, өйткені бұл қадам сөз жоқ, Америка Құрама Штаттарымен соғысқа
әкелетін еді. Босниядан мыңдаған сербтер босып кетті. Боснияға Америка
Құрама Штаттары мен Еуропалық Одақ әскерлері орналастырылды. Осы кезде серб
провинциясы - Косовода албандардың толқулары басталды. Косово серб
провинциясы болғанымен негізгі халқы- албандар еді. Олар Косовоның
тәуелсіздігі жайлы мәселе көтерді. 1996 жылы серб әскерлері Косовода
жазалау іс-шараларын бастады. Сербтер де, албандар да бір-бірлеріне аяусыз
қаталдық көрсетті. Сербия президенті Слободан Милошевичтің бұйрығымен серб
әскерлері албандарды қырып, ел территориясынан қууға кірісті. Бұл жағдай
Біріккен Ұлттар Ұйымының, сондай-ақ жалпыеуропалық ұйымдардың ерекше
назарын аудартты. 1999 жылы Солтүстік Атлантика ұйымы Сербияға әскери соққы
беру операциясын бастады. Жерорта теңізіндегі америкалық теңіз күштері ауыр
соққылар берді. Американдықтар Сербияға қарсы өзінің қаһарлы қаруы-Стелс
ұшақтарын, Томагавк қанатты баллистикалық зымырандарын кеңінен
пайдаланды. Әуеден берілген соққылардан соң Белград тізе бүгуге мәжбүр
болды[14. 87-90]. Сол уақыттан Сербия іс жүзінде Косоводан айырылды.
Косовада Ибрагим Ругова басқарған үкіметті Еуропалық Одақ Косово Үкіметі
ретінде таныды. Ал Слободан Милошевич қолға түсіп, Гаагадағы Халықаралық
трибуналда жауапқа тартылды. Бұл оқиғалар Ресейдің наразылығын туғызып
жатты. Ресейдегі экономикалық дағдарыстардың туындағанын пайдаланып,
Америка Құрама Штаттары онымен санасуды қойды. Ресейде 1996 жылы Президент
сайлауынан кейін, іс жүзінде Борис Березовский бастаған олигархтардың
билігі орнады. Ресейде билік қылмыстық топтармен етене араласып кетті.
Шешенстандағы соғыс тұсында жүз мыңнан аса адам опат болды. Орыс әскерлері
үлкен шығындарға ұшырады. Джохар Дудаев бастаған шешендер 1996 жылғы
Хасавюрт келісімінен кейін іс жүзінде тәуелсіздікке жеткен болатын.
Шешенстандағы соғыстағы сәтсіздік Ресей басшысы Борис Ельциннің беделін
түсірді. Американдық белгілі саясаттанушы, Джимми Картердің әкімшілігінде
жұмыс істеген Збигнев Бжезинский Бүгінгі таңда Ресейден гөрі Швейцарияның
беделі көп-деп жазған еді сол кезде[16].
Ресей мен Украина арасында Қара теңізге және оның флотына
байланысты кикілжіңдер жиі шиеленістерге әкелді. Украина Қара теңіз
Флотын Ресейдің бөліспейтініне көзі жеткен соң,орыс флотын Севастопольден
әкеті талабын қойды. Ресей билік орындары бұл талаптарды қабылдамай
тастады. Украина осы жылдары ірі қару экспортшысына айналды. Кеңестік
кезеңнен қалған зымыран қондырғыларын, ұшақтарды Қытайға және Африка
мемлекеттеріне сатып жатты. Тіпті, олар Саддам Хусейнге де қару сатқаны
белгілі болды. Ресей қару сатуда Америка Құрама Штаттарын басып озды. Қытай
орыс қаруының арқасында өз армиясының қару-жарағын модернизациялауды жүзеге
асырды. Қару жеткізіп беруде орыс кәсіпкері Бут көзге түсті[20].
90-шы жылдардың соңына қарай Еуропаның саяси картасында
Югославия, Чехословакия секілді федеративтік мемлекеттер тарих сахнасынан
шығып қалды. Олардың орнында Хорватия, Словакия, Босния, Македония,
Словения сынды мемлекеттер пайда болды. Балтық жағалауындағы Литва, Латвия,
Эстония жалпыеуропалық интеграция үрдістеріне араласты. Ұлыбританияның
Еуропадағы саяси салмағы төмендеді. Есесіне, еуропалық интеграциялық іс-
шараларда Германияның беделі өсті. Германия мен Франция Еуропалық Одақтың
жетекші мемлекеттері. Германия мен Франция Босниядағы операцияларға белсене
араласты. 1998 жылы орыс-шешен соғысы қайта басталды. Ресейде саяси аренаға
Владимир Путин шығып, 2000 жылғы Ресейдегі Президент сайлауында жеңіске
жетті.
КСРО құлағаннан кейін АҚШ супердержава ретінде төрт құрлыққа
үстемдігін жүргізіп келе жатқанымен, қазіргі кезде оның бір полярлы
саясаты қатты қарсылыққа тап болды.
Еуропа реформалар орталығының сарапшысы Марк Леонардтың
зерттеулеріне қарағанда, әлем төрт полюсті лагерьге бөлінеді, бұл сөзсіз
орын алады. Өйткені күн санап өсіп келе жатқан Қытай экономикасы қалған
қуатты елдерге қаупін төндіріп тұр. 15 жылда Америка Құрама Штаттары
супердержавалық сипатынан айырылады да, оны мүдделері жақындасып келе
жатқан Қытай мен Ресей саяси ықпал ету сахнасынан ығыстырып шығарады. Ал,
Еуропа Одақ елдері де көпполярлық саясат ұстанып, демократиялық дамуға бет
алған елдермен ынтымақтастық орнатуды алдына мақсат етіп қояды. Бір жақта
Америка Құрама Штаттары, екінші жақты құрайтын Ресей, Қытай және өз алдына
жеке саясат ұстануға тырысатын Еуроодақ елдерінің ұстанған бағыттары әлемде
төрт полюсті лагерьдің құрылуына әкеп соғады. Лондон сарапшысы Марк
Леонардтың бұл болжамдарының дұрыстығын уақыт растайды.
90-шы жылдардағы жаңа саяси жағдайларда қауіпсіздік түсінігін
қалыптастыратын үрдістердің алдыңғысы жаһандану басталды. Білім және ақша
ресурстарын мемлекетаралық қолайлы қолдану жағдайлары жасалды. Ұлттық
мемлекеттердің егемендігі азайды, қоғамдардың, одан бұрын адамдардың
қауіпсіздігі алдыңғы қатарға шықты. Капиталдарының ауқымы есейіп, көптеген
елдерге жайылған транс-ұлттық корпорациялар мемлекеттердің үстіндегі күш
одақтары ретінде пайда болды.
Қорлар және нарықтар ашық және қол жеткізерлік болуға мәжбүр. Бейбіт пен
тұрақтылық болу үшін алдыңғы шарт. Бірнеше асау мемлекеттің тысында,
жаһандық және аймақтық бейбітшілік пен тұрақтылықтың сақталуы барлық елдер
үшін ортақ бір мақсат болды. Басқа сөзбен айтқанда, қауіпсіздік түсінігі
ұлттық қауіпсіздіктен аймақтық және жаһандық деңгейде халықаралық
қауіпсіздік түсінігіне айналды. Бүгінгі таңда адамзатқа соғыстан басқа да
көптеген қауіп төніп тұр. Бейбітшілік және тұрақтылықты бұзатын себептер –
мемлекетаралық түсініспеушіліктер, жергілікті қақтығыстар, халықаралық
лаңкестік пен сыбайлас жемқорлық, нашақорлық пен экологиялық күйзелістер,
діни сепаратизм болып табылады[[10. 185].
Жаңа қауіпсіздік түсінігінде қарулы күштердің ролі өзгерген, әскери күш
жеңіс құралы емес жазаландырушы, жүйе құрушы және жүйені қорғаушы ролін
қабылдаған. Қарулы күштерге, құтқарушы, қорғаушы, оқытушы болуға тура
келеді. Және де бұны әскери базаларынан өте ұзақ жерлерде, басқа ұлттардың
қарулы күштерімен ынтымақтастық негізінде жұмыс істеуге тура келуде. Бұл
себептен дамып жатқан технологиялардан да пайдаланып қарулы күштер нағыз
бір өзгеріс үрдісіне тап болды. Мысалы, қарулы күштердің қолданылуы ең
соңғы шара емес, алдын алу, араласу стратегиясын қабылдаған АҚШ қазіргі
кезеңде әскери салада монополия құруға және де басқа елдердің ішкі істеріне
араласуға өзіне мүмкіншілік беруде. Былай болғаннан кейін АҚШ-тың жалғыз
мықты күш болып, жаңа қауіпсіздік түсінігін қалыптастыратын маңызды ықпал
етуші күш ретінде әрекет етуі анық. Америка Құрама Штаттары, үстемдігіне
соққы бере алатын бәсекелестіктің пайда болуына сәт бермейтінін айта
отырып, бір жақтан гегемония орнатуда, басқа жақтан демократия және құқық
жүйесінің жайылуына, сауатсыздық пен кедейліктің жойылыуына көшбасшы
болуда. Америка Құрама штаттарының әскери күшін әскери жағынан теңдей
алатын бір күш әзірге көрінбеуде. Америка Құрама штаттарының технологиялық
және әскери тақырыпта зерттеу және дамыту мен ғарыш инвестицияларында
алдыңғы қатардағы орнын басқаларға беруге еш ниеті жоқ. Өкінішке орай
мұндай потенциал күшке ие болғандар Америка Құрама штаттарына тәуелді
болмаудың шараларын іздеуде, Америка Құрама штаттарына қарсы болғандар
болса, ассиметриялық әдістерге баруда[7].
Осыған орай, Еуропа одағы, бірдей құндылықтарға ие Америка Құрама
Штаттарымен ынтымақтастығын жалғастыруда, халықаралық майданда күш
қолданудың орнына жұмсақ күшті таңдап, өз ықпалын жүзеге асыруға тырысуда.
Сонымен қатар әскери саладағы кемшіліктерін жоятын іс-шараларды да
назарынан тыс қалдырмауда, әсіресе ғарышта АҚШ-қа тәуелділігін азайтқысы
келеді және НАТО-дан тәуелсіз әрекет жасай алатын әскери қабілетін дамытуға
тырысуда. Дүниежүзінде қаншалықты қолданыла алмайтын болып көрінсе де,
ядролық қару және зымыран технологиялары таралуын жалғастыруда. Қытай және
Ресей бірбіріне аймақтық қолдау көрсетумен қатар, ядролық және ғарыш
салаларында кері қалмауға тырысуда. Ең басында Қытай, содан кейін Индия,
Бразилия және Иран секілді елдер аймақтық күшке айналғысы келеді. Осы
сарында келе жатқан дүниежүзінің аймақтық күштердің топтасуы арқылы
көпполюсті бір жүйеге бара жатқаны көрініп тұр.
Жаһандық бәсекеде жалғыз және кері қалмау уайымымен қолдау мұқтаждығы
бүгінгі күнде әсіресе аймақтық, ұлттық немесе діни негізде және пайда табу
негізіндегі топтасулар сәнге айналды. Алайда, Еуропа Одағы, Африка
Елдерінің Ұйымы, Араб Лигасы, Ислам Конференциясы, Шанхай ынтымақтастық
ұйымы, Қара теңіз Экономикалық Одағы, Г сегіз, НАТО, АСЕАН секілді сансыз
саяси, экономикалық топтасу және одақтасу арқылы мемлекеттердің бірігіп
жұмыс істеуі қамтамассыз етілгенімен, Біріккен Ұлттар Ұйымы және оның
Қауіпсіздік кеңесінің функцияларымен жоғарыдағы ұйымдардың функцияларындағы
кейбір сәйкестіктер халықаралық жүйеде шатасуларға жол ашуда. Сондай-ақ,
бұл жағдайда мемлекетаралық ұйымдармен қатар мемлекеттік емес азаматтық
ұйымдардың да жаһандық басқару үрдісіне араласулары байқалады. Сондықтан,
адам құқығы, халықаралық құқық жүйесі, демократия секілді адамзат
құндылықтары ұлттық қауіпсізік пен халықаралық қауіпсіздіктің өзара
тәуелділігі пайда болып, халықаралық қауіпсіздіктің маңыздылығын
арттыруда[14. 215].
Жаһандану бір жағынан мәдениет тұрғысынан қоғамдарды бір біріне
ұқсатуда, басқа жақтан болса қоғамдар арсындағы айырмашылықтарды одан әрі
айқындата отырып, даму деңгейлерінің салыстырмалы түрде тереңдете түседі.
Байлар одан да бай, кедейлер одан да кедей, білімділер одан да білімді,
сауатсыздар одан да сауатсыз болып келеді. Айырмашылықтар тек қана
этникалық емес діни жағынан да алға шығуда. Америка Құрама Штаттары
әдеттегіден де діндар болып кетті. Еуропа одағы мүшелері және азаматтары
арасында Еуропа одағын бір христиан клубы ретіне көргісі келетіндер аз
емес[15. 18-19].
Сонымен, социалистік жүйенің тірегі Кеңес Одағы жойылған ХХ
ғасырдың 90-шы жылдары Еуропадағы жаңа саясат Шығыс Еуропа елдеріне
геосаяси жақындығына байланысты инвестиция арқылы Батыстық жүйеге
тарту еді.
1.2 Еуропадағы қоғамдық-саяси үрдістер.
Солтүстік Атлантика ұйымы пайда болған уақыттан бастап Еуропаға ғана
емес,әлемдік саяси хал-ахуалға ықпалын тигізіп келеді.1949 жылы Мәскеудің
саяси амбицияларына тосқауыл жасау үшін құрылған бұл ұйым бірінші кезекте
Вашингтонның мүдделеріне сай келгенімен,Еуропаның саяси әрі әскери бірлесе
қимылдауына жағдай жасады.Өйткені олардың рухани және мәдени құндылықтары
сәйкес еді.Солтүстік Атлантика ұйымы аясында Батыс Еуропа мемлекеттерінің
қарулы күштері 1950-1953 жылдары орын алған Кореядағы соғысқа,одан кейін
Үндіқытайдағы,Таяу Шығыстағы қанды оқиғаларға ,Ирактағы соғысқа да етене
араласты.Кеңес Одағы жойылғаннан кейін бұл әскери одақ енді керек пе деген
сауал туындады.Тек американдықтар Солтүстік Атлантика ұйымының жойылмауына
мүдделі еді.Себебі бұл әскери одақ Вашингтонға Еуропада зор әскери күштер
ұстап,саяси ықпал жүргізуге жағдай жасады.Тіпті уақыт өте келе,1999 жылы
оған жаңа мүшелер –Польша,Чехия және Венгрия қабылданды.ХХІ ғасырдың бас
кезінде ұйым Балтық жағалауында орналасқан Литва,Латвия,Эстония есебінен
толықты.Бүгінгі таңда оған мүше болуға Украина мен Грузия талпынып
отыр.Грузия мен Әзірбайжан әскерлері іс жүзінде американ қаруына көшіп те
үлгерді.Солтүстік Атлантика ұйымының Бас хатшысы Яаап де Хооп Схефер 2008
жылы Брюссельдегі ұйымның саммитінде сөйлеген сөзінде Косовоны да мүшелікке
шақырамыз деп айтқан еді[18]
Еуропадағы шағын мемлекеттер әлемдік саяси –экономикалық тұрғыдан
маңызды рөл атқарады.Бұл ретте ірі қарыз беруші мемлекеттер-Швейцарияны
және Нидерландты,көптеген әлемдік саяси ұйымдардың штаб-пәтерлері
орналасқан Австрияны атауға болады.
Швейцария мен Австрия өзінің жоғарғы ұлттық ұйымдар мен әскери
альянстарға мүше еместігін, дүниежүзіндегі бейбітшілікті сақтау мен
қауіпсіздікті орнатудағы және өзінің жоғары дипломатиясындағы негізгі
құралы ретінде қарайды.
2002 жылы Швейцария Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне кірді, өзінің
еуроатлантика жүйесіндегі қолдауын жалғастыруда. Бейбітшілік үшін
әріптестік деген НАТО жоспарына атсалысып, халықаралық бейбітшілік пен
гуманитарлық саладағы әрекеттерге араласуын тереңдеткенімен, өз
бейтараптылығына әрқашанда терең көңіл бөліп, оны сақтап отыр.
Швейцарияда заң билігі екі палатадан тұратын Федералдық жиынға
берілген: Ұлттық кеңес және кантоналдық Кеңес. Заң жүйесінде екі палата
бірдей құқыққа ие. Ал әрбір палатада жеке қабылданған шешімдер, тек екі
палата бірдей келісімге келген жағдайда күшіне енеді. Келіспеген жағдайда
шешілмей қалған мәселе алғашқы шешім қабылдаған палатаға қайта қайтарылады
да, келісім бермеген палатаның ұсыныстарымен қайта қаралады. Егер қандай да
бір мәселе бойынша, екі палатада бір келісімге жете алмаған жағдайда ортақ
келісім конференциясы шақырылады. Ал егер конференцияда да ортақ шешім
қабылданбаса, бұл сұрақ парламент қарауынан алынып тасталынады. Осы себепті
егер қиындау сұрақ болса, швейцарлықтар жақсы уақыттың келуін күтуден
жалықпайды деген швейцариялықтардың қалжыңдары бар.
Швейцарияның саяси жүйесі – саяси конкорданс принципіне
негізделген. Оның мәні – саяси жарыс қағидасын саясатқа жеткізбей,
корпоративті келісімге (конкордансқа) аудару болып табылады, яғни әрбір
саяси күштер, әрбір мәселені шешу кезеңінде түгелдей Швейцария мүддесіне
сәйкес келтіруге міндетті. Көптілдік, конфессионалдық және мәдени аренада
Саяси конкорданс мемлекеттік, қауымдық бірқалыптылықты сақтауда өз
міндетін атқарып отыр. Қандай да бір шешім қабылдау кезінде тура осындай
бағытты, яғни коллегиялық принципті Федералдық Кеңесте (Үкімет) ұстануы
парыз.
Мысалы, Швейцарияның Еуропа Одағына кіруі кезінде солшыл социал
демократиялық партия Швейцарияның Еуропа Одағына кіруін қалады, ал оңшыл
Швейцарияның халық партиясының саясаты – Еуропа Одағымен екіжақты келісім
арқылы қарым-қатынаста болуды қалады.
Швейцарияның гүлдену кезеңі екі дүниежүзілік соғыс арасы мен екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін басталды. Мемлекеттің экономикасын дүниежүзілік
дағдарыстан құтқаруған 1935 жылы қабылданған Банк құпиялығы туралы заң
негіз болды.
Қазіргі уақытта Швейцарияда өмір сүру деңгейі өте жоғары. Сонымен
көптеген салаларда фармакология, химия және тамақ өнеркәсібі, сағат шығару
өнеркәсібінде, биотехнология мен қаржы бизнесінде жетекші мемлекет болып
саналады. Швейцарияның салық жүйесінің жайлылығына, саяси бірқалыптылығы
мен экологиялық тазалығына орай дүниежүзіндегі жетекші компаниялардың штаб-
пәтерлері Швейцарияда орналасқан[18].
Еуропадағы коммунистік режимдер құрдымға кеткен соң,Біріккен
Германияның алдында шығыс аудандарды игеру мәселесі тұрды.Бонн бұл өлкеде
жапон және американ экономикалық ықпалын болдыртпау үшін бұл жерлерге қаржы
салған батысгермандық фирмаларға салықтық жеңілдіктер жасады.Канцлер
Гельмут Коль Франциямен тығыз экономикалық байланыстар орнатты.Француз
президенттері Франсуа Миттеран және Жак Ширакпен кездесулерінде Гельмут
Коль біртұтас Еуропалық кеңістік құру жолында қаржы жүйелерін реттеуді
жүзеге асырды.Оның нәтижесінде Еуропалық қайта құру және даму банкінің
белсенділігі артып,оның қаржылық мүмкіндігі ұлғайды.Тек елдің бірігуі
тұсында туындаған мәселелер-дотационды өңірлердің санының ұлғаюы,жалақының
мардымсыз өсуі,қылмыстық әлемнің өркендеуі қарапайым халыққа ұнай
қоймады.1998 жылы парламент-бундестагқа сайлау қорытындысында Гельмут
Кольдің христиан-демократтар партиясы жеңіліске ұшырағаны мәлім
болды.Билікке Герхард Шредер бастаған социал-демократтар партиясы
келді.Шредер 2000 жылы астананы Берлинге көшірді.[9. 327-329]Социал-
демократтар үкіметіне Коль заманынан дағдарыс алдында тұрған зейнетақы
жүйесі,әлеуметтік саладағы мәселелер мұра болып қалған еді.Шредер бұл
проблемаларды шешу үшін әлеуметтік салада ірі реформалар жасауды қолға
алғанымен ол түпкілікті шешім таппады.Сыртқы саясатта Берлин Еуропалық Одақ
аясындағы саяси бірлесе күш біріктіру,Америка Құрама Штаттарының Еуропадағы
үстемдігін әлсірету бағытын ұстанып отырды.Германия 2003 жылы Америка
Құрама Штаттары Иракқа әскери шабуыл жасағанда Франция және Ресеймен бірге
бұл қадамды айыптады.
Ұлыбритания еуропалық интеграция мәселелерінде Маргарет Тетчер
заманынан келе жатқан тек экономикалық одақ құру жайлы бастамалармен
шектелді.Премьер-министр Джон Мейджор үкіметі елдегі ірі бизнесті қолдау
саясатын жүргізіп отырған болатын.Бұндай ұстаным жалпы барлық
консерваторлар партиясы билікте болған кезеңдерге тән.Көптеген ұсақ тауар
өндірушілер,ұсақ банктер ірі бизнес ұйымдарына жұтылып кете
барды.Консерваторлар 1998 жылғы парламент сайлауында жеңіліс тауып,ұзақ
мерзімге биліктен шеттетілді.Елде Тони Блэр бастаған лейбористер партиясы
әлеуметтік жәрдемақы,зейнетақы төлемдерін 15-20% өсіруге уәде берген
болатын.Шағын бизнеске қолдау көрсету мақсатымен Тони Блэрдің үкіметі
оларға берілетін банк қарыздарының пайыздық ставкаларын төмендетті.Бұл
жағдай Ағылшын банкімен тізе қоса отырып жүргізген саясаттың арқасында
жүзеге асырылды.Консерваторлардың парламенттегі өкілдері бұл нарыққа
мемлекет тарапынан қол сұғу деп,оған кедергі келтіруге тырысқандарымен ол
әрекеттерінен түк шықпады.Алайда әлеуметтік саладағы реформалар ағылшын
бюджетінің дефицитіне соқтырып,консерваторлар пікірінің дұрыстығын ішінара
көрсетті.Лейбористер билікке келген кезден Лондонның Вашингтонмен әскери-
саяси ынтымақтастығы жандана түсті[9. 184-185].Ұлыбритания әрдайым
континентальды Еуропадан гөрі Америка Құрама Штаттарымен саяси және әскери
өзара байланыстарын жоғары қойып келеді.Вашингтонның соғыс жоспарларына
қатысу бюджетке үлкен жүк болып шықты.Ирактағы соғысқа Ұлыбритания 40 мың
әскер жіберді.Сол жылы елдің қорғаныс бюджетін 44 миллиард американ
долларына дейін ұлғайтуға тура келді.Вашингтонның сенімді серігі саясатын
ұстанған Ұлыбританияның іс-әрекеті Франция мен Германияның наразылығын
туғызды.
ХХ ғасырдың 70-80 жылдары Баскілер мәселесі ушығып келген Испанияда
енді Каталонияда Мадрид билігінен шығу жайлы мәселелер
көтерілді.Баскілердің ұйымы ЭТА Мадридте,1990-1996 жылдары Ла-
Корунияда,Андалузияда лаңкестік жарылыстар ұйымдастырып,елді
дүрліктірді.Испания премьер-министрі Хосе Мария Аснардың тұсында
баскілердің лаңкестік ошақтары француз полициясымен бірлескен операциялар
барысында талқандалды.1980-1990 жылдардағы Испания экономикасының жедел
дамуы ХХ ғасырдың соңына қарай бәсеңсіді.Бүгінгі таңда Испания әлемдік
тауар өндірудің 2% иемденіп отыр.Еуропалық Одақта Мадрид аса белседілік
танытпаған күйінде қалып отыр.Оның ұсыныстары тек өзара сауда,туризм
мәселелеріне ғана байланысты.Мадридте Жозе Мануэль Баррозумен кездесу
барысында Еуропалық Одақтың құрылымы жайлы сөз қозғаған Испания королі Хуан
Карлос ІІ Еуропа өзінің христиандық рухани негізінен қол үзіп қалмауы
керек.Сол себепті оның Конституциясында христиан діні мемлекеттік дін болып
жариялануы тиіс -деген болатын[10. 172-184].
Карпат тауының бір бөлігінде орналасқан Словакия елінің мұнайы да
жоқ, газы да жоқ, ұланғайыр жері де жоқ. Бірақ орташа жалақысы бізден
жоғары, тұтыну тауарлары бізден арзан. Айталық, ең төменгі айлық еңбекақы
6900 крон, теңгеге шақсақ, 30 мың теңгеден асады. Ал зейнетақы 6-30 мың
кронның (27-135 мың теңге) аралығы екен. Жылдық ішкі жалпы өнімі 6 пайыз,
ал жылдық инфляция - 2,7 пайыз ғана.“Бұрын еліміз ауыл шаруашылығына
бейімделген мемлекет болған. 90-жылдары ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) 11 пайызын
осы сала құраған, қазір небәрі - 4 пайыз. Үкімет автоиндустрияға, техника
мен технологияның дамуына басымдық беріп отыр”, - деп түсіндірді
Экономикалық және әлеуметтік сараптама орталығының сарапшысы Карол Морвай.
Словакия үкіметі экономиканы дамытудың мынадай әдісін қолданады екен.
Экономикалық тұрғыдан елді үш бөлікке бөледі: экономикалық жағдайы жоғары,
орташа және төмен аймақ қылып. Алғашқысына инвестиция салған кәсіпорынға
мемлекет жеңілдік жасамайды. Екіншісіне салынған инвестицияға аз-маз жағдай
жасайды. Ал соңғы аймаққа ақша саламын деушіге қолдан келген көмекті
аямайды екен.
Жаһандануды ерте бастаған Еуропада орналасқанымен 5 миллион халықтың
ұлттық рухы мен мемлекетшілдігі сезіліп тұрды. Әсіресе, Словакия Еуроодаққа
мүше болғаннан кейін халықтың мемлекеттің болашағына деген жауапкершілігі
арта түсіп, әр адам шын мәнінде қоғамның бір бөлшегіне айнала түскенін
ұқтық.
“ХVІІІ ғасырдан бастап әлемде либерализм идеясы пайда бола
бастағаннан, халықаралық саясат еркін елдердің авторитаризммен күресуден
қашып құтыла алмайтыны ескеріле отырып қалыптасты. Джеймс Мэдисон айтпақшы,
бұл күрес - “еркіндік пен деспотияның арасындағы ұлы күрес заманы”. ХІХ
ғасыр түгелімен, ХХ ғасырдың басым бөлігі осы күрестен тұрды”, - деп жазды
таяуда Карнеги қорының аға ғылыми қызметкері Роберт Каган “Вашингтон пост”
газетіне. Сол сияқты Словакия да еркіндік алаңына біржолата өткен елдердің
бірі.
Барқыт революциясынан кейін, 1989 жылы Словакиядан КСРО-ның ықпалы
кетіп, 1993 жылы Чехиядан бөлініп кетеді. Басында халықтың жартысынан көбі
екі елдің бөлінгенін қаламаған екен. Жоғарыдан саяси шешім солай шыққан
соң, амалсыз бөлінген. Ал қазір көпшілік екі елдің де дербес екі мемлекетке
айналғанын қолдайды.
“Словакияның демократиялық өзгеріс әріптестері” үкіметтік емес ұйымы
директорының орынбасары Каролина Микованың айтуынша, 89 жылдан кейін
азаматтық қоғам құру мен халықтың өз болашағына деген жауапкершілігін
арттыру, яғни елді ояту үшін үкіметтік емес ұйымдарды дамытуға басымдық
берілген екен. Халықтың санасын ояту қалай басталды, ендеше? “Қаладағы бір
ауданның бірқатар үйлері ескіріп, балкондары құлайын деп тұрды. Жолдағы
жүргіншілер де қирайын деп тұрған балкондардан айналып өтіп жатты.
Тұрғындар жергілікті коммуналды қызметке шағым түсіргенімен, онысынан келіп-
кетер пайда болмапты. Сол ауданның белсенділері ұйымдасып, бұқаралық
ақпарат құралдарын шақыртады, қол жинайды, ақырында жөндеу жұмыстарына
бюджеттен ақша бөлдіріп алады. Дәл сол жерде аяқ астынан тұрғындардың
құқығын қорғайтын үкіметтік емес ұйым құрылып шықты. Халық өз талаптарын
орындатуды үйренді”, - деді К.Микова. Бұл, әрине, ұйымдардың қалай
құрылғаны және не үшін құрылғанын суреттейтін қарпайым ғана бір мысал.
Сөйтіп, қажеттіліктен құрылған ұйымдар халық арасында кең тарап, елдің
белсенділігін арттырған екен. Қазір қандай мәселе болмасын, республикалық
деңгейде бола ма, жергілікті деңгейде бола ма, қарапайым халықтың
қатысуынсыз шешім қабылданбайды екен.
Словак ұйымдарының басшылары кезінде Америка Құрама Штаттарынан қолдау
көргенін, Еуроодаққа кіргеннен бері Еуропа елдерінің әртүрлі қорлары,
компаниялары қаржыландыратынын айтады. Словакия Еуроодақтың шарттарына
байланысты азаматтық қоғам құрудың механизмдерін қолдап жатыр екен.
Айталық, заңды тұлғалар мемлекетке төлейтін салығының 2-3 пайызын кез
келген үкіметтік емес ұйымға аудара алады. Ұйымдарға көп көмектесетін
компанияларға билік те қолдау көрсететін көрінеді.
Парламенттік республика болған соң Словакия елінің мемлекеттік
құрылымы басқа да батыс елдерінікінен көп айырмашылығы жоқ. Словакияның
президенті Иван Гашпарович 2004 жылы оппозициялық партияның атынан сайлауға
түсіп, жеңіп шыққан. Ол осыған дейін парламентің төрағасы болған екен. 2002
жылы болған парламенттік сайлауда жеңіп шыққан партияның көшбасшысы Микулаш
Дзуринда қазір премьер-министр. Елдегі негізгі билік премьер-министрдің
қолында да, президент негізінен сыртқы қатынастарға жауапты.
Шамасы қазіргі парламенттің иелері халықтың көңілінен шықпаса керек,
көпшілік президенттік сайлауда оппозицияны қолдап шығыпты.
Парламент 150 депутаттан тұрады. Олардың барлығы елге танымал тұлғалар
екен. Себебі онда біздегідей сайлау округтері жоқ. Депутаттар жалпы
тізіммен сайланады. Сондықтан жергілікті жерлердің өкілдері жоқтың қасы.
Словакияда 100-ге таяу саяси партия тіркелген. Біздегідей 50 мың емес, 5
мың қол жинап партия құруға болады. Бірақ партия құру өз алдына да,
парламентке өту өз алдына. Жалпы сайлаушылар дауысының 5 пайызынан көп
дауыс алған партиялар ғана парламент креслоларына ие болады.
1986-89 жылдары Америка Құрама Штаттарының Чехословакиядағы елшісі
ағылшын тілін үйрету үшін шағын орталық ашады. Кейіннен ол қорға айналып,
үкіметке азаматтық қоғам құруға да көп көмектескен екен. Қазір бұл қор
“Понтис” деп аталады.
1993-98 жылдары Словакияны премьер-министр Владимир Мечер басқарған.
Словактар оның диктатор болғанын айтады. Десе де, Мечер қазір парламент
депутаты. Мечердің кезінде үкіметтік емес ұйымдарға, бұқаралық ақпарат
құралдарына қысым болған екен. Біздің көзқараспен өлшесек, олардың
диктаторы - Орталық Азиядағы ең демократияшыл басшы болар еді. Сол диктатор
небәрі 30 пайыз дауыспен жеңген екен.
“Понтис” қорының директоры Ленка Суротчак: “Мемлекетті
демократияландыру жөніндегі бағдарламалармен жұмыс істеп жүріп, Мечердің
нағыз диктатор екенін түсіндік. Халық Еуроодақ пен НАТО-ға мүше болғысы
келді. Ал Мечердің саясатымен жүре берсек, Еуропаның бір бөлігіне айналу
қиынға түсетін”.
Бұл қор сайлау кезінде Калифорнияда сынақтан өткен ноу-хаумен жұмыс
істепті. Демек, сайлауға 1 немесе 2 рет барған жастарға басымдық беріп,
соларды сайлауға қатысуға үгіттеумен болыпты. Жастарды дауыс беруге
шақыруға да нешетүрлі технологиялар қолданыпты. 1993 жылы сайлауға
жастардың 23 пайызы дауыс берсе, 1998 жылы бұл көрсеткіш 80 пайызға жеткен.
“Жастар сайлауға келсе, сайлау қорытындысының өзгеретініне кәміл сендік.
Себебі жастардың әрнәрсеге деген қызығушылығы жоғары болады. Дауыс бергенде
де, көріп-біліп шешім шығарады. Басында билік бізді халық жауындай көріп,
“сатқындар” деді. Шетелден қаржы алатын болған соң. Біз оларға ешқандай
партияны қолдамайтынымызды, билікке мүлде қарсы емес екенімізді айтып,
жастарды сайлауға барғанын ғана үгіттеп жүргенімізді айттық. Сөйттік те”, -
деді Л.Суротчак.
Кезінде Америка елшісі құрған кішкентай орталық қазір Словакиядағы
үлкен қорлардың біріне айналған. Америка Құрама Штаттарынан да, басқадан да
емес, словак донорларынан қаржыландырылады.
Еуроодаққа мүше елдерде ашық қоғам құрудың механизмдерін қолдаған
компанияларға көзқарас оң болған соң, көптеген кәсіпорындар үкіметтік емес
ұйымдарға ақша бөлуге асығады. “Понтис” сол компанияларға ұйымдармен қалай
жұмыс жасауға болатынын айтып, жоба-жоспарын түзіп те біраз ақша табатын
көрінеді.
Словакия демократиялық елге айналған соң, жергілікті ұйымдардың жұмысы
азайып кетсе керек. Себебі ешкімнің аузын ешкім жаппайды, журналистерді
қудалап, жеке бизнеске ешкім килікпейді. Барлығы заң жүзінде ашық әрі айқын
өтеді. Бір сөзбен айтқанда, мәселе жоқ. Сондықтан үкіметтік емес ұйымдардың
біразы шетелдерде, дәлірек айтсақ, демократиясы дамымай қалған елдерде
жұмыс істейді екен.
“МЕМО 98” үкіметтік емес ұйымының белсенділері Растислав Кужел мен
Иван Годарский студент болып жүріп-ақ қоғам дамуына атсалысыпты.
“Словакияның дамыған елдер қатарына демократия арқылы ғана қосыла алатынын
іштей сезіп, соған өз үлесімізді қосқымыз келді. Студент болып жүріп “МЕМО
98” (Медиа мониторинг) ұйымын құрдық. Студенттердің барлығы тегін жұмыс
істеді. Идея үшін. Біз диктатор Мечерге қарсылық көрсетейін деп жұмыс
істеген жоқпыз. Тек қана халықтың шынайы ақпарат алу-алмауын қадағаладық.
Мемлекеттік Бұқаралық Ақпарат Құралдары елге шынайы ақпарат таратпайтын.
Азаннан-кешке дейін биліктің сойылын соғатын. Орталық сайлау комитеті
төрағасының өзі “қазіргі билік өкілінің жарнамасы бүкіл телеарналардағы
саяси жарнаманың 90 пайызын алатыны түсінікті ғой” деген соң, басқадан не
күтесіз!
Біз, студенттер болып жиналып, ақпарат құралдарының шынайылық
рейтингісін жасадық. Қай саясаткерге қанша уақыт бөлінетінін есептеп
отырдық. Газет-журналдар мен телеарналарға таратып, баспасөз мәслихатын
өткіздік. Ұстанымымыз - саясаткерге емес, телеарналарға баға беру еді. Бара-
бара біздің ұйымымыз өте танымал рейтинг түзетін орталыққа айналды”, - деді
олар.
Скандинавия елдерінің барлығы да ХХ ғасырда экономикасы жоғары дамыған
елдерге айналды.Адам құқықтарының сақталуы,демократиялық институттар дамуы
көрсеткіштері жағынан Швеция,Дания,Финляндия әлемдік көшбасшылар
қатарында.Финляндия ХХ ғасырдың орта шенінде аграрлы ел болатын.Елде ірі
экономикалық реформалар жүргізіліп,Швед және американ инвестицияларын
тартқан ол ,1970 жылға қарай дамыған индустриалды мемлекетке
айналды.Сонымен қатар Хельсинки социалистік жүйе елдерімен де тығыз сауда
байланыстарын орнатты.Финляндияда 1990 жылдан бастап компьютер мен ұялы
телефон жасау жоғары қарқынмен дамып келеді.Норвегия ХХ ғасырдың 70
жылдарына дейін негізінен балық аулау мен жеңіл өнеркәсіп дамыған ел
еді.1970 жылдары Норвегияның теңіз жағалауларында зор мұнай қорларының
табылуы жаңа өнеркәсіп орындарының дамуына септігін тигізді.Норвегия ірі
мұнай-химия кешені бар ел ретінде мәлім болды.Еуропалық Одақ
интеграциясында Скандинавия елдері маңызды рөл ойнаған жоқ[14. 200-201].
ХХІ ғасырдың он жылдығындағы Еуропадағы қоғамдық - саяси үрдістер
өткен ғасырдан бастауын алып, әрі қарай өз жалғасын табуда. Адам
құқықтары кеңесінде қазіргі кезеңде 47 мүше ел бар. 2007 жылдың маусым
айында өткен 5-сессиясында Біріккен Ұлттар Ұйымы адам құқықтарын қорғайтын
осы бас органының тиімділігін көтеруге арналған жана механизмдерді
мақұлдады.
Сонымен ХХ ғасырдың 90 жылдары Еуропаның саяси тарихы үлкен
өзгерістерге ұшырады.Чехословакияның екі мемлекетке ыдырауы жүзеге
асты.Югославиядағы қайғылы оқиғалар,Кеңес Одағының ыдырауы орын алды.Сан
ғасырлар бойы Еуропалық халықтар өзара мәдени,саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz