Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың ерекшеліктері
КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих – педагогикалық институты
ПЕДАГОГИКА кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.Т.Тасболатова.
ИСКАКОВА БИЖАМАЛ ҚҰДАЙБЕРГЕНҚЫЗЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктері
Ғылыми жетекші:
П.ғ.к.
Т.С.Сеңкібаев -----------
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Бастауыш сынып оқушысын оқытудың педагогикалық – психологиялық
негіздері
1.1 Педагогикалық – психологияның зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2.Бастауыш сынып оқушысына еңбек тәрбиесімен сабақтастыра отырып жеке
тұлға ретінде қалыптастыру ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3.Мұғалім – бірінші сынып оқушысының мектеп өміріндегі ең негізгі
тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 29
1.4. Бірінші сынып оқушыларын сабаққа дайындау мен жүргізу әдіс
тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.5. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек тәрбиесінің өзара байланыстылығын
қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 44
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктері
2.1.Еңбек тәрбиесінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2. Еңбектің негізі – үй шаруашылығына көмектесуде қалыптасады ... ... ...
54
2.3. Мектеп алды даярлық топ балаларын еңбекке баулу және қарым-қатынас
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
2.4. Балаларды еңбекке баулуды қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... .. 63
Тәжірибелік жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Өзектілігі. Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің,
келешек ел қожасы-жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей
байланысы болмақ. Ендеше саналы, сауатты, ұғымды,халқымыздың барлық
дәстүріне де , әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін
ұрпақ тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына мензеп жүргізу бүгінгі қүннің
бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселесі екендігін байқатады. Қaзipri
кезенде біздің елімізде еңбек тек ересек адамдардың ғана меншігіне тиіп,
балаларды тәрбиелеуден маңызы төмендеп кеткені белгілі. Бұл баланың
санасында еңбекке деген немқұрайдылық көзқарас тудырып, еңбекке
икемсіздігін, төзім аздығын байқатуда. Дегенмен, мектепке дейінгі бала
еңбектене ала ма деген сұрақ, кез келген ата-ананы, тәрбиешіні мазалайды.
Мұның ceбeбi бүгінгі таңда мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулудың
өзекті мәселелері баспа беттерінде өте сирек кездесетіндгінен де болар.
Бipaқ, аталған тенденңия тек зерттелуді қажет етумен қатар, дер кезінде мән
бермеу баланың жеқе тұлға ретінде дамуына қауіп төндіреді.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер ,білім беру мақсаттарының алмасуы,
оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек
көзғарастарды, жұмыстың жоғарғы сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ертеден қазақ халқы балаларын дәстүр бойынша бес-алты жасында
аузы дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың,
мергендердің, батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы балам халық дәстүрін, жол-жоралғысын көңілге тоқып өссін
дегені болу керек. Сондықтан да мектепте балаларға білім беруде ұлттық
тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты міндет
Мағжан Жұмабаевтың педагогикасында жер жүзіндегі басқа жан
иелерімен салыстырғанда адам баласы туғанда өте әлсіз, зағип, осал
болып туады. Малдың төлі туа сала сақталады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам туғанда іңгәләған айғайы
мол бір кесек ет. Ақылы , есі жоқ, денесі тым әлсіз.Өсуі, ұлғаюы тым
сараң, тым шабан.Мінекей, адам баласы, осылай өте әлсіз боп туып, аса
сараң өсетіндігінен , оның денесіне, жанына азық беріп, өсуіне көмек
көрсетпей . яғни оны тәрбие қылмай болмайды деп, тәрбиені дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һам құлық тәрбиесі деп төртке бөледі.
Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық педагогикасына
сүйенген дұрыс. Халықта Баланды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме деген мақал
бар. Сабақтың қызық, әсерлі өтуіне дамыта оқыту жүйесі көмектеседі.
Қазақ бәйгеге шауып , ат қосарда алдымен атын баптайды емес пе?
Соған орй жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан, бала
бақшаның соңғы жылы, негізінен , мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
етіп үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақта армандауға,
қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Қазақстан президентінің 2030-шы жылға арналған бағдарламасында
барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер , оның ішінде білім саласы
барысындағы жағдайлар атап көрсеткен.
Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда
болуына байланысты. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы
баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру ,
жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының
түбегейлі өзгеруін талап етеді.
Баланың жеке басының рухани- бай мүмкіндіктерін, отандық және
дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, қол өнерімен
және әдеп-ғұрыптарымен тыныстыруда баланың еліне , отанына
сүйіспеншілігін дамыту.
Қазіргі уақытта "жеке бағдарлы оқу" түсінігі кең тараған, бұл
түсінік баланың жеке-тұлғалық дамуы, оның пеихикасының қалыптасып, даму
ерекшелігіне негізделіп айтылған. "Жеке бағдарлы оқыта отырып-тәрбиелеу"
түсінігі мынаған негізделген: жеке-тұлға адамдар қоғамында өмір
сүретіндіктен ол өзін-өзі танып-білуі қажет, бұл өмірдө өз орнын дұрыс таба
білуі қажет, бұл жағдайдағы негізгі нәрсе өз өмірін дұрыс қалыптастыра
білу.
Дұрыс сөзбен айтқанда,педагогика негізін саясатқа немесе идеологияға
байланыстырмай, тек қана психология ғылымына сүйену қажет. Педагогиканың
негізгі объектісі -баланың ішкі дүниесін түсіну. Ал практикалық әрекеттегі
мақсат - әлеуметтік - психологиялық талаптарды қанағаттандыру.
Баланың жақсы дамып-жетілуі мынандай жағдайда: жоғары эффектілік
оқыту, баланың мектепке психологиялық жағынан дұрыс дамып келе жатқанын
маман ретінде анықтау, "жеті жастағы дағдарыс" кезеңін дұрыс шешу.
Баланың мектепке дайындығы қаншалықты дәрежеде екенін анықтау, балалар
психологиясының негізгі мөселесі, Соңғы уақытта бұл мәселеге көп көңіл
бөлінуде, Бұл мәселені шешудің жолы баланың жеке-тұлғалық, жас ерөкшелігін
дұрыс ескеруден басталады. Мұндай жағдайда психологиялық диагностика
негізгі роль атқарады.
Алаңда теориялық тұрғыдан алсақ баланың мектепке оқуға дайындығы
мәселесін шешуде, 20 жылдан астам психологтар, педагогтар,гигиенистер,
балалар дәрігері айналысып келеді. Дегенмен "мектепке дайындық" түсінігіне
нақты анықтама жоқ, сондай-ақ мектепке оқуға толық дайын деген нақты пікір
болмайды.
Бұл мәселені мынандай сандармен бекітуге болады. Осыдан 15 жыл
бастауыш сынып оқушыларында жүйке-жүйелерінің кемшілігі 5-7 (процент) пайыз
ғана болса, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 40-70 пайызға жеткен (Аргумент
и факты 13 наурыз 1998 ж) мүмкін, бұл қазіргі әлеуметтік экономикалық
жағдайға байланысты болар, сондай-ақ мектеп жасына дейнгілерді мектепке
білім алуға дұрыс дайындамағандықтарынан болар.
Еске алатын жағдай мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуы
үлкендерді зерттеуде қолданылатын методтардан мүлде басқа болып келеді.
Диагностикалық методтың негізгі принципі баланың табиғи мінез-құлқы,
күнделікті өмірдегі табиғи іс-әрекеті.
Мектепке білім алуға дайындау мәселесі-балалар психологиясының өзекті
мәселесі. Бұл мәселені белсенді зерттеушілердің пікірі өте ауқымды, бұл
түсінікке әр жағынан ауқымды түсіндіреді.
Баланың даму барысында шкалалар кең түрде қолданылады және баланы
стандартты бақылаулар арқылы баланың дамуын жас ерекшелік нормасына
сәйкестендіру. Диагностиканы жүргізу барысында баланың сөйлей алуы,
экспериментаторға тұлға ретінде қарауы нәтижесі баламен дұрыс қарым қатынас
жасаудың негізі. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры әлі де дамып,
қалыптасатындықтан толқымалы тестерді қолдану мүмкіншіліктері шектеледі.
Сондықтан зерттеушілер орнықты методикалар қолдануды ұсынады. И.Шванцар
(1972) мен А.Анастази (1982) пікірлер бойынша диагностика үшін баланың
моторлық-танымдық сферадағы дамуы, сөйлеуі мен әлеуметтік мінез-құлқы
маңызды орын алады. Мектепке білім алуда компонентті сапа бөлу үшін
И.Шванцар мектепке білім алу үшін міндетті түрде ақыл-ойының дамуы
деңгейлі, концентрацияға қабілеттілігі, шыдамдылық, жетістікке жетуге деген
талап, қызығушылығының дамуы, білім алуға қабілеттігі, сондай-ақ әлеуметтік
мінез-құлқы қалыптасу керек деп есептейді.
Кеңес оқымыстыларының зерттеулері бойынша мектепке дайындық көп
компонентті жүйелік білім. Бұл ойды қолдаушылардың бірі Л.И.Божович 1960-шы
жылдардың өзінде-ақмынаны көрсеткен болатын. Оның ойынша мектепке білім
алуға дайындық негізі-ойлау әрекетінің даму деңгейі, танымдың қызығушылары,
оқушылық өмірдегі әлеуметтік позицияның болуы деп санайды.
А.Запорожецтің пікірінше мектепке білім алуға дайындық баланың мінез-
құлқының өзара байланысы, танымдың даму деңгейі; аналитикалық-синтетикалық
әрекеттер, ерік механизмнің қалыптасу деңгейі анықтайды деп есептейді. Бұл
мәселені Л.А.Венгер мен оның әріптестері теориялық аспекті тұрғыдан өзара
жуыңтатады. Барлық психологиялық ңасиеттер адаңда оның өс-өрекеті арқылы
қалыптасады. Соның ішінде мектеп жасына дейінгі балада таза мектептік
қасиеттер болуы мүмкін емес, өйткені олар да кез келген психикалық
процесстер сияқты іс-әрекөтте дамиды. Бұдан шығатын қорытынды мектепке
психологиялық дайындық оның мектептік қасиеттерінің қалыптасуында емес,
оның қалай оқып, үйреніп кетуінде.
Қазіргі уақытта ақпарат беттерінде баланы мектепке дайындау мәселесі
бойынша әр түрлі даулы пікірлер айтылуда. Бастауыш сынып пен мектепке
дейінгі мекемелердің дәстүрлі талаптары мен іс-әрекеттері ешқандай
талаптанушылықты ақтамайды: баланы кішкене кезінен бастап оқыту мен
жаздыру. Бастауыш сынып пен бала-бақша арасындағы байланыс жоғалған,
мектепке дейінгі мекемелердің спецификасы жоғалған. Өйткені баланың дамуы
оқыту әрекеті көп мән берілгендіктен бұл мәселе екінші жолға ысырылған.
Сондықтан да біз мектеп жасына дейінгі жеке-тұлғалы модельді тәрбиелеу
концепциясына түсіністікпен қарастырдық.
Соңғы жылдары мектепке психологиялық дайындық ТМД елдерінде
психодиагностикалық методикалармен толықтырылуда. Жоғарыда көрсетілгендей
білім алуға дайындық - көп факторлы феномен, бұл көп психологиялық
зерттеулер комплексін талап етеді. Дәлел ретінде білім алуға психологиялық
дайындығын анықтау бір-ақ тестпен шектелмеуі тиіс.
Мектепте білім алу - бала өміріндегі маңызды этаптардың бірі.
Сондықтан да үлкендердің, балалардың мектепке бару кезеңі жақындаған сайын
қобалжулары түсінікті жағдай. Көптеген бірінші сыныптар үшін мектеп
талаптарын орындау оңай емес. Сондықтан да оқу кезеңі басталмай тұрып,
мектеп талаптарына баланың психикалық мүмкіншілігі қанша мықты дәрежеде
екенін анықтап алған дұрыс.
Баламен жұмыс істеу барысында еске алар жағдай бала психологиясын
зерттеудің өзіне тән ерекшелігі бар екенін түсіну. Мектепке дейінгі балалық-
шақ адам өміріндегі өте қысқа кезеңі, бар болғаны жеті-ақ жыл.Бұл кезеңде
даму деңгейі жылдам тез қалыптасады. Ештемеден хабарсыз өмірге жаңа келген
нәресте тез арада-ақ белсенді, өзінше жеке тұлғаға айналады. Бала психикасы
барлық жағынан қалыптаса бастайды, оның одан әрі дамып жетілуінің негізі
қаланады.
Осындай жағдайлар негізінде диломдық жұмыстың тақырыбы Бастауыш сынып
оқушысына еңбек тәрбиесін қалыптастырудың ерекшеліктері.
Мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын оқытып, еңбекке тәрбиелеуде
олардың психологиялық – педагогикалық ерекшелігін есепке ала отырып,
жұмыстар өткізу.
Міндеттері: 1 Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктерін зерделеу.
2.Еңбек тәрбиесінің сипаттамасына бағдарлы шолу жасау.
3. Еңбектің негізі – үй шаруашылығына көмектесуден қалыптасатынын жеткізу.
2.3. Мектеп алды даярлық топ балаларын еңбекке баулу және қарым-қатынас
ерекшеліктерін айқындау.
Ғылыми болжам: Егер баланың мектепте оқуға психологиялық – педагогикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек тәрбиесі жұмыстарын жүргізсе, онда
балаға дұрыс тәрбие беріп, оқытуға болады.
Зерттеу әдістері : түрлі педагогикалық әдістемелер қатары.
І.Бастауыш сынып оқушысын оқытудың педагогикалық – психологиялық
негіздері
1.1. Педагогикалық – психологияның зерттеу әдістері
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден
басталады. Бұл процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы
жалғасады. Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені
игереді. Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын ,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектепжасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.Баланың
жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақы-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты іске
асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар) .
2.Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой тасымалдары).
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалапғалап, тексеріп
отыруы).
4.Бағалау (мұғалімнің жеке оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау
арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы
күрделі себептік байланыстырады, заңдылықтарды ұғады. Ойлау, сөйлеу
әрекеті арқылы іске асады.
Ойлау- нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Баланың ойлау әрекеті өзінен-өзі
қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізуге қажет. Ойлауүрдісі өзіне тән
логикалық адамдардан (операциялардан) тұрады: анализ, синтез, салыстыру,
топтастыру, жалпылау, тұжырымдау.
Балаларды тәрбиелей оқыта отырып зерттеу немесе зерттей отырып
тәрбиелеу, оқыту дегеніміз толыққанды педагогикалық ізденіс пен бала
психологиясын тану жолдарының түйісуі, бірлігі, күрделі процесстің
бөлінбес екі жағы болып табылады. Сондықтан оқу процесінің қандай
мәселесі болмасын, ол бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе
,жай ғана құрғақ сөз күйінде қалып қояды. Қанша әдемі айтылса да, іс
жүзінде ешқандай нәтиже бере алмайды. Соның нәтижесінде өмірге самарқау
қарайтын, өмірлік ұстанымы қалыптаспаған, өз болашағын айқын бағдарлай
алмайтын енжар мектеп түлектері шықты. Оқушының психологиясы ескерілмеген
жерде оқытудың әдіс-тәсілдері қанша құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде
қолданған сан алуан көрнекіліктер де жай жасанды дүниеге айналады.
Сондықтан кез келген пәнді оқыту әдістемелерінде ең әуелі оның осы жағына
көңіл бөлінуі қажет.
Оқушының мотивациялық деңгейін зерттеу дегеніміз мұғалім көзге
түскен нәрселерін үстірт тізбелеу емес, оқушының жеке тұлға ретінде
қалыптасу заңдылықтарының тереңіне енуі, оны дамушы әрекет субъектісі деп
тану. Мотивация қалыптастыру мұғалімнің оқушыға деген ішкі қозғаушы
күштерінің пайда болуына жағдай жасау, өз әрекетінің мәніне түсінуіне
бағыт беру, саналы білім мен тәрбиенің көзін тануға ұмтылысын тудыру.
Сонымен оқу мотивтерінің мәні оның оқу әрекетіндегі басты бағыт
беруінде. Оның қандай түрлері, топтары бар деген мәселеге келсек, оқу
әрекетіндегі мотивтердің екі үлкен тобы бар деген алғаш ғылыми негіздеуші
Л.И. Божович олардың өзара бірлігі мен айырмашылықтарын да ажыратып
берді.Танымдылық мотивтерде оқушы белсенділігі өзі үйреніп отырған
объектіге бағытталса, әлеуметтік мотивтер оқушы белсенділігінің басқа
адамдармен қарым-қатынасы негізінде пайда болып қалыптасады.
Танымдық мотивтерге қызығушылық, қажеттік, мұрат (идеал),
мақсат, мазмұнымен оның орындалу процесімен байланыста бола отырып,
оқушыны жаңаны тануға, оқу еңбегінде саналы әрекет жасауға, кездескен
қиындықтарды жеңуге ұмтылдырады, танымдық белсенділігін арттырады.
Әлеуметтік мотивтерге сол танымдық мотивтердің қалыптасуына
ерекше әсер ететін оқушының өз міндетіне жауапкершілігі, ұжымда өз орнын
анықтауға ұмтылысы, болашақ мамандығына жетуге деген ниеті, мұғалімнің,
ата-ананың, қоғам алдындағы борыш сезімдері, т. б. жатады. Мотивтердің
бұл екі тобы - бірін–бірі толықтырып, өзара алмасып отыратын ішкі
импульстер.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесінде оқу мотивтерін қалыптастыруға
негіз болатын факторлар сол пәннің өз табиғатынан іздестірілуі
шарт.Мысалы: ана тілін оқытуда балаға ең әуелі, тілдің танымдық
мәнін,білімдік негізін, практикалық маңызын түсіндіру арқылы оқушының
тілге деген саналы көзқарасы қалыптасады, оның күнделік тіршіліктегі ғана
емес, өмірлік, дүниетанымдық маңызы ұғындырылады. Ол үшін оқу процесінде
мұғалім төмендегідей үш жағдайға, бірінші сабақта шебер ұйымдастырылған
әдістемелік жұмыстарды орынды, жүйелі қолдануға; түсінікке негізделген
педагогикалық басшылық жасауға, үшінші, сабақтың өтуіне жайлы, қалыпты
атмосфера орнықтыруға баса көңіл аударуға тиіс. Бірінші жағдайда оқушы
еңбегі сабақтың теориялық жағын игеруге, сол пән бойынша берілетін
практикалық іскерлік дағдыларды меңгеруге бағытталады. Оқу материалын
оқып үйренуде оқушы белсенділігін арттыруға негіз болатын танымдық
әрекеттердің оқушының жас ерекшеліктеріне сай болуын қадағалау, олардың
дамытушылық сипатына, баланың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға
қаншалықты әсер ететініне назар аудару жемісті еңбек болып табылады.
Оқытудың проблемалық сипатта жүргізіліп, көбіне оқушылардың өзіндік
жұмыстарына, ізденісіне жол ашылуы, ірі тілдік құбылысқа аналитикалық,
синтетикалық талдау жасауға көп орын берілуі де сабақтың нәтижелігіне
ықпал етеді.
Ал, оқушының пәнге көзқарасына, сабаққа ықыласын аударуда
мұғалімнің жеке басының әсері мол.Онда мұғалімнің сыртқы бейнесі, өзін-
өзі ұстауы, сөйлеу мәнерімен қатар сабақ үстінде оқушыларды бір мақсатқа
жұмылдырып, олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктеріне сәйкес тапсырмалар
беру, оқу процесінің барлық кезеңдеріне сай жұмыс түрлерін екшей білу,
сабақ үстінде қажетті ұшырастыру шеберлігі де ескеріледі.Мұғалімнің
негізгі міндеті- оқулықтардағы дайын материалдарды жалаң информация
түрінде бірді-екілі мысалдармен түсіндіріп, кезекті жаттығуларды
бастырмалата орындату емес, оқушыларды оқу әрекетінде оның әрекет
субъектісі деңгейіне көтерілуіне жағдай жасау, тапсырмаларды шешудің әр-
түрлі жолдарын табуына, кездескен қиындықтарды жеңе білуге бағыт-бағдар
беру. Үшінші мәселе оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, оның
саналы әрекетін ұйымдастыруда әлеуметтік мотивтердің қандай дәрәжеде
ескерілуіне тәуелді.Мұнда оқушының айналасымен қарым-қатынасы, өзара
түсінісуі, сенімі, пікір алысуы, ұжымдағы өз орнын анықтауға ұмтылысы
т.б. ескеріледі.
Жалпы алғанда, оқу мотивтері баланың өмірлік позициясын нығайту,
адамгершілік қасиеттерін дамытуға негіз болады да, оқушының танымдық
әрекетінің ең маңызды факторларының біріне айналады. Сапалы білім мен
саналы көзқарастың бірлігі де осы жолдан туындап отырады.
Педагогика ғылымының әр саласында қолданатын әдіс
–тәсілдерде психология ғылымын қолданады. Негізгі әдіс – бақылау
және эксперимент.
Бақылау – есте көру жолдарының оқыту орнымен тікелей
қатынас жолдарын жинақтайтын әдістердің бірі. Бұл әдістің
ерекшелігі: зертеуші осы әдісті пайдаланғанда зерттелушіге тікелей
әсер етпейді , оның қызығушылығын тудырмайды, қайта осы әсерлердің
өздігінен пайда болуын бағдарлайды .
Бақылау әдісінің негізгі мінездемесі мақсаттылық,
жоспарлаулық болып бөлінеді. Бақылау, ойы бар процедураларының
жолдарын көрсететін арнаулы әдістеме көмегімен жүзеге асады.
Оның негізгі кезеңдері:
а) Бақылайтын ситуация мен бақыланатын ортаны таңдап алу.
ә) Бақылау бағдарламасы.
Негізінде бақылаудың екі мақсатын көрсетуге болады.Ізденіс
зерттеуінде негізгі мақсат қадағаланатын орын жайында барынша
ақпарат жи нау болады. Мысалы: 6 жасар балалардың мектепке
келгенде өзін ұстауы, сабақта, қоңырау кезінде, үйіндегі ата-
анамен, мұғалімдермен қатынасы, оқушылармен қатынасы жайлы
мағлуматтарды тіркеу және т.б.Мұндай ақпарат жинау арқылы зерттеу
жүргізуді қажет ететін мәселелерді анықтауға мүмкіндігін береді.
Кейбір жағдайларда бақылау таңдаулы түрде жүргізіледі.
Атақты швейцар зерттеушісі Ж.Пиаже балалардың ой-өрісін зерттегенде
екі заттан бір затты алу ойынын бақылаған.Бұл баланың заттар
арасындағы қатынасын қалыптастырған.
б)Алынған ақпараттың негізгі қимылдарын байқаушы өзі жасайды:
Оның қатысуынан бақыланушы адам өзгеше мінез көрсетуі мүмкін.
Бұл мәселенің екі жолы бар:
а)Байқаушы бақыланатын орнында ұжымның үйреншікті адамы болуы
керек.
ә)Сырттай бақылау жолы.Бұл жол баланың адамгершілігін шектейді.
Психологиялық бақылаудың мазмұны психология пәнімен байланысты.
Егер бұл әдісті бихевиорист қолданса, бақылау бағдарламасында
баланың сыртқы реакциясын байқайды .
Бақылау әдісін тек зерттегенде ғана емес, сонымен
практикалық, педагогикалық іс-әрекетте қолдануға болады. Мұғалім
баланың тәртібін бақылауға түрлі тапсырмаларды орындалуын бақылай
отырып бір қорытындыға келеді.
Сол қорытындыны өзінің бақылау қорытындысына қарай баланы
ішкі дүниесінің ерекшеліктері туралы дәлелдеп айту мүмкін емес.
Эксперимент – психологиялық зерттеуінде ең жоғарғы орын
алады. Оның бақылаудан айырмашылығы мынадай мәселеде:Экспериментатор
зерттейтін ортасында зерттеу гипотезасымен белгіленеді.
Мысалы: зерттеуші осындай қарастырса оқушы өзінің
қателерін білсе, тек сонда ғана білім білім жүйесі жоғарғы
дәрежеге жетеді. Бұл гипотезаны тексеру үшін оқушыларды екі топқа
бөледі. Екі топта оқушылар бірдей тапсырма алады.Мысалы: В
әрпінің бас әріпін жазу. Бірінші топқа экспериментатор В әріпінің
элементтерінің дұрыс жазылуын айтып көрсетеді.Ал екінші топқа
экспериментатор осы әріптің дұрыс жазылуын, үлгіден ауытқымай жазу
керектігін ескертіп қана айтады.
Эксперименттің екі түрі қарастырылады.
1.Лабораториялық.
2.Нақты түрі.
Лабораториялық экспериментте сыныптан тыс уақытта зерттеу жеке
және ұжымдық эксперимент түрін қолдануға болады.Эксперименттегі
нақты түріндегі зерттеуінде жазуға үйретуде қатар екі бірінші
сыныпты алуға болады.
Соңғы он жылдан бері еліміздің білім беру, қоғамдық
саяси өміріндегі болған өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне
деэксперимент көптеген жаңалықтар еңгізіп, жаңа леп әкелді.
Сонымен, мектептің қай түрі болсын, бала қандай талантты болса
да, оқушы алғаш мектепке келгенде, онда оқу әрекетінің нышаны да
болмайды. Ол әріпті танып, оқи, жаза білу ғана емес. Бұл –
В.В.Давыдов, Б.Д. Эльконин сияқты белгілі психологтардың бастауыш
мектептегі зерттеулерінде дәлелденген мәселе.
Дамыта оқыту деп- мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың
даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқыту. Оқыту арқылы баланың
психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер
болуы тиіс. Жүйенің басты мақсаттарының бірі- баланы оқыта отырып, жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім
қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі
қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Дамыта оқыту нәтижесінде әр оқушының
өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту
барысында лайықты жағдайлар жасалады. Бұл жүйенің мақсаттары баланың
өзінің белсенділігіне байланысты болғандықтан, жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды
көздейді.Дамыта оқытуда баланың ізденушілік- зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады.Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа жағдайды шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда үш
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Мұғалім сабақ процессін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде.
Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар
тыңдалады.Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен,
әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс
жасайды, жеке тәжрибесін қорытындылауға үйренеді.
Дамыта оқыту жүйесіндегі қойылатын сұрақтар проблемалы,
ойлауды, пайымдауды қажет ететіндей етіп беріледі. Жауаптардың бірнеше
вариантты болуы мүмкін екендігі қарастырылады. Мысалы: Әңгіменің
кейіпкері жайлы не айта аласың? ,немесе 4 және 5 сандарымен қандай
тапсырмалар ойлап табуға болады түріндегі сұрақтар.
Көрнекілік, т.б. әдістер де осылайша жаңа мақсаттарға өзгертіле,
күрделендіріле пайдаландырылады.
Бірінші сынып оқушылары сауат ашу кезінде өздері еститін,
айтатын дыбыстарды салыстырады, математиканың алғашқы сабақтары да
заттардың, объектілердің, суреттердің жиынтығын салыстырудан
басталады.Бұл арқылы көп,аз, тең ұғымдары меңгепіледі.
Салыстыру әдісі- жүйедегі баланы ойлауға үйрететін тәсілдердің
бірі. Балалар салыстыру тәсілдерімен мектепке келгенге дейін де бір шама
танысады. Ал мектепке келген соң, оқудың алғашқы күнінен бастап бұл тәсіл
тұрақты пайдаланыла бастайды.
Мұғалім салыстыру әдісімен сабақ жүргізе отырып, оқу материалын
оңай, көрнекті етіп ұсынуға мүмкіндік алады. Баланың қиялын дамытады.
Салыстыра отырып, оқушы заттар мен объектілердің байқалмай, көрінбей
қалатын белгілерін анықтауға үйренеді. Баланың байқампаздығы артады.
Заттарды салыстыра отырып, тек ұқсастығы мен айырмашылығын
тапқызып қоймай, олардың себептерін айқындатудың бала дамуы үшін маңызы
зор.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды тағы бір ерекшелігі –сынып
оқушыларын жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы
үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Нашар оқушы да өз шамасы
келгенше, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Сол
арқылы ол да өзін мүмкін дәрежеге дейін дамыта алады. Бұл жолда оның
қателесуі, жаңылуы әбден мүмкін.Тек мұғалім тарапынан көрсетілген
сабырлылық, байсалдылық оның өз күшіне деген сенімін арттырып, алға
жетелейді деп есептелінеді.
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынас жаңа қағидаларға негізделінеді. Олар – ынтымақтастық, өзара
сыйластық, түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен
айта алатындай ахуал болуы басты назарда ұсталынады. Ол үшін оның әрбір
жауабы мұқият тыңдалып, дұрысы мақталып, қатесі еппен түзеліп
отырылады.Оқушыны кішкентай бала деп қарамай ,оның да пікірімен де
санасу, көзқарасын құрметтеу оның дамуына зор әсер ететіндігі дәлелденді.
Дамыта оқыту сабақтарында жаңа материалды талдауға зор көңіл
бөлінеді. Өйткені, талданбаған шығарма бала жүрегіне жетпейді деп
есептелінеді. Талдау- бірлескен ізденіс. Ізденіс барысында мұғалім әр
баланың көңіл-күйін бақылауға, ой-пікірін байқауға мүмкіндік алады.
Әсіресе оқу сабақтарындағы материалды талдау арқылы шығарманың айтар ойы,
идеясы бала жүрегіне жетіп, талдау арқылы ар, ұят, қайырымдылық,
әдептілік т.б. сияқты тамаша адамгершілік қасиеттер балалар бойына
жұғысты болады.
Дамыта оқу жүйесінде баланың білімін бағалауға үлкен мән
беріледі. Сабақ барысында бағаның неғұрлым көп қойылуы шарт емес. Балалар
барлық тапсырмаларды орындауға ынта білдіріп, ден қойып, нәтижеге жетіп,
еңбегінің рахатын көруге дағдыландырылады.
Дамыта оқытудың Б.Д. Эльконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің
белсенділігіне байланысты.
Эксперименттің келесі сатылары :
1.Қойылатын мақсаты: басты мақсатта гипотездің ерекшелігі.
2.Эксперименттің жүргізу жолын жоспарлау.
3.Экспериментті жүргізу және бекіту.
4.Нақты эксперименттің қорытындысын шығару.
5.Эксперимент жұмыстарының үлгілері.
Эксперимент жұмысының екінші жолы психологиялық білімнің
құрылымын пайдалану және оның функциялық бөлімдерін қолдану.Бұл
жұмыстың аспектісін әр-түрлі жағдайда білімін пайдалана отырып, біз
бірте-бірте ойластырылатын моделін құрамыз. Бірақта бұл модель
теориялық жолымен алынғаннан, зерттеуші бұл модельді дұрыс деп
қабылдамайды. Бұл модельдің эксперименталдық тексерісін қажет
етеді. Сонымен,Г.А.Буткин бұл жұмыстың үш кезеңін дәлелдеді.
Осы үш кезең теорияны дәлелдеуге жеткілікті дейді.
Сондықтан эксперименттік тексеріс жүргізді.
1.Зерттеу үшін бұл жұмысты орындала алмайтын баларды алды.
Қарастыра келе бұл балалар теореманы дәлелдеу үшін, бірнеше
жолын алған, бірақта нақты әдіспен ойластырылмаған. Дәлелдегенде
тағы бір кезең табылады - бұл іздеу зонасы. Орындалған модельдік
тағы бір эксперименттік тексеріс өтеді.
2. Бұл тексеру орнының жұмысын анықтау үшін, екі топ
алынады, жақсы орындайтын және бұл жұмысты орындағанда қате
жіберетін. Мысалға: осындай есеп алайық: алты сереңкеден төрт
теңдес үшбұрыш құрастыру. Бұл есепті шешу үшін әдеттегідей екі
қате жібереді, немесе сереңкені сындырып үшбұрыш жасайды, бірақта
үшбұрышты жасағанда толық сереңкеден емес жартылай сереңкеден
(есептің шарты : үшбұрышты жасағанда – толық сереңкеден , жартылай
емес).
3.Екінші қатесі: орындаушы үшбұрышты жазықта құрастырғысы
келеді,бірақта құрастыра алмайды. Сонымен , осы қателердің анализі
арқылы бұл есептің шешуін табу үшін бірнеше мәлімет алынады.
Басқа зерттеу әдістемелері бақылау және экспериметтен
басқа педагогиқалық психология мынадай әдістемелерді пайдаланады:
әңгіме әдістемесі, анкета әдістемесі.
Әңгіме бірнеше әдістемелерді пайдаланады. Бір кездерде
зерттеуші нақты жағдай жасайды да, зерттелетін адам оны
байқамайды.Басқа кездерде бала әңгімеге келіседі, зерттейтін
объекті болатынын біліп отырады.
1.2. Бастауыш сынып оқушысына еңбек тәрбиесімен сабақтастыра отырып
жеке тұлға ретінде
Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде
адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр. Осыған
байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі
бағыты- барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп,
жан-жақты қалыптастыру. Бастауыш сатыда оқу-тәрбие жұмысы жан-жақты
қарастырылып, оқушылар ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті
мәселесі болып отыр.
Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім
мен тәрбие беру тұжырымдамасында да негізгі орын алады. Мектеп
оқушыларына тәрбие беру тұжырымдамасында: Жеке тұлғаның қалыптасуы
үздіксіз күрделі процесс.Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның
өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін
ескере отырып, балалар мен оқушыларды білімге,ғылымға ықыласын арттыру,
олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу- деп атап көрсетіп, мектеп алдындағы
міндеттердің бірі етіп қояды.
Оқушылардың жеке бас тұлғалық қасиетін оқушылар ұйымы арқылы
тәрбиелеу адам дамуының негізгі қаланатын бастауыш сатыдан басталатын
процесс.
Оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ұжымның үлкен
ықпалы бар.
Оқушылардың жеке тұлғасының дамуына мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстары да ықпал етеді. Оқушының тәрбие мәдениетінің түрлерін меңгеруі,
салауатты өмір сүре білуге, қоғамда өз орнын таба білуге үйрету, өз
халқының басқа ұлт өкілдерін құрметтеуге үйрету мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстарының міндеті болып табылады.
Оқушыны жан-жақты үйлесімді дамуы үшін тәрбие жұмыстарына
мынадай талаптар қойылады:
1.Ұйымдастырылған тәрбие жұмыстары оқушылардың шығармашылық ізденістерін
дамытуы қажет.
2.Тәрбие жұмыстарының жоспарлауын жүйелі жүргізу.
3.Оқушылар белсенділігін көтеру.
4.Ұжымдық жеке іс-әрекеттің дамуы және оқушының әрекет етуіне жол беру.
Осы талаптарды орындауда оқу-тәрбие жұмыстарын бүгінгі білім стандартына
сай негіздеп кешенді түрде жүргізу арқылы бірінші сынып оқушылары
біртұтас тұлға етіп қалыптастыруға болады.
Баланың мектепке келуі және осыған байланысты өміріндегі жаңа
бейнелер оның әлеуметтік жағдайын түп тамырымен өзгертеді. Қоғамдық
қатынастар жүйесінде ол енді жаңа тәртіп- оқушыны -осыдан шығатын
барлық заңдар мен міндеттерді иеленеді. Бірінші сынып оқушыларының типтік
қалыптасуының психологиялық ерекшкліктері үшін мектеп жасына өтудің
дайындығының негізгі қажеттілігі ретінде оқушы позициясының ішкі
қабылдауы жүреді,бұған біртұтас жүйелі факторлар себепші болады.
Ең алдымен қоғамдық қатынастар жүйесінде жаңа орынды бала- оқушы
алып отырғанын, оларға үлкендердің елеулі өзгерісті сатысында (этап)
үлкендердің алатын орны ерекше- бұл олардың өмірін ұйымдастырушы, әсіресе
білімді меңгеруде, оқу әрекетіне жұмылдыруда, жасаған істері мен жеке
қасиеттері баға беруге аса маңызды рөл атқарады. Үлкендермен қарым-
қатынастары бірінші сынып оқушыларының дамуында негізгі фактор болып қала
береді.
Белгілі психологтар (Б.Г. Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаева,
Ж.И.Намазбаева, М.М.Мұқанов, В.К.Шабельников) зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез-құлықтарына,
дүниетанымдарына қалыптастырып отыру қажеттілігі айқындалған. Бірінші
сынып оқушыларының жеке басының қалыптасуында, әсіресе оның психикалық
дамуында негізгі шешуші рөлді оқу әрекеті атқара бастайды, бұл жолда
баланың ғылыми білімдері қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық және ақыл-ой
күштері дамиды.
Баланың психикалық дамуында өміріндегі өтіп жатқан өзгерістер,
мектеп жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар психологиялық білім
байлығына біртіндеп қосылмайды, олар баланың мектепке келуінің бірінші
күнінен бастап легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын түрде
көрінетін стресстік күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшелік кезеңнің дамуын Л.С.Выготский дамудың бүтін
дәуіріне ұқсастырады, ал әр дәуір басталуын жеке бастың және әрекеттің
жаңа түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан пайда болған
түрлерінің тууымен байланыстырады.
Бірінші сынып мектеп жасын психологтар көбінесе білімді
меңгерудің, жинақтаудың, зейінділіктің жасы деп санайды, яғни танымдық
қабілеттерін нағыз өркендейтін кезеңі деп атайды, бірақта бұл жастағы
мінез- құлқы қиын, зейіні тұрақсыз, иесі әлсіз, қабылдаулары нашар, тез
әлсірейді, бірақ қызығушылық тудыратын хабарлар есінде жақсы сақталады. М
інез-құлқы істеген істеріне, қылықтарына дұрыс баға бере алмайтынын
байқауға болады.
Бірінші сынып оқушыларының мектептік кезеңі, кейінгі
зерттеулердің дәлелдері бойынша, адамгершілік дамуының моральдік
мөлшердің меңгерудің қарқынды даму кезеңі.Адамгершілік дамуы өзіне
адамгершілік сана-сезімді, адамгершілік мінез-құлық және адамгершілік
қарым-қатынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны тәрбиелеуде негізгі бағыт-
мінез-құлық мотивтері мен әдеттерді қалыптастыру.Мектепке жаңа келген
балаларда бұларды қалыптастыру біршама қиындықтарды тудырып жатады, олар
әлі де болса моральдік жағдайларды біржақты қабылдайды, оларға талдау
жасауға қиналады: жасы өсе келе бұл жастағы балалардың бағалары біршама
бейімделіп, адамгершілік мінез-құлық ережелері негізделе бастайды.
Баланың моральдық бейнесі, моральдық мінез-құлқы, психикасы,
оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық
кезде қалыптасады. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан
әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу мұғалім мен үлкендердің, ата-аналардың
бірлескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы,
жолға қойылмауы мінез-құлқы қиын балалардың пайда болуына себепкер болып
жатады.
7-8 жасқа дейінгі балаларда басқа адамдарды жақсы ,не жаман деп
қана бағалау болса, мектепке келген жасы 7-12 жасқа дейінгі балаларда
басқа адамды бағалау бір шама сараланып, жоғарыланады, бірақта әлі де
болса қарама- қарсы, теріс қасиеттерінің, мінез-құлықтарының болу
себептерін түсіндіре алмайды. Бірінші сынып оқушыларында өзіндік бағалау
әлі де болса мінез-құлық мотивінің үстемді түрінде көрінбейді.
Бірінші сынып оқушыларының жеке басын қалыптастыруда үлкен
орынды эмоция алады. Оларда жақын, күшті көңіл-күйлер басым
болады.Бірақта кейбір жағдайларда өзіне маңызды болып саналатын іс-
әрекеттер қанағаттандырылмаса, оларда жан күйзелісті қайғырулар болуы
мүмкін.
Бірінші сынып оқушылар үшін жоғары деңгейдегі эмоционалды
қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында бұл жастағы
балалардың жеке басының дамуында ерекшк көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, ұру сияқты көріністер керек емес, оларға жан-жақты көмек,
адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, ұғу қажет.Тіпті жай ғана бір
мысалды алып көрейікші: егерде гүлді күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда
ол жайқалып өседі, адамдарға өзінің әсемдігін, түсін береді, ал егер
қарамасаң, оны кірге таптасаң ол сарғайып, солып қалады. Міне, бұл
қарапайым шындық.
Бірінші сынып оқушысының мектептік кезеңін, мектеп жасына дейінгі
кезеңмен салыстырғанда, олардың қарым-қатынас мінезі мен құрбы-құрдастары
мен өзара қатынастары айтарлықтай өзгереді. Құрбылар тобында оқушылардың
негігі байланыстары мен қатынастары жойылмайды, тіпті бірінші сынып
оқушылары үшін маңызды болып саналатын дос-жарандарына көмек қолын беруге
дайын тұру, достықты сүю, мейірімділік, қайырымдылық сияқты қасиеттер
табылады.
Бірінші сынып оқушыларының жеке басы дамуына әр-түрлі факторлар
әсер ететіні айтылды, бұл ретте биологиялық және әлеуметтік факторлар
арасында диалектикалық байланыстың бар екендігі айтылды және оның адам
табиғатына ықпал ететін күштердің бірі екендігі айқын. Сондықтан да
мұғалімдер, ата-аналар үшін өз іс-әрекетін балалардың әрқайсысын жүйелі,
тыңғылықты түрде зерттеп, оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін
есепке ала отырып, оқыту, тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау негізгі
шарттарының бірі болғаны жөн демекпіз.
Соңғы уақыттарда сауықтыру ісінің маңыздылығы мемлекеттік
деңгейге көтеріліп, салауатты өмір салтының ұғымы анықталып жатқаны мен
денсаулықты күту, алдын-ала сауықтыру салаларына немқұрайлы қарау әлі де
орын алып келеді.
Соңғы кездерде жүргізілген зерттеулер қорытындысы: бірінші
сыныпқа келетін оқушылардың 25-30% денсаулығында әртүрлі ауытқушылықтар
бар екенін көрсетуде. Ал бұл цифр арасында 80% жетеді. Демек, мектепте
денсаулықты нығайту орнына әлсірету орын алып отыр деген сөз. Әрине,
баланың денсаулығын сақтау кешенді іс, оның барлық аспектілерін мектепке
аудару дұрыс емес ,дей тұрғанымен оқушылар арасында тыныс алу, ас қорыту
органдарының, көз, жүйке ауруларының,дене бітіміндегі ақаулары көп
нәрсені аңғартады. Сабақтың ұзақтығы 45 мин., бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих – педагогикалық институты
ПЕДАГОГИКА кафедрасы
Қорғауға жіберілген күні: ----- ----------- 2007 ж.
Кафедра меңгерушісі : -------------- Г.Т.Тасболатова.
ИСКАКОВА БИЖАМАЛ ҚҰДАЙБЕРГЕНҚЫЗЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктері
Ғылыми жетекші:
П.ғ.к.
Т.С.Сеңкібаев -----------
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Бастауыш сынып оқушысын оқытудың педагогикалық – психологиялық
негіздері
1.1 Педагогикалық – психологияның зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2.Бастауыш сынып оқушысына еңбек тәрбиесімен сабақтастыра отырып жеке
тұлға ретінде қалыптастыру ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3.Мұғалім – бірінші сынып оқушысының мектеп өміріндегі ең негізгі
тұлға
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 29
1.4. Бірінші сынып оқушыларын сабаққа дайындау мен жүргізу әдіс
тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.5. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек тәрбиесінің өзара байланыстылығын
қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 44
ІІ. Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктері
2.1.Еңбек тәрбиесінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.2. Еңбектің негізі – үй шаруашылығына көмектесуде қалыптасады ... ... ...
54
2.3. Мектеп алды даярлық топ балаларын еңбекке баулу және қарым-қатынас
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
2.4. Балаларды еңбекке баулуды қалыптастырудың жолдары
... ... ... ... ... .. 63
Тәжірибелік жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Өзектілігі. Еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің,
келешек ел қожасы-жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей
байланысы болмақ. Ендеше саналы, сауатты, ұғымды,халқымыздың барлық
дәстүріне де , әлем мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін
ұрпақ тәрбиелеу бізге сеніп тапсырылып отыр.
Өскелең ұрпақты еңбекке баулуды болашағына мензеп жүргізу бүгінгі қүннің
бірден-бір қажетті, кезек күттірмес мәселесі екендігін байқатады. Қaзipri
кезенде біздің елімізде еңбек тек ересек адамдардың ғана меншігіне тиіп,
балаларды тәрбиелеуден маңызы төмендеп кеткені белгілі. Бұл баланың
санасында еңбекке деген немқұрайдылық көзқарас тудырып, еңбекке
икемсіздігін, төзім аздығын байқатуда. Дегенмен, мектепке дейінгі бала
еңбектене ала ма деген сұрақ, кез келген ата-ананы, тәрбиешіні мазалайды.
Мұның ceбeбi бүгінгі таңда мектепке дейінгі балаларды еңбекке баулудың
өзекті мәселелері баспа беттерінде өте сирек кездесетіндгінен де болар.
Бipaқ, аталған тенденңия тек зерттелуді қажет етумен қатар, дер кезінде мән
бермеу баланың жеқе тұлға ретінде дамуына қауіп төндіреді.
Бүгінгі Қазақстан жаңа принциптерге негізделген егемен мемлекет құруда.
Үкіметіміз білім беру мекемелерінен тәуелсіз мемлекетіміздің өркениетке
жету жолындағы өр талабына тұғыр боларлықтай ұрпақ оқыту, тәрбиелеу ісін
жаңа сапалық өзгерістер деңгейіне көтеруді талап етіп отыр. Мектеп
құрылымында болып жатқан өзгерістер ,білім беру мақсаттарының алмасуы,
оның дамытушылық сипаттарының бекітілуі, көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты
мәселелер орындаушылардан шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек
көзғарастарды, жұмыстың жоғарғы сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ертеден қазақ халқы балаларын дәстүр бойынша бес-алты жасында
аузы дуалы шешендердің, ел бастаған көсемдердің, даналардың,
мергендердің, батырлардың соңынан ерте білген.
Онысы балам халық дәстүрін, жол-жоралғысын көңілге тоқып өссін
дегені болу керек. Сондықтан да мектепте балаларға білім беруде ұлттық
тәрбие дәстүрлерін басшылыққа алу- басты міндет
Мағжан Жұмабаевтың педагогикасында жер жүзіндегі басқа жан
иелерімен салыстырғанда адам баласы туғанда өте әлсіз, зағип, осал
болып туады. Малдың төлі туа сала сақталады. Тауықтың балапаны
жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Ал адам туғанда іңгәләған айғайы
мол бір кесек ет. Ақылы , есі жоқ, денесі тым әлсіз.Өсуі, ұлғаюы тым
сараң, тым шабан.Мінекей, адам баласы, осылай өте әлсіз боп туып, аса
сараң өсетіндігінен , оның денесіне, жанына азық беріп, өсуіне көмек
көрсетпей . яғни оны тәрбие қылмай болмайды деп, тәрбиені дене
тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық һам құлық тәрбиесі деп төртке бөледі.
Мектепте сабақты қызықты етіп өткізу үшін халық педагогикасына
сүйенген дұрыс. Халықта Баланды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме деген мақал
бар. Сабақтың қызық, әсерлі өтуіне дамыта оқыту жүйесі көмектеседі.
Қазақ бәйгеге шауып , ат қосарда алдымен атын баптайды емес пе?
Соған орй жетіге толған бала күзде мектепке баратын болғандықтан, бала
бақшаның соңғы жылы, негізінен , мектепке әзірлік жұмысын жүргізеді.
Болашақ оқушыларды кез-келген тақырыпта ойларын еркін айта алатындай
етіп үйрету қажет. Баланың ойын дамытып, болашақта армандауға,
қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелеу жүзеге асырылады.
Қазақстан президентінің 2030-шы жылға арналған бағдарламасында
барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер , оның ішінде білім саласы
барысындағы жағдайлар атап көрсеткен.
Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда
болуына байланысты. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы
баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру ,
жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының
түбегейлі өзгеруін талап етеді.
Баланың жеке басының рухани- бай мүмкіндіктерін, отандық және
дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, қол өнерімен
және әдеп-ғұрыптарымен тыныстыруда баланың еліне , отанына
сүйіспеншілігін дамыту.
Қазіргі уақытта "жеке бағдарлы оқу" түсінігі кең тараған, бұл
түсінік баланың жеке-тұлғалық дамуы, оның пеихикасының қалыптасып, даму
ерекшелігіне негізделіп айтылған. "Жеке бағдарлы оқыта отырып-тәрбиелеу"
түсінігі мынаған негізделген: жеке-тұлға адамдар қоғамында өмір
сүретіндіктен ол өзін-өзі танып-білуі қажет, бұл өмірдө өз орнын дұрыс таба
білуі қажет, бұл жағдайдағы негізгі нәрсе өз өмірін дұрыс қалыптастыра
білу.
Дұрыс сөзбен айтқанда,педагогика негізін саясатқа немесе идеологияға
байланыстырмай, тек қана психология ғылымына сүйену қажет. Педагогиканың
негізгі объектісі -баланың ішкі дүниесін түсіну. Ал практикалық әрекеттегі
мақсат - әлеуметтік - психологиялық талаптарды қанағаттандыру.
Баланың жақсы дамып-жетілуі мынандай жағдайда: жоғары эффектілік
оқыту, баланың мектепке психологиялық жағынан дұрыс дамып келе жатқанын
маман ретінде анықтау, "жеті жастағы дағдарыс" кезеңін дұрыс шешу.
Баланың мектепке дайындығы қаншалықты дәрежеде екенін анықтау, балалар
психологиясының негізгі мөселесі, Соңғы уақытта бұл мәселеге көп көңіл
бөлінуде, Бұл мәселені шешудің жолы баланың жеке-тұлғалық, жас ерөкшелігін
дұрыс ескеруден басталады. Мұндай жағдайда психологиялық диагностика
негізгі роль атқарады.
Алаңда теориялық тұрғыдан алсақ баланың мектепке оқуға дайындығы
мәселесін шешуде, 20 жылдан астам психологтар, педагогтар,гигиенистер,
балалар дәрігері айналысып келеді. Дегенмен "мектепке дайындық" түсінігіне
нақты анықтама жоқ, сондай-ақ мектепке оқуға толық дайын деген нақты пікір
болмайды.
Бұл мәселені мынандай сандармен бекітуге болады. Осыдан 15 жыл
бастауыш сынып оқушыларында жүйке-жүйелерінің кемшілігі 5-7 (процент) пайыз
ғана болса, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 40-70 пайызға жеткен (Аргумент
и факты 13 наурыз 1998 ж) мүмкін, бұл қазіргі әлеуметтік экономикалық
жағдайға байланысты болар, сондай-ақ мектеп жасына дейнгілерді мектепке
білім алуға дұрыс дайындамағандықтарынан болар.
Еске алатын жағдай мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуы
үлкендерді зерттеуде қолданылатын методтардан мүлде басқа болып келеді.
Диагностикалық методтың негізгі принципі баланың табиғи мінез-құлқы,
күнделікті өмірдегі табиғи іс-әрекеті.
Мектепке білім алуға дайындау мәселесі-балалар психологиясының өзекті
мәселесі. Бұл мәселені белсенді зерттеушілердің пікірі өте ауқымды, бұл
түсінікке әр жағынан ауқымды түсіндіреді.
Баланың даму барысында шкалалар кең түрде қолданылады және баланы
стандартты бақылаулар арқылы баланың дамуын жас ерекшелік нормасына
сәйкестендіру. Диагностиканы жүргізу барысында баланың сөйлей алуы,
экспериментаторға тұлға ретінде қарауы нәтижесі баламен дұрыс қарым қатынас
жасаудың негізі. Мектеп жасына дейінгі баланың сөздік қоры әлі де дамып,
қалыптасатындықтан толқымалы тестерді қолдану мүмкіншіліктері шектеледі.
Сондықтан зерттеушілер орнықты методикалар қолдануды ұсынады. И.Шванцар
(1972) мен А.Анастази (1982) пікірлер бойынша диагностика үшін баланың
моторлық-танымдық сферадағы дамуы, сөйлеуі мен әлеуметтік мінез-құлқы
маңызды орын алады. Мектепке білім алуда компонентті сапа бөлу үшін
И.Шванцар мектепке білім алу үшін міндетті түрде ақыл-ойының дамуы
деңгейлі, концентрацияға қабілеттілігі, шыдамдылық, жетістікке жетуге деген
талап, қызығушылығының дамуы, білім алуға қабілеттігі, сондай-ақ әлеуметтік
мінез-құлқы қалыптасу керек деп есептейді.
Кеңес оқымыстыларының зерттеулері бойынша мектепке дайындық көп
компонентті жүйелік білім. Бұл ойды қолдаушылардың бірі Л.И.Божович 1960-шы
жылдардың өзінде-ақмынаны көрсеткен болатын. Оның ойынша мектепке білім
алуға дайындық негізі-ойлау әрекетінің даму деңгейі, танымдың қызығушылары,
оқушылық өмірдегі әлеуметтік позицияның болуы деп санайды.
А.Запорожецтің пікірінше мектепке білім алуға дайындық баланың мінез-
құлқының өзара байланысы, танымдың даму деңгейі; аналитикалық-синтетикалық
әрекеттер, ерік механизмнің қалыптасу деңгейі анықтайды деп есептейді. Бұл
мәселені Л.А.Венгер мен оның әріптестері теориялық аспекті тұрғыдан өзара
жуыңтатады. Барлық психологиялық ңасиеттер адаңда оның өс-өрекеті арқылы
қалыптасады. Соның ішінде мектеп жасына дейінгі балада таза мектептік
қасиеттер болуы мүмкін емес, өйткені олар да кез келген психикалық
процесстер сияқты іс-әрекөтте дамиды. Бұдан шығатын қорытынды мектепке
психологиялық дайындық оның мектептік қасиеттерінің қалыптасуында емес,
оның қалай оқып, үйреніп кетуінде.
Қазіргі уақытта ақпарат беттерінде баланы мектепке дайындау мәселесі
бойынша әр түрлі даулы пікірлер айтылуда. Бастауыш сынып пен мектепке
дейінгі мекемелердің дәстүрлі талаптары мен іс-әрекеттері ешқандай
талаптанушылықты ақтамайды: баланы кішкене кезінен бастап оқыту мен
жаздыру. Бастауыш сынып пен бала-бақша арасындағы байланыс жоғалған,
мектепке дейінгі мекемелердің спецификасы жоғалған. Өйткені баланың дамуы
оқыту әрекеті көп мән берілгендіктен бұл мәселе екінші жолға ысырылған.
Сондықтан да біз мектеп жасына дейінгі жеке-тұлғалы модельді тәрбиелеу
концепциясына түсіністікпен қарастырдық.
Соңғы жылдары мектепке психологиялық дайындық ТМД елдерінде
психодиагностикалық методикалармен толықтырылуда. Жоғарыда көрсетілгендей
білім алуға дайындық - көп факторлы феномен, бұл көп психологиялық
зерттеулер комплексін талап етеді. Дәлел ретінде білім алуға психологиялық
дайындығын анықтау бір-ақ тестпен шектелмеуі тиіс.
Мектепте білім алу - бала өміріндегі маңызды этаптардың бірі.
Сондықтан да үлкендердің, балалардың мектепке бару кезеңі жақындаған сайын
қобалжулары түсінікті жағдай. Көптеген бірінші сыныптар үшін мектеп
талаптарын орындау оңай емес. Сондықтан да оқу кезеңі басталмай тұрып,
мектеп талаптарына баланың психикалық мүмкіншілігі қанша мықты дәрежеде
екенін анықтап алған дұрыс.
Баламен жұмыс істеу барысында еске алар жағдай бала психологиясын
зерттеудің өзіне тән ерекшелігі бар екенін түсіну. Мектепке дейінгі балалық-
шақ адам өміріндегі өте қысқа кезеңі, бар болғаны жеті-ақ жыл.Бұл кезеңде
даму деңгейі жылдам тез қалыптасады. Ештемеден хабарсыз өмірге жаңа келген
нәресте тез арада-ақ белсенді, өзінше жеке тұлғаға айналады. Бала психикасы
барлық жағынан қалыптаса бастайды, оның одан әрі дамып жетілуінің негізі
қаланады.
Осындай жағдайлар негізінде диломдық жұмыстың тақырыбы Бастауыш сынып
оқушысына еңбек тәрбиесін қалыптастырудың ерекшеліктері.
Мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын оқытып, еңбекке тәрбиелеуде
олардың психологиялық – педагогикалық ерекшелігін есепке ала отырып,
жұмыстар өткізу.
Міндеттері: 1 Бастауыш сынып оқушыларында еңбек тәрбиесін қалыптастырудың
ерекшеліктерін зерделеу.
2.Еңбек тәрбиесінің сипаттамасына бағдарлы шолу жасау.
3. Еңбектің негізі – үй шаруашылығына көмектесуден қалыптасатынын жеткізу.
2.3. Мектеп алды даярлық топ балаларын еңбекке баулу және қарым-қатынас
ерекшеліктерін айқындау.
Ғылыми болжам: Егер баланың мектепте оқуға психологиялық – педагогикалық
ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек тәрбиесі жұмыстарын жүргізсе, онда
балаға дұрыс тәрбие беріп, оқытуға болады.
Зерттеу әдістері : түрлі педагогикалық әдістемелер қатары.
І.Бастауыш сынып оқушысын оқытудың педагогикалық – психологиялық
негіздері
1.1. Педагогикалық – психологияның зерттеу әдістері
Адамның дамуы ең алдымен, әлеуметтік тәжірибені игеруден
басталады. Бұл процесс, адамның дүниеге келген күнінен бастап өмір бойы
жалғасады. Мектепке дейінгі бала ойын түрлері тағы басқа көп нәрсені
игереді. Мұндай игеру ойын әрекеттерін игерумен қатар жүреді.
Бала мектепке келген кезде, ол әр түрлі әрекеттерді
үйренеді,өйткені бұл әрекеттер әлеуметтік тәжірибені меңгерудің мақсаты
болады. Бұл әрекеттің ерекшелігі , мұғалімдердің көмегімен іске асады.
Бұл әдістің түрі-оқыту деп аталады.
Педагогикалық психология оқыту процесінің құрылымын ,
мінездемесін, заңдылығын оқытады. Педагогикалық психология жас
еркшелігімен жеке тұлғалық ерекшелігін зерттейді. Дамыта оқутудың шарты
негізгі орын алады. Оқыту процесінде адам немесе жеке тұлға тек қана
интеллектуалды тәжірибені алып қоймайды, сонымен қатар: адамгершілік,
эстетикалық т.б. түрлерін меңгереді. Меңгерудуң бұл түрлері айтылған
кездерде процесс тәрбие деп аталады.
Педагогика –психологияның негізгі бақылау орны бір ғана
тұлға болады. Бірақ оқытудың орны, яғни зерттеу пәні теорияға
бағынышты. Бихевиоризм оқыту пәнінің стимулы реакцияларын шектейді,
яғни оқыту әрекеттері жеке элементтерден тұрады.
Мектепке алғаш келген балалар ұстазы не айтса, соны орындауға
әзір тұрады. Мектептің ішкі және сыртқы көріністері оларға өте қызық
болып көрінеді. Мектепішілік экскурсиялардың өзінен балдырғандардың
бойында белгілі бір тәртіп қалыптаса бастайды. Осылайша, шәкірттерді
саналы тәртіпке тәрбиелеудің, мінез-құлық мәдениетіне жетелеудің ірге
тасы бастауыш кластарда қаланады.
Сондықтан әр бір ұстаз өз білімін, мәдени дәрежесін үнемі
жетілдіріп, шәкірттерінің ерешектерін ескеріп, оларды жан-жақты бақылап,
белгілі ережелердің қалай орын алатынын қадағалауы керек.
Бұл орайда оқушыларға берілетін педагогикалық мінездемелер
олармен көп көмек береді. Мұғалім әр уақытта қандай бағытта жұмыс істеуді
ойланады.
Жас ұландарды саналы тәртіпке тәрбиелеу ісі оларға жүйелі және
сапалы білім берумен ұштастырылады. Бұл жұмыс процессінде өрістетіледі.
Шәкірттердің сабаққа белсене қатысуы, оған ден қоюы мұғалімнің
методикалық әдістерді түрлендіріп, қолдана білуіне байланысты. Сабақты
бүгінгі өмірмен, тұрмыспен, тәжірибемен сабақтастырып өткізсе нұр үстіне
нұр.
Жас ұрпақты саналы тәртіпке тәрбиелеуде және мінез-құлық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.
Жас ұрпақтың мінез-құлқын, тәртібін дұрыс қалыптастыру-
ұстаздар коллективі үшін ең басты міндет. Сондықтан, бала тәрбиесіне
сергек қарадық.
Адам өз ісінің нәтижесін көру үшін алдына бір мақсат қойып,
тиімді әдістерді пайдалана білу керек. Балаларды да өз істерінің
нәтижесін сезіне білуге үйреткен жөн. Осы тұста еңбектің негізгі
элементтерін қамтитын ойын ойнаудың маңызы зор. Себебі ойын- баланы
еңбекке тәрбиелеудің алғашқы баспалдағы. Ойын арқылы еңбектену балаларды
қызықтырады, көңілін шарықтатады.
Егемен еліміздің тірегі –білімді ұрпақ. Білім бастауы- бастауыш
мектепте берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр-түрлі дамытып,
келбетін сомдауға үлесқосады. Баламен тіл табысып, шәкірттер нағыз
тіршіліктің тынысын сезіне алады.
Ұлы Абай айтқандай,біліммен теңесе алады. Біздің егеменді
еліміздің мәртебесін көкке көтеретін, экономикасын, ішкі және сыртқы
саясатын дамытатын тек қана жастар.Жан-жақты сауатты жеке адамның дамуы
үшін кең мүмкіндіктер беріледі. Мектеп өмірі балаларға жаңа әлемді ашып
береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері- баланың жеке
басының ағашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту.
Оқуға деген ықыласын , іскерлігін қалыптастыру.
Оқу – мектепжасындағы балалардың негізгі таным әрекеті.Баланың
жалпы психикалық дамуы мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз
байланысты.
Баланың оқу әрекеті- күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақы-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сияқты т.б. психикалық үрдістермен байланысты іске
асырылып отырады. Оқушының өздігінен оқуы жемісті болуы үшін ақыл-ой
еңбегінің дағдыларын қалыптастыруы керек.Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі
жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған
жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету
керек. Егер бала әрбір жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен
жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін
білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысы мақсат
–міндеттеріне сай болса, онда бала өз жұмысын жоспарлай білуге, уақытты
дұрыс пайдалануға, өзін-өзі басқаруға дағдыланады.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар
мен ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге
бағытталған ойлардың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту.Осыған орай,
балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу-
әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады.
Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1.Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар) .
2.Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және
ой тасымалдары).
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалапғалап, тексеріп
отыруы).
4.Бағалау (мұғалімнің жеке оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау
арқылы оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы
күрделі себептік байланыстырады, заңдылықтарды ұғады. Ойлау, сөйлеу
әрекеті арқылы іске асады.
Ойлау- нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Баланың ойлау әрекеті өзінен-өзі
қалыптаспайды. Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді
тәсілдер қолданып, арнайы жұмыстар жүргізуге қажет. Ойлауүрдісі өзіне тән
логикалық адамдардан (операциялардан) тұрады: анализ, синтез, салыстыру,
топтастыру, жалпылау, тұжырымдау.
Балаларды тәрбиелей оқыта отырып зерттеу немесе зерттей отырып
тәрбиелеу, оқыту дегеніміз толыққанды педагогикалық ізденіс пен бала
психологиясын тану жолдарының түйісуі, бірлігі, күрделі процесстің
бөлінбес екі жағы болып табылады. Сондықтан оқу процесінің қандай
мәселесі болмасын, ол бала психологиясына негізделмесе, оны ескермесе
,жай ғана құрғақ сөз күйінде қалып қояды. Қанша әдемі айтылса да, іс
жүзінде ешқандай нәтиже бере алмайды. Соның нәтижесінде өмірге самарқау
қарайтын, өмірлік ұстанымы қалыптаспаған, өз болашағын айқын бағдарлай
алмайтын енжар мектеп түлектері шықты. Оқушының психологиясы ескерілмеген
жерде оқытудың әдіс-тәсілдері қанша құбылтып түрлендіру де, сабақ үстінде
қолданған сан алуан көрнекіліктер де жай жасанды дүниеге айналады.
Сондықтан кез келген пәнді оқыту әдістемелерінде ең әуелі оның осы жағына
көңіл бөлінуі қажет.
Оқушының мотивациялық деңгейін зерттеу дегеніміз мұғалім көзге
түскен нәрселерін үстірт тізбелеу емес, оқушының жеке тұлға ретінде
қалыптасу заңдылықтарының тереңіне енуі, оны дамушы әрекет субъектісі деп
тану. Мотивация қалыптастыру мұғалімнің оқушыға деген ішкі қозғаушы
күштерінің пайда болуына жағдай жасау, өз әрекетінің мәніне түсінуіне
бағыт беру, саналы білім мен тәрбиенің көзін тануға ұмтылысын тудыру.
Сонымен оқу мотивтерінің мәні оның оқу әрекетіндегі басты бағыт
беруінде. Оның қандай түрлері, топтары бар деген мәселеге келсек, оқу
әрекетіндегі мотивтердің екі үлкен тобы бар деген алғаш ғылыми негіздеуші
Л.И. Божович олардың өзара бірлігі мен айырмашылықтарын да ажыратып
берді.Танымдылық мотивтерде оқушы белсенділігі өзі үйреніп отырған
объектіге бағытталса, әлеуметтік мотивтер оқушы белсенділігінің басқа
адамдармен қарым-қатынасы негізінде пайда болып қалыптасады.
Танымдық мотивтерге қызығушылық, қажеттік, мұрат (идеал),
мақсат, мазмұнымен оның орындалу процесімен байланыста бола отырып,
оқушыны жаңаны тануға, оқу еңбегінде саналы әрекет жасауға, кездескен
қиындықтарды жеңуге ұмтылдырады, танымдық белсенділігін арттырады.
Әлеуметтік мотивтерге сол танымдық мотивтердің қалыптасуына
ерекше әсер ететін оқушының өз міндетіне жауапкершілігі, ұжымда өз орнын
анықтауға ұмтылысы, болашақ мамандығына жетуге деген ниеті, мұғалімнің,
ата-ананың, қоғам алдындағы борыш сезімдері, т. б. жатады. Мотивтердің
бұл екі тобы - бірін–бірі толықтырып, өзара алмасып отыратын ішкі
импульстер.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесінде оқу мотивтерін қалыптастыруға
негіз болатын факторлар сол пәннің өз табиғатынан іздестірілуі
шарт.Мысалы: ана тілін оқытуда балаға ең әуелі, тілдің танымдық
мәнін,білімдік негізін, практикалық маңызын түсіндіру арқылы оқушының
тілге деген саналы көзқарасы қалыптасады, оның күнделік тіршіліктегі ғана
емес, өмірлік, дүниетанымдық маңызы ұғындырылады. Ол үшін оқу процесінде
мұғалім төмендегідей үш жағдайға, бірінші сабақта шебер ұйымдастырылған
әдістемелік жұмыстарды орынды, жүйелі қолдануға; түсінікке негізделген
педагогикалық басшылық жасауға, үшінші, сабақтың өтуіне жайлы, қалыпты
атмосфера орнықтыруға баса көңіл аударуға тиіс. Бірінші жағдайда оқушы
еңбегі сабақтың теориялық жағын игеруге, сол пән бойынша берілетін
практикалық іскерлік дағдыларды меңгеруге бағытталады. Оқу материалын
оқып үйренуде оқушы белсенділігін арттыруға негіз болатын танымдық
әрекеттердің оқушының жас ерекшеліктеріне сай болуын қадағалау, олардың
дамытушылық сипатына, баланың шығармашылық қабілетін қалыптастыруға
қаншалықты әсер ететініне назар аудару жемісті еңбек болып табылады.
Оқытудың проблемалық сипатта жүргізіліп, көбіне оқушылардың өзіндік
жұмыстарына, ізденісіне жол ашылуы, ірі тілдік құбылысқа аналитикалық,
синтетикалық талдау жасауға көп орын берілуі де сабақтың нәтижелігіне
ықпал етеді.
Ал, оқушының пәнге көзқарасына, сабаққа ықыласын аударуда
мұғалімнің жеке басының әсері мол.Онда мұғалімнің сыртқы бейнесі, өзін-
өзі ұстауы, сөйлеу мәнерімен қатар сабақ үстінде оқушыларды бір мақсатқа
жұмылдырып, олардың әрқайсысының жеке ерекшеліктеріне сәйкес тапсырмалар
беру, оқу процесінің барлық кезеңдеріне сай жұмыс түрлерін екшей білу,
сабақ үстінде қажетті ұшырастыру шеберлігі де ескеріледі.Мұғалімнің
негізгі міндеті- оқулықтардағы дайын материалдарды жалаң информация
түрінде бірді-екілі мысалдармен түсіндіріп, кезекті жаттығуларды
бастырмалата орындату емес, оқушыларды оқу әрекетінде оның әрекет
субъектісі деңгейіне көтерілуіне жағдай жасау, тапсырмаларды шешудің әр-
түрлі жолдарын табуына, кездескен қиындықтарды жеңе білуге бағыт-бағдар
беру. Үшінші мәселе оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, оның
саналы әрекетін ұйымдастыруда әлеуметтік мотивтердің қандай дәрәжеде
ескерілуіне тәуелді.Мұнда оқушының айналасымен қарым-қатынасы, өзара
түсінісуі, сенімі, пікір алысуы, ұжымдағы өз орнын анықтауға ұмтылысы
т.б. ескеріледі.
Жалпы алғанда, оқу мотивтері баланың өмірлік позициясын нығайту,
адамгершілік қасиеттерін дамытуға негіз болады да, оқушының танымдық
әрекетінің ең маңызды факторларының біріне айналады. Сапалы білім мен
саналы көзқарастың бірлігі де осы жолдан туындап отырады.
Педагогика ғылымының әр саласында қолданатын әдіс
–тәсілдерде психология ғылымын қолданады. Негізгі әдіс – бақылау
және эксперимент.
Бақылау – есте көру жолдарының оқыту орнымен тікелей
қатынас жолдарын жинақтайтын әдістердің бірі. Бұл әдістің
ерекшелігі: зертеуші осы әдісті пайдаланғанда зерттелушіге тікелей
әсер етпейді , оның қызығушылығын тудырмайды, қайта осы әсерлердің
өздігінен пайда болуын бағдарлайды .
Бақылау әдісінің негізгі мінездемесі мақсаттылық,
жоспарлаулық болып бөлінеді. Бақылау, ойы бар процедураларының
жолдарын көрсететін арнаулы әдістеме көмегімен жүзеге асады.
Оның негізгі кезеңдері:
а) Бақылайтын ситуация мен бақыланатын ортаны таңдап алу.
ә) Бақылау бағдарламасы.
Негізінде бақылаудың екі мақсатын көрсетуге болады.Ізденіс
зерттеуінде негізгі мақсат қадағаланатын орын жайында барынша
ақпарат жи нау болады. Мысалы: 6 жасар балалардың мектепке
келгенде өзін ұстауы, сабақта, қоңырау кезінде, үйіндегі ата-
анамен, мұғалімдермен қатынасы, оқушылармен қатынасы жайлы
мағлуматтарды тіркеу және т.б.Мұндай ақпарат жинау арқылы зерттеу
жүргізуді қажет ететін мәселелерді анықтауға мүмкіндігін береді.
Кейбір жағдайларда бақылау таңдаулы түрде жүргізіледі.
Атақты швейцар зерттеушісі Ж.Пиаже балалардың ой-өрісін зерттегенде
екі заттан бір затты алу ойынын бақылаған.Бұл баланың заттар
арасындағы қатынасын қалыптастырған.
б)Алынған ақпараттың негізгі қимылдарын байқаушы өзі жасайды:
Оның қатысуынан бақыланушы адам өзгеше мінез көрсетуі мүмкін.
Бұл мәселенің екі жолы бар:
а)Байқаушы бақыланатын орнында ұжымның үйреншікті адамы болуы
керек.
ә)Сырттай бақылау жолы.Бұл жол баланың адамгершілігін шектейді.
Психологиялық бақылаудың мазмұны психология пәнімен байланысты.
Егер бұл әдісті бихевиорист қолданса, бақылау бағдарламасында
баланың сыртқы реакциясын байқайды .
Бақылау әдісін тек зерттегенде ғана емес, сонымен
практикалық, педагогикалық іс-әрекетте қолдануға болады. Мұғалім
баланың тәртібін бақылауға түрлі тапсырмаларды орындалуын бақылай
отырып бір қорытындыға келеді.
Сол қорытындыны өзінің бақылау қорытындысына қарай баланы
ішкі дүниесінің ерекшеліктері туралы дәлелдеп айту мүмкін емес.
Эксперимент – психологиялық зерттеуінде ең жоғарғы орын
алады. Оның бақылаудан айырмашылығы мынадай мәселеде:Экспериментатор
зерттейтін ортасында зерттеу гипотезасымен белгіленеді.
Мысалы: зерттеуші осындай қарастырса оқушы өзінің
қателерін білсе, тек сонда ғана білім білім жүйесі жоғарғы
дәрежеге жетеді. Бұл гипотезаны тексеру үшін оқушыларды екі топқа
бөледі. Екі топта оқушылар бірдей тапсырма алады.Мысалы: В
әрпінің бас әріпін жазу. Бірінші топқа экспериментатор В әріпінің
элементтерінің дұрыс жазылуын айтып көрсетеді.Ал екінші топқа
экспериментатор осы әріптің дұрыс жазылуын, үлгіден ауытқымай жазу
керектігін ескертіп қана айтады.
Эксперименттің екі түрі қарастырылады.
1.Лабораториялық.
2.Нақты түрі.
Лабораториялық экспериментте сыныптан тыс уақытта зерттеу жеке
және ұжымдық эксперимент түрін қолдануға болады.Эксперименттегі
нақты түріндегі зерттеуінде жазуға үйретуде қатар екі бірінші
сыныпты алуға болады.
Соңғы он жылдан бері еліміздің білім беру, қоғамдық
саяси өміріндегі болған өзгерістер оқыту, тәрбиелеу ісіне
деэксперимент көптеген жаңалықтар еңгізіп, жаңа леп әкелді.
Сонымен, мектептің қай түрі болсын, бала қандай талантты болса
да, оқушы алғаш мектепке келгенде, онда оқу әрекетінің нышаны да
болмайды. Ол әріпті танып, оқи, жаза білу ғана емес. Бұл –
В.В.Давыдов, Б.Д. Эльконин сияқты белгілі психологтардың бастауыш
мектептегі зерттеулерінде дәлелденген мәселе.
Дамыта оқыту деп- мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері баланың
даму заңдылықтарына сәйкестендірілген оқыту. Оқыту арқылы баланың
психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер
болуы тиіс. Жүйенің басты мақсаттарының бірі- баланы оқыта отырып, жалпы
дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім
қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі
қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау. Дамыта оқыту нәтижесінде әр оқушының
өзін-өзі өзгертуші субъект дәрежесіне көтерілуі көзделіп, соған оқыту
барысында лайықты жағдайлар жасалады. Бұл жүйенің мақсаттары баланың
өзінің белсенділігіне байланысты болғандықтан, жүйенің әдіс-тәсілдері де
оқушының оқу белсенділігін ұйымдастыру, қолдап, көмектесіп отыруды
көздейді.Дамыта оқытуда баланың ізденушілік- зерттеушілік әрекетін
ұйымдастыру басты назарға ұсынылады.Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі
білетін амалдарының, тәсілдерінің жаңа жағдайды шешуге жеткіліксіз екенін
сезетіндей ахуалға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-
ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда үш
құрамдас бөліктерден тұратын болады:
1. Оқу мақсаттарының қойылуы.
2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру.
3. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Мұғалім сабақ процессін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ролінде.
Әр оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар
тыңдалады.Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен,
әр бала жасаған еңбегінің нәтижесімен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс
жасайды, жеке тәжрибесін қорытындылауға үйренеді.
Дамыта оқыту жүйесіндегі қойылатын сұрақтар проблемалы,
ойлауды, пайымдауды қажет ететіндей етіп беріледі. Жауаптардың бірнеше
вариантты болуы мүмкін екендігі қарастырылады. Мысалы: Әңгіменің
кейіпкері жайлы не айта аласың? ,немесе 4 және 5 сандарымен қандай
тапсырмалар ойлап табуға болады түріндегі сұрақтар.
Көрнекілік, т.б. әдістер де осылайша жаңа мақсаттарға өзгертіле,
күрделендіріле пайдаландырылады.
Бірінші сынып оқушылары сауат ашу кезінде өздері еститін,
айтатын дыбыстарды салыстырады, математиканың алғашқы сабақтары да
заттардың, объектілердің, суреттердің жиынтығын салыстырудан
басталады.Бұл арқылы көп,аз, тең ұғымдары меңгепіледі.
Салыстыру әдісі- жүйедегі баланы ойлауға үйрететін тәсілдердің
бірі. Балалар салыстыру тәсілдерімен мектепке келгенге дейін де бір шама
танысады. Ал мектепке келген соң, оқудың алғашқы күнінен бастап бұл тәсіл
тұрақты пайдаланыла бастайды.
Мұғалім салыстыру әдісімен сабақ жүргізе отырып, оқу материалын
оңай, көрнекті етіп ұсынуға мүмкіндік алады. Баланың қиялын дамытады.
Салыстыра отырып, оқушы заттар мен объектілердің байқалмай, көрінбей
қалатын белгілерін анықтауға үйренеді. Баланың байқампаздығы артады.
Заттарды салыстыра отырып, тек ұқсастығы мен айырмашылығын
тапқызып қоймай, олардың себептерін айқындатудың бала дамуы үшін маңызы
зор.
Дамыта оқыту жүйесінің маңызды тағы бір ерекшелігі –сынып
оқушыларын жақсы, жаман оқушылар деп бөлмей, барлық баланың дамуы
үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы. Нашар оқушы да өз шамасы
келгенше, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуі ойластырылған. Сол
арқылы ол да өзін мүмкін дәрежеге дейін дамыта алады. Бұл жолда оның
қателесуі, жаңылуы әбден мүмкін.Тек мұғалім тарапынан көрсетілген
сабырлылық, байсалдылық оның өз күшіне деген сенімін арттырып, алға
жетелейді деп есептелінеді.
Дамыта оқыту жүйесінде мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-
қатынас жаңа қағидаларға негізделінеді. Олар – ынтымақтастық, өзара
сыйластық, түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен
айта алатындай ахуал болуы басты назарда ұсталынады. Ол үшін оның әрбір
жауабы мұқият тыңдалып, дұрысы мақталып, қатесі еппен түзеліп
отырылады.Оқушыны кішкентай бала деп қарамай ,оның да пікірімен де
санасу, көзқарасын құрметтеу оның дамуына зор әсер ететіндігі дәлелденді.
Дамыта оқыту сабақтарында жаңа материалды талдауға зор көңіл
бөлінеді. Өйткені, талданбаған шығарма бала жүрегіне жетпейді деп
есептелінеді. Талдау- бірлескен ізденіс. Ізденіс барысында мұғалім әр
баланың көңіл-күйін бақылауға, ой-пікірін байқауға мүмкіндік алады.
Әсіресе оқу сабақтарындағы материалды талдау арқылы шығарманың айтар ойы,
идеясы бала жүрегіне жетіп, талдау арқылы ар, ұят, қайырымдылық,
әдептілік т.б. сияқты тамаша адамгершілік қасиеттер балалар бойына
жұғысты болады.
Дамыта оқу жүйесінде баланың білімін бағалауға үлкен мән
беріледі. Сабақ барысында бағаның неғұрлым көп қойылуы шарт емес. Балалар
барлық тапсырмаларды орындауға ынта білдіріп, ден қойып, нәтижеге жетіп,
еңбегінің рахатын көруге дағдыландырылады.
Дамыта оқытудың Б.Д. Эльконин – В.В.Давыдов жасаған
жүйесінің көздеген мақсаттарына жету тек баланың өзінің
белсенділігіне байланысты.
Эксперименттің келесі сатылары :
1.Қойылатын мақсаты: басты мақсатта гипотездің ерекшелігі.
2.Эксперименттің жүргізу жолын жоспарлау.
3.Экспериментті жүргізу және бекіту.
4.Нақты эксперименттің қорытындысын шығару.
5.Эксперимент жұмыстарының үлгілері.
Эксперимент жұмысының екінші жолы психологиялық білімнің
құрылымын пайдалану және оның функциялық бөлімдерін қолдану.Бұл
жұмыстың аспектісін әр-түрлі жағдайда білімін пайдалана отырып, біз
бірте-бірте ойластырылатын моделін құрамыз. Бірақта бұл модель
теориялық жолымен алынғаннан, зерттеуші бұл модельді дұрыс деп
қабылдамайды. Бұл модельдің эксперименталдық тексерісін қажет
етеді. Сонымен,Г.А.Буткин бұл жұмыстың үш кезеңін дәлелдеді.
Осы үш кезең теорияны дәлелдеуге жеткілікті дейді.
Сондықтан эксперименттік тексеріс жүргізді.
1.Зерттеу үшін бұл жұмысты орындала алмайтын баларды алды.
Қарастыра келе бұл балалар теореманы дәлелдеу үшін, бірнеше
жолын алған, бірақта нақты әдіспен ойластырылмаған. Дәлелдегенде
тағы бір кезең табылады - бұл іздеу зонасы. Орындалған модельдік
тағы бір эксперименттік тексеріс өтеді.
2. Бұл тексеру орнының жұмысын анықтау үшін, екі топ
алынады, жақсы орындайтын және бұл жұмысты орындағанда қате
жіберетін. Мысалға: осындай есеп алайық: алты сереңкеден төрт
теңдес үшбұрыш құрастыру. Бұл есепті шешу үшін әдеттегідей екі
қате жібереді, немесе сереңкені сындырып үшбұрыш жасайды, бірақта
үшбұрышты жасағанда толық сереңкеден емес жартылай сереңкеден
(есептің шарты : үшбұрышты жасағанда – толық сереңкеден , жартылай
емес).
3.Екінші қатесі: орындаушы үшбұрышты жазықта құрастырғысы
келеді,бірақта құрастыра алмайды. Сонымен , осы қателердің анализі
арқылы бұл есептің шешуін табу үшін бірнеше мәлімет алынады.
Басқа зерттеу әдістемелері бақылау және экспериметтен
басқа педагогиқалық психология мынадай әдістемелерді пайдаланады:
әңгіме әдістемесі, анкета әдістемесі.
Әңгіме бірнеше әдістемелерді пайдаланады. Бір кездерде
зерттеуші нақты жағдай жасайды да, зерттелетін адам оны
байқамайды.Басқа кездерде бала әңгімеге келіседі, зерттейтін
объекті болатынын біліп отырады.
1.2. Бастауыш сынып оқушысына еңбек тәрбиесімен сабақтастыра отырып
жеке тұлға ретінде
Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде
адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр. Осыған
байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі
бағыты- барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп,
жан-жақты қалыптастыру. Бастауыш сатыда оқу-тәрбие жұмысы жан-жақты
қарастырылып, оқушылар ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті
мәселесі болып отыр.
Мектеп оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелері білім
мен тәрбие беру тұжырымдамасында да негізгі орын алады. Мектеп
оқушыларына тәрбие беру тұжырымдамасында: Жеке тұлғаның қалыптасуы
үздіксіз күрделі процесс.Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның
өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін
ескере отырып, балалар мен оқушыларды білімге,ғылымға ықыласын арттыру,
олардың ақыл-ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу- деп атап көрсетіп, мектеп алдындағы
міндеттердің бірі етіп қояды.
Оқушылардың жеке бас тұлғалық қасиетін оқушылар ұйымы арқылы
тәрбиелеу адам дамуының негізгі қаланатын бастауыш сатыдан басталатын
процесс.
Оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ұжымның үлкен
ықпалы бар.
Оқушылардың жеке тұлғасының дамуына мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстары да ықпал етеді. Оқушының тәрбие мәдениетінің түрлерін меңгеруі,
салауатты өмір сүре білуге, қоғамда өз орнын таба білуге үйрету, өз
халқының басқа ұлт өкілдерін құрметтеуге үйрету мектептегі оқу-тәрбие
жұмыстарының міндеті болып табылады.
Оқушыны жан-жақты үйлесімді дамуы үшін тәрбие жұмыстарына
мынадай талаптар қойылады:
1.Ұйымдастырылған тәрбие жұмыстары оқушылардың шығармашылық ізденістерін
дамытуы қажет.
2.Тәрбие жұмыстарының жоспарлауын жүйелі жүргізу.
3.Оқушылар белсенділігін көтеру.
4.Ұжымдық жеке іс-әрекеттің дамуы және оқушының әрекет етуіне жол беру.
Осы талаптарды орындауда оқу-тәрбие жұмыстарын бүгінгі білім стандартына
сай негіздеп кешенді түрде жүргізу арқылы бірінші сынып оқушылары
біртұтас тұлға етіп қалыптастыруға болады.
Баланың мектепке келуі және осыған байланысты өміріндегі жаңа
бейнелер оның әлеуметтік жағдайын түп тамырымен өзгертеді. Қоғамдық
қатынастар жүйесінде ол енді жаңа тәртіп- оқушыны -осыдан шығатын
барлық заңдар мен міндеттерді иеленеді. Бірінші сынып оқушыларының типтік
қалыптасуының психологиялық ерекшкліктері үшін мектеп жасына өтудің
дайындығының негізгі қажеттілігі ретінде оқушы позициясының ішкі
қабылдауы жүреді,бұған біртұтас жүйелі факторлар себепші болады.
Ең алдымен қоғамдық қатынастар жүйесінде жаңа орынды бала- оқушы
алып отырғанын, оларға үлкендердің елеулі өзгерісті сатысында (этап)
үлкендердің алатын орны ерекше- бұл олардың өмірін ұйымдастырушы, әсіресе
білімді меңгеруде, оқу әрекетіне жұмылдыруда, жасаған істері мен жеке
қасиеттері баға беруге аса маңызды рөл атқарады. Үлкендермен қарым-
қатынастары бірінші сынып оқушыларының дамуында негізгі фактор болып қала
береді.
Белгілі психологтар (Б.Г. Ананьев, В.В.Давыдов, Қ.Б.Жарықбаева,
Ж.И.Намазбаева, М.М.Мұқанов, В.К.Шабельников) зерттеулерінде балалардың
әлеуметтік және жеке білімдері мен өмір тәжірибелерінде адамзат қоғамының
жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, мінез-құлықтарына,
дүниетанымдарына қалыптастырып отыру қажеттілігі айқындалған. Бірінші
сынып оқушыларының жеке басының қалыптасуында, әсіресе оның психикалық
дамуында негізгі шешуші рөлді оқу әрекеті атқара бастайды, бұл жолда
баланың ғылыми білімдері қарқынды меңгеруі жүреді, танымдық және ақыл-ой
күштері дамиды.
Баланың психикалық дамуында өміріндегі өтіп жатқан өзгерістер,
мектеп жасына дейінгі балаларда бұрыннан бар психологиялық білім
байлығына біртіндеп қосылмайды, олар баланың мектепке келуінің бірінші
күнінен бастап легімен құйылып жатады және бұл оларда айқын түрде
көрінетін стресстік күйін туғызары анық.
Әр жас ерекшелік кезеңнің дамуын Л.С.Выготский дамудың бүтін
дәуіріне ұқсастырады, ал әр дәуір басталуын жеке бастың және әрекеттің
жаңа түрінің құрылуын бейнелейтін психикалық жаңадан пайда болған
түрлерінің тууымен байланыстырады.
Бірінші сынып мектеп жасын психологтар көбінесе білімді
меңгерудің, жинақтаудың, зейінділіктің жасы деп санайды, яғни танымдық
қабілеттерін нағыз өркендейтін кезеңі деп атайды, бірақта бұл жастағы
мінез- құлқы қиын, зейіні тұрақсыз, иесі әлсіз, қабылдаулары нашар, тез
әлсірейді, бірақ қызығушылық тудыратын хабарлар есінде жақсы сақталады. М
інез-құлқы істеген істеріне, қылықтарына дұрыс баға бере алмайтынын
байқауға болады.
Бірінші сынып оқушыларының мектептік кезеңі, кейінгі
зерттеулердің дәлелдері бойынша, адамгершілік дамуының моральдік
мөлшердің меңгерудің қарқынды даму кезеңі.Адамгершілік дамуы өзіне
адамгершілік сана-сезімді, адамгершілік мінез-құлық және адамгершілік
қарым-қатынасты жинақтайды. Бұл кезеңде оқушыны тәрбиелеуде негізгі бағыт-
мінез-құлық мотивтері мен әдеттерді қалыптастыру.Мектепке жаңа келген
балаларда бұларды қалыптастыру біршама қиындықтарды тудырып жатады, олар
әлі де болса моральдік жағдайларды біржақты қабылдайды, оларға талдау
жасауға қиналады: жасы өсе келе бұл жастағы балалардың бағалары біршама
бейімделіп, адамгершілік мінез-құлық ережелері негізделе бастайды.
Баланың моральдық бейнесі, моральдық мінез-құлқы, психикасы,
оның іс-әрекеті үстінде дамиды, ал іс-қимылдың алғашқы ірге тасы балалық
кезде қалыптасады. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан
әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу мұғалім мен үлкендердің, ата-аналардың
бірлескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы,
жолға қойылмауы мінез-құлқы қиын балалардың пайда болуына себепкер болып
жатады.
7-8 жасқа дейінгі балаларда басқа адамдарды жақсы ,не жаман деп
қана бағалау болса, мектепке келген жасы 7-12 жасқа дейінгі балаларда
басқа адамды бағалау бір шама сараланып, жоғарыланады, бірақта әлі де
болса қарама- қарсы, теріс қасиеттерінің, мінез-құлықтарының болу
себептерін түсіндіре алмайды. Бірінші сынып оқушыларында өзіндік бағалау
әлі де болса мінез-құлық мотивінің үстемді түрінде көрінбейді.
Бірінші сынып оқушыларының жеке басын қалыптастыруда үлкен
орынды эмоция алады. Оларда жақын, күшті көңіл-күйлер басым
болады.Бірақта кейбір жағдайларда өзіне маңызды болып саналатын іс-
әрекеттер қанағаттандырылмаса, оларда жан күйзелісті қайғырулар болуы
мүмкін.
Бірінші сынып оқушылар үшін жоғары деңгейдегі эмоционалды
қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-құлқында бұл жастағы
балалардың жеке басының дамуында ерекшк көңіл бөлу қажет. Оларға
айқайлау, ұру сияқты көріністер керек емес, оларға жан-жақты көмек,
адамдық сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, ұғу қажет.Тіпті жай ғана бір
мысалды алып көрейікші: егерде гүлді күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда
ол жайқалып өседі, адамдарға өзінің әсемдігін, түсін береді, ал егер
қарамасаң, оны кірге таптасаң ол сарғайып, солып қалады. Міне, бұл
қарапайым шындық.
Бірінші сынып оқушысының мектептік кезеңін, мектеп жасына дейінгі
кезеңмен салыстырғанда, олардың қарым-қатынас мінезі мен құрбы-құрдастары
мен өзара қатынастары айтарлықтай өзгереді. Құрбылар тобында оқушылардың
негігі байланыстары мен қатынастары жойылмайды, тіпті бірінші сынып
оқушылары үшін маңызды болып саналатын дос-жарандарына көмек қолын беруге
дайын тұру, достықты сүю, мейірімділік, қайырымдылық сияқты қасиеттер
табылады.
Бірінші сынып оқушыларының жеке басы дамуына әр-түрлі факторлар
әсер ететіні айтылды, бұл ретте биологиялық және әлеуметтік факторлар
арасында диалектикалық байланыстың бар екендігі айтылды және оның адам
табиғатына ықпал ететін күштердің бірі екендігі айқын. Сондықтан да
мұғалімдер, ата-аналар үшін өз іс-әрекетін балалардың әрқайсысын жүйелі,
тыңғылықты түрде зерттеп, оларда байқалатын темпераменттерінің белгілерін
есепке ала отырып, оқыту, тәрбиелеу, қарым-қатынас жасау негізгі
шарттарының бірі болғаны жөн демекпіз.
Соңғы уақыттарда сауықтыру ісінің маңыздылығы мемлекеттік
деңгейге көтеріліп, салауатты өмір салтының ұғымы анықталып жатқаны мен
денсаулықты күту, алдын-ала сауықтыру салаларына немқұрайлы қарау әлі де
орын алып келеді.
Соңғы кездерде жүргізілген зерттеулер қорытындысы: бірінші
сыныпқа келетін оқушылардың 25-30% денсаулығында әртүрлі ауытқушылықтар
бар екенін көрсетуде. Ал бұл цифр арасында 80% жетеді. Демек, мектепте
денсаулықты нығайту орнына әлсірету орын алып отыр деген сөз. Әрине,
баланың денсаулығын сақтау кешенді іс, оның барлық аспектілерін мектепке
аудару дұрыс емес ,дей тұрғанымен оқушылар арасында тыныс алу, ас қорыту
органдарының, көз, жүйке ауруларының,дене бітіміндегі ақаулары көп
нәрсені аңғартады. Сабақтың ұзақтығы 45 мин., бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz