ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін бағалау.7
1.2 Еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде жұмыс
күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Еңбек нарығының негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек нарығында қалыптасқан жалпы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...21
2.2. Еңбек күшін экономика салалары бойынша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..30
2.3. Қазақстан Республикасының аймақтары арасында еңбек ресурстарының
таратылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
3 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ... ... 41
3.1. Қазақстандағы жұмыспен қамту саясаты және
экономикалық ... ... ... ... ... .41
өсу
3.2 Халықтың жұмыспен қамтылуы: мәселелері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ..4 7
3.3 Жұмыспен қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасы нарықтық
экономикаға көшу кезінде, бұрынғы экономикаға тән емес көптеген
қиыншылықтар мен өзгерістерге тап болды. Жоспарлы экономикаға үйренген ел
жаңа өзгеріске өз бетінше, ешқандай дайындықсыз бет бұрды. Нарықтық
экономикаға тән көріністер орын ала бастады, өнеркәсіптер мен кәсіпорындар
тұрып, теңге тұрақсызданып, инфляция өсіп, жұмыссыздар саны көбейіп, халық
өз уақытында төлемдер мен зейнетақысын ала алмайтын халге түсті. Ел
экономикасы құлдырау шегіне жетті. Осыдан экономиканың негізгі құраушы
бөлшегі, мемлекеттің негізгі мақсаты-адам, адам факторларына ерекше көңіл
бөлу, оны еңбекпен қамтамасыз ету. Бұдан экономиканың құраушы бөлшегінің
бірі еңбек нарығы болып табылады.
Кәсіпорындардың жекешеленуі, тәуелсізденуі және өз бетінше кеңеюі
кезінде көптеген экономикалық мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек болды,
соның ішінде еңбек күшіне деген сұрақтар көбеймесе, азаймады.
Еңбек нарығы, әлеуметтік еңбек қатынастарының жүйесі, ол нарық
шарттарының негізінде тұрғызылған. Қазіргі уақытқа сай негізгі екі
әлеуметтік экономикалық функция орын алған: адам ресурстарын бөлу
(мамандығына, саласына, кәсіпорындарға, территориясына қарай) және табысты,
еңбекақы мөлшерінде еңбегін ынталандыру үшін бағалау арқылы бөлу.Осы
функцияларды іске асыруда өндірістің жоғарылауы мен тиімділік адам
ресурстарының қайтарымдылығы мен табыстың жоғары болуы, мемлекеттің
экономикалық өсуі мен әлеуметтік әділеттілік бірлесе отырып, біршама
баршаға бірдей қамтамасыз етілуі керек. Бірақ осы мақсаттарға жету
мемлекеттің қатысуымен реттелуі қажет.
Еңбек нарығын реттеудің мақсатты функциясы, жұмысшы күшіне деген
сұранымды күшейтуге ат салысу мен жұмысшы күшінің тиімді ұсыныстарын
мақұлдап отыру болып табылады. Сұранымды қалыптастыру саясаты келесі
шараларды қамтиды: жұмысшы орнын-кәсіпкерлікті дамыту негізінде сақтау мен
қалыптастыру, ақылы қоғамдық жұмыс ұйымын сақтау, еңбек потенциалын
қолданудың шектеулі ғана мүмкіндігі бар жұмысшылар тобына жұмыс орнын құру.
Ал, ұсыныс саясатына келесілер жатады: жұмысшыларды оқыту мен қайта оқыту,
жұмыспен қамтуды дамыту, жұмыс күнінің ұзақтығын реттеу, миграциялық
процестерді реттеу. Ауылда жұмыс көзі болып табылатын мекемелер жабылып,
халықтың үштен екі бөлігі көшіп, тек жұмысқа жарамсыз тобы күн көруде. Ал
жұмыс көзін іздеген халық, қалаға бет бұрды, бұдан қалада жұмыссыздар саны
көбеймесе, азаймайды.
Осы екі саясатты іске асыру мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорын
деңгейінде экономикалық механизмдерді қажет етеді.
Нарық – бұл әлеуметтік- экономикалық айырбас сферасы қарым
–қатынасының мәні тауарларды жүзеге асыралатын құралдар және қоғаммен
олардың еңбектерінің іске асырылуын нақты мойындауы. Бұл анықтамада екі
аспектіге көңіл бөлінеді. Біріншіден, нарық – бұл тек қана сату- сатып алу
және орын емес қайда үрдіс дәйеге жүзеге асыралатын, бірақ бәрінен бұрын
ол сатушылар мен сатып алушылар, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы
айырбастан туындайтын қарым–қатынас жүйесі. Мұндай қарым – қатынас қоғамдық
(әлеуметтік) мінезді алып жүреді, және сондықтан оны әлеуметтік –
экономикалық деп атайды. Екіншіден, бұл пайдалық, немесе маңыздылық, яғни
тауар біреумен сатылынып алынса және оған ақша төленсе ( және ол басқа
тауармен айырбасталынса), тек сонда ғана өндірушінің еңбегі құрталды деп
есептелінеді. Егер мұндай болмаса сондай тауар және еңбек, оны өндіруге
жұмсалғанды пайдасың ( қажетсіз) деп аталады. [1, 18]
Нарық тауар өндірушілердің шаруашылық ортасы мен салалар ісінің
жағдайын ақпараттандырып, өндірістің мінезін өзгерту мен бағытын көрсетеді.
Өндірілген тауарлар құрылымы нарық арқылы іске асады.
Нарықта қандай шартта өнімнің қоғамға керекті екнін және тауарлардың
құнының анықтай, нарықтық бағаны қалыптастырып айқындайды. Нарық арқылы
өндірістің ұстап қалуының өтелуін және әрбір қалыпты жұмыс істейтін тауар
өндірушінің кіріс алуын қамтамасыз етіп, өз құнының төмендеу ынтасын жасап,
шығарылатын, өнімдердің сапаларын жақсартуды іске асырады.
Зерттеу маңыздылығы: Қазіргі уақытта, біздегі еңбек нарығы өте төменгі
сатыда тұр. Оған себеп: мемлекет ең бірінші мәселелер қатарына халықты
еңбекпен қамтамасыз етуді қойса, онда көптеген мәселелер шешімін табар еді.
Қоғамның негізгі өндірістік күші-еңбек ресурстары болып табылады.
Елдің экономикалық қуаты, халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруы еңбек
ресурстарын тиімді және үнемді пайдалануға тікелей байланысты.
Алайда еңбек ресурстарын тиімді пайдалану туралы өте көп айтылса да
экономикалық әдебиеттерде, қазіргі уақытқа дейін еңбек ресурстарын тиімді
пайдаланудың біртұтас теоретикалық концепциясы жасалмаған.
Ғылыми жаңалығы: Еңбек нарығының теориялық негізін батыс ғалым-
экономистері өз еңбектерінде терең қарастырған. К.Маркс – еңбек нарығының
теориялық-әдіснамалық негізін терең зерттеді; Дж.Кейнс – еңбек нарығын
мемлекеттік жанама реттеу жағынан қарастырды; М.Фридмен – жұмыспен қамтуды
реттеуде мемлекеттік қатаң ақша-несие саясатын жүргізу қажеттілігін
негіздеді. Дамыған елдердің тәжірибесін үйренудегі жүйелік және нақты
тарихи көзқарас ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығының қалыптасуының
әлеуметтік-экономикалық жақтарын жаңаша қарастыруға мүмкіндік береді және
оны реттеудің үлгісін жасауға негіз болады.
Ауыл шаруашылығы саласында меншік және шаруашылық нысындарының
қалыптасып дамуын, олардың тиімділігін арттыру мәселелерін қазақстандық
ғалымдар: А.А. Аймен, Р.Р. Аутов, Я.Ә. Әубәкіров, Е.Б. Байбарақов, В.В.
Григорук, Т.А. Есіркепов, Т.И. Есполов, Б.Ж. Иманбердиев, Ж.О. Ихданов,
Ғ.А. Қалиев, С.М. Қасымов, М.Р. Қасенов, Ш.К. Көпешов, Р.Ю. Куватов,Ғ.Ж.
Нұрышев, Т.Ж. Нұрымбетов, А.К. Отаров, К.А. Сағадиев, Ә.Ә. Сатыбалдин, Ж.Ж.
Сүлейменов, С.Д. Тәжібаев, Ө.Қ. Шеденов және т.б. өз еңбектерінде
қарастырды.
Еңбек нарығы мен оны реттеудің экономикалық негізін, жұмыспен қамту мен
жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық мәселелер ретінде отандық ғалым-
экономистерТ.Ә.Әшімбаев,С.Х.Берешев ,А.К.Қошанов,М.Б.
Кенжеғозин,Ж.К.Қорғасбаев, А.М. Курасова,Н.К. Мамыров, К. Мельдаханова,
Л.С. Тимошенко, сонымен қатар аграрлық еңбек нарығына қатысты мәселелер
Қ.Б. Жарекешов, А.Б. Молдашев, Н.А. Омаров, С.Қ. Сұрағанова, Б.П.Тәтибеков
еңбектерінде талданған.
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту теорияларын дамытуға Н.Т. Вишневская,
А.З. Дадашев, И.И. Заславский, И.С. Маслова, А.Я. Котляр, А. Кашепов, Б.Г.
Рофе және т.б. ресейлік ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Дегенмен, республика аймақтарының табиғи, экономикалық және т.б.
ерекшеліктеріне байланысты ауыл шаруашылығында еңбек нарығын қалыптастыру
және оны реттеу тетіктері, жұмыс орындарын ашу, ауыл шаруашылығында
жұмыспен қамтуға ықпал ететін шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық
негіздерін анықтау әрі қарай теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын
қажет етеді. Еңбек нарығы туралы әртүрлі экономикалық мектептердің
білімдері мен жинақталған бірнеше тәжірибелік материалдары өзіндік ғылыми
зерттеу жұмысын іске асыруға жағдай туғызды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: жұмыстың мақсаты – ауыл
шаруашылығы саласындағы еңбек нарығын зерттеу және оны реттеудің тетіктерін
жетiлдiруде ғылыми негізделген ұсыныстар беру. Бұл мақсатқа жету үшiн
жұмыста төмендегідей мiндеттер қойылды:
- Қазақстандағы еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздерін зерттеу;
- еңбек нарығын реттеу тетiктерiн қарастыру және ауыл шаруашылығына
қатысты оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- Қазақстан республикасындағы еңбек ресурстарының даму жағдайларына
ұсыныстар беру;
- еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды жүзеге асыру мүмкіндігін
негіздеу.
Зерттеудiң пәнi болып қазіргі кездегі еңбек нарығын реттеу тетіктері
таңдалды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасы
Ұлттық статистика Агенттiгiнiң, Ақмола облыстық статистика басқармасының,
Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау Министрлiгiнiң, Ақмола облысы жұмыспен қамтуды үйлестіру
және әлеуметтік бағдарламалар департаментінің материалдары зерттеу
жұмысының негiзгi ақпараттық базасын құрады.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде Қазақстандағы еңбек нарығын реттеудің теориялық
негіздері, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін
бағалау, еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде
жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі, еңбек нарығының негізгі
ұғымдары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан республикасындағы еңбек ресурстарының даму
жағдайлары, еңбек нарығында қалыптасқан жалпы жағдай, еңбек күшін экономика
салалары бойынша талдау, Қазақстан Республикасының аймақтары арасында еңбек
ресурстарының таратылу ерекшеліктері мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды жүзеге асыру,
Қазақстандағы жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу, халықтың
жұмыспен қамтылуы: мәселелері мен болашағы және жұмыспен қамтамасыз ету
шаралары қарастырылды. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН СИПАТТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін
бағалау
Нарықтық түрлендірулердің әсерінен, соңғы он жылда жұмыспен
қамтылғандардың кәсіби-квалификациялық құрылымы өте қатты өзгерген. Еңбек
нарығының конфигурациясына әсер ететін, бірнеше тенденцияны бөліп көрсетуге
болады:
- қызмет көрсету саласындағы және ақпараттық түрдегі еңбекке сұраныс
өсті;
-актуалды нарықтық кәсіпті жұмысшыларға қажеттілік өсті;
-бәсекелестікке түсуге қабілетті өнім өндіре алатын, дәстүрлі
кәсіптердің жоғары квалификациялы жұмысшыларына сұранысы көбейді;
-квалификациясы жоқ жұмысшыларға деген қажеттіліктің төмендеуі
(олардың арасында жұмыссыздық экономиканың жандануы кезінде де өсуде);
Жұмысшылардың кәсіби құрамындағы қозғалыс еңбек күшіне деген
сұраныстың көлемі мен салалық құрылымындағы өзгерістерді көрсетеді. Бұл,
біріншіден, барлық профильді инженер-техникалық мамандықтардың барлық
профильдері мен индустриалдық кәсіп жұмыскерлері (метал өңдеушілердің,
текстильшілердің, құрылысшылардың жеке топтары) үлесі өндірісінің құлдырауы
нәтижесіндегі төмендеумен , екіншіден, қаржыгерлер, басқарушылар, қызмет
көрсету саласы мен нарықтық инфрақұрылымдағы жаңа мамандыққа ие жұмысшылар
санының өсуімен байланысты.
Кәсіби құрамның құрылымының өзгеруі, қалыптасқан жоспарлы-
орталықтандырылған экономикада жұмыспен қамтамасыз етудің жоғары
индустриялды түрін жоюға көмектеседі.
Нарықтық реформалар мен экономикалық тоқырау жұмыспен қамтамасыз етуге
тән екі ірі кәсіби топтардың: инженерлер мен станок басындағылар
-жұмысшылардың еңбек күшіне қажеттіліктің қысқаруына қатты әсер етеді.
Күштеп кәсіби оңтайландыруды, сонымен қатар ғылым мен ғылыми қызмет
көрсету саласынан да көруге болады. Объективтік жағдайлар ( бұл сектордың
жөнді қаржыландырылмауы, еңбекақының төмен болуы) бұл сала өкілдерінің
өзінің кәсібін және қызметінің түрін неғұрлым белсенді түрде мүлдем
өзгертуге итермелейді (келесі мәселе елдің ғылыми-техникалық және
творчестволық қуатына қалай әсер ететіні).
Индустриалдық түрдегі мамандықтағы жұмысшылардың ең алдымен олардың ең
ірі тобы - метал өңдеу мен машина жасау жұмысымен қамтылғандардың еңбекке
мобильділігі басқаша сипатқа ие. Нақты сектордың салаларындағы өндірістің
біраз құлдырауынан жұмысын жоғалтқан кезде олардың жұмысқа орналасу
мүмкіндіктері азайды. Еңбек сипаты мен білімнің салыстырмалы төмен
деңгейіне қарай кең таралған мамандықтардағы жұмысшылардың еңбектік
мобильділік қағидасы бойынша, олар үшін үйреншікті қызмет турлерінде,
жүзеге асады. Бір кәсіпорыннан босаса, сол немесе соған ұқсас мамандық
бойынша басқасына орналасады. Алайда, мұндай өзін-өзі ұстау жобасы
құрылымдық қайта құру жағдайында жұмыссыздық қауыпын төндіреді.
Кәсіби білім берудің отандық жүйесі, әрине еңбек күшіне сұраныстың
ауытқуларына әсер етті. Бұл негізінен жоғарғы және орта арнайы оқыту
мекемелеріне қатысты: білім беру мекемелерінің құрылымы (мысалы, екісатылы
жоғарғы білім, мемлекеттік емес оқыту нысандары пайда болды), оқыту
мерзімдері, бағдарламалары мен оқыту әдістері өзгертілді.
Өнеркәсіпте жұмысшыларға сұраныстың төмендеуі кәсіби-техникалық оқыту
жүйесін қиын жағдайға ұшыратты. 90-шы жылдардың ортасында жұмысшы кадрларды
кәсіби даярлау жүйесін кешіктіріп қайта құру еңбек нарығының сәйкесінше
кәсіби сегменттеріндегі жағдайды қиындатты. Соңғы жылдары, жоғары
квалификациялы жұмысшы кадрлардың жетіспеушілігі неғұрлым айқындала
бастады. Ол экономикалық өсуге бағыт алған кезде күшейюі мумкін. [2, 25]
Осылайша Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
деректері бойынша кәсіби мектептер (лицейлер) және колледждер саны 1995 жыл
мен 2005 жыл аралығында орташа алғанда 44,0 %-ға, кәсіби мектептерде
оқитындар мөлшері-2,5 есеге, коледждерде-2 есеге азайған.
Елдің кәсіби оқыту мекемелерінде оқитындарды қабылдау туралы 2002
жылғы деректер, 2005 жылы еңбек нарығына неше және қандай мамандар шығатыны
туралы болжам жасауға мүмкіндік береді.
Бұл ақпарат, 2010 жылға дейінгі даму стратегияның басымдықтарына
сәйкес, жұмыспен қамтылғандардың кәсіби - квалификациялық құрамындағы,
құрылымдық өзгерістермен салыстыру, еңбек күшінің сұранысы мен ұсынысының
айқын баланстық еместігін көрсетеді.
1995 жылдан бері, жоғарғы оқу орындарын бітірушілер санының тұрақты
өсу тенденциясы бақыланады. Олардың саны 2005 жылы базалық жылмен
салыстырғанда 2 есеге артқан.
Қазақстанның азаматтарының көбі жоғары білім алғаны , әрине, оң
құбылыс. Алайда, дипломы бар мамандардың еңбегін тиімсіз пайдалану қауыпі
туындайды. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі, игеру үшін бір-екі
жылдық білім жететін, көптеген мамандықтар бар екенін көрсетеді
(медбикелер, техниктер мен технологтар, туристтік, жарнамалық, рекреациялық
қызмет көрсетуді ұйымдастырушылар және т.б.). Оларды дайындау жоғары
квалификациялы мамандарды даярлауға қарағанда, әлдеқайда арзанға түседі,
сонымен қатар жұмысшылардың бұл категориясының еңбегі тұрақты қажеттілікке
ие.
Мамандықтар арасындағы жоғары білімді мамандар шығару динамикасын
талдау 1999-2000 жылдармен салыстырғанда 2004-2005 ж.ж. табиғи–ғылыми
мамандықтарын бітірушілер саны-20,1%-ға, медициналық-26,3%-ға, ветеринарлық-
19,9%-ға, машина жасаушы технологиялар мен жабдықтар жасау -19,0%-ға,
құрылыс-31,7%-ға қысқарғанын көрсетеді. Сонымен қатар, бітірушілер саны
гуманитарлы-әлеуметтік мамандығы бойынша-2 есеге, экономика және басқару
мамандығы бойынша-2 есе, өмір сүру қауыпсіздігі мамандығы бойынша-3 есеге
өскен.
Бұл тенденция, жоғары білімді кадрлардың бір мамандық бойынша
артықшылығын және басқа мамандық бойынша жетіспеушілігін туғыза отырып,
еңбек нарығындағы жағдайға кері әсерін тигізеді.
Еңбектен алынатын салыстырмалы жоғары табыс салааралық және
кәсіпаралық орын ауыстыру ынталандырушысына айналды. Ол еңбектің сипаты мен
мазмұнына, алынып жатқан кәсіби біліміне сәйкес келу деңгейіне
қанағаттанушылық сияқты, жұмыс таңдау себептерін екінші орынға жылжытты.
Перспективалы нарықтық мамандықтар жұмысшыларының салыстырмалы кішігірім
топтарын қоспағандағы, еңбек күшінің ағымы жиі кәсіби квалификациясын
жоғалтумен жүзеге асырылады. Нәтижесінде, еңбек нарығы кәсіби-
квалификациялық жағынан қатты өзгеріске ұшыраған. Әсіресе, қандай-да
болмасын жұмысты атқару үшін объективті қажетті, квалификация деңгейінің
сәйкестігі жағынан, тұлғаның нақты кәсіби дайындығы.
Жұмысқа қабылдау туралы сансыз жарнамалар көптеген жұмыс берушілердің
(ең алдымен жеке секторда) тартылатын еңбек күшінің кәсіби дайындық
деңгейіне жоғары талаптарының жоғарылығын көрсетеді. Жоғары білімнің болуы
тіпті салыстырмалы жеңіл еңбек функциялары бар жұмыс орындарына орналасу
кезінде міндетті шарт боп табылады. Бұл мұндай білімді алуға халықтың
қажеттілік деңгейіне де айтарлықтай әсер етеді. Жоғары білімі бар тұлға
хатшы, сатушы, күзетші және т.б. жұмыстарды орындап жатуы үйреншікті
жағдайға айналды.
Алайда, орта және әсіресе, жоғары кәсіби білімді жұмысшылар неғұрлым
мобильді болып, қысқа уақыт ішінде еңбек нарығына бейімделе алуға қабілетті
болғанын ескермейге болмайды. Жоғары білімі бар экономикалық белсенді
азаматтардың жұмыссыздық деңгейі- халықтың басқа топтарымен салыстырғанда
ең төменгі боп табылады. Бірақ, халық шаруашылықтық көзқарас бойынша,
мұндай мамандарды дайындауға жұмсалған шығындарды ескерсек, олардың еңбек
потенциалы тиімсіз пайдаланылуда. [3, 21]
Салыстырмалы, қажетті деңгейде еңбекақы төлей алатын жұмыс берушілер
кадрларды кәсіби даярлауға шығындалмай-ақ дайын мамандарды іріктеп алады.
Бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың жоғары және арнайы орта білімді
жұмысшыларға деген қажеттілігі қалыптасқан жағдайда, жоғары болатындығын
тағы да дәлелдейді, яғни кәсіби білім беру жүйесінде дайындық ауқымы мен
құрылымын анықтау үшін негіз бола алмайды.
2. Еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде
жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі
Еңбек нарығы оны реттеудің әлеуметтік-экономикалық механизмі
тұрғысынан алып қарасақ нарықтың басқа типтерінен біраз ерекшеленеді.
Маңызды ерекшеліктерінің бірі бұл нарықтағы тепе-теңдіктің мүмкіндігі мен
тұрақтылығына қатысты. Нарықтық экономика жағдайында нақты тауарлық
нарықтар, қағида бойынша тепе-теңдікке ұмтылатын динамикалық жағдайда
болады. Керісінше, еңбек нарығындағы теңсіздік норма болып табылады, ал
сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігін сирек кездесетін, ұзаққа бармайтын және
тұрақсыз жағдай ретінде қарастыруға тура келеді. Көптеген елдерде ондаған
проценттерге жететін, жұмыссыздық, ұзақ уақыт бойына, ұдайы өндіріледі,
кейде жұмыс күші жетіспеушілігі сондай-ақ тұрақты болып шығады. Көптеген
дамыған елдерде жұмыссыздықтың ұзаққа созылмалуы, толық жұмысбастылық
және тепе-теңдік ұғымдарының модернизациясына алып келді.
Халықтың жұмысбастылығы неғұрлым жоғары болса, қосымша еңбек күші
көлемі соғұрлым аз және оның құрылу процесі күрделенеді. Аймақтың жұмыс
күшімен қамтамасыз етілу жағдайы- еңбек күшінің құрылу процесін қиындататын
және жеңілдететін фактор. Мұнда, ең қолайлысы-еңбекжеткіліктілігі боп
табылады. Жеткіліксіз болған жағдайда басқа елдерден еңбек күшін тартуды
қарқындатуға тура келеді. Артық болған жағдайда аймақтардың өндіргіш
күштерінің қызмет етуі қиындайды. Еңбек нарығында жұмыссыздық сияқты ұзақ
уақыттық сипатқа ие болатын, құбылысы пайда болады. Республиканың кейбір
аймақтарында, ауылды құраушы кәсіорындардың жабылуы кезінде еңбек
ресурстарының артықшылығы пайда болды. Халықтың жеткілікті мобильділігі
кезінде облыстар ішінде ғана емес, аймақтар арасында да, қарқынды миграция
пайда болады. [4, 37]
Нарықтың конъюктурасына (сұраныс пен ұсыныс сәйкестігі және тепе-
теңдік тенденциясы) сұраныс пен ұсыныс параметрлерін өзгерте отырып, еңбек
нарығына ықпал ететін, әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстар
әсерін тигізеді.
Еңбек нарығының конъюктурасының факторларын талдау кезінде олардың
еңбек нарығына әсерлерінің деңгейі мен механизмдерін (сандық тәуелділіктен
)анықтау үлкен мәнге ие.
Еңбек нарығы құрылымы жүйесінде, әсері статистика көмегімен
бағаланатын, бақыланатын эмпирикалық дәлелдәрі жоқ факторларды
гипотетикалық деп қарастыруға болады. Жалпы жұмыссыздық-еңбек нарығы
теңсіздігінің көрінісі ретінде Қазақстанда нарықтық экономикаға тән
салыстырмалы қайта өндіру , өндіріс факторларын соңына дейін тұтынбау
тенденциясы негізінде құралады.
Еңбекке деген жеткіліксіз сұраныс және оның салдарлары-жасырын
жұмыссыздық, толық емес жұмысбастылықтың, жалпы жұмыссыздықтың жоғарғы
деңгейде болуы мәселелерін кезең-кезеңімен шешу арқылы реттеудің жұмыс
істей алатын механизмін жасауды жорамалдайды.
Еңбек күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі жалпымемлекеттік
масштабта реттеудің заңдық-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдастырушылық шаралары қосылады.
Құқықтық шаралар жұмысбастылық және әлеуметтік-еңбектік қатынастарды
реттеу бойынша заңдық және нормативтік актілерді жетілдіруге бағытталуы
қажет. Сол мезетте елдің негізгі заңы – Қ. Р. Конституциясымен, Қ.Р.
Азаматтық кодексімен сәйкес, Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен
қамтамасыз ету туралы заң, Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заң
және банкроттық туралы заң, Президенттің Мемлекеттік қолдау мен шағын
кәсіпкерліктің дамуын белсендендіру бойынша шаралар туралы Бұйрығы сияқты
еңбек нарығының қызмет етуіне тура және жанама қатысы бар заңдық және
нормативтік актілер мен жарғылар алға қойылады.
Экономикалық шаралар халықтың жұмысбастылығы және жұмыссыздарды
әлеуметтік қорғауға көмектесудің барлық негізгі бағыттарын қаржыландыруды
қарастырады. Бұған жатқызылатындар : негізгі жұмыс орындарын құру бойынша
кәсіпорындарды ынталандыру, жеңілдігі бар салық салу, жаңа жұмыс орындарын
құруға несие беру, әлеуметтік қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа
қабылдау, сонымен бірге бос жұмыс орындарын жапқаны, жұмысқа қабылдаудан
бас тартқаны үшін айып пұл түрінде экономикалық санкцияларды пайдалану. [5,
29]
Ұйымдастырушылық шаралар жұмыспен қамтамасыз ету органдарының қызметін
жетілдіруге, жұмыс орындарын құруға, өз еркімен көшуге (еңбектік миграция),
профориентациялық жұмысты жетілдіруге бағытталған болуы қажет.
Жұмыссыздықты реттеу механизмі, әсіресе жұмысшылардың жұмыстан жаппай
босатылуы жағдайында, мемлекеттің әлеуметтік сыбайластығына, жұмыс
берушілер мен жұмысшылардың арасындағы өзара тұрақты байланысты бекітуге,
жұмысқа орналастыру және жұмыссыздық масштабын азайтуға негізделген.
Еңбек нарығын реттеудің тиімді механизмін құру кешендегі оның барлық
құраушы элементтерінің өзара байланысын жорамалдайды. Тек осындай жағдайда
жұмысбастылықты қамтамасыз ету және жұмыссыздықты төмендетудің неғұрлым
қолайлы мүмкіндіктері құрылуы қажет.
Нарықты реттеудің экономикалық механизмі біраз шығынды қажет ететін,
жұмыспен қамтамасыз ету саясатының негізгі бағыттарын тікелей мақсаттық
қаржыландырудан басқа болып жатқан процестерге жанама шаралардың тұтас
кешенінен тұрады. Бұл ең бірінші кезекте жұмысбастылықты емес азаматтарды
жұмысқа орналастыру міндетті шарты бойынша салық салуда жеңілдіктерді
қолдану жолымен кіші және орта бизнесте жұмыс орындарын құру, несие жатады.
Бұл ауылшаруашылықтық протекцияны өндіру және өңдеу бойынша еңбексиымды
өндірістерді дамыту мүмкін болатын, ауылдық жерде, әсіресе маңызды болады.
Республикадағы еңбек нарығы қалыптасқан жағдайға байланысты соңғы
уақытта тиісті дамуға ие болған қоғамдық жұмыстарға көп көңіл бөлінуде.
Жұмыспен қамтамасыз ету саясатының бағытқа ауысуы барлық деңгейдегі
жергілікті билік органдарын: аймақтық, кіші және орта қалаларда ауылдық
аймақтарда белсендендіруді талап етеді.
Сонымен қатар кәсіпкерлердің қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсенді қатысуға қызығушылығы болуы қажет. Бұл үшін мемлекеттің,
кәсіпкерлерінің және жұмысшыларының үшжақты келісімдері негізінде біріккен
күштер қажет.
Республиканың жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты белсенді саясатын
жүзеге асыруындағы жаңа бағыттардың дамуы жұмыспен қамтамасыз етудің икемді
стандарттық емес саясатының нысандарын пайдалану, қоғамдық жұмыстарды
кеңейту жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Олар ең бірінші кезекте үлкен
стажды жұмыссыздарға, кәсіби квалификациясын жоғалтқан, еңбек нарығында
бәсекелестік қабілеті төмен жұмыс істемейтіндер категориясына арналған. Бұл
жұмыстарды қаржыландыру жұмыс берушілерге жүктелетіндіктен, егер жұмыстар
аймақтың жағдайын жақсартумен байланысты болса, жергілікті бюджет бюджет
есебінен де бір бөлігі қаржыландырылады, онда қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру қызығушылықтарының өзара байланысы мен сыбайластардың келісімін
талап етеді. [6, 37]
Еңбек нарығының құрылуы нарықта негізгі қатысушы субъектілер
кәсіпкерлер, еңбекшілер және мемлекет арасындағы қызығушылықтар мен
әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттеуші қоғамдық қатынастарды құруды
болжайды. Бұл үшін әлеуметтік сыбайластық институтын (кәсіпкерлердің
ассоциациясы немесе бірлестігі, кәсіподақтар, мемлекет) құру қажет.Кейде
бұл үшжақты сыбайластықты әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттейтен,
трипартизм жүйесі деп аталады.
Трипартизм әр жақ өзінің ерекше қызметтерін атқаратын, үкімет
өкілдері, кәсіпкерлер ұйымдары мен жұмысшылар ұйымдары арасындағы үшжақты
сыбайластықты білдіреді. Бұл қатынастар негізінде әр жақ үшін жақын жалпы
қағидалармен ойлар салынған болуы қажет. Әлеуметтік сыбайластар арасындағы,
келісімге келу сұхбат негізінде жүргізіледі.
Қазақстанда жұмысбасқа орналасуға көмектесуде және жұмыспен қамтамасыз
ету саласында кепілдіктерді қамтамасыз ету көбіне-көп сала сипатынан,
берілген кәсіпорындағы экономикалық тұрақтылықтан, жұмыс берушінің ұжымдық
келісімдерге жауапты қарауынан, берілген салалық кәсінодақ пен
кәсіпорындағы кәсіби ұйымдардың авторитеті мен күшіне тәуелді.
Тарифтік (салалық) және аймақтық келісімдерді, сонымен қатар ұжымдық
келісімдерді жетілдіру ел, сала экономикасы және кәсіпорындардағы жағдайдың
өзгеріп тұратындығын ескере отырып, келісуші жақтардың өзара міндеттерін
нақтылауды болжайды.
Салалық тарифтік және ұжымдық келісімдерде әлеуметтік сыбайластардың
келісілген өзара байланысы негізінде жұмыспен қамтамасыз ету саласында
жақтардың келесідей кепілдіктер мен міндеттемелері қарастырылған:
-жұмыс берушілердің міндеті өзінің жұмысшыларын олардың
квалификациясына сәйкес тұрақты, бос жұмыс орындарымен қамтамасыз ету,
квалификациясын көтеру және кәсіби өсуі үшін жағдайлар жасау;
-өндіріс құлдырауы мен кәсіорындарда жұмыспен қамтылғандарды еңбекті
соңына дейін пайдаланбау, жасырын жұмыссыздықты қысқарту бойынша шаралар
кешенін жасау;
-жаппай жұмыссыздықтың алдын алу бойынша превентивті шараларды жүзеге
асыру;
-кәсіорындарда жұмысшыларды жұмыстан босату кезінде басқа аймақтардың
туыс кәсіпорындарының еңбектік ұжымдарында оларға жұмыс орнын беруге
атсалысу;
Республикада жұмыспен қамтамасыз етудің белсенді саясатын жүзеге
асырудың ұйымдық механизмін жетілдіру келесі бағыттарда жүзеге асырылуы
тиіс:
-азаматтарды жұмысқа орналастырудағы еңбектің делдалдықтың әртүрлі
нысандарын мемлекеттік реттеу туралы тұрақты нормативтік-құқықтық база мен
жағдайды жасау;
-республикада үшжақты келісімдер мен келісімшарттарға отыру жолымен
әлеуметтік сыбайластық (трипартизм) институтын құру және дамыту негізінде
жұмыспен қамтамасыз ету саясатының белсенді шараларын жүзеге асыру;
-республиканың және аймақтардың саясатын жұмыспен қамтылмаған
халықтың өндірістік еңбекке тартылуының пассивті шараларын мүлдем өзгерту;
-икемді, стандартты емес жұмыспен қамтамасыз ету нысандарын тарату
жолымен икемді еңбек нарығын құру;
-тұрақты мониторинг, статистикалық бақылаулар өткізу және әлеуметтік
зерттеулер жолымен елдегі жалпы экономикалық жағдайды өзгертумен өзара
байланыстағы еңбек нарығындағы жағдайға толық ие болу;
-еңбек нарығындағы ортамерзімдік және ұзақмерзімдік болашақтағы
күтілетін жағдайды болжау. [7, 24]
3. Еңбек нарығының негізгі ұғымдары
Еңбек нарығы- құқықтық нормалармен реттелетін және еңбек күшіне
сұраныс пен ұсынысты реттеу әдісі ретінде көрініс табатын, еңбек күші,
оның жалдануы және өтелуінің қалыптасуы, бөлінуі және қайта бөлінуі
барысында қалыптасатын, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі.
1 суретте еңбек нарығының негізгі ұғымдарының құрылымы көрсетілген.
Анықтамасынан көрініп тұрғандай еңбек нарығының құрама элементтері
мыналар боп табылады:
*нарық субъектлері-жұмыс берушілер және жұмыс іздеп жүрген тұлға;
*нарық конъюктурасы-нақты еңбек түрлері мен халықтың жұмыспен
қамтылғандарына еңбекақы ставкаларын анықтайтын, еңбек сұранысы мен
ұсынысының қатынасы;
*еңбек нарығының инфрақұрылымы-халықты жұмыспен қамту мәселесі бойынша
органдар (биржалар, орталықтар, бюролар) профориентациясы, дайындаужәне
қайта дайындауқызметтері, жарнамалық фирмалар және т.б.
*еңбек нарығы субъектлерінің қатынастарын регламенттеуші , құқықтық
актлер;
*өндірістен босатылған және жұмыссыздар категориясына жататын тұлғалар
үшін әлеуметтік төлемдер мен кепілдіктер жүйесі;
Қазіргі кездегі еңбек нарығы-бұл жақтардың: мемлекеттің араласуымен
еңбек күшін сатушылар мен сатып алушылардың ымырасы мен уәделестігі саласы.
Еңбек нарығында қалыптасқан жағдайды бағалау жұмыспен қамту саласында нақты
мәселелерді шешуге, мемлекеттік және жергілікті билік органдарының іс-
әрекеттері қағидасын жасауға мүмкіндік береді.
Халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы қазіргі уақытта жүзеге асырылып
жатқан түрлендіру, экономикалық қалыптасуымен,өндірістің салалық
құрылымының жаңаруымен, нарықтар жүйесі мен олардың инфрақұрылымдарының
құрылуымен байланысты, нарықтық трансформациялар шарттарының бірі боп
табылады. [8, 32]
Өркениетті еңбек нарығы мен еңбек күшінің еркін қозғалысының негіздері
Қазақстан Республикасында салынған: еңбек күшін пайдалануға мемлекеттің
монополиясы жойылған, оның мобильділігінің құқықтық мүмкіндіктері
кеңейтілген, еңбекті ұйымдастыру және еңбекақы төлеудің икемді нысандары
пайда болады, онң дифференциациясы күшейді(кейде тіпті шектен тыс).Соған
қарамастан, еңбек нарығының дамымағаны айқын. Мұны бәсекелестіктің
әлсіздігімен кәсіпорындардың қаржы ресурстарының шектеулілігімен, аумақтық
еңбектің миграция үшін жеткілікті жағдайларының болмауымен және т.б.
түсіндіруге болады.
Толық жұмысбастылық жүйесінен еңбек нарығына өту, еңбек күшін
басқарудың тікелей диррективтік әдістерінен бас тартуды туғызды; еңбектегі
белсенділікті реттеу үшін экономикалық тетіктер пайдаланылады. Олардың
негізгі бөлігі жұмыс орындарына қатысты еңбек күшінің орын ауыстыру
процесіне жанама әсері нысанын қабылдап, жұмысбастылықты басқару
жұмыссыздар мен жұмыстан шығу қатері төніп тұрған жұмысшылардың жұмыс
орындарын қолдаудың мемлекеттік кепілдіктері мақсатты бағытталған түрде
беру сипатына ие болады. Сонымен бірге еңбек нарықтарын аймақтандыру
шартымен еңбек қатынастарын орталықсыздандырылған реттеу процесі
бақыланады.
Қазақстан Республикасының статистика жөнінен Агенттігінің халықтың
жұмыспен қамтылуы және еңбекақы төлеу. Қазақстан Республикасының еңбек
нарығының негізгі көрсеткіштері еңбек нарығының қатысушыларының келесідей
сыныпталуы беріледі.
Уақытша орнында жоқ тұлғаларды қосқанда, Қазақстан Республикасында
тұрақты өмір сүретін, халықты құрайтын тұлғалар. Мәлімет көзі –халық
санағы. Сынақаралық кезеңде халықтың ағымдағы санын бағалау туылғандар мен
елге келгендер саны есебінен, сонымен қатар қайтыс болғандар мен ел шегінен
шығып кеткендер саны есебінен құжаттарының өзгеріс енгізуіге негізінде
жүргізіледі. [9, 45]
Экономикалық белсенді халық (еңбек күші)-тауарлар мен қызметтер
өндірісі үшін еңбек күшінің ұсынысын қамтамасыз ететін, халық экономикалық
белсенділігін өлшеу үшін бекітілген жастағы, халықтың бір бөлігі.
Экономикалық белсенді халық қатарына экономикалық қызметтің барлық
түрлеріндегі жұмыспен қамтылғандармен жұмыссыздар қосылады. Қазақстан
Республикасының азамматарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сай
еңбекке жарамды жастағы, 15 жасқа келген және одан үлкен жастағы азаматтар
жатады(ерлер- 63 жаста, әйелдер-58 жаста).
Қазақстан Республикасының статистика жөнінен Агенттігінің өткізетін
жұмыспен қамту мәселелеріні бойынша таңдамалы зерттеулермен бір уақытта,
бақылау бірліктері -15 жастағы және одан да үлкен азамматтар боп табылады.
Методологиялық түсіндірмелерге сәйкес жұмыссыздық деңгейі-пайызбен
өлшенген, экономикалық белсенді халық санындағы жұмысшылар саны үлесі.
Жұмысшылар санының еңбекке қабілетті халық санымен сәйкес келуі статистика
жүзінде жұмыссыздық каэффициентімен адекватты бола алмайды және
принципиалды дұрыс емес. Бұл жерде сұраныс пен ұсыныс жұмыспен қамтуға
шешуші әсерін тигізгінде еңбек күші қозғалысының нарықтық сипаты елелмейді
және ақы төленетін жұмысқ барлық еңбекке қабілетті тұлғалар орналаса
алмайды.
Жоғарыдағы айтылғандарды ескере отырып жұмыссыздық деңгейіннақты
есептеу үшін экономикалық белсенді халық құрамына жұмыс істейтін
зейнеткерлер мен мүгедектерді, 15 жастағы және одан үлкен халықты қосу
қажет.
Өз бетімен жұмыспен қамтылу-бұл мараппаттау тауарлар мен қызметтер
(жеке тұтыну табыс бөлігі ретінде қарастырылатын) өндірісінен алынатын,
табыстан тікелей тәуелді жұмыс.
Өз бетімен жұмыспен қамтылғандардың олардың статусы бойынша келесідей
сыныпталуы көрсетіледі: жұмыс берушілер, өз бетімен жұмыс істеушілер,
отбасы кәсіпорындарының ақы төленбейтін жұмысшылары, өндірістік кооператив
мүшелері.
Жұмыс беруші-бір немесе бірнеше өз бетімен жұмыс істейтін немесе
экономикалық сыбайластармен, өзін өзі жұмыспен қамту негізінде қызмет
ететін және бір немесе бірнеше тұлғаны жалдамалы жұмысшы ретінде оған ылғи
(есепті кезеңді қосқанда)жұмыс істейтін тұлға. [10, 42]
Дербес жұмысшы-бір немесе сыбайластармен жұмыс істей отырып,
бекітілген келісім негізінде қызметпен айналысатын, тұлға.
Экономикалық белсенді емес халыққа еңбекке жарамды жаста жұмыс
істемейтін және жұмыс іздемейтін халық жатқызылады: жоғары сынып оқушылары;
үй шаруашылығын жүргізумен және сырқат адамды күтумен айналысатын тұлға;
жұмыс істеуді қажет деп таппайтын, тұлға.
Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі еңбек нарығы қатысушыларының
келесі сыныптамасын пайдаланады .
Жұмысбастылық-жұмыс істейтін студенттер мен зейнеткерлерді қосқандағы,
15 жастағы және одан үлкен, жұмысы бар, өтелетін немесе өтелмейтін
демалыстағы, тұлға.
Жұмыссыздар-15 жастағы және одан үлкен, қарастырылған кезең ішінде
негізгі үш:
жұмысы жоқ;
оны іздеумен белсенді айналысатын
белгілі бір уақыт ішінде жұмыстың жұмысына дайын болу алғышартына
бірден жауап берген тұлғалар.
Экономикалық белсенді халы, осындай жолмен екі процестің
әсерінебайланысты: жұмысбастылық және жұмыссыздық. Жұмысбастылық толық
(толық жетіліп және толық жұмыс күні жұмыс)және өз кезінде келесі
нысандарды қабылдайтын толық емес:
-толық емес жұмыс күні,еркінен тыс жұмыс;
-толық емес жұмыс аптасы, еркінен тыс жұмыс;
-еркінен тыс әкімшілік демалыс(ақының сақталуымен және ақысыз;
-көптеген әдебиеттерде толық емес жұмысбастылықты жасырын
жұмыссыздық деп атайды.
2 сурет.
2-сурет.
Еңбек нарығының маңызды көрсеткіші-жұмыссыздық деңгейін экономикалық
белсенді халықтың жалпы санындағы жұмыссыздардың үлес салмағы анықталады.
Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі бойынша есептелген
жұмыссыздықтың деңгейі, барлық жұмыссыздарды қамтымайды. Олардың саны еш
жерде жұмыс істемейтін, жұмыс іздемейтін, бірақ соңғы 30 күнде оқыс табысқа
ие болған тұлғалар қосылуы есебінен көбейтілуі мүмкін. Соңғы жағдай бойынша
халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі бойынша жұмыссыздар категориясына
жатқызуға мүмкіндік бермейді, бірақ, іс жүзінде олар жұмыссыз боп табылады.
Дәстүр бойынша толық емес жұмыс уақыты еркінен тыс жұмысбасты тұлғалар
және әкімшілік ұсынуымен еркінен тыс ақы төленбейтін демалыстағы, тұлғалар
басқаша айтсақ жасырын жұмыссыздықты ескермесек, нақты жұмыссыздық деңгейі
төмендетіледі.
Шындығына келер болсақ жасырын жұмыссыздық неғұрлым күрделі құбылысты
көрсетеді және аталған формальдық жұмысбастылар категорияларымен шектеліп
қалмайды. [11, 37]
Еңбекақыны төлемеу немесе кешіктіріп беру, жоғары емес еңбек
өнімділігі, кәсіпорындардағы артық жұмысбастылық, жұмыс берушілер диктаты
жағдайларындағы еңбекақы деңгейі-бұл жасырын жұмыссыздықтың әртүрлі
көріністері.
Жұмыссыздық деңгейі басты макроэкономикалық көрсеткіштердің бірін
көрсетеді және оның дұрыс анықталуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының нәтижелерін бағалау және болжау үшін қажетті.Сонымен бірге,
қазіргі еңбек нарығы тұрақты динамикалық өзгерістермен, еңбек күшінің
жұмысбастылығының бір жағдаынан екіншісіне ағылуымен сипатталады.
Проблемалар және оларды талдау.
-нақты жұмыссыздық деңгейі төмендеуде.
-жұмысбастылық қызметін қайта ұйымдастыру және жұмысбастылыққа
көмектесу мемлекеттік қорын жою. Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындарға
айналдырылған жұмысбастылық орталықтары көптеген аймақтарда жергілікті
атқарушы органдармен уақытылы қаржыландырылмайды. Аймақтардың қаржылық
жағдайының бірдей еместігі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға
қаражаттың қысқаруына себеп болады(жергілікті бюджеттен бөлінген қаржы
сомасы төрт есеге, нақты игеру-он екі есеге).
-Жұмысқа орпаластыру бойынша делдалдық қызметтермен айналысатын, жеке
қызметтердің жүйесі дамымаған. Жұмысбастылықтың мемлекеттік және жеке
қызметтері арасындағы өзара байланыстар жиі антагонисттік сипатта болады,
ал бұл олармен сыбайластық қатынастар негізінде билік органдарымен жоққа
шығарылмайды.
-Жұмыссыздарға әлеуметтік төлемдер бойынша қарыздарды өтеумен
байланысты әлеуметтік қысым өсуде. Осы төлемдерге байланысты қарызды күштеп
алу бойынша сотқа шағымдар беріледі.
-Кәсіпкерлікті дамыту үшін халыққа микронесие беру жүйесі жете
дамымаған. Микрокредит НПО сондағы тиімді менеджменттің болмауы
мемлекеттік көздерден бөлінген , таратылған несиелердің (510 млн. теңгеден
4,4%-ға)қайтымдылығының төмендігіне әкелді.
-Аймақтардатартылған біршама жұмыссыздардың төленетін қоғамдық
жұмыстарға тарту мүмкіндіктерін жасау жүйесі дамымаған.
-Кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру, кеңейту және құру
үшін экономикалық ынталандыру жоқ.
-Шағын бизнес пен халықтың өзін өзі жұмыспен қамтуы, әсіресе ауылдық
мекендерде тиімді құқықтық, тәжірибелік және материалдық қолдау жоқ.
-Жұмыс берушілердің жұмысқа мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды
қабылдауға қызығушылығы жоқ.
-Еңбек күшін Қазақстан Республикасы шегінен шығару мүмкіндіктерін
кеңейту бойынша шетелдік істер жағынан қызығушылық жоқ.
Ортамерзімдік болашағының болжамына көз сала отырып, 2004-2007 жылдар
аралығында экономиканың, сәйкесінше еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту
саласында терең өзгерістері болады деп Орамерзімдік жұмыспен қамту болжамы.
Қазақстар Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының ой түюге
болады. Бұл кезең экономикадағы сапалы құрылымдық өзгерістерді дайындаумен
және бастаумен сипатталатын болады (экономиканың салаларын қайта құру, ДСҰ
(ВТО) енуге дайындық, орта және жоғарғы білім беру жүйесін модернизациялау
және т.б.
Еңбек нарығы жағдайға демографиялық факторлар орасан зор ықпалын
тигізеді.
Жұмыспен қамту және еңбек нарығы дамуының негізгі ерекшеліктері-еңбек
саласының негізгі сандық және сапалық көрсеткіштерінің позитивтік
динамикасына өту.
Бірқатар облыстарда еңбек өнімділігі өсе бастайды, жұмыспен
қамтылғандардың профессионалдық құрылымының прогрессивті жылжулар болмақ,
еңбек күші мобильділігі көтеріледі, ал жұмыссыздық бірқалыпты құрылымдық
жұмыссыздыққа трансформацияланады. [12, 45]
Индустриялық даму стратегиясының жүзеге асырылуымен бірге өнеркәсіпте
жұмыспен қамтылғандар саны біраз өсуі күтілуде.Агроөнеркәсіптік кешеннің
даму бағдарламасы шеңберінде ауылшаруашылық мамандарына сұранысы өседі.
Соған байланысты негізгі міндет-алдын ала кадрлар даярлау.
Салалық министрліктер нақтылы персоналды ұзақмерзімдік дамыту,
мамандарды дайындау бағдарламасын жасауы қажет. Сонымен қатар бастапқы және
орта кәсіпқой білімі бар жұмысшылар мен мамандар дайындауға ерекше көңіл
бөлген дұрыс.
Мұнай газ өнеркәсібінің даму болашағы, республикадағы алдыңғы қатарлы
сала болуына байланысты, бұл саладағы кадрларды даярлау мәселесінде жаңа
көзқарастарды талап етеді.
Нарықтық инфрақұрылым, халыққа тұрмыстық және сервистік қызмет
көрсету, транспорт, байланыс, орта білім беру, ғылым және ғылыми қызмет
ұйымдарының жұмысшыларына деген тұрақты сұраныс болжанады.
Экономиканың квалификациялы кадрларға деген қажеттілігі басқару және
әкімшілік-өндірістік қамтамасыз ету саласындағы басшылар мен мамандарға
деген тұрақты сұраныспен сипатталатын болады. Кәсіпорын, байланыс, құрылыс
және т.б. кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің менеджменті және талдауы
саласында тікелей жұмыс істейтін мамандарға сұраныс біраз көтеріледі.
Қоғамның ақпараттануының дамып келе жатқандығына байланысты
компьютерлік технологияларды игерген квалификациялық мамандар мен
техникалық атқарушыларға деген сұранысы артады. Соған байланысты еңбек күші
деген сұраныстың өзгеруіне сай квалификациялы кадрлар дайындау мәселесін
шешуге көңіл бөлінетін болады.
Сонымен қатар, өнімді өңдеудің төменгі деңгейлілігімен сипатталатын
шикізаттық және өндіруші салаларға бағыты сақталмақ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Еңбек нарығында қалыптасқан жалпы жағдай
1991-2001 жылдары аралығында жұмыспен қамту органдарында 2256,4 мың
жұмыссыз тіркелген (жұмыссыздарды тіркеудің ресми есебі 1991 жылдың 1
шілдесінен бастап жұмыспен қамту туралы заңның күшіне енген күннен бастап).
2001 жылдан бастап (тіркелген жұмыссыздар санының жоғарғы шыңы- 391,7 мың
адам) жұмыссыздардың саны жыл сайынғы төмендеуі байқалады. Осылайша,
жұмыспен қамту мәселелерімен айналысушы органдары тіркеген жұмыссыздар саны
2002 жылы - 382,8 мың адам, 2003 жылы – 382 мың адам, 2004 жылы – 264 мың
адам, 2005 жылы 367,2 мың адамды құраған. Мұнымен қатар 2004 жылғы жұмыссыз
ретінде тіркелуге ынталандырудың болмауы себепті жұмыспен қамту органдары
қызметіне жүгінушілер санының азаюынан болған. Өз кезегінде бұған жер –
жерлердегі жұмыспен қамту бағдарламаларының толық және уақытылы
қаржыландырылмауы, жұмыспен қамту сұрақтар бойынша органдар құрылымы мен
деңгейінің қайта құрылуы, неғұрлым көбірек көмек қажет етуші, материалдық
көмекті керек етуші жұмыссыздарға көмек көрсетуге жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы төлемдерінің жүйесін алмастыру әсер етті. Еңбек нарығында
жағдайының қиындығы бойынша Алматы, Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Оңтүстік
Қазақстан облыстары ерекшелінеді, олардың үлесіне республикадағы барлық
жұмыссыздардың 36 % келеді (1-кесте).
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыссыз статусын беру доғарылған,
азаматтар жұмыспен қамту мәселелері бойынша органдарда жұмыссыз ретінде
тіркеледі;
1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жұмыссыздық бойынша жәрдемақы аз
қамтылған азаматтардың ішіндегі жұмыссыздарға материалдық көмекпен
алмастырылған .
Республиканың аграрлық секторындағы өндіріс көлемінің құлдырауы бұл
саладағы еңбекке қабілетті халықтың жұмысбастылығына ерекше көрініс алған.
Ауыл, сонымен қатар шағын қалалардың тұрғындары арасында, әсіресе жастардың
экономикалық құрылымы неғұрлым жақсы дамыған аймақтарға көшіп-қонуы
күшейген. Өткен жылдары аграрлық сектордағы еңбек күшіне сұраныстың
қалыптасуы өндіріс құлдырауымен, тұрып қалған немесе толық емес жұмыс
уақыты тәртібінде жұмыс істейтін, инвестициялық белсенділігі төмен,
рентабельділігі жоқ шығынды кәсіпорындардың болуымен тежелді.
Келесі жағынан, еңбек нарықтарында еңбек күшінің қалыптасуы ауылдағы
еңбек күшінің неғұрлым көп босатылуы жағдайында жүзеге асты. Бұл АӨК-дегі
реформалардың жүргізілуімен, ауыл шаруашылығы құрылымын қайта құрумен,
банкроттық механизмі арқылы ауыл экономикасын сауықтырумен байланысты.
Мұнымен қатар еңбек күшінің ұсынысының артуы кадрлардың ағындылығымен,
жұмыс орындары мен жұмыс күшінің құрылымдық (салалық, кәсіби, аумақтық)
баланссыздығымен, еңбек күші мобильділігінің төмендігімен, халықта бос
орындар бар екендігі туралы ақпараттың жеткіліксіздігі, тұрғын үй нарығының
дамымағандығымен артты.
Шағын және орта қалаларды қолдау мен дамыту қиын. Қазақстанда 7 орта
және 58 шағын қалалар бар, мұнда халықтың 23 % -ы тұрады. Бұл қалалардың
көптеген кәсіпорындары жұмысын мүлде тоқтатты немесе толық қуатымен жұмыс
істемейді және құлдыраған. Әртүрлі себептерден көрсетілген қалаларда 40 %-
ға жуық тіркелген шаруашылық жүргізуші субъектілер тұрып қалған. Үлкен
жұмыссыздық және кедейлердің жоғары үлесі ел экономикасының дамуы үшін
үлкен қауіп келтіреді. [13, 28]
Республиканың барлық шағын қалаларының негізгі мәселелері:
- өндірістің ұзаққа созылған құлдырауы және оның нәтижесі
ретіндегі жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
- өмір сүру деңгейінің айтарлықтай төмендеуі, халықтың бұл
қалалардан шетке ағылуы;
- әлсіз көлік байланыстары;
- тұтынушылардың төлемқабілеттілігінің төмен болуы салдарынан
электр энергиясымен, жылумен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі.
Бүгінгі күні қаланы құраушы кәсіпорындардың қызметін жаңарту, жаңа
өндірістерді қосуда жоғары квалификациялы мамандарға деген жетіспеушілік,
қажеттілік, соған байланысты жұмыс берушілер тапсырысы бойынша жаңа
мамандарды даярлау мен қайта даярлау мәселесі туындайды.
Шағын қалалардың еңбек нарығындағы жағдайды талдай келе, олардың
көпшлігіне тән бірқатар проблемаларды айта кеткен жөн:
• халықтың айтарлықтай көшіп-қонуы, еңбекке қабілетті жастағы
квалификациялы кадрлардың кетуі;
• облыс және республика бойынша орташа көрсеткіштен бірақ артық
жұмыссыздық деңгейі;
• кәсіпорындарды реформалаумен байланысты жұмысшыларды босату;
• көлеңкелі, жұмыспен қамтудың салық салуға мүмкіндік жоқ саладағы
еңбек күші ұсынысының кеңеюі;
• еңбек күшінің сандық және кәсіби – квалификациялық бөлігінің
сұранысы мен ұсынысының сәйкессіздігі;
• білім беру жүйесінің икемсіздігі. Персоналды өнеркәсіп ішінде
оқытудың болмауы. Еңбек күші сапасы мен квалификациялық талаптар
арасындағы алшақтықтың болуы;
• халықтың жеке әлеуметтік – демографиялық топтары – жастар мен
әйелдердің жұмысқа орналасу проблемасы;
• 50 жастан асқан еңбек күшіне қажеттіліктің болмауы.
Сонымен қатар, экономикасы депресивті шағын қалалар үшін әлеуметтік-
экономикалық дамудың жалпы деңгейімен, экологиямен, бюджеттің құрылуымен
байланысты және басқа да бірқатар проблемалар тән. Әйелдер мен зейнетақыға
шығайын деп жүрген тұлғаларды жұмыспен қамту маңызды проблемаға айналды.
Статистика жөніндегі органдардың деректері бойынша жұмыссыздар
ішіндегі әйелдердің үлесі 2004 жылы 56,7 %-құрады. Алайда еңбек нарығында
қалыптасқан, тұтас алып қарағанда жайлы қарқындарға қарамастан, әйелдердің
жұмыссыздық деңгейі (12 %) оның ел бойынша орташа деңгейінен (10,4 %)
жоғары болып қалуда. Қазіргі кезде республикада 8 млн. әйелдер немесе
халықтың жартысынан көп бөлігі өмір сүреді.
Республика бойынша тұтастай алғанда, 2004 жылы жұмыспен қамту
органдарына жұмыспен қамту туралы сұрақтары бойынша 157 мың жұмыссыз
әйелдер немесе 47,2 %. Тіркелген жұмыссыз әйелдер саны есептік кезең
соңында 118,3 мың құраған. Жұмыссыз ретінде жұмыстың жоқ болуы себебінен
жұмыс іздемейтін тұлғалар жұмыссыз деп табылады. Бұл көрсеткішке әйелдердің
де қосылуы, олар жұмыс табудан күдер үзгендіктен белсенділік
танытқандарының да қосылуы әйелдер арасындағы тіркелген жұмыссыздар үлесін
көтерер еді. Жұмыспен қамту және еңбек туралы заңдар әйелдерге бұл салада
теңдікті кепілдік бергендігіне қарамастан кейбір жұмыс берушілердің жұмысқа
қабылдау кезінде байқаалтын әйелдер дискриминациясы орын алған. Мүмкін
жұмыс берушілер, олар үшін бәсекелес іскерлік ортада жұмыс істейтіндіктен,
әйелдердің отбасылық міндеттерінің болуы себепті, еңбекақыдан неғұрлым
жоғары шығындар бар деп есептейді. Талдау, әйелдер жұмыстан ең бірінші
шығарылып ең соңғы болып жұмысқа алынатындығын көрсетеді. Осылайша,
жұмыстан босатылғандардың санатына кіретіндердің негізгі үлесін әйелдер
құрайды. Бұл жалпы жұмыссыздар ішіндегі 56,8 %. Бұл қарқын тұрақты сипатқа
ие және республиканың барлық облыстарында дерлік сақталады. [14, 36]
Әйелдердің 13 %- ның жұмыссыздық кезеңі 6 айдан артық. 64,8 % әйелдер
бір жылдан астам уақыт жұмыссыз. Ұзақ уақыт жұмыс істемейтін әйелдер бұл
еңбек нарығында қажет етілмейтін мамандыққа ие және еңбек білімін, қуатын
жоғалтқан әйелдер. Осыған байланысты әйелдерді жұмыспен қамтуда, олардың
еңбек нарығындағы бәсекелестік қабілетін арттыруға және еңбектік білімін
қалпына келтіруге кәсіби даярлау, квалификацияны көтеру мен қайта даярлау
үлкен рөл атқарады.
Әйелдердің жұмыс орнына сұранысы ұсынылған жұмыс орындарында аз ғана
орын алады. Жұмыс берушілер мұны әйелдердің еңбек нарығындағы бәсеке
қабілеттілігінің төмендетілуімен ынталандырады. Жұмыстан босатылғандардың
көп бөлігін жоғары және орта арнайы білімді, 10 жылдан астам жұмыс стажы
бар әйелдер құрайды.
Еңбек күшіне сұраныс төмен болу жағдайында әйелдер ең көп қиындықты
бастан өткереді.
Жалпы алғанда республика бойынша 2004 жылы жұмыспен қамту
мәселелерімен айналысатын органдарда 57,1 мың әйел немесе 39,9 %, бұл ел
бойынша орташа көрсеткіш 43 %-дан төмен.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін бағалау.7
1.2 Еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде жұмыс
күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Еңбек нарығының негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2.1. Еңбек нарығында қалыптасқан жалпы
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...21
2.2. Еңбек күшін экономика салалары бойынша
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..30
2.3. Қазақстан Республикасының аймақтары арасында еңбек ресурстарының
таратылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
3 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ... ... 41
3.1. Қазақстандағы жұмыспен қамту саясаты және
экономикалық ... ... ... ... ... .41
өсу
3.2 Халықтың жұмыспен қамтылуы: мәселелері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ..4 7
3.3 Жұмыспен қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасы нарықтық
экономикаға көшу кезінде, бұрынғы экономикаға тән емес көптеген
қиыншылықтар мен өзгерістерге тап болды. Жоспарлы экономикаға үйренген ел
жаңа өзгеріске өз бетінше, ешқандай дайындықсыз бет бұрды. Нарықтық
экономикаға тән көріністер орын ала бастады, өнеркәсіптер мен кәсіпорындар
тұрып, теңге тұрақсызданып, инфляция өсіп, жұмыссыздар саны көбейіп, халық
өз уақытында төлемдер мен зейнетақысын ала алмайтын халге түсті. Ел
экономикасы құлдырау шегіне жетті. Осыдан экономиканың негізгі құраушы
бөлшегі, мемлекеттің негізгі мақсаты-адам, адам факторларына ерекше көңіл
бөлу, оны еңбекпен қамтамасыз ету. Бұдан экономиканың құраушы бөлшегінің
бірі еңбек нарығы болып табылады.
Кәсіпорындардың жекешеленуі, тәуелсізденуі және өз бетінше кеңеюі
кезінде көптеген экономикалық мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек болды,
соның ішінде еңбек күшіне деген сұрақтар көбеймесе, азаймады.
Еңбек нарығы, әлеуметтік еңбек қатынастарының жүйесі, ол нарық
шарттарының негізінде тұрғызылған. Қазіргі уақытқа сай негізгі екі
әлеуметтік экономикалық функция орын алған: адам ресурстарын бөлу
(мамандығына, саласына, кәсіпорындарға, территориясына қарай) және табысты,
еңбекақы мөлшерінде еңбегін ынталандыру үшін бағалау арқылы бөлу.Осы
функцияларды іске асыруда өндірістің жоғарылауы мен тиімділік адам
ресурстарының қайтарымдылығы мен табыстың жоғары болуы, мемлекеттің
экономикалық өсуі мен әлеуметтік әділеттілік бірлесе отырып, біршама
баршаға бірдей қамтамасыз етілуі керек. Бірақ осы мақсаттарға жету
мемлекеттің қатысуымен реттелуі қажет.
Еңбек нарығын реттеудің мақсатты функциясы, жұмысшы күшіне деген
сұранымды күшейтуге ат салысу мен жұмысшы күшінің тиімді ұсыныстарын
мақұлдап отыру болып табылады. Сұранымды қалыптастыру саясаты келесі
шараларды қамтиды: жұмысшы орнын-кәсіпкерлікті дамыту негізінде сақтау мен
қалыптастыру, ақылы қоғамдық жұмыс ұйымын сақтау, еңбек потенциалын
қолданудың шектеулі ғана мүмкіндігі бар жұмысшылар тобына жұмыс орнын құру.
Ал, ұсыныс саясатына келесілер жатады: жұмысшыларды оқыту мен қайта оқыту,
жұмыспен қамтуды дамыту, жұмыс күнінің ұзақтығын реттеу, миграциялық
процестерді реттеу. Ауылда жұмыс көзі болып табылатын мекемелер жабылып,
халықтың үштен екі бөлігі көшіп, тек жұмысқа жарамсыз тобы күн көруде. Ал
жұмыс көзін іздеген халық, қалаға бет бұрды, бұдан қалада жұмыссыздар саны
көбеймесе, азаймайды.
Осы екі саясатты іске асыру мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорын
деңгейінде экономикалық механизмдерді қажет етеді.
Нарық – бұл әлеуметтік- экономикалық айырбас сферасы қарым
–қатынасының мәні тауарларды жүзеге асыралатын құралдар және қоғаммен
олардың еңбектерінің іске асырылуын нақты мойындауы. Бұл анықтамада екі
аспектіге көңіл бөлінеді. Біріншіден, нарық – бұл тек қана сату- сатып алу
және орын емес қайда үрдіс дәйеге жүзеге асыралатын, бірақ бәрінен бұрын
ол сатушылар мен сатып алушылар, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы
айырбастан туындайтын қарым–қатынас жүйесі. Мұндай қарым – қатынас қоғамдық
(әлеуметтік) мінезді алып жүреді, және сондықтан оны әлеуметтік –
экономикалық деп атайды. Екіншіден, бұл пайдалық, немесе маңыздылық, яғни
тауар біреумен сатылынып алынса және оған ақша төленсе ( және ол басқа
тауармен айырбасталынса), тек сонда ғана өндірушінің еңбегі құрталды деп
есептелінеді. Егер мұндай болмаса сондай тауар және еңбек, оны өндіруге
жұмсалғанды пайдасың ( қажетсіз) деп аталады. [1, 18]
Нарық тауар өндірушілердің шаруашылық ортасы мен салалар ісінің
жағдайын ақпараттандырып, өндірістің мінезін өзгерту мен бағытын көрсетеді.
Өндірілген тауарлар құрылымы нарық арқылы іске асады.
Нарықта қандай шартта өнімнің қоғамға керекті екнін және тауарлардың
құнының анықтай, нарықтық бағаны қалыптастырып айқындайды. Нарық арқылы
өндірістің ұстап қалуының өтелуін және әрбір қалыпты жұмыс істейтін тауар
өндірушінің кіріс алуын қамтамасыз етіп, өз құнының төмендеу ынтасын жасап,
шығарылатын, өнімдердің сапаларын жақсартуды іске асырады.
Зерттеу маңыздылығы: Қазіргі уақытта, біздегі еңбек нарығы өте төменгі
сатыда тұр. Оған себеп: мемлекет ең бірінші мәселелер қатарына халықты
еңбекпен қамтамасыз етуді қойса, онда көптеген мәселелер шешімін табар еді.
Қоғамның негізгі өндірістік күші-еңбек ресурстары болып табылады.
Елдің экономикалық қуаты, халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруы еңбек
ресурстарын тиімді және үнемді пайдалануға тікелей байланысты.
Алайда еңбек ресурстарын тиімді пайдалану туралы өте көп айтылса да
экономикалық әдебиеттерде, қазіргі уақытқа дейін еңбек ресурстарын тиімді
пайдаланудың біртұтас теоретикалық концепциясы жасалмаған.
Ғылыми жаңалығы: Еңбек нарығының теориялық негізін батыс ғалым-
экономистері өз еңбектерінде терең қарастырған. К.Маркс – еңбек нарығының
теориялық-әдіснамалық негізін терең зерттеді; Дж.Кейнс – еңбек нарығын
мемлекеттік жанама реттеу жағынан қарастырды; М.Фридмен – жұмыспен қамтуды
реттеуде мемлекеттік қатаң ақша-несие саясатын жүргізу қажеттілігін
негіздеді. Дамыған елдердің тәжірибесін үйренудегі жүйелік және нақты
тарихи көзқарас ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығының қалыптасуының
әлеуметтік-экономикалық жақтарын жаңаша қарастыруға мүмкіндік береді және
оны реттеудің үлгісін жасауға негіз болады.
Ауыл шаруашылығы саласында меншік және шаруашылық нысындарының
қалыптасып дамуын, олардың тиімділігін арттыру мәселелерін қазақстандық
ғалымдар: А.А. Аймен, Р.Р. Аутов, Я.Ә. Әубәкіров, Е.Б. Байбарақов, В.В.
Григорук, Т.А. Есіркепов, Т.И. Есполов, Б.Ж. Иманбердиев, Ж.О. Ихданов,
Ғ.А. Қалиев, С.М. Қасымов, М.Р. Қасенов, Ш.К. Көпешов, Р.Ю. Куватов,Ғ.Ж.
Нұрышев, Т.Ж. Нұрымбетов, А.К. Отаров, К.А. Сағадиев, Ә.Ә. Сатыбалдин, Ж.Ж.
Сүлейменов, С.Д. Тәжібаев, Ө.Қ. Шеденов және т.б. өз еңбектерінде
қарастырды.
Еңбек нарығы мен оны реттеудің экономикалық негізін, жұмыспен қамту мен
жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық мәселелер ретінде отандық ғалым-
экономистерТ.Ә.Әшімбаев,С.Х.Берешев ,А.К.Қошанов,М.Б.
Кенжеғозин,Ж.К.Қорғасбаев, А.М. Курасова,Н.К. Мамыров, К. Мельдаханова,
Л.С. Тимошенко, сонымен қатар аграрлық еңбек нарығына қатысты мәселелер
Қ.Б. Жарекешов, А.Б. Молдашев, Н.А. Омаров, С.Қ. Сұрағанова, Б.П.Тәтибеков
еңбектерінде талданған.
Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту теорияларын дамытуға Н.Т. Вишневская,
А.З. Дадашев, И.И. Заславский, И.С. Маслова, А.Я. Котляр, А. Кашепов, Б.Г.
Рофе және т.б. ресейлік ғалымдардың қосқан үлесі жоғары.
Дегенмен, республика аймақтарының табиғи, экономикалық және т.б.
ерекшеліктеріне байланысты ауыл шаруашылығында еңбек нарығын қалыптастыру
және оны реттеу тетіктері, жұмыс орындарын ашу, ауыл шаруашылығында
жұмыспен қамтуға ықпал ететін шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық
негіздерін анықтау әрі қарай теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын
қажет етеді. Еңбек нарығы туралы әртүрлі экономикалық мектептердің
білімдері мен жинақталған бірнеше тәжірибелік материалдары өзіндік ғылыми
зерттеу жұмысын іске асыруға жағдай туғызды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: жұмыстың мақсаты – ауыл
шаруашылығы саласындағы еңбек нарығын зерттеу және оны реттеудің тетіктерін
жетiлдiруде ғылыми негізделген ұсыныстар беру. Бұл мақсатқа жету үшiн
жұмыста төмендегідей мiндеттер қойылды:
- Қазақстандағы еңбек нарығын реттеудің теориялық негіздерін зерттеу;
- еңбек нарығын реттеу тетiктерiн қарастыру және ауыл шаруашылығына
қатысты оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- Қазақстан республикасындағы еңбек ресурстарының даму жағдайларына
ұсыныстар беру;
- еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды жүзеге асыру мүмкіндігін
негіздеу.
Зерттеудiң пәнi болып қазіргі кездегі еңбек нарығын реттеу тетіктері
таңдалды.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасы
Ұлттық статистика Агенттiгiнiң, Ақмола облыстық статистика басқармасының,
Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау Министрлiгiнiң, Ақмола облысы жұмыспен қамтуды үйлестіру
және әлеуметтік бағдарламалар департаментінің материалдары зерттеу
жұмысының негiзгi ақпараттық базасын құрады.
Зерттеу құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының өзектілігі негізделеді, тақырыптың
зерттеуіне жалпы баға береді, мақсаттар мен міндеттер қойылып, зерттеу
жұмсының теориялық және әдістемелік негіздері және жұмыстың ғылыми жаңалығы
көрсетіледі.
Бірінші бөлімде Қазақстандағы еңбек нарығын реттеудің теориялық
негіздері, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін
бағалау, еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде
жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі, еңбек нарығының негізгі
ұғымдары қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан республикасындағы еңбек ресурстарының даму
жағдайлары, еңбек нарығында қалыптасқан жалпы жағдай, еңбек күшін экономика
салалары бойынша талдау, Қазақстан Республикасының аймақтары арасында еңбек
ресурстарының таратылу ерекшеліктері мәселелеріне тоқталдық.
Үшінші бөлімде еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды жүзеге асыру,
Қазақстандағы жұмыспен қамту саясаты және экономикалық өсу, халықтың
жұмыспен қамтылуы: мәселелері мен болашағы және жұмыспен қамтамасыз ету
шаралары қарастырылды. Зерттеу нәтижесі қорытындыда қарастырылады.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН СИПАТТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік деңгейін
бағалау
Нарықтық түрлендірулердің әсерінен, соңғы он жылда жұмыспен
қамтылғандардың кәсіби-квалификациялық құрылымы өте қатты өзгерген. Еңбек
нарығының конфигурациясына әсер ететін, бірнеше тенденцияны бөліп көрсетуге
болады:
- қызмет көрсету саласындағы және ақпараттық түрдегі еңбекке сұраныс
өсті;
-актуалды нарықтық кәсіпті жұмысшыларға қажеттілік өсті;
-бәсекелестікке түсуге қабілетті өнім өндіре алатын, дәстүрлі
кәсіптердің жоғары квалификациялы жұмысшыларына сұранысы көбейді;
-квалификациясы жоқ жұмысшыларға деген қажеттіліктің төмендеуі
(олардың арасында жұмыссыздық экономиканың жандануы кезінде де өсуде);
Жұмысшылардың кәсіби құрамындағы қозғалыс еңбек күшіне деген
сұраныстың көлемі мен салалық құрылымындағы өзгерістерді көрсетеді. Бұл,
біріншіден, барлық профильді инженер-техникалық мамандықтардың барлық
профильдері мен индустриалдық кәсіп жұмыскерлері (метал өңдеушілердің,
текстильшілердің, құрылысшылардың жеке топтары) үлесі өндірісінің құлдырауы
нәтижесіндегі төмендеумен , екіншіден, қаржыгерлер, басқарушылар, қызмет
көрсету саласы мен нарықтық инфрақұрылымдағы жаңа мамандыққа ие жұмысшылар
санының өсуімен байланысты.
Кәсіби құрамның құрылымының өзгеруі, қалыптасқан жоспарлы-
орталықтандырылған экономикада жұмыспен қамтамасыз етудің жоғары
индустриялды түрін жоюға көмектеседі.
Нарықтық реформалар мен экономикалық тоқырау жұмыспен қамтамасыз етуге
тән екі ірі кәсіби топтардың: инженерлер мен станок басындағылар
-жұмысшылардың еңбек күшіне қажеттіліктің қысқаруына қатты әсер етеді.
Күштеп кәсіби оңтайландыруды, сонымен қатар ғылым мен ғылыми қызмет
көрсету саласынан да көруге болады. Объективтік жағдайлар ( бұл сектордың
жөнді қаржыландырылмауы, еңбекақының төмен болуы) бұл сала өкілдерінің
өзінің кәсібін және қызметінің түрін неғұрлым белсенді түрде мүлдем
өзгертуге итермелейді (келесі мәселе елдің ғылыми-техникалық және
творчестволық қуатына қалай әсер ететіні).
Индустриалдық түрдегі мамандықтағы жұмысшылардың ең алдымен олардың ең
ірі тобы - метал өңдеу мен машина жасау жұмысымен қамтылғандардың еңбекке
мобильділігі басқаша сипатқа ие. Нақты сектордың салаларындағы өндірістің
біраз құлдырауынан жұмысын жоғалтқан кезде олардың жұмысқа орналасу
мүмкіндіктері азайды. Еңбек сипаты мен білімнің салыстырмалы төмен
деңгейіне қарай кең таралған мамандықтардағы жұмысшылардың еңбектік
мобильділік қағидасы бойынша, олар үшін үйреншікті қызмет турлерінде,
жүзеге асады. Бір кәсіпорыннан босаса, сол немесе соған ұқсас мамандық
бойынша басқасына орналасады. Алайда, мұндай өзін-өзі ұстау жобасы
құрылымдық қайта құру жағдайында жұмыссыздық қауыпын төндіреді.
Кәсіби білім берудің отандық жүйесі, әрине еңбек күшіне сұраныстың
ауытқуларына әсер етті. Бұл негізінен жоғарғы және орта арнайы оқыту
мекемелеріне қатысты: білім беру мекемелерінің құрылымы (мысалы, екісатылы
жоғарғы білім, мемлекеттік емес оқыту нысандары пайда болды), оқыту
мерзімдері, бағдарламалары мен оқыту әдістері өзгертілді.
Өнеркәсіпте жұмысшыларға сұраныстың төмендеуі кәсіби-техникалық оқыту
жүйесін қиын жағдайға ұшыратты. 90-шы жылдардың ортасында жұмысшы кадрларды
кәсіби даярлау жүйесін кешіктіріп қайта құру еңбек нарығының сәйкесінше
кәсіби сегменттеріндегі жағдайды қиындатты. Соңғы жылдары, жоғары
квалификациялы жұмысшы кадрлардың жетіспеушілігі неғұрлым айқындала
бастады. Ол экономикалық өсуге бағыт алған кезде күшейюі мумкін. [2, 25]
Осылайша Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің
деректері бойынша кәсіби мектептер (лицейлер) және колледждер саны 1995 жыл
мен 2005 жыл аралығында орташа алғанда 44,0 %-ға, кәсіби мектептерде
оқитындар мөлшері-2,5 есеге, коледждерде-2 есеге азайған.
Елдің кәсіби оқыту мекемелерінде оқитындарды қабылдау туралы 2002
жылғы деректер, 2005 жылы еңбек нарығына неше және қандай мамандар шығатыны
туралы болжам жасауға мүмкіндік береді.
Бұл ақпарат, 2010 жылға дейінгі даму стратегияның басымдықтарына
сәйкес, жұмыспен қамтылғандардың кәсіби - квалификациялық құрамындағы,
құрылымдық өзгерістермен салыстыру, еңбек күшінің сұранысы мен ұсынысының
айқын баланстық еместігін көрсетеді.
1995 жылдан бері, жоғарғы оқу орындарын бітірушілер санының тұрақты
өсу тенденциясы бақыланады. Олардың саны 2005 жылы базалық жылмен
салыстырғанда 2 есеге артқан.
Қазақстанның азаматтарының көбі жоғары білім алғаны , әрине, оң
құбылыс. Алайда, дипломы бар мамандардың еңбегін тиімсіз пайдалану қауыпі
туындайды. Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі, игеру үшін бір-екі
жылдық білім жететін, көптеген мамандықтар бар екенін көрсетеді
(медбикелер, техниктер мен технологтар, туристтік, жарнамалық, рекреациялық
қызмет көрсетуді ұйымдастырушылар және т.б.). Оларды дайындау жоғары
квалификациялы мамандарды даярлауға қарағанда, әлдеқайда арзанға түседі,
сонымен қатар жұмысшылардың бұл категориясының еңбегі тұрақты қажеттілікке
ие.
Мамандықтар арасындағы жоғары білімді мамандар шығару динамикасын
талдау 1999-2000 жылдармен салыстырғанда 2004-2005 ж.ж. табиғи–ғылыми
мамандықтарын бітірушілер саны-20,1%-ға, медициналық-26,3%-ға, ветеринарлық-
19,9%-ға, машина жасаушы технологиялар мен жабдықтар жасау -19,0%-ға,
құрылыс-31,7%-ға қысқарғанын көрсетеді. Сонымен қатар, бітірушілер саны
гуманитарлы-әлеуметтік мамандығы бойынша-2 есеге, экономика және басқару
мамандығы бойынша-2 есе, өмір сүру қауыпсіздігі мамандығы бойынша-3 есеге
өскен.
Бұл тенденция, жоғары білімді кадрлардың бір мамандық бойынша
артықшылығын және басқа мамандық бойынша жетіспеушілігін туғыза отырып,
еңбек нарығындағы жағдайға кері әсерін тигізеді.
Еңбектен алынатын салыстырмалы жоғары табыс салааралық және
кәсіпаралық орын ауыстыру ынталандырушысына айналды. Ол еңбектің сипаты мен
мазмұнына, алынып жатқан кәсіби біліміне сәйкес келу деңгейіне
қанағаттанушылық сияқты, жұмыс таңдау себептерін екінші орынға жылжытты.
Перспективалы нарықтық мамандықтар жұмысшыларының салыстырмалы кішігірім
топтарын қоспағандағы, еңбек күшінің ағымы жиі кәсіби квалификациясын
жоғалтумен жүзеге асырылады. Нәтижесінде, еңбек нарығы кәсіби-
квалификациялық жағынан қатты өзгеріске ұшыраған. Әсіресе, қандай-да
болмасын жұмысты атқару үшін объективті қажетті, квалификация деңгейінің
сәйкестігі жағынан, тұлғаның нақты кәсіби дайындығы.
Жұмысқа қабылдау туралы сансыз жарнамалар көптеген жұмыс берушілердің
(ең алдымен жеке секторда) тартылатын еңбек күшінің кәсіби дайындық
деңгейіне жоғары талаптарының жоғарылығын көрсетеді. Жоғары білімнің болуы
тіпті салыстырмалы жеңіл еңбек функциялары бар жұмыс орындарына орналасу
кезінде міндетті шарт боп табылады. Бұл мұндай білімді алуға халықтың
қажеттілік деңгейіне де айтарлықтай әсер етеді. Жоғары білімі бар тұлға
хатшы, сатушы, күзетші және т.б. жұмыстарды орындап жатуы үйреншікті
жағдайға айналды.
Алайда, орта және әсіресе, жоғары кәсіби білімді жұмысшылар неғұрлым
мобильді болып, қысқа уақыт ішінде еңбек нарығына бейімделе алуға қабілетті
болғанын ескермейге болмайды. Жоғары білімі бар экономикалық белсенді
азаматтардың жұмыссыздық деңгейі- халықтың басқа топтарымен салыстырғанда
ең төменгі боп табылады. Бірақ, халық шаруашылықтық көзқарас бойынша,
мұндай мамандарды дайындауға жұмсалған шығындарды ескерсек, олардың еңбек
потенциалы тиімсіз пайдаланылуда. [3, 21]
Салыстырмалы, қажетті деңгейде еңбекақы төлей алатын жұмыс берушілер
кадрларды кәсіби даярлауға шығындалмай-ақ дайын мамандарды іріктеп алады.
Бұл кәсіпорындар мен ұйымдардың жоғары және арнайы орта білімді
жұмысшыларға деген қажеттілігі қалыптасқан жағдайда, жоғары болатындығын
тағы да дәлелдейді, яғни кәсіби білім беру жүйесінде дайындық ауқымы мен
құрылымын анықтау үшін негіз бола алмайды.
2. Еңбек нарығының мониторингісі мен талдауды жетілдіру негізінде
жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі
Еңбек нарығы оны реттеудің әлеуметтік-экономикалық механизмі
тұрғысынан алып қарасақ нарықтың басқа типтерінен біраз ерекшеленеді.
Маңызды ерекшеліктерінің бірі бұл нарықтағы тепе-теңдіктің мүмкіндігі мен
тұрақтылығына қатысты. Нарықтық экономика жағдайында нақты тауарлық
нарықтар, қағида бойынша тепе-теңдікке ұмтылатын динамикалық жағдайда
болады. Керісінше, еңбек нарығындағы теңсіздік норма болып табылады, ал
сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігін сирек кездесетін, ұзаққа бармайтын және
тұрақсыз жағдай ретінде қарастыруға тура келеді. Көптеген елдерде ондаған
проценттерге жететін, жұмыссыздық, ұзақ уақыт бойына, ұдайы өндіріледі,
кейде жұмыс күші жетіспеушілігі сондай-ақ тұрақты болып шығады. Көптеген
дамыған елдерде жұмыссыздықтың ұзаққа созылмалуы, толық жұмысбастылық
және тепе-теңдік ұғымдарының модернизациясына алып келді.
Халықтың жұмысбастылығы неғұрлым жоғары болса, қосымша еңбек күші
көлемі соғұрлым аз және оның құрылу процесі күрделенеді. Аймақтың жұмыс
күшімен қамтамасыз етілу жағдайы- еңбек күшінің құрылу процесін қиындататын
және жеңілдететін фактор. Мұнда, ең қолайлысы-еңбекжеткіліктілігі боп
табылады. Жеткіліксіз болған жағдайда басқа елдерден еңбек күшін тартуды
қарқындатуға тура келеді. Артық болған жағдайда аймақтардың өндіргіш
күштерінің қызмет етуі қиындайды. Еңбек нарығында жұмыссыздық сияқты ұзақ
уақыттық сипатқа ие болатын, құбылысы пайда болады. Республиканың кейбір
аймақтарында, ауылды құраушы кәсіорындардың жабылуы кезінде еңбек
ресурстарының артықшылығы пайда болды. Халықтың жеткілікті мобильділігі
кезінде облыстар ішінде ғана емес, аймақтар арасында да, қарқынды миграция
пайда болады. [4, 37]
Нарықтың конъюктурасына (сұраныс пен ұсыныс сәйкестігі және тепе-
теңдік тенденциясы) сұраныс пен ұсыныс параметрлерін өзгерте отырып, еңбек
нарығына ықпал ететін, әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстар
әсерін тигізеді.
Еңбек нарығының конъюктурасының факторларын талдау кезінде олардың
еңбек нарығына әсерлерінің деңгейі мен механизмдерін (сандық тәуелділіктен
)анықтау үлкен мәнге ие.
Еңбек нарығы құрылымы жүйесінде, әсері статистика көмегімен
бағаланатын, бақыланатын эмпирикалық дәлелдәрі жоқ факторларды
гипотетикалық деп қарастыруға болады. Жалпы жұмыссыздық-еңбек нарығы
теңсіздігінің көрінісі ретінде Қазақстанда нарықтық экономикаға тән
салыстырмалы қайта өндіру , өндіріс факторларын соңына дейін тұтынбау
тенденциясы негізінде құралады.
Еңбекке деген жеткіліксіз сұраныс және оның салдарлары-жасырын
жұмыссыздық, толық емес жұмысбастылықтың, жалпы жұмыссыздықтың жоғарғы
деңгейде болуы мәселелерін кезең-кезеңімен шешу арқылы реттеудің жұмыс
істей алатын механизмін жасауды жорамалдайды.
Еңбек күшіне сұраныс пен ұсынысты реттеу механизмі жалпымемлекеттік
масштабта реттеудің заңдық-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдастырушылық шаралары қосылады.
Құқықтық шаралар жұмысбастылық және әлеуметтік-еңбектік қатынастарды
реттеу бойынша заңдық және нормативтік актілерді жетілдіруге бағытталуы
қажет. Сол мезетте елдің негізгі заңы – Қ. Р. Конституциясымен, Қ.Р.
Азаматтық кодексімен сәйкес, Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен
қамтамасыз ету туралы заң, Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заң
және банкроттық туралы заң, Президенттің Мемлекеттік қолдау мен шағын
кәсіпкерліктің дамуын белсендендіру бойынша шаралар туралы Бұйрығы сияқты
еңбек нарығының қызмет етуіне тура және жанама қатысы бар заңдық және
нормативтік актілер мен жарғылар алға қойылады.
Экономикалық шаралар халықтың жұмысбастылығы және жұмыссыздарды
әлеуметтік қорғауға көмектесудің барлық негізгі бағыттарын қаржыландыруды
қарастырады. Бұған жатқызылатындар : негізгі жұмыс орындарын құру бойынша
кәсіпорындарды ынталандыру, жеңілдігі бар салық салу, жаңа жұмыс орындарын
құруға несие беру, әлеуметтік қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа
қабылдау, сонымен бірге бос жұмыс орындарын жапқаны, жұмысқа қабылдаудан
бас тартқаны үшін айып пұл түрінде экономикалық санкцияларды пайдалану. [5,
29]
Ұйымдастырушылық шаралар жұмыспен қамтамасыз ету органдарының қызметін
жетілдіруге, жұмыс орындарын құруға, өз еркімен көшуге (еңбектік миграция),
профориентациялық жұмысты жетілдіруге бағытталған болуы қажет.
Жұмыссыздықты реттеу механизмі, әсіресе жұмысшылардың жұмыстан жаппай
босатылуы жағдайында, мемлекеттің әлеуметтік сыбайластығына, жұмыс
берушілер мен жұмысшылардың арасындағы өзара тұрақты байланысты бекітуге,
жұмысқа орналастыру және жұмыссыздық масштабын азайтуға негізделген.
Еңбек нарығын реттеудің тиімді механизмін құру кешендегі оның барлық
құраушы элементтерінің өзара байланысын жорамалдайды. Тек осындай жағдайда
жұмысбастылықты қамтамасыз ету және жұмыссыздықты төмендетудің неғұрлым
қолайлы мүмкіндіктері құрылуы қажет.
Нарықты реттеудің экономикалық механизмі біраз шығынды қажет ететін,
жұмыспен қамтамасыз ету саясатының негізгі бағыттарын тікелей мақсаттық
қаржыландырудан басқа болып жатқан процестерге жанама шаралардың тұтас
кешенінен тұрады. Бұл ең бірінші кезекте жұмысбастылықты емес азаматтарды
жұмысқа орналастыру міндетті шарты бойынша салық салуда жеңілдіктерді
қолдану жолымен кіші және орта бизнесте жұмыс орындарын құру, несие жатады.
Бұл ауылшаруашылықтық протекцияны өндіру және өңдеу бойынша еңбексиымды
өндірістерді дамыту мүмкін болатын, ауылдық жерде, әсіресе маңызды болады.
Республикадағы еңбек нарығы қалыптасқан жағдайға байланысты соңғы
уақытта тиісті дамуға ие болған қоғамдық жұмыстарға көп көңіл бөлінуде.
Жұмыспен қамтамасыз ету саясатының бағытқа ауысуы барлық деңгейдегі
жергілікті билік органдарын: аймақтық, кіші және орта қалаларда ауылдық
аймақтарда белсендендіруді талап етеді.
Сонымен қатар кәсіпкерлердің қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсенді қатысуға қызығушылығы болуы қажет. Бұл үшін мемлекеттің,
кәсіпкерлерінің және жұмысшыларының үшжақты келісімдері негізінде біріккен
күштер қажет.
Республиканың жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты белсенді саясатын
жүзеге асыруындағы жаңа бағыттардың дамуы жұмыспен қамтамасыз етудің икемді
стандарттық емес саясатының нысандарын пайдалану, қоғамдық жұмыстарды
кеңейту жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Олар ең бірінші кезекте үлкен
стажды жұмыссыздарға, кәсіби квалификациясын жоғалтқан, еңбек нарығында
бәсекелестік қабілеті төмен жұмыс істемейтіндер категориясына арналған. Бұл
жұмыстарды қаржыландыру жұмыс берушілерге жүктелетіндіктен, егер жұмыстар
аймақтың жағдайын жақсартумен байланысты болса, жергілікті бюджет бюджет
есебінен де бір бөлігі қаржыландырылады, онда қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру қызығушылықтарының өзара байланысы мен сыбайластардың келісімін
талап етеді. [6, 37]
Еңбек нарығының құрылуы нарықта негізгі қатысушы субъектілер
кәсіпкерлер, еңбекшілер және мемлекет арасындағы қызығушылықтар мен
әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттеуші қоғамдық қатынастарды құруды
болжайды. Бұл үшін әлеуметтік сыбайластық институтын (кәсіпкерлердің
ассоциациясы немесе бірлестігі, кәсіподақтар, мемлекет) құру қажет.Кейде
бұл үшжақты сыбайластықты әлеуметтік-еңбектік қатынастарды реттейтен,
трипартизм жүйесі деп аталады.
Трипартизм әр жақ өзінің ерекше қызметтерін атқаратын, үкімет
өкілдері, кәсіпкерлер ұйымдары мен жұмысшылар ұйымдары арасындағы үшжақты
сыбайластықты білдіреді. Бұл қатынастар негізінде әр жақ үшін жақын жалпы
қағидалармен ойлар салынған болуы қажет. Әлеуметтік сыбайластар арасындағы,
келісімге келу сұхбат негізінде жүргізіледі.
Қазақстанда жұмысбасқа орналасуға көмектесуде және жұмыспен қамтамасыз
ету саласында кепілдіктерді қамтамасыз ету көбіне-көп сала сипатынан,
берілген кәсіпорындағы экономикалық тұрақтылықтан, жұмыс берушінің ұжымдық
келісімдерге жауапты қарауынан, берілген салалық кәсінодақ пен
кәсіпорындағы кәсіби ұйымдардың авторитеті мен күшіне тәуелді.
Тарифтік (салалық) және аймақтық келісімдерді, сонымен қатар ұжымдық
келісімдерді жетілдіру ел, сала экономикасы және кәсіпорындардағы жағдайдың
өзгеріп тұратындығын ескере отырып, келісуші жақтардың өзара міндеттерін
нақтылауды болжайды.
Салалық тарифтік және ұжымдық келісімдерде әлеуметтік сыбайластардың
келісілген өзара байланысы негізінде жұмыспен қамтамасыз ету саласында
жақтардың келесідей кепілдіктер мен міндеттемелері қарастырылған:
-жұмыс берушілердің міндеті өзінің жұмысшыларын олардың
квалификациясына сәйкес тұрақты, бос жұмыс орындарымен қамтамасыз ету,
квалификациясын көтеру және кәсіби өсуі үшін жағдайлар жасау;
-өндіріс құлдырауы мен кәсіорындарда жұмыспен қамтылғандарды еңбекті
соңына дейін пайдаланбау, жасырын жұмыссыздықты қысқарту бойынша шаралар
кешенін жасау;
-жаппай жұмыссыздықтың алдын алу бойынша превентивті шараларды жүзеге
асыру;
-кәсіорындарда жұмысшыларды жұмыстан босату кезінде басқа аймақтардың
туыс кәсіпорындарының еңбектік ұжымдарында оларға жұмыс орнын беруге
атсалысу;
Республикада жұмыспен қамтамасыз етудің белсенді саясатын жүзеге
асырудың ұйымдық механизмін жетілдіру келесі бағыттарда жүзеге асырылуы
тиіс:
-азаматтарды жұмысқа орналастырудағы еңбектің делдалдықтың әртүрлі
нысандарын мемлекеттік реттеу туралы тұрақты нормативтік-құқықтық база мен
жағдайды жасау;
-республикада үшжақты келісімдер мен келісімшарттарға отыру жолымен
әлеуметтік сыбайластық (трипартизм) институтын құру және дамыту негізінде
жұмыспен қамтамасыз ету саясатының белсенді шараларын жүзеге асыру;
-республиканың және аймақтардың саясатын жұмыспен қамтылмаған
халықтың өндірістік еңбекке тартылуының пассивті шараларын мүлдем өзгерту;
-икемді, стандартты емес жұмыспен қамтамасыз ету нысандарын тарату
жолымен икемді еңбек нарығын құру;
-тұрақты мониторинг, статистикалық бақылаулар өткізу және әлеуметтік
зерттеулер жолымен елдегі жалпы экономикалық жағдайды өзгертумен өзара
байланыстағы еңбек нарығындағы жағдайға толық ие болу;
-еңбек нарығындағы ортамерзімдік және ұзақмерзімдік болашақтағы
күтілетін жағдайды болжау. [7, 24]
3. Еңбек нарығының негізгі ұғымдары
Еңбек нарығы- құқықтық нормалармен реттелетін және еңбек күшіне
сұраныс пен ұсынысты реттеу әдісі ретінде көрініс табатын, еңбек күші,
оның жалдануы және өтелуінің қалыптасуы, бөлінуі және қайта бөлінуі
барысында қалыптасатын, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі.
1 суретте еңбек нарығының негізгі ұғымдарының құрылымы көрсетілген.
Анықтамасынан көрініп тұрғандай еңбек нарығының құрама элементтері
мыналар боп табылады:
*нарық субъектлері-жұмыс берушілер және жұмыс іздеп жүрген тұлға;
*нарық конъюктурасы-нақты еңбек түрлері мен халықтың жұмыспен
қамтылғандарына еңбекақы ставкаларын анықтайтын, еңбек сұранысы мен
ұсынысының қатынасы;
*еңбек нарығының инфрақұрылымы-халықты жұмыспен қамту мәселесі бойынша
органдар (биржалар, орталықтар, бюролар) профориентациясы, дайындаужәне
қайта дайындауқызметтері, жарнамалық фирмалар және т.б.
*еңбек нарығы субъектлерінің қатынастарын регламенттеуші , құқықтық
актлер;
*өндірістен босатылған және жұмыссыздар категориясына жататын тұлғалар
үшін әлеуметтік төлемдер мен кепілдіктер жүйесі;
Қазіргі кездегі еңбек нарығы-бұл жақтардың: мемлекеттің араласуымен
еңбек күшін сатушылар мен сатып алушылардың ымырасы мен уәделестігі саласы.
Еңбек нарығында қалыптасқан жағдайды бағалау жұмыспен қамту саласында нақты
мәселелерді шешуге, мемлекеттік және жергілікті билік органдарының іс-
әрекеттері қағидасын жасауға мүмкіндік береді.
Халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы қазіргі уақытта жүзеге асырылып
жатқан түрлендіру, экономикалық қалыптасуымен,өндірістің салалық
құрылымының жаңаруымен, нарықтар жүйесі мен олардың инфрақұрылымдарының
құрылуымен байланысты, нарықтық трансформациялар шарттарының бірі боп
табылады. [8, 32]
Өркениетті еңбек нарығы мен еңбек күшінің еркін қозғалысының негіздері
Қазақстан Республикасында салынған: еңбек күшін пайдалануға мемлекеттің
монополиясы жойылған, оның мобильділігінің құқықтық мүмкіндіктері
кеңейтілген, еңбекті ұйымдастыру және еңбекақы төлеудің икемді нысандары
пайда болады, онң дифференциациясы күшейді(кейде тіпті шектен тыс).Соған
қарамастан, еңбек нарығының дамымағаны айқын. Мұны бәсекелестіктің
әлсіздігімен кәсіпорындардың қаржы ресурстарының шектеулілігімен, аумақтық
еңбектің миграция үшін жеткілікті жағдайларының болмауымен және т.б.
түсіндіруге болады.
Толық жұмысбастылық жүйесінен еңбек нарығына өту, еңбек күшін
басқарудың тікелей диррективтік әдістерінен бас тартуды туғызды; еңбектегі
белсенділікті реттеу үшін экономикалық тетіктер пайдаланылады. Олардың
негізгі бөлігі жұмыс орындарына қатысты еңбек күшінің орын ауыстыру
процесіне жанама әсері нысанын қабылдап, жұмысбастылықты басқару
жұмыссыздар мен жұмыстан шығу қатері төніп тұрған жұмысшылардың жұмыс
орындарын қолдаудың мемлекеттік кепілдіктері мақсатты бағытталған түрде
беру сипатына ие болады. Сонымен бірге еңбек нарықтарын аймақтандыру
шартымен еңбек қатынастарын орталықсыздандырылған реттеу процесі
бақыланады.
Қазақстан Республикасының статистика жөнінен Агенттігінің халықтың
жұмыспен қамтылуы және еңбекақы төлеу. Қазақстан Республикасының еңбек
нарығының негізгі көрсеткіштері еңбек нарығының қатысушыларының келесідей
сыныпталуы беріледі.
Уақытша орнында жоқ тұлғаларды қосқанда, Қазақстан Республикасында
тұрақты өмір сүретін, халықты құрайтын тұлғалар. Мәлімет көзі –халық
санағы. Сынақаралық кезеңде халықтың ағымдағы санын бағалау туылғандар мен
елге келгендер саны есебінен, сонымен қатар қайтыс болғандар мен ел шегінен
шығып кеткендер саны есебінен құжаттарының өзгеріс енгізуіге негізінде
жүргізіледі. [9, 45]
Экономикалық белсенді халық (еңбек күші)-тауарлар мен қызметтер
өндірісі үшін еңбек күшінің ұсынысын қамтамасыз ететін, халық экономикалық
белсенділігін өлшеу үшін бекітілген жастағы, халықтың бір бөлігі.
Экономикалық белсенді халық қатарына экономикалық қызметтің барлық
түрлеріндегі жұмыспен қамтылғандармен жұмыссыздар қосылады. Қазақстан
Республикасының азамматарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сай
еңбекке жарамды жастағы, 15 жасқа келген және одан үлкен жастағы азаматтар
жатады(ерлер- 63 жаста, әйелдер-58 жаста).
Қазақстан Республикасының статистика жөнінен Агенттігінің өткізетін
жұмыспен қамту мәселелеріні бойынша таңдамалы зерттеулермен бір уақытта,
бақылау бірліктері -15 жастағы және одан да үлкен азамматтар боп табылады.
Методологиялық түсіндірмелерге сәйкес жұмыссыздық деңгейі-пайызбен
өлшенген, экономикалық белсенді халық санындағы жұмысшылар саны үлесі.
Жұмысшылар санының еңбекке қабілетті халық санымен сәйкес келуі статистика
жүзінде жұмыссыздық каэффициентімен адекватты бола алмайды және
принципиалды дұрыс емес. Бұл жерде сұраныс пен ұсыныс жұмыспен қамтуға
шешуші әсерін тигізгінде еңбек күші қозғалысының нарықтық сипаты елелмейді
және ақы төленетін жұмысқ барлық еңбекке қабілетті тұлғалар орналаса
алмайды.
Жоғарыдағы айтылғандарды ескере отырып жұмыссыздық деңгейіннақты
есептеу үшін экономикалық белсенді халық құрамына жұмыс істейтін
зейнеткерлер мен мүгедектерді, 15 жастағы және одан үлкен халықты қосу
қажет.
Өз бетімен жұмыспен қамтылу-бұл мараппаттау тауарлар мен қызметтер
(жеке тұтыну табыс бөлігі ретінде қарастырылатын) өндірісінен алынатын,
табыстан тікелей тәуелді жұмыс.
Өз бетімен жұмыспен қамтылғандардың олардың статусы бойынша келесідей
сыныпталуы көрсетіледі: жұмыс берушілер, өз бетімен жұмыс істеушілер,
отбасы кәсіпорындарының ақы төленбейтін жұмысшылары, өндірістік кооператив
мүшелері.
Жұмыс беруші-бір немесе бірнеше өз бетімен жұмыс істейтін немесе
экономикалық сыбайластармен, өзін өзі жұмыспен қамту негізінде қызмет
ететін және бір немесе бірнеше тұлғаны жалдамалы жұмысшы ретінде оған ылғи
(есепті кезеңді қосқанда)жұмыс істейтін тұлға. [10, 42]
Дербес жұмысшы-бір немесе сыбайластармен жұмыс істей отырып,
бекітілген келісім негізінде қызметпен айналысатын, тұлға.
Экономикалық белсенді емес халыққа еңбекке жарамды жаста жұмыс
істемейтін және жұмыс іздемейтін халық жатқызылады: жоғары сынып оқушылары;
үй шаруашылығын жүргізумен және сырқат адамды күтумен айналысатын тұлға;
жұмыс істеуді қажет деп таппайтын, тұлға.
Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі еңбек нарығы қатысушыларының
келесі сыныптамасын пайдаланады .
Жұмысбастылық-жұмыс істейтін студенттер мен зейнеткерлерді қосқандағы,
15 жастағы және одан үлкен, жұмысы бар, өтелетін немесе өтелмейтін
демалыстағы, тұлға.
Жұмыссыздар-15 жастағы және одан үлкен, қарастырылған кезең ішінде
негізгі үш:
жұмысы жоқ;
оны іздеумен белсенді айналысатын
белгілі бір уақыт ішінде жұмыстың жұмысына дайын болу алғышартына
бірден жауап берген тұлғалар.
Экономикалық белсенді халы, осындай жолмен екі процестің
әсерінебайланысты: жұмысбастылық және жұмыссыздық. Жұмысбастылық толық
(толық жетіліп және толық жұмыс күні жұмыс)және өз кезінде келесі
нысандарды қабылдайтын толық емес:
-толық емес жұмыс күні,еркінен тыс жұмыс;
-толық емес жұмыс аптасы, еркінен тыс жұмыс;
-еркінен тыс әкімшілік демалыс(ақының сақталуымен және ақысыз;
-көптеген әдебиеттерде толық емес жұмысбастылықты жасырын
жұмыссыздық деп атайды.
2 сурет.
2-сурет.
Еңбек нарығының маңызды көрсеткіші-жұмыссыздық деңгейін экономикалық
белсенді халықтың жалпы санындағы жұмыссыздардың үлес салмағы анықталады.
Халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі бойынша есептелген
жұмыссыздықтың деңгейі, барлық жұмыссыздарды қамтымайды. Олардың саны еш
жерде жұмыс істемейтін, жұмыс іздемейтін, бірақ соңғы 30 күнде оқыс табысқа
ие болған тұлғалар қосылуы есебінен көбейтілуі мүмкін. Соңғы жағдай бойынша
халықаралық еңбек ұйымының әдістемесі бойынша жұмыссыздар категориясына
жатқызуға мүмкіндік бермейді, бірақ, іс жүзінде олар жұмыссыз боп табылады.
Дәстүр бойынша толық емес жұмыс уақыты еркінен тыс жұмысбасты тұлғалар
және әкімшілік ұсынуымен еркінен тыс ақы төленбейтін демалыстағы, тұлғалар
басқаша айтсақ жасырын жұмыссыздықты ескермесек, нақты жұмыссыздық деңгейі
төмендетіледі.
Шындығына келер болсақ жасырын жұмыссыздық неғұрлым күрделі құбылысты
көрсетеді және аталған формальдық жұмысбастылар категорияларымен шектеліп
қалмайды. [11, 37]
Еңбекақыны төлемеу немесе кешіктіріп беру, жоғары емес еңбек
өнімділігі, кәсіпорындардағы артық жұмысбастылық, жұмыс берушілер диктаты
жағдайларындағы еңбекақы деңгейі-бұл жасырын жұмыссыздықтың әртүрлі
көріністері.
Жұмыссыздық деңгейі басты макроэкономикалық көрсеткіштердің бірін
көрсетеді және оның дұрыс анықталуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының нәтижелерін бағалау және болжау үшін қажетті.Сонымен бірге,
қазіргі еңбек нарығы тұрақты динамикалық өзгерістермен, еңбек күшінің
жұмысбастылығының бір жағдаынан екіншісіне ағылуымен сипатталады.
Проблемалар және оларды талдау.
-нақты жұмыссыздық деңгейі төмендеуде.
-жұмысбастылық қызметін қайта ұйымдастыру және жұмысбастылыққа
көмектесу мемлекеттік қорын жою. Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындарға
айналдырылған жұмысбастылық орталықтары көптеген аймақтарда жергілікті
атқарушы органдармен уақытылы қаржыландырылмайды. Аймақтардың қаржылық
жағдайының бірдей еместігі әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға
қаражаттың қысқаруына себеп болады(жергілікті бюджеттен бөлінген қаржы
сомасы төрт есеге, нақты игеру-он екі есеге).
-Жұмысқа орпаластыру бойынша делдалдық қызметтермен айналысатын, жеке
қызметтердің жүйесі дамымаған. Жұмысбастылықтың мемлекеттік және жеке
қызметтері арасындағы өзара байланыстар жиі антагонисттік сипатта болады,
ал бұл олармен сыбайластық қатынастар негізінде билік органдарымен жоққа
шығарылмайды.
-Жұмыссыздарға әлеуметтік төлемдер бойынша қарыздарды өтеумен
байланысты әлеуметтік қысым өсуде. Осы төлемдерге байланысты қарызды күштеп
алу бойынша сотқа шағымдар беріледі.
-Кәсіпкерлікті дамыту үшін халыққа микронесие беру жүйесі жете
дамымаған. Микрокредит НПО сондағы тиімді менеджменттің болмауы
мемлекеттік көздерден бөлінген , таратылған несиелердің (510 млн. теңгеден
4,4%-ға)қайтымдылығының төмендігіне әкелді.
-Аймақтардатартылған біршама жұмыссыздардың төленетін қоғамдық
жұмыстарға тарту мүмкіндіктерін жасау жүйесі дамымаған.
-Кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру, кеңейту және құру
үшін экономикалық ынталандыру жоқ.
-Шағын бизнес пен халықтың өзін өзі жұмыспен қамтуы, әсіресе ауылдық
мекендерде тиімді құқықтық, тәжірибелік және материалдық қолдау жоқ.
-Жұмыс берушілердің жұмысқа мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды
қабылдауға қызығушылығы жоқ.
-Еңбек күшін Қазақстан Республикасы шегінен шығару мүмкіндіктерін
кеңейту бойынша шетелдік істер жағынан қызығушылық жоқ.
Ортамерзімдік болашағының болжамына көз сала отырып, 2004-2007 жылдар
аралығында экономиканың, сәйкесінше еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту
саласында терең өзгерістері болады деп Орамерзімдік жұмыспен қамту болжамы.
Қазақстар Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының ой түюге
болады. Бұл кезең экономикадағы сапалы құрылымдық өзгерістерді дайындаумен
және бастаумен сипатталатын болады (экономиканың салаларын қайта құру, ДСҰ
(ВТО) енуге дайындық, орта және жоғарғы білім беру жүйесін модернизациялау
және т.б.
Еңбек нарығы жағдайға демографиялық факторлар орасан зор ықпалын
тигізеді.
Жұмыспен қамту және еңбек нарығы дамуының негізгі ерекшеліктері-еңбек
саласының негізгі сандық және сапалық көрсеткіштерінің позитивтік
динамикасына өту.
Бірқатар облыстарда еңбек өнімділігі өсе бастайды, жұмыспен
қамтылғандардың профессионалдық құрылымының прогрессивті жылжулар болмақ,
еңбек күші мобильділігі көтеріледі, ал жұмыссыздық бірқалыпты құрылымдық
жұмыссыздыққа трансформацияланады. [12, 45]
Индустриялық даму стратегиясының жүзеге асырылуымен бірге өнеркәсіпте
жұмыспен қамтылғандар саны біраз өсуі күтілуде.Агроөнеркәсіптік кешеннің
даму бағдарламасы шеңберінде ауылшаруашылық мамандарына сұранысы өседі.
Соған байланысты негізгі міндет-алдын ала кадрлар даярлау.
Салалық министрліктер нақтылы персоналды ұзақмерзімдік дамыту,
мамандарды дайындау бағдарламасын жасауы қажет. Сонымен қатар бастапқы және
орта кәсіпқой білімі бар жұмысшылар мен мамандар дайындауға ерекше көңіл
бөлген дұрыс.
Мұнай газ өнеркәсібінің даму болашағы, республикадағы алдыңғы қатарлы
сала болуына байланысты, бұл саладағы кадрларды даярлау мәселесінде жаңа
көзқарастарды талап етеді.
Нарықтық инфрақұрылым, халыққа тұрмыстық және сервистік қызмет
көрсету, транспорт, байланыс, орта білім беру, ғылым және ғылыми қызмет
ұйымдарының жұмысшыларына деген тұрақты сұраныс болжанады.
Экономиканың квалификациялы кадрларға деген қажеттілігі басқару және
әкімшілік-өндірістік қамтамасыз ету саласындағы басшылар мен мамандарға
деген тұрақты сұраныспен сипатталатын болады. Кәсіпорын, байланыс, құрылыс
және т.б. кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің менеджменті және талдауы
саласында тікелей жұмыс істейтін мамандарға сұраныс біраз көтеріледі.
Қоғамның ақпараттануының дамып келе жатқандығына байланысты
компьютерлік технологияларды игерген квалификациялық мамандар мен
техникалық атқарушыларға деген сұранысы артады. Соған байланысты еңбек күші
деген сұраныстың өзгеруіне сай квалификациялы кадрлар дайындау мәселесін
шешуге көңіл бөлінетін болады.
Сонымен қатар, өнімді өңдеудің төменгі деңгейлілігімен сипатталатын
шикізаттық және өндіруші салаларға бағыты сақталмақ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Еңбек нарығында қалыптасқан жалпы жағдай
1991-2001 жылдары аралығында жұмыспен қамту органдарында 2256,4 мың
жұмыссыз тіркелген (жұмыссыздарды тіркеудің ресми есебі 1991 жылдың 1
шілдесінен бастап жұмыспен қамту туралы заңның күшіне енген күннен бастап).
2001 жылдан бастап (тіркелген жұмыссыздар санының жоғарғы шыңы- 391,7 мың
адам) жұмыссыздардың саны жыл сайынғы төмендеуі байқалады. Осылайша,
жұмыспен қамту мәселелерімен айналысушы органдары тіркеген жұмыссыздар саны
2002 жылы - 382,8 мың адам, 2003 жылы – 382 мың адам, 2004 жылы – 264 мың
адам, 2005 жылы 367,2 мың адамды құраған. Мұнымен қатар 2004 жылғы жұмыссыз
ретінде тіркелуге ынталандырудың болмауы себепті жұмыспен қамту органдары
қызметіне жүгінушілер санының азаюынан болған. Өз кезегінде бұған жер –
жерлердегі жұмыспен қамту бағдарламаларының толық және уақытылы
қаржыландырылмауы, жұмыспен қамту сұрақтар бойынша органдар құрылымы мен
деңгейінің қайта құрылуы, неғұрлым көбірек көмек қажет етуші, материалдық
көмекті керек етуші жұмыссыздарға көмек көрсетуге жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы төлемдерінің жүйесін алмастыру әсер етті. Еңбек нарығында
жағдайының қиындығы бойынша Алматы, Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Оңтүстік
Қазақстан облыстары ерекшелінеді, олардың үлесіне республикадағы барлық
жұмыссыздардың 36 % келеді (1-кесте).
1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыссыз статусын беру доғарылған,
азаматтар жұмыспен қамту мәселелері бойынша органдарда жұмыссыз ретінде
тіркеледі;
1999 жылдың 1 сәуірінен бастап жұмыссыздық бойынша жәрдемақы аз
қамтылған азаматтардың ішіндегі жұмыссыздарға материалдық көмекпен
алмастырылған .
Республиканың аграрлық секторындағы өндіріс көлемінің құлдырауы бұл
саладағы еңбекке қабілетті халықтың жұмысбастылығына ерекше көрініс алған.
Ауыл, сонымен қатар шағын қалалардың тұрғындары арасында, әсіресе жастардың
экономикалық құрылымы неғұрлым жақсы дамыған аймақтарға көшіп-қонуы
күшейген. Өткен жылдары аграрлық сектордағы еңбек күшіне сұраныстың
қалыптасуы өндіріс құлдырауымен, тұрып қалған немесе толық емес жұмыс
уақыты тәртібінде жұмыс істейтін, инвестициялық белсенділігі төмен,
рентабельділігі жоқ шығынды кәсіпорындардың болуымен тежелді.
Келесі жағынан, еңбек нарықтарында еңбек күшінің қалыптасуы ауылдағы
еңбек күшінің неғұрлым көп босатылуы жағдайында жүзеге асты. Бұл АӨК-дегі
реформалардың жүргізілуімен, ауыл шаруашылығы құрылымын қайта құрумен,
банкроттық механизмі арқылы ауыл экономикасын сауықтырумен байланысты.
Мұнымен қатар еңбек күшінің ұсынысының артуы кадрлардың ағындылығымен,
жұмыс орындары мен жұмыс күшінің құрылымдық (салалық, кәсіби, аумақтық)
баланссыздығымен, еңбек күші мобильділігінің төмендігімен, халықта бос
орындар бар екендігі туралы ақпараттың жеткіліксіздігі, тұрғын үй нарығының
дамымағандығымен артты.
Шағын және орта қалаларды қолдау мен дамыту қиын. Қазақстанда 7 орта
және 58 шағын қалалар бар, мұнда халықтың 23 % -ы тұрады. Бұл қалалардың
көптеген кәсіпорындары жұмысын мүлде тоқтатты немесе толық қуатымен жұмыс
істемейді және құлдыраған. Әртүрлі себептерден көрсетілген қалаларда 40 %-
ға жуық тіркелген шаруашылық жүргізуші субъектілер тұрып қалған. Үлкен
жұмыссыздық және кедейлердің жоғары үлесі ел экономикасының дамуы үшін
үлкен қауіп келтіреді. [13, 28]
Республиканың барлық шағын қалаларының негізгі мәселелері:
- өндірістің ұзаққа созылған құлдырауы және оның нәтижесі
ретіндегі жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
- өмір сүру деңгейінің айтарлықтай төмендеуі, халықтың бұл
қалалардан шетке ағылуы;
- әлсіз көлік байланыстары;
- тұтынушылардың төлемқабілеттілігінің төмен болуы салдарынан
электр энергиясымен, жылумен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі.
Бүгінгі күні қаланы құраушы кәсіпорындардың қызметін жаңарту, жаңа
өндірістерді қосуда жоғары квалификациялы мамандарға деген жетіспеушілік,
қажеттілік, соған байланысты жұмыс берушілер тапсырысы бойынша жаңа
мамандарды даярлау мен қайта даярлау мәселесі туындайды.
Шағын қалалардың еңбек нарығындағы жағдайды талдай келе, олардың
көпшлігіне тән бірқатар проблемаларды айта кеткен жөн:
• халықтың айтарлықтай көшіп-қонуы, еңбекке қабілетті жастағы
квалификациялы кадрлардың кетуі;
• облыс және республика бойынша орташа көрсеткіштен бірақ артық
жұмыссыздық деңгейі;
• кәсіпорындарды реформалаумен байланысты жұмысшыларды босату;
• көлеңкелі, жұмыспен қамтудың салық салуға мүмкіндік жоқ саладағы
еңбек күші ұсынысының кеңеюі;
• еңбек күшінің сандық және кәсіби – квалификациялық бөлігінің
сұранысы мен ұсынысының сәйкессіздігі;
• білім беру жүйесінің икемсіздігі. Персоналды өнеркәсіп ішінде
оқытудың болмауы. Еңбек күші сапасы мен квалификациялық талаптар
арасындағы алшақтықтың болуы;
• халықтың жеке әлеуметтік – демографиялық топтары – жастар мен
әйелдердің жұмысқа орналасу проблемасы;
• 50 жастан асқан еңбек күшіне қажеттіліктің болмауы.
Сонымен қатар, экономикасы депресивті шағын қалалар үшін әлеуметтік-
экономикалық дамудың жалпы деңгейімен, экологиямен, бюджеттің құрылуымен
байланысты және басқа да бірқатар проблемалар тән. Әйелдер мен зейнетақыға
шығайын деп жүрген тұлғаларды жұмыспен қамту маңызды проблемаға айналды.
Статистика жөніндегі органдардың деректері бойынша жұмыссыздар
ішіндегі әйелдердің үлесі 2004 жылы 56,7 %-құрады. Алайда еңбек нарығында
қалыптасқан, тұтас алып қарағанда жайлы қарқындарға қарамастан, әйелдердің
жұмыссыздық деңгейі (12 %) оның ел бойынша орташа деңгейінен (10,4 %)
жоғары болып қалуда. Қазіргі кезде республикада 8 млн. әйелдер немесе
халықтың жартысынан көп бөлігі өмір сүреді.
Республика бойынша тұтастай алғанда, 2004 жылы жұмыспен қамту
органдарына жұмыспен қамту туралы сұрақтары бойынша 157 мың жұмыссыз
әйелдер немесе 47,2 %. Тіркелген жұмыссыз әйелдер саны есептік кезең
соңында 118,3 мың құраған. Жұмыссыз ретінде жұмыстың жоқ болуы себебінен
жұмыс іздемейтін тұлғалар жұмыссыз деп табылады. Бұл көрсеткішке әйелдердің
де қосылуы, олар жұмыс табудан күдер үзгендіктен белсенділік
танытқандарының да қосылуы әйелдер арасындағы тіркелген жұмыссыздар үлесін
көтерер еді. Жұмыспен қамту және еңбек туралы заңдар әйелдерге бұл салада
теңдікті кепілдік бергендігіне қарамастан кейбір жұмыс берушілердің жұмысқа
қабылдау кезінде байқаалтын әйелдер дискриминациясы орын алған. Мүмкін
жұмыс берушілер, олар үшін бәсекелес іскерлік ортада жұмыс істейтіндіктен,
әйелдердің отбасылық міндеттерінің болуы себепті, еңбекақыдан неғұрлым
жоғары шығындар бар деп есептейді. Талдау, әйелдер жұмыстан ең бірінші
шығарылып ең соңғы болып жұмысқа алынатындығын көрсетеді. Осылайша,
жұмыстан босатылғандардың санатына кіретіндердің негізгі үлесін әйелдер
құрайды. Бұл жалпы жұмыссыздар ішіндегі 56,8 %. Бұл қарқын тұрақты сипатқа
ие және республиканың барлық облыстарында дерлік сақталады. [14, 36]
Әйелдердің 13 %- ның жұмыссыздық кезеңі 6 айдан артық. 64,8 % әйелдер
бір жылдан астам уақыт жұмыссыз. Ұзақ уақыт жұмыс істемейтін әйелдер бұл
еңбек нарығында қажет етілмейтін мамандыққа ие және еңбек білімін, қуатын
жоғалтқан әйелдер. Осыған байланысты әйелдерді жұмыспен қамтуда, олардың
еңбек нарығындағы бәсекелестік қабілетін арттыруға және еңбектік білімін
қалпына келтіруге кәсіби даярлау, квалификацияны көтеру мен қайта даярлау
үлкен рөл атқарады.
Әйелдердің жұмыс орнына сұранысы ұсынылған жұмыс орындарында аз ғана
орын алады. Жұмыс берушілер мұны әйелдердің еңбек нарығындағы бәсеке
қабілеттілігінің төмендетілуімен ынталандырады. Жұмыстан босатылғандардың
көп бөлігін жоғары және орта арнайы білімді, 10 жылдан астам жұмыс стажы
бар әйелдер құрайды.
Еңбек күшіне сұраныс төмен болу жағдайында әйелдер ең көп қиындықты
бастан өткереді.
Жалпы алғанда республика бойынша 2004 жылы жұмыспен қамту
мәселелерімен айналысатын органдарда 57,1 мың әйел немесе 39,9 %, бұл ел
бойынша орташа көрсеткіш 43 %-дан төмен.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz