Еңбекақы есебі мен экономикалық көрсеткіштері және Бұлақ-Астық шаруашылығына кеткен шығын есебін талдау
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Еңбекақы есебін ұйымдастырудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Еңбекақы есебі және нормативтік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..6
1.2 Еңбекақы бойынша қызметкерледің құрамы мен жұмыс уақытының
eceбi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Аудиторлық тексеруді ұйымдастыру
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Еңбекақы есебі мен экономикалық көрсеткіштері және Бұлақ-Астық
шаруашылығына кеткен шығын есебін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Бұлақ-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне жалпы сипаттама
және экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25
2.2Қаржылық шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Еңбекақы бойынша есебін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3. Еңбекақы есебі мен аудитін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Еңбекақы шығындарына ұсынылып отырған жоспарлы
әдістеме ... ... ... ... .50
3.2 Еңбекақы бойынша есеп айырысу есебінің аудитін
жетілдіру ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып кеңінен танылған уақытта оның өткен
тарихын жан жақты терең зерттеудің маңыздылығы ерекше орын алып отыр.
Әсіресе, ел экономикасының негіздерінің бірі болып табылатын аграрлық
саланың өзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаңа қоғамға
бет бұрған өтпелі кезеңде еліміздің ауыл шаруашылығында, әсіресе оны
басқару мен ұйымдастыру жүйесінде көптеген қайта құрулар мен өзгерістер
орын алады. Айта кететін жайт, бұл істе жетістіктер де қиыншылықтар мен
кемшіліктер де болмай қалған жоқ. Міне, осы үрдісті жан-жақты талдау,
зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы болып отыр.
Тақырыптың өзекті мәселелері. Қазақстан Республикасы
Президентінің халыққа жолдауында Қазақстан-2030, біздің еліміздің даму
мақсаты болып – экономикалық өсу, бүгінгі күннің де, ертеңгі күннің де
және келесі отыз жыл ішінде де ең басты мәселесі болады делінген. Бұл
мақсатқа жетудің ең бастысы - ақпарат, оның дамуы тек қана экономикалық
өсуге ғана әсер етпейді, сондай-ақ, әлеуметтік сфераға және Қазақстанның
Халықаралық бірлестік интеграциясына әсері тиеді.
Халықаралық байланыстардың кеңеюі және Қазақстан Республикасының
әлмдік қауымдастыққа енуі есеп әдістемесін жетілдірудің, бухгалтерлік есеп
пен аудит тұжырымдамаларын дамытудың объективті қажеттілігін туындатты.
Аталмыш тұжырымдамаларға бухгалтерлік есеп және есепті компьютерлендіру
сұрақтары, ішкі бақылау мен тәуелсіз аудиттің даму мәселелері кіреді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үрдісінде ауыл шаруашылығы бірқатар
қиындылықтарды бастан кешіп отыр. Бұл жағдай өзіндік құнға кіретін шығындар
құрамын; өндірісті басқару, өндіріс шығындарын, өнім көлемін талдау,
табыстылық деңгейін бақылау үшін қолдану мақсатында шығындар жіктемесін
қайта қарауға, өндірістік үрдістерін басқарудың жаңа тәсілдерін дамыуға
ықпал етеді.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны болашақ мамандық ретінде таңдағандар үшін аса маңызды. Ол
шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметінің іс-
әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық
жағдайы ашып көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін
сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты
жинақтайды.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Зерттеу негізінде ұйымның өзара әртүрлі байланыс көрсеткіштеріне
өндірістік, коммерциялық, және қаржы қызметіне қаржы жағдайын жақсарту
жағынан қаржы ресурстарының және олардың қолдану жоспардың орындалуына баға
беретін көрсеткіш;
Қазіргі заман бухгалтері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби
білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеру, сондай-ақ
өндіріс процестерін басқара білуі тиіс. Ол Қазақстан Республикасының
азаматтық құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі
экономикалық шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай
білуі тиіс.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі талабы:
• еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Кәсіпорынның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5 –бабына сәйкес
жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-
құқықтық актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан
Республикасының Еңбек туралы Заңының 71 –бабына сәйкес ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен аз болмауы керек.
Зерттеу пәні болып еңбек ақы бойынша есеп айырысуды бухгалтерлік
есебінің жүргізілуінің ұйымдастырылуының әдістемелік және тәжірибелік
сұрақтары табылады.
Зерттеу әдістемелік негізі болып отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми еңбектері мен басқадай әдебиет көздерінен,қаржылық
және бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы заңды және нормативті құжаттармен
қарастырылған.
Зерттеу объектісі ретінде алынған ұйымның еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып, талдап, оның есебі мен
аудитін жетілдіру және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын
зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың көлемі дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері және
зерттеу объектісі негізделеді.
Бірінші тарауда еңбекақы есебінің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші тарауда кәсіпорынның еңбекақы есебіне және аудитіне түсінік
берілген және талдау жасалынған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның еңбекақы есебі мен аудитінің жетілдіру
қарастырылған.
Ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңызы. Көптеген экономист
ғалымдарымыз ауыл шаруашылығы нарығы аса күрделі әрі өзгеше, ал нарық
механизімінің өзі ауыл шаруашылығының ерекшеліктеріне байланысты толық
жетілмегенін және қарама-қайшылықтың көп екенін дәлелдеді.Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан түбегейлі саяси және әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулар есеп жүйесіне күрделі өзгерістер енгізіп,
орталық басқару мен қатаң жоспарлау жағдайларында қалыптасқан бухгалтерлік
есеп нарықтық экономикаға тиімсіз болуда. Осыған орай нарықтық экономикаға
ену бір жағынан, аграрлық және азық-түлік саясатының тұжырымдамасын
талдауды, екінші жағынан ауыл шаруашылығы ерекшеліктеріне, оның материалды-
өндірістік ресурстарына негізделетін салада жан-жақты зерттеу негіздерін
талап етеді.
Қазіргі кезеңде бүкіл экономика саласында ірі өзгерістер болып жатқан
тұста ауыл шаруашылығы субъектілерінде, оның ішінде бидай дақылын өндірумен
айналысатын агроқұрылымдарда бухгалтерлік есеп заңы мен стандарттарына сай
жүргізілмеуі бұл саладағы басты мәселе болып отыр.
Шын мәнінде, есеп жүргізу тәжірибесінде бидай өндірісіне кекен еңбекақы
шығындар есебі, аудитті ұйымдастыру мәселелерінің ортақ шешімін таппауы
оларды жетілдіруді қажет етеді.
Сондықтан келешекте өндіріс көлемін ұлғайту мен жоғары сапалы өнім
өндіру, шаруашылық басқару жүйесінің әрі қарай дамуын талап етуде. Ал осы
жүктелген міндеттерді жүзеге асыруда қажетті алғы шарттар жасау үшін бидай
шаруашылықтарында бухгалтерлік есеп пән аудитті жетілдіруде өнім өндірісіне
кеткен еңбекақы шығындар есебі өзекті болып табылады.
1. Еңбекақы есебін ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Еңбек ақы есебі және нормативтік реттеу
Еңбек пен еңбекақы есебі - жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
еңбек ақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің орындалуын,
еңбектің саны мен сапасын бақылау; бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс
рәсімдеу, еңбек ақы қорынан жалақыны ұстап қалу; шаруашылық жүргізуші
кәсіпорынның әрбәр жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу;
белгіленген мерзімде еңбек ақы бойынша есеп айырысу; жалақы бойынша шығынды
өнімнің, жұмыстың, қызметінің өзіндік құнына дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Еңбек және еңбек ақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару
үшін қажет. Қазақстан Республикасы еңбек туралы заңының 5-бабына сәйкес
жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті
құқықтық актілерімен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен
реттеледі.
Кәсіпорын дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және
еңбекақы, сыйлық ақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбек ақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбек ақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбек ақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбек ақы мөлшурінен төмен болмауы керек.
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңының 7, 8 - бабына сәйкес
қызметкердің мынадай құқысы бар: қандай-да бір кемсітушіліксіз
(дискриминация) тең еңбекке еңбек ақы алуға; қауіпсіздік және тазалық
(гигиена) талаптарына жауап беретін еңбек жағдайында жұмыс істеуге;
кепілдік және өтем ақы алуға және т.б
Жұмыс берушінің құқықтары: қызметкерлерді көтермелеуге олардан
белгіленген заңға сәйкес әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және
жауапкершілікті талап етуге; қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға
және т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері: Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісім-шарттарында, ұжымдық келісім-
шартта, жұмыс берушінің актісінде қарастырылған еңбек ақыны және басқа
төлем ақыларды уақытылы және толық төлеу; еңбек туралы заңдағы, ұжымдық
келісім-шарттағы талаптарды сақтау; Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян
шеккен қызметкерге жәрдем беру; Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс
жағдайын, болуы мүмкін кәсіби ауруды ескерту және т.б.
Жеке еңбек келісім-шарттарында негізгі тармақтар қамтылуы керек: еңбек
жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды жағдайы үшін
немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін кепілдік беру және
өтемақы төлеу; жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі; өтемақы мен
еңбекті қорғау жағдайы; өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі
т.б(Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 9-бабы).
Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын қарастыратын
жеке еңбек келісім-шарттарына отыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 13-бабына сәйкес
қызметкердің еңбек ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек
кітапшасы (қолда болуы керек) немесе жеке еңбек келісім-шарты немесе
жұмысқа қабылданғаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтың көшірмесі.
Сол ұйымның басқа жұмысына немесе ұйым мен бірге басқа орынға көшіру
қызметкердің тек жазбаша келісімі бойынша, жеке еңбек келісім-шарттарына
соған сәйкес өзгертулер енгізумен ғана іске асырылады.
Қызметкерді сол ұйымда басқа орынға, сол орынның басқа құрылымның
бөлімшесіне көшіру үшін мамандығы, біліктілігі немесе лауазымы бойынша
басқа механизмдегі немесе агрегаттағы жұмысты тапсыру үшін (егер бұл жеке
еңбек келісім-шарттарында өзгерістер тудырмайтын болса) қызметкердің
келісімі талап етілмейді (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 17,
18-бабы).
Қызметкерге еңбек жағдайының өзгеретінін бір ай бұрын (одан кем болмауы
керек) хабарлау керек.
Еңбек жағдайы өзгерген жағдайда жеке еңбек келісім-шарттарына сәйкес
толықтырулар мен өзгертулер енгізіледі. Егер қызметкер жаңа жағдайда жұмыс
істеуге келісімін бермесе, онда Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
Заңының 26-бабының 7-тармағына сәйкес онымен келісім-шарт бұзылады.
Өндірістік қажеттілік пайда болған жағдайда жұмыс беруші қызметкерді
бір айға дейін оның келісімінсіз жеке еңбек келісім-шартында
қарастырылмаған және денсаулығына қауіп төндірмейтін сол ұйымдағы, сол
орындағы басқа жұмысқа бұрынғы жұмыстағы айлық еңбек ақысынан кем болмайтын
еңбек ақымен ауыстыруға құқығы бар.
Мұндай ауыстыру стихиялық апаттың, өндірістік апаттың алдын алу немесе
жою немесе салдарын дереу залалсыздандыру қажет болған жағдайда ғана іске
асырылады (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 20-бабы).
Жұмыс болмай қалған жағдайда (жұмыс беруші қызметкерді мамандығына,
біліктілігіне сай, денсаулығына қатер төндірмейтін, оның келісімінсіз бір
айға дейін басқа жұмысқа ауыстыруға құқы бар. Егер қызметкер жаңа
жағдайдағы ұсынылған жұмысқа келісімін бермесе, онда Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 7-тармағына сәйкесонымен жеке
еңбек келісім шарты бұзылады. Жұмыс болмай қалған және қызметкердің
болмауына байланысты жағдайда оның орнына бір білікті қызметкерді
біліктілігіне сай келмейтін жұмысқа уақытша ауыстыруға оның жазбаша
келісімінсіз ауыстыруға рұқсат етілмейді.(Қазақстан Республикасы Еңбек
туралы Заңының 21, 22- баптары).
Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа уақытша ауыстыру
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 23-бабындағы қарастырылған
шарттары мен тәртіптері бойынша жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісім-шарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін: ұйым
таратылғанда (заңды тұлғаның), жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда (жеке
тұлғаның) (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 1-
тармағы); қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда (Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 2-тармағы); әскери қызметке
шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш күндік мерзімге
босатқанда (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 30-бабы, 1-
тармағы).
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 27-бабы, 3-тармағына
сәйкес жеке еңбек, ұжымдық келісім-шарттарында өтемақының мөлшері және
басқа негіздері белгіленеді.
Қызметкер жұмыс берушіге өзінің жұмыстан кететінін бір ай бұрын жазбаша
ескертіп, жеке еңбек келісім-шартын тоқтатуға құқылы.
Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек келісім-шарты ескетілген мерзім
біткенше тоқтатылуы мүмкін.
Қызметкердің бастамасы бойынша жеке еңбек келісім-шартын бұзу негіздері
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 28-бабында қарастырылған.
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбекақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды
ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады.
Кесімді еңбекақы - жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруде
еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.
Жеке кесімді еңбекақы жүйесі- Мұндай жүйеде еңбекақы әрбір
жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты. Оны белгіленген бағаны жұмысшының
дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.
Бригадалық кесімді еңбекақы жүйесі - Жұмысшылардың еңбекақысын
біржүйеде бригада учаске жұмысшының нәтижелері бойынша анықтайды.
Еңбекақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және
кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды
қолданғанда әрбір жұмысшы еңбекақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды
бүкіл бригада (учаске, цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту
арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбекақыны былай
анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың
санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбекақысын
есептеп шығарады.
Есептеп шығарған еңбекақыны әрбір жұмысшының жұмыс істеген уақытына
және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес Бұлақ - Астық ЖШС - ы
мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері,
коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады. Қосымша
еңбекақы коэффициентін анықтағанда Бұлақ - Астық ЖШС - ы құрамына енетін
әрбір жұмысшының сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген
уақытына көбейтеді де оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады.
Содан кейін бүкіл Бұлақ – Астық ЖШС -ның кесімді еңбекақысын тарифтік
төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбекақысының орташа коэффициентін
табады. Әрбір жұмысшының тарифтік еңбекақысын еңбек төлемін қосымша
еңбекақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір жұмысшының нақты кесімді еңбек
ақысы анықталады. Сағаттық немесе күндік тарифтік коэффициенттерді
қолданғанда да еңбекақысын бөлу жөніндегі есеп айырысуды осылай жасайды.
Жанама кесімді еңбекақы жүйесі-мұнда көмекші және басқа жұмысшылардың
еңбекақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің, цехтың негізгі
жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.
Еңбекақының кесімді-сыйлықтық жүйесі-өндірілген өнімнің (жұмыстың)
санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық
көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған
тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны өнім
сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені
үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үшін) сыйлық төлейді.
Үдемелі кесімді еңбекақы жүйесі бойынша-еңбекақының бұл жүйесінде
кесімді жұмысшылардың белгіленген нормалардан артық өндірген өнімі үшін
көтермелеу көзделеді. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға
төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра
дайындалған өнім үшін проогрессивті үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбекақының аккордтық жүйесі-бұл жүйеде жұмысшылардың еңбекақысын жұмыс
көлемінің орындалуы бойынша анықтайды, онда нормаланған тапсырма (уақыт,
өндірім нормалары) және баға алдын-ала анықталған. Еңбекақының бұл жүйесі
жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригаданы, бригадалардың бөлек ұжымдары
үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімін қысқартуда
олардың материалдық ынталылығын күшейту мақсатымен қолданылады. Еңбек
төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған тапсырмалар (уақыт
өндірім нормалары) мен бағалар негізінде белгілейді, ал олар болмаған
жағдайда осындай жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған тапсырмалармен
бағаларды шығарып белгілейді.
Еңбекақының бұл жүйесі бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны
үшін сыйлық беру тәртібін енгізуге болады.
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың
даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбекақысында нақты сараланудың
кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады да, ал
жұмысшылардың еңбекақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік -сыйлықтық
жүйесімен алмастыратын болады.
Қарапайым мерзімді еңбекақы. Еңбек төлемін сағаттық, күндік, айлық,
тарифтік төлем мөлшері немес айлық еңбекақы бойынша есептейді. Оның көлемін
жұмыс істеген уақыт санына белгіленген тарифтік төлем мөлшеріне көбейту
арқылы анықтайды. Бұл жүйені негізінен басшы қызметкерлердің, мамандардың,
кіші қызмет көрсететін адамдардың еңбек төлемі үшін қолданылады.
Еңбекақының мерзімдік - сыйлықтық жүйесі-бұл жүйеде еңбек төлемін
еңбекақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды, бірақ жұмыс істеп
жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол
жеткізгендері үшін алады.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбекақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,
техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған
тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,
өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі
өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі
өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген
жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері
мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада
ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың
әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек
тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың
мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Еңбекақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді .
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және қосымша
болып бөлінеді.
Негізгі төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген
жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбекақы бойынша өндірілген
өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбекақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбекақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін
берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені үшін
төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы
және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық субъектілеріндегі еңбек
төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің
мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы
қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға тарифтік төлем мөлшерін
және қызмет орындарының айлық еңбекақыларын есептеуге тұтастай республика
бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып
табылады. Ол 2008 жылы 13470 теңгені құрайды. Еңбекақы төлемі ақшалай
есептеліп төленуге тиіс.
Ақшалай еңбекақы-еңбекақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген
сомалар.
Заттай еңбекақы- төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және т.б.
Еңбекақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер
түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2007 жылдың 1 қаңтарында жүзеге
асырылған Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы 10-12 № 493 Еңбек туралы
заңы 2008 жылғы 06. 12. № 260 ІІ ҚР Заңымен енгізген өзгертулер мен
толықтырулармен азаматтардың ҚР-дағы еңбек бостандығына Конституциялық
құқығын іске асыру процесіндегі туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.
Сондай-ақ ҚР-сының Еңбек туралы конституцияға негізделеді және осы Заң
мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін
нормалары осы Заңның нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік
құқықтық актілерден тұрады. Егер конституцияда заңда және Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе осы Заңның
күші ҚР-сының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. Және де әркімнің де өзінің еңбек
құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын Қр-сының аумағында
жүзеге асырса және заңда конституцияда, ҚР бекіткен халықаралық шарттарда
басқаша көзделмесе еңбек қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын
шектеп көптеген бостандықтар беріледі.
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ
табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылдан немесе
айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын
қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді
жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін
тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің
материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс
берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен
тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке
шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және өзара
тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті нормалаумен
және еңбекақы төлеудің түрлерімен анықталады. Тарифтік жүйе еңбекті
сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін есепке алуға ал
тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе жұмысшыларға еңбекақыны
ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар жұмысшылардың
біліктілігіне еңбекақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді түрде құрылады.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- Бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбекақыны анықтайтын
тарифтік ставка
- Әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбекақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка
- Тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау 1-ші разрядты жұмысшының тарифтік
ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл
көлемінен олардың еңбек біліктілігін деңгейіне былайша айтқанда
тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір
өндірістік операцияға әрбір жұмысқы тағайындалады. Сондықтан тарифтік
ставка орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге
пайдаланады.
Кәсіпорын еңбекақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік ставкаларымен
окладтарымен жүйесін құрудың негізі болып ҚР Үкіметі белгіленген Ең
төменгі еңбекақы есептеледі. Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген
орташа айлық жұмыс уақытының ұзақтығы мен ең төменгі еңбекақыдан барып 1
разрядтың сағаттық тарифтік ставкасының ең төменгі мөлшері және орташа
айдағы жалақы уақыты тарифтік ставканың ең төменгі мөлшерімен есептеледі.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақының кесімді және мерзімді еңбекақы деп
аталатын еңбекақының түрлері бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге
қарастырған тарифтік еңбекақы мөлшері 1 сағатқа белгіленеді. Ол уақыт
мөлшеріне немесе өндірілетін өнім көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне
қарай бағасын анықтауға пайдаланады.
Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады. Негізінен еңбекақының
мынадай түрлері бар: кесімді еңбекақы, мерзімді еңбекақы. Мерзімді еңбекақы
негізінен екіге: жай мерзімді, сыйлықты мерзімді болып бөлінеді. Ал
кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар: жай кесімді, жанама кесімді,
үдемелі кесімді аккордтық, кесімді сыйлықты жүйесі.
1.2 Еңбекақы бойынша қызметкерледің құрамы мен жұмыс уақытының eceбi
Еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімнің өзіндік құнын төмендетіп оның
сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға еңбекақы есебі біршама септігін
тигізеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылданып және жұмыстан босатылып жатады, олардың саны өзгеріп отырады,
жұмыс бабына қарай ауыстырулар болып тұрады. Кәсіпорнында қызметкерлер
құрамының есебін кадрлар бөлімі жүргізеді. Олар бүкіл Бұлақ – Астық ЖШС
ның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің саны мен өзгеру себептері,
жынысы, жас мөлшері категориялары, кәсіптері, қызмет орындары,
мамандықтары, біліктілігі, жұмыс стажы, білім және басқа белгілері бойынша
қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Кәсіпорынында
қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағанына қарай қызметкерлер тұрақты,
уақытша және маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі көрсетілмей
қабылданғандар тұрақты қызметкерлерге екі ай мөлшерден белгілі бір мерзімге
немесе белгісіз мерзімінен, бірақ екі айдан аспайтын уақытқа сондай-ақ
(ауруына, бала тууға байланысты алған демалысқа орай) заңдарға сәйкес
қызмет орны сақталатын жұмысы жоқ қызметкерлердің мерзімді жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге: маусымдық жұмыстар істеу кезінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өндірістік шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кәсіпорындағы қызметкерлер: өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік қызметкерлерге негізінен өндірістік қызметпен шұғылданатын
қызметкерлерді жатқызады. Өндірістік емес қызметкерлерге тұрғын үй
коммуналдық шаруашылықпен шұғылданатын Бұлақ - Астық ЖШСке қатысты мәдени
тұрмыстық және оқу орындарына еңбек ететін қызметкерлер көлік саудадағы
тағы басқа қызметкерлерді жатқызады.
Кәсіпорнында қызмет істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер деп бөледі. Тізімдік қызметкерлерге Бұлақ - Астық ЖШСтің
негізгі қызметі бойынша 1 күннен артық мерзімге, ал қызметінің қалған
түрлері бойынша кем дегенде 5 күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық
тұрақты маусымдық және уақытша қызметкерлерде енгізеді. Қызметкерлер тобы
мынадай категорияларға бөлінеді: басшылар мамандар және осы топқа жататын
басқа да қызметкерлер. Жұмысшыларды өндіріс процесінде қатысуына қарай өнім
дайындаумен жұмыс істеумен және қызмет көрсетумен тікелей шұғылданатын
негізгі жұмысшылар деп және негізгі цехтарда қосалқы жұмыстар атқаратын
немесе қосалқы өндірісте жұмыс істейтін қосалқы жұмысшылар болып бөлінеді.
Қызметке алынған адамға табельдік номер беріліп жеке карточкасын ашады.
Бұл жеке карточкада жұмыс істейтін қызметі жалақысы, табельдік номері және
жұмыстағы қозғалысы көрсетіледі. Сонымен қатар бұл карточкада еңбек ақы
бойынша есеп айырысулар да көрсетіледі. Кәсіпорнында орташа қызметкерлердің
орташа санын анықтау үшін олардың күнделікті сандық есебін жүргізеді. Ол
үшін қызметкерлердің тізімдік санын жұмысшылардың жұмысқа алынғаны басқа
жұмысқа ауысқандығы, жұмыстан шығарылғаны бұйрықтар негізінде дәлелденіп
отырады.
Есеп беретін кәсіпорынның жұмысшы қызметкерлерін орташа саны сол алдағы
әрбір календарлық күндегі жұмысшы қызметкерлердің тізімдегі санын қосып (1-
31 күн аралығындағы) мейрам немесе жұмыс істемейтін демалыс күндерін қоса
алғандағы қосынды санды календерлық күн санына бөлу арқылы алынады. Сондай-
ақ басқа жұмыс істемейтін күндердегі қызметкерлердің тізімдік саны сол
күннің алдындағы жұмыс күннің мәліметіне сәйкес алынады.
Қызметкерлер мен жұмысшыларына еңбекақы әркімнің білім немесе мамандық
дәрежесіне қарай куәландыратын алғашқы құжаттардың бірнеше үлгісі бар.
Олардың қай үлгісін қандай жағдайда қолдану керектігін қолданылатын еңбек
ақы төлеудің үлгісіне қарай белгіленеді.
Мысалы, жұмыс уақыты бойынша төленетін еңбекақыны 03 үлгідегі Жұмыс
уақытын есептеу табелі негізінде есептейді. Қызметкерлердің категориялар
бойынша табельде алфавит бойынша реттік номері, санына қарай жүргізіледі.
Табельді есептеу бухгалтериясының бухгалтері толтырады. Онда жұмыс
істеушілердің аты-жөні табельдік номері мамандық қызметі көрсетіледі. Бұл
табельдерде кәсіпорындағы әрбір құрылымның өкілдері бойынша қызметкерлердің
жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалғаны және т.б жағдайларға сәйкес
тиісті шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшы қызметкерлердің
уақытша жұмысқа жарамай қалғандығына берілген құжаттар осы табельге қосымша
тіркеледі. Қызметкерлердің демалысқа шығуы, уақытша жұмысқа жарамай
қалғандығы жұмысқа себепсіз кешігуі және т.б жағдайлар табедьде тиісті
белгілермен көрсетіледі. Мысалы: Демалыстағы қызметкерлер үшін – О, ауырған
күндері– Б, іс-сапарда болған күндері – К, себепсіз жұмысқа келмеген
күндері – П, т.с. сияқты белгіленеді.
Жалпы табельді кәсіпорнында еңбек өнімділігін анықтап жұмыс уақытын
пайдалануды жақсарту үшін Бұлақ - Астық ЖШСте кеңінен қолданылады.
қызметкерлеріне істеген уақытына тұрақты жалақы төленеді. Мұндай жағдайда
әр айдағы жұмыс уақытының санына қарамай жұмыс уақытының санына қарамай
жұмыс күндері толық есептелінсе белгіленген тұрақты жалақы толық
есептелінеді. Егер жұмыс күндері толық есептелінбесе, белгіленген тұрақты
жалақы мөлшері сол айдағы жұмыс күндерінің жалпы санына бөліп күндік орта
табысы анықталады да оны сол айдағы істеген жұмыс күндеріне көбейту арқылы
есептейді. Істеген уақытша мерзімі бойынша төленетін жағдайда әр
қызметкердің істеген жұмыс күннің (жұмыс сағатына) санына белгіленген күнді
сағаттық тарифтік төлеу бағасына көбейту арқылы еңбекақы мөлшері
анықталады. Еңбекақы төлеуді есептеуде бекітілген тарифтік ставкаларда
(жалақыны) өндіру нормаларын жұмыскерді әртүрлі категорияларына еңбекақы
төлеудің ережелерін басқа да басшылыққа немесе нұсқау материалдарды
басшылыққа алу қажет.
Жалақы – еңбек үшін оның күрделілігіне саны емес, сапасына сәйкес
төленетін сый ақы немесе табыс.
Орташа жалақы дегеніміз – қызметкерлердің өткен уақыт ішінде алған
нақты жалақысынан есептелген еңбекақы төлемінің мөлшері деп түсінеміз. ҚР-
дағы еңбек туралы заңда орташа жалақы есептеп шығарудың әртүрлі ережелері
пайдаланады, сол бойынша мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған
уақыт үшін басқа жұмысқа ауысқан кезде донорлық міндеттерді орындаған уақыт
үшін, жұмыстан шығарылған кезде жәрдем ақы ретінде жұмыстан амалсыз қалған
уақыт үшін, кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшін, пайдаланылмаған
демалыс үшін, өтем ретінде оқуға демалыс уақыты үшін, жұмысқа уақытша
жарамсыздығы бойынша жәрдемақы ретінде төлемдер төленеді. Орташа жалақыны
есептеп шығарудың негізінде қызметкерлер өзінің негізгі жұмысын жалғастырып
істеп берген жағдайда қанша жалақы алатын болса орташа жалақыны да сол
мөлшерде анықтау мақсаты сақталады. Ай сайын өзгермейтін тұрақты мерзімдік
төлем алып тұратын қызметкерлер үшін орташа жалақы белгіленген айлық сол
ақыдан анықталады. Еңбек төлем ай сайын өзгеріп тұратын қызметкерлерге
орташа жалақы төленер айдың алдындағы календарлық 12 ай бойынша есептеледі.
Ал демалыс үшін төленетін төлем қызметкерлерге (календарлық емес) жұмыс
жылында бір рет беріледі. Демалыс жұмысқа қабылданған күннен бастап
есептеледі. Қызметкер сол кәсіпорында 11 ай үзіліссіз жұмыс істегенннен
кейін демалыс алуға құқылы демалыстың ұзақтығы жұмыс істеп жүргендердің
әртүрлі категориялар бойынша ұжымдық шартқа және ережелерге сәйкес
белгіленеді. Демалыс төлемін 12 календарлық айдағы жалақы есебінен осы
кезеңге тиесілі белгіленген үстемелермен қосымша ақыларды және сыйлықтық
орташа мөлшерлік ескере отырып төленеді.
1.3 Аудиторлық тексеруді ұйымдастыру мақсаты
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасын реформалау жөніндегі
үрдістер жаңаша басқару мен коммерциялық құрылымдардың пайда болу
қажеттігін тудырады. Қайта құрудың алғашқы жылдарында − ақ халық
шаруашылығын басқару жүйесінде жоспарлы экономиканың бақылаушы органдарды
барлық мүлделі болып отырғандарды объективті ақпараттармен қамтамасыз ету
барысында туындаған қиындықтарды шеше алмайтындығын байқатты.
Әміршіл − әкімшіл жүйедегі басқарудың төменгі буынының жоғары жаққа
бағынуы жоспарлы тапсырмаларды орындау, шаруашылық операциялардың
заңдылығын сақтау мен мемлекет сеніп тапсырған қорлардың тиімді
пайдаланылуын қадағалап тексеріпотыруды ғана талап етті. Ал, нарықтық
экономика барысында шаруашылық субъектілерінің әріптестермен,
инвесторлармен, несие берушілермен, мүлік иелерімен және басқа да
тұтынушылармен жан − жақты байланыстар жасау кезінде мейлінше жинақы әрі
дәлме – дәл ақпараттардың қажеттігі артады. Бұл ретте келісілген өлшемдерге
тексерулер жүргізіп қана қоймай, іс - әрекетті жақсартып жандандыратын
ғылыми негізгі бар ұсыныстар жасап, кеңес беретін және жоғары деңгейдегі
қызмет түрлерін қөрсету қажет.
Сонымен қатар нарықтық экономика мен аграрлық өзгерістер жағдайында
кәсіпорындардыңшаруашылық, экономикалық дербестігі артып, жаңа ұйымдық
құрылымдар қалыптасты. Меншіктің түрлі нысандарының негізі қаланып, әртүрлі
ұйымдық құқықтық нысандағы кәсіпорындарды құрылып жұмыс істеуде. Осыған
орай, аталмыш кәсіпорындардың шаруашылық қызметі барысында мүліктерінің
болуы және оларды сату – тарату мен қорғау талап етіледі. Мұндай талаптың
үдесінен шығу үшін экономиканы жүргізудің әлемдік тәжірибесінде басқару
қызметінің айрықша түрі – аудит пайда болып қалыптасты.
Қазақстан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан
Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды (15.11.1990ж. I 60). Осы қаулы
негізінде Республикалық Қаржы Министрлігі жанынан шаруашылық есеп
принципінде аудит орталығы Қазақстан аудит фирмасы ашылып, ал облыстарда
оның аймақтық бөлімшелері құрылды, 1992 жылдан бастап дербес акционерлік
компания болып, Республикамыздағы барлық дәрежедегі меншіктегі
кәсіпорындарға, мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отырады.
Еліміздегі аудит жұмысының тианақты дамуына заң тұрғысынан жұмыс
жүргізуге, құқылығын анықтап отыруға, бірден бір негіз болған 1993 жылы 18
қазан айында Жоғпры Кеңес қабылдап бекіткен және 2001 жылы 15 қаңтар
айында өзгертулер мен толықтырулар енгізген Қазақстан Республикасындағы
аудиторлық қызмет туралы заң. Бұл заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп,
оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып
еліміздегі аудиттің даму жолы анықталып, шет елдің аудит фирмаларымен қарым
– қатынас бірлесіп аудит жүргізу, мамандыру жолдары белгіленеді.
Аудиттің (түрлері, мақсаты) қалыптасуы ұзақ үрдіс, ол әлі күнге дейін
аяқталған жоқ. Аудиттің қоғамдағы ролі мен кәсіби міндетін түсіну үшін, ең
алдымен аудит дегеннің не екенін немесе оны жүргізудің бағдарын анықтап
алған жөн.
Аудит туралы түрлі көзқарас білдіріледі. Мысалы. Есептің негізгі
концепцияларына байланысты америкалық Бухгалтерлік ассоциация комитетінің
материалдары бойынша: аудит дегеніміз экономикалық әрекеттер мен
оқиғалардың объективті түрдегі бағасы мен мәліметтерін алудың жүйелі
процесі, яғни олардың сәйкес деңгейін анықтай отырып, тұтынушы мүддесіне
сай нәтижелерге қол жеткізетін критерий.
Кәсіптік аудит тарихы тұрғыдан бухгалтерлік есепте кеңес беру қызметін
арттырудың салдарынан қалыптаса бастады. Кеңес берушілер мен тапсырыс
иелеріне бухгалтерлік есепте қажетті деңгейге жеткізу үшін заңдастырылған
нормалар мен стандарттар белгілері қажет болды. Бухгалтерлік есепте кеңес
беру мен аудиттің атқаратын қызметі сан – салалы болып келеді. Дегенмен,
кеңес беру мен аудиттің ең басты мақсаты біреу ғана: кәсіпорын
қызметкерлерінің сәйкес қызмет саласына кәсіптік тұрғыдағы көзқарасын
қалыптастыру, кеңес берушілер стандарттарды, нормалар мен ережелерді есепке
кіргізеді, ал аудиторлар оларды қатаң басшылыққа алып отырады.
Көптеген оқымыстылар аудитті жәй бақылаумен теңестіріп, басқару
міндетін атқарады деп есептейді. Басқару қызметі теория мен практика
барысында, көбінесе, басқару жүйесінің басқа элементтеріне қарағанда
базистік болып есептеледі.
Бұл қызметтердің жиынтығының ішінен екі үлкен: шартты түрақтылар мен
ауыспалы шартты топтарды бөліп қарастыруға болады. Шартты тұрақты қызметтер
көбінесе, бухгалтерлік есепте, адамдарға басшылық етуді, өндірісті
басқаруда және т.б. жүзеге асырылады. Ауыспалы шартты қызмет кез – келген
үйымның, білім беру мекемелеріндегі оқу барысын, сауда кәсіпорындарындағы
сыртқы қызмет жұмысын және т.б. басқаруды қарастырады.
Осы топтардың әрқайсысында уақыт өте бір қызметтің екіншісіне ауысып
немесе артып, иә болмаса кеміп отыруына байланысты құрамында өзгерістер
жүріп жатады.
Алдымен ауыспалы шарттылықтың соңынан шартты тұрақтылықтың құрамын
кеңейткен осындай қызметтңғ бірі қызмет өз кезегінде жұмыс ауқымын кеңейте
отырып, жаңа қызмет есептің аудиті қызметі кеңейіп – сәйкестілік аудиті,
қаржылық есеп беру аудиті, операциялық аудит болып үш түрге бөлінеді.
Сәйкестілік аудиті ұйымдық – құқықтық сипаттағы стандарттарға,
ережелер мен заң актілерін орындау тәртібіне бақылау жасайды. Нақтырақ
айтқанда, адамдарға алдын – ала жазып ескертуден, қызмет көрсетудің
стандарттарын, бірыңғай қойылатын талаптардан, құқықтық нормаларды
сақтаудан және басқалардан тұрады.
Қаржылық есеп беру аудиті – бұл бухгалтерлік есеп аудитінің орнын
басады.
Операциялық аудит ішкі аудитпен теңестірілетін шаруашылық жүйесінің
өызмет саласының бірі. Э.Н.Аренс пен Дж.К.Лоббектің басқарушылық кеңес беру
ретінде түсіндіріледі.
Осының нәтижесінде аудитті өткен нәтижелер бойынша қорытындылау және
бағалау десек, онда кеңес беру – бұл өткен нәтижелерге баға беру мен
болашаққа кепілдеме беру болып табылады.
Жалпы алғанда операциялық аудит өндірістің жай – күйін, жабдықтау
жұмыстарын, маркетинг және де ресурстарды пайдалану тиімділігін әсер ететін
ынның басқа да қызметтерін қамти отырып, шаруашылық жүйесінің кез – келген
бөлігіндегі әдістер мен орындау тәртібінің жұмыс істеуін тексеру құралы
ретінде кәсіпорұйымдастыру құрылымын бағалай алады.
Жалпы аудит барысында жүргізілетін, қаржылық есеп беруді дайындауға
қойылатын талаптар мен нұсқаулар сәйкес келетіндігіне қарамастан,
ресурстарды пайдалану жөніндегі операциялардың тиімділігін нақты бағалау
әлдеқайда күрделірек. Бұл ретте операциялық аудит кәдімгі әдеттегі аудитпен
әкімшіліктің консалтингіне кқөбірек ұқсастық танытады.
Көптеген авторлар Операциялық аудит деген терминнің орнына Басқару
аудиті немесе Шаруашылық қызметінің аудиті дегендерді қолдануды жөн
көреді. Мұндай жағдайда операциялық аудит тереңінен түсіндіріліп, ол
түсінікке ішкі шаруашылыққа баға беру мен оның тиімділігіне тест жүргізу
қосылады. Басқа жағдайларда операциялық аудит пен шаруашылық қызметі
аудиттің және басқару аудитінің ара жігі ажыратып көрсетілмейді.
Біздің ойымызша, операциялық аудитті өзінің қолданылу барысында ықпал
ететін арнайы ортасы мәнгі объектілері, зерттеудің мақсаты мен міндеттері
бар айрықша аудиторлық қызмет түрі деп санайтын авторлар тобының
пікірлерінде негіз бар сияқты.
Операциялық аудиттің үш түрлі бағытын ерекшелеп бөліп алуға болады.
Функционалдық. Бұл бағыт аудиторлардың еңбегін өндіріс пен басқару
қызметтері бойынша бөлінуін, мысалы, өнім таратудыжоспарлау аудиті,
қызметкерлерді материалдық жағынан ынталандыру аудиті сияқты жәйттерді
анықтаудан тұрады.
Ұйымдастыру аудиті қызметтердіңөзара әрекетін бағалауға бағытталған.
Арнайы аудит кез – келген субъектінің қызмет ін жақсартуға қажетті
аудиттің нақты түрлерін біріктіреді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер аудитінің әлемдік тәжірибесі –
кәсіпорындардың, бірлестіктердің сыртқы және ішкі аудитке бөліп көрсетеді.
Мұндай әдістердің әрқайсысы өздеріне сәйкес келетін құқықтық және ұйымдық
статусына лайық мақсаттары мен міндет тері ие. Ішкі және сыртқы аудиттің
негізгі тұрғыдан сәйкес келуі, шаруашылық субъектілердің мүліктік мүддесін
қорғауды қамтамасыз етенді.
Аудиторлық өызметтің қағидалары мен бағыттарының бірлігі сыртқы және
ішкі аудиттің мазмұнына байланысты көзге ұрғандай айырмашылықты жоққа
шығармайды. Мінеки, осы айырмашылықтың өзі оларды бірін – бірі толықтырып
тұруының маңызды шарты болып саналады.
Аудит Қазастанда шаруашылық қызметін басқарудың жаңа саласы болып
табылытындықтан, оның мазмұны мен субъектілері, ұйымдық және құқықтық
формалары әлі толық анықталған жоқ. Дамыған шет елдердегі аудиттік
қызметінің көп жылдық тәжірибелерін Қазақстанға бірден алып қолданысқа
енгізуге болмайды. Өйткені жағдайлардың түрлілігі, нормативтік – құқықтық
базаның, дайындалған мамандардың жоқтығы және тағы басқа кедергілер
мүмкіндік бермей отыр.
Нарықтық экономика кезіндегі бақылау жұмысы шаруашылық субъектілерінің
өызметіне басшылық жасаудың аса қажет құралы болып табылады.
ТМД елдеріндегі нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылыққа бақылаудың
жаңа жүйесін енгізудің алғы шарты болды. Қаржы – шаруашылық жүйесіне
бақылау жасауды түбірінен өайта құрудың, тәуелсіз аудитті енгізу мен оның
қарқынды дамуының негізіне мына қағидалар жатқызылды:
- бақылауға алынатын объектілердің меншік түрі мен қаржылану
көздерінің айрықша анықталып көрсетілуі;
- субъектілердің мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық, мекемелік және
ішкі болып бөлінуі;
- бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастырудың дұрыстығы, есеп
берудің нақтылығы, өндірістік әлеуметтің қолданылу тиімділігін арттыру
мүмкіндіктерін анықтау және бағалау;
- Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, шаруашылықтың ішкі және тәуелсіз
аудиторлық ұйымдармен жекелеген аудиторлардың дербес қызметінің әрекет ету
көлемін анықтау.
Нарықтық қатынастардың одан әрі дамуы, меншік түрлерінің әрқилылығы,
шаруашылық субъектілерінің толық тәуелсіздігі аудиторлық бақылаудың өрісін
кеңейтіп, мекеме тарапынан жасалатын бақылауды қысқартады. Мұның өзі
жүргізілетін тексерулердің сапасына, тиімділігі мен дер кезіндегі жүзеге
асырылатындығына ғана байланысты емес, зерттелуге тиіс объектілердің
жұмысын жақсартуға арналған нақты ұсыныстарды дайындап, оны іске асыруға
негізделген. Қазақстан Республикасына аудиторлық қызметті лайықтанған
бухгалтерлердің Американдық институты, аудиторлық тәжірибе жөніндегі Кеңес,
толық өкілетті қоғамдық бухгалтерлердің Ассоциясы, Шотландияның кәсіби
бухгалтерлерінің Институты және басқа да халықаралық ұйымдар аудиторлық
қызметті жетілдіру барысында аса үлкен көмек көрсете алуы мүмкін. Сонымен
бірге аудит пен сырттай бақылау жасаудың басқа да түрлері жеке меншік
иелері мен кәсіпорындардың басшыларының ұйымдастыру жауапкершілігіндегі
ішкі және ішкі шаруашылық басқарушылардың беделіне нұқсан келтірмеуі тиіс.
Ішкі аудиторлар сыртқы аудиторлардың сыртқы қаржы есептерін тексеретіні
сияқты ішкі есептерді тексеріп отыруға тиісті.
Отандық ғалымдардың еңбектерінде ауыл шаруашылығында ішкі аудитті
ұймдастырудың мәселелері әліде болса аз зерттеліп, жеткілксіз қамтылып
отыр.
Қазіргі таңда ұйымдастыру құрылымдарының күрделілігіне байланысты ішкі
бақылау қызметі үлкен мәнге ие болып отыр. Нарықтық қатынастардың барысында
ішкі бақылаудың тиімді жүйесі субъектінің өмір сүруінің кепілдемесі және де
оның табысты қызметінің басты шарттарының бірі.
Батыс елдерінде ішкі аудит кеңінен қолданылып, ішкі бақылаудың жалпы
жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Оны шаруашылық
субъектісінің ішінде жүргізілетін қызметке тәкелсіз баға беру арқылы
анықтауға болады.
Ішкі аудит – ішкі бақылаудың өте жетілген нысаны. Қазіргі кезде
шаруашылықты жүргізу барысында өсу тенденциясы бар жоғары қаржылық
тәуекелді жиі өзгеріп отыратын отандық салықтық заңдылықтарды, сонымен
бірге оның бөлімдерде талқылауда шаруашылық субъектілерінде ішкі аудит
бөлімін құру қажеттілігі туындайды.
Ішкі аудит кәсіпорындардың ішкі стандарттары негізінде жасалып,
олардың қаншалықты тиімді екендігін анықтауға қызмет етуі қажет.
Ішкі стандарттың мақсаты мынадай төмендегі міндеттерді шешуге арналады:
− кәсіпорынның әрбір бөлімшелері үшін тексерулерге тиісті
параметрлердің жиынтығын құру;
− осы параметрлерді түгелдей жүзеге асыруға бағытталған ұсыныстар,
ережелер, кеңестер, нормалар мен стандарттар дайындау;
− алынған параметрлерді бақылаудан өткізу;
− мүмкін болып теріс көріністерді жоюға бағытталған ұсыныстар беру;
Осы міндеттердің негізінде аудиторлар мына келесі операцияларды
тексеруі қажет:
− қаржылық есеп берулер мен бухгалтерлік бақылау жүйелерін;
− субъектінің саясатын жүзеге асыруды, жоспарлардың орындалуы мен
процедураларды, заңдылық актілерді қамтамасыз ететін бақылау жүйелерінің
талдауын;
− субъектінің өнімдерінің тиімділігін бағалау.
Сонымен ішкі аудит басқару мәселелері бойынша кеңес беруші болып
есептеледі. Бұл ретте кеңесшілер ретінде сыртқы аудиторлар да,
кәсіпорындағы ішкі аудиттің ерекшеленген қызметтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Еңбекақы есебін ұйымдастырудың теориялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Еңбекақы есебі және нормативтік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..6
1.2 Еңбекақы бойынша қызметкерледің құрамы мен жұмыс уақытының
eceбi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Аудиторлық тексеруді ұйымдастыру
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Еңбекақы есебі мен экономикалық көрсеткіштері және Бұлақ-Астық
шаруашылығына кеткен шығын есебін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Бұлақ-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне жалпы сипаттама
және экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25
2.2Қаржылық шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ...31
2.3 Еңбекақы бойынша есебін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
3. Еңбекақы есебі мен аудитін жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.1 Еңбекақы шығындарына ұсынылып отырған жоспарлы
әдістеме ... ... ... ... .50
3.2 Еңбекақы бойынша есеп айырысу есебінің аудитін
жетілдіру ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .76
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып кеңінен танылған уақытта оның өткен
тарихын жан жақты терең зерттеудің маңыздылығы ерекше орын алып отыр.
Әсіресе, ел экономикасының негіздерінің бірі болып табылатын аграрлық
саланың өзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаңа қоғамға
бет бұрған өтпелі кезеңде еліміздің ауыл шаруашылығында, әсіресе оны
басқару мен ұйымдастыру жүйесінде көптеген қайта құрулар мен өзгерістер
орын алады. Айта кететін жайт, бұл істе жетістіктер де қиыншылықтар мен
кемшіліктер де болмай қалған жоқ. Міне, осы үрдісті жан-жақты талдау,
зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабы болып отыр.
Тақырыптың өзекті мәселелері. Қазақстан Республикасы
Президентінің халыққа жолдауында Қазақстан-2030, біздің еліміздің даму
мақсаты болып – экономикалық өсу, бүгінгі күннің де, ертеңгі күннің де
және келесі отыз жыл ішінде де ең басты мәселесі болады делінген. Бұл
мақсатқа жетудің ең бастысы - ақпарат, оның дамуы тек қана экономикалық
өсуге ғана әсер етпейді, сондай-ақ, әлеуметтік сфераға және Қазақстанның
Халықаралық бірлестік интеграциясына әсері тиеді.
Халықаралық байланыстардың кеңеюі және Қазақстан Республикасының
әлмдік қауымдастыққа енуі есеп әдістемесін жетілдірудің, бухгалтерлік есеп
пен аудит тұжырымдамаларын дамытудың объективті қажеттілігін туындатты.
Аталмыш тұжырымдамаларға бухгалтерлік есеп және есепті компьютерлендіру
сұрақтары, ішкі бақылау мен тәуелсіз аудиттің даму мәселелері кіреді.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үрдісінде ауыл шаруашылығы бірқатар
қиындылықтарды бастан кешіп отыр. Бұл жағдай өзіндік құнға кіретін шығындар
құрамын; өндірісті басқару, өндіріс шығындарын, өнім көлемін талдау,
табыстылық деңгейін бақылау үшін қолдану мақсатында шығындар жіктемесін
қайта қарауға, өндірістік үрдістерін басқарудың жаңа тәсілдерін дамыуға
ықпал етеді.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны болашақ мамандық ретінде таңдағандар үшін аса маңызды. Ол
шаруашылық жүргізуші кез келген субъект қызметінде жетекші орын алады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметінің іс-
әрекеті сипатталып, оның табысы немесе шығыны есепке алынады, қаржылық
жағдайы ашып көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп субъектілердің меншігін
сақтауды бақылауға және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпаратты
жинақтайды.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Зерттеу негізінде ұйымның өзара әртүрлі байланыс көрсеткіштеріне
өндірістік, коммерциялық, және қаржы қызметіне қаржы жағдайын жақсарту
жағынан қаржы ресурстарының және олардың қолдану жоспардың орындалуына баға
беретін көрсеткіш;
Қазіргі заман бухгалтері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби
білімі арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеру, сондай-ақ
өндіріс процестерін басқара білуі тиіс. Ол Қазақстан Республикасының
азаматтық құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі
экономикалық шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай
білуі тиіс.
Осы тақырыпты таңдап алудағы негізгі талабы:
• еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып, жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Кәсіпорынның әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу:
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есеп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңының 5 –бабына сәйкес
жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті-
құқықтық актілермен реттеледі. Ал еңбекақы мөлшері Қазақстан
Республикасының Еңбек туралы Заңының 71 –бабына сәйкес ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен аз болмауы керек.
Зерттеу пәні болып еңбек ақы бойынша есеп айырысуды бухгалтерлік
есебінің жүргізілуінің ұйымдастырылуының әдістемелік және тәжірибелік
сұрақтары табылады.
Зерттеу әдістемелік негізі болып отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің ғылыми еңбектері мен басқадай әдебиет көздерінен,қаржылық
және бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы заңды және нормативті құжаттармен
қарастырылған.
Зерттеу объектісі ретінде алынған ұйымның еңбек ақы бойынша есеп
айырысуды ұйымдастыру жүйесін жан-жақты қарастырып, талдап, оның есебі мен
аудитін жетілдіру және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын
зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың көлемі дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде таңдалған тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері және
зерттеу объектісі негізделеді.
Бірінші тарауда еңбекақы есебінің теориялық негіздері қарастырылған.
Екінші тарауда кәсіпорынның еңбекақы есебіне және аудитіне түсінік
берілген және талдау жасалынған.
Үшінші тарауда кәсіпорынның еңбекақы есебі мен аудитінің жетілдіру
қарастырылған.
Ғылыми жаңалығы және тәжірибелік маңызы. Көптеген экономист
ғалымдарымыз ауыл шаруашылығы нарығы аса күрделі әрі өзгеше, ал нарық
механизімінің өзі ауыл шаруашылығының ерекшеліктеріне байланысты толық
жетілмегенін және қарама-қайшылықтың көп екенін дәлелдеді.Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан түбегейлі саяси және әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулар есеп жүйесіне күрделі өзгерістер енгізіп,
орталық басқару мен қатаң жоспарлау жағдайларында қалыптасқан бухгалтерлік
есеп нарықтық экономикаға тиімсіз болуда. Осыған орай нарықтық экономикаға
ену бір жағынан, аграрлық және азық-түлік саясатының тұжырымдамасын
талдауды, екінші жағынан ауыл шаруашылығы ерекшеліктеріне, оның материалды-
өндірістік ресурстарына негізделетін салада жан-жақты зерттеу негіздерін
талап етеді.
Қазіргі кезеңде бүкіл экономика саласында ірі өзгерістер болып жатқан
тұста ауыл шаруашылығы субъектілерінде, оның ішінде бидай дақылын өндірумен
айналысатын агроқұрылымдарда бухгалтерлік есеп заңы мен стандарттарына сай
жүргізілмеуі бұл саладағы басты мәселе болып отыр.
Шын мәнінде, есеп жүргізу тәжірибесінде бидай өндірісіне кекен еңбекақы
шығындар есебі, аудитті ұйымдастыру мәселелерінің ортақ шешімін таппауы
оларды жетілдіруді қажет етеді.
Сондықтан келешекте өндіріс көлемін ұлғайту мен жоғары сапалы өнім
өндіру, шаруашылық басқару жүйесінің әрі қарай дамуын талап етуде. Ал осы
жүктелген міндеттерді жүзеге асыруда қажетті алғы шарттар жасау үшін бидай
шаруашылықтарында бухгалтерлік есеп пән аудитті жетілдіруде өнім өндірісіне
кеткен еңбекақы шығындар есебі өзекті болып табылады.
1. Еңбекақы есебін ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Еңбек ақы есебі және нормативтік реттеу
Еңбек пен еңбекақы есебі - жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
еңбек ақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің орындалуын,
еңбектің саны мен сапасын бақылау; бастапқы құжаттарды уақытылы және дұрыс
рәсімдеу, еңбек ақы қорынан жалақыны ұстап қалу; шаруашылық жүргізуші
кәсіпорынның әрбәр жұмысшысына жалақыны уақытылы және дұрыс есептеу;
белгіленген мерзімде еңбек ақы бойынша есеп айырысу; жалақы бойынша шығынды
өнімнің, жұмыстың, қызметінің өзіндік құнына дұрыс әрі уақытылы қосу керек.
Еңбек және еңбек ақы деректері өндірістік процесті оперативті басқару
үшін қажет. Қазақстан Республикасы еңбек туралы заңының 5-бабына сәйкес
жұмыс беруші мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті
құқықтық актілерімен, еңбек заңына сәйкес бекітілген ұжымдық келісімшартпен
реттеледі.
Кәсіпорын дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және
еңбекақы, сыйлық ақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбек ақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбек ақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбек ақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбек ақы мөлшурінен төмен болмауы керек.
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңының 7, 8 - бабына сәйкес
қызметкердің мынадай құқысы бар: қандай-да бір кемсітушіліксіз
(дискриминация) тең еңбекке еңбек ақы алуға; қауіпсіздік және тазалық
(гигиена) талаптарына жауап беретін еңбек жағдайында жұмыс істеуге;
кепілдік және өтем ақы алуға және т.б
Жұмыс берушінің құқықтары: қызметкерлерді көтермелеуге олардан
белгіленген заңға сәйкес әрекет ететін тәртіп бойынша материалдық және
жауапкершілікті талап етуге; қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға
және т.б.
Жұмыс берушінің міндеттері: Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерінде, жеке еңбек келісім-шарттарында, ұжымдық келісім-
шартта, жұмыс берушінің актісінде қарастырылған еңбек ақыны және басқа
төлем ақыларды уақытылы және толық төлеу; еңбек туралы заңдағы, ұжымдық
келісім-шарттағы талаптарды сақтау; Қазақстан Республикасының нормативті
құқықтық актілерінде қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян
шеккен қызметкерге жәрдем беру; Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс
жағдайын, болуы мүмкін кәсіби ауруды ескерту және т.б.
Жеке еңбек келісім-шарттарында негізгі тармақтар қамтылуы керек: еңбек
жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды жағдайы үшін
немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін кепілдік беру және
өтемақы төлеу; жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі; өтемақы мен
еңбекті қорғау жағдайы; өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі
т.б(Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 9-бабы).
Қызметкер бірнеше жұмыс берушімен толық емес жұмыс уақытын қарастыратын
жеке еңбек келісім-шарттарына отыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 13-бабына сәйкес
қызметкердің еңбек ететінін растайтын құжаттарға мыналар жатады: еңбек
кітапшасы (қолда болуы керек) немесе жеке еңбек келісім-шарты немесе
жұмысқа қабылданғаны, жұмыстан шығарылғаны туралы бұйрықтың көшірмесі.
Сол ұйымның басқа жұмысына немесе ұйым мен бірге басқа орынға көшіру
қызметкердің тек жазбаша келісімі бойынша, жеке еңбек келісім-шарттарына
соған сәйкес өзгертулер енгізумен ғана іске асырылады.
Қызметкерді сол ұйымда басқа орынға, сол орынның басқа құрылымның
бөлімшесіне көшіру үшін мамандығы, біліктілігі немесе лауазымы бойынша
басқа механизмдегі немесе агрегаттағы жұмысты тапсыру үшін (егер бұл жеке
еңбек келісім-шарттарында өзгерістер тудырмайтын болса) қызметкердің
келісімі талап етілмейді (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 17,
18-бабы).
Қызметкерге еңбек жағдайының өзгеретінін бір ай бұрын (одан кем болмауы
керек) хабарлау керек.
Еңбек жағдайы өзгерген жағдайда жеке еңбек келісім-шарттарына сәйкес
толықтырулар мен өзгертулер енгізіледі. Егер қызметкер жаңа жағдайда жұмыс
істеуге келісімін бермесе, онда Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
Заңының 26-бабының 7-тармағына сәйкес онымен келісім-шарт бұзылады.
Өндірістік қажеттілік пайда болған жағдайда жұмыс беруші қызметкерді
бір айға дейін оның келісімінсіз жеке еңбек келісім-шартында
қарастырылмаған және денсаулығына қауіп төндірмейтін сол ұйымдағы, сол
орындағы басқа жұмысқа бұрынғы жұмыстағы айлық еңбек ақысынан кем болмайтын
еңбек ақымен ауыстыруға құқығы бар.
Мұндай ауыстыру стихиялық апаттың, өндірістік апаттың алдын алу немесе
жою немесе салдарын дереу залалсыздандыру қажет болған жағдайда ғана іске
асырылады (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 20-бабы).
Жұмыс болмай қалған жағдайда (жұмыс беруші қызметкерді мамандығына,
біліктілігіне сай, денсаулығына қатер төндірмейтін, оның келісімінсіз бір
айға дейін басқа жұмысқа ауыстыруға құқы бар. Егер қызметкер жаңа
жағдайдағы ұсынылған жұмысқа келісімін бермесе, онда Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 7-тармағына сәйкесонымен жеке
еңбек келісім шарты бұзылады. Жұмыс болмай қалған және қызметкердің
болмауына байланысты жағдайда оның орнына бір білікті қызметкерді
біліктілігіне сай келмейтін жұмысқа уақытша ауыстыруға оның жазбаша
келісімінсіз ауыстыруға рұқсат етілмейді.(Қазақстан Республикасы Еңбек
туралы Заңының 21, 22- баптары).
Қызметкерді денсаулығына байланысты басқа жұмысқа уақытша ауыстыру
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 23-бабындағы қарастырылған
шарттары мен тәртіптері бойынша жүзеге асырылады.
Жеке еңбек келісім-шарты мынадай жағдайларда бұзылуы мүмкін: ұйым
таратылғанда (заңды тұлғаның), жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда (жеке
тұлғаның) (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 1-
тармағы); қызметкерлердің штаты немесе саны қысқартылғанда (Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңының 26-бабы, 2-тармағы); әскери қызметке
шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш күндік мерзімге
босатқанда (Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 30-бабы, 1-
тармағы).
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 27-бабы, 3-тармағына
сәйкес жеке еңбек, ұжымдық келісім-шарттарында өтемақының мөлшері және
басқа негіздері белгіленеді.
Қызметкер жұмыс берушіге өзінің жұмыстан кететінін бір ай бұрын жазбаша
ескертіп, жеке еңбек келісім-шартын тоқтатуға құқылы.
Тараптардың келісімі бойынша жеке еңбек келісім-шарты ескетілген мерзім
біткенше тоқтатылуы мүмкін.
Қызметкердің бастамасы бойынша жеке еңбек келісім-шартын бұзу негіздері
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 28-бабында қарастырылған.
Еңбекке қарай бөлудің нақтылы нысандары еңбекақы және жалақы арқылы
жүзеге асады. Жалақы еңбекпен жасалған қажетті өнімнің негізгі бөлігі.
Еңбек төлемінің әр алуан нысандарында және жүйелерінде есеп айырысуды
ұйымдастыру тәртібін қарастырсақ, олар мынандай жүйелерде болады.
Кесімді еңбекақы - жұмысшы қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруде
еңбек уақытын қысқарту мақсатында қолданылады.
Жеке кесімді еңбекақы жүйесі- Мұндай жүйеде еңбекақы әрбір
жұмысшылардың нәтижелеріне байланысты. Оны белгіленген бағаны жұмысшының
дайындаған бұйымдарының санына көбейту арқылы анықтайды.
Бригадалық кесімді еңбекақы жүйесі - Жұмысшылардың еңбекақысын
біржүйеде бригада учаске жұмысшының нәтижелері бойынша анықтайды.
Еңбекақы жөніндегі бағалар жекелей (әрбір жеке кәсіп үшін) және
кешенді (бригаданың бүкіл ұжымы үшін) болуы мүмкін. Жекелеген бағаларды
қолданғанда әрбір жұмысшы еңбекақысының жұмыс үшін белгіленген бағаларды
бүкіл бригада (учаске, цех) болып дайындалған бұйымдардың санына көбейту
арқылы табылады. Кешенді бағаларды қолданғанда жұмысшы еңбекақыны былай
анықтайды. Алдымен кешенді бағаны бүкіл ұжым болып дайындаған бұйымдардың
санына көбейту арқылы бүкіл ұжымға (бригадаға, учаскеге) тиісті еңбекақысын
есептеп шығарады.
Есептеп шығарған еңбекақыны әрбір жұмысшының жұмыс істеген уақытына
және оған берілген тарифтік разрядқа сәйкес Бұлақ - Астық ЖШС - ы
мүшелеріне бөлінеді. Оны бөлгенде қосымша еңбек ақының коэффициенттері,
коэффициент сағаттар немесе коэффициент күндер пайдаланылады. Қосымша
еңбекақы коэффициентін анықтағанда Бұлақ - Астық ЖШС - ы құрамына енетін
әрбір жұмысшының сағаттық немесе күндік төлем мөлшерін жұмыс істеген
уақытына көбейтеді де оның тарифтік мөлшері бойынша төлемін тауып алады.
Содан кейін бүкіл Бұлақ – Астық ЖШС -ның кесімді еңбекақысын тарифтік
төлем мөлшеріне бөліп, бригаданың еңбекақысының орташа коэффициентін
табады. Әрбір жұмысшының тарифтік еңбекақысын еңбек төлемін қосымша
еңбекақы коэффициентіне көбейту арқылы әрбір жұмысшының нақты кесімді еңбек
ақысы анықталады. Сағаттық немесе күндік тарифтік коэффициенттерді
қолданғанда да еңбекақысын бөлу жөніндегі есеп айырысуды осылай жасайды.
Жанама кесімді еңбекақы жүйесі-мұнда көмекші және басқа жұмысшылардың
еңбекақысын қызмет көрсетіп отырған учаскенің, цехтың негізгі
жұмысшыларының төлеміне шаққан пайызбен анықталады.
Еңбекақының кесімді-сыйлықтық жүйесі-өндірілген өнімнің (жұмыстың)
санына төленетін төлемнен өзгеде жұмысшыға белгіленген сандық және сапалық
көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін (өндірістік жоспарларды, нормаланған
тапсырмаларды өндірім нормаларын орындағаны үшін және асыра орындағаны өнім
сапасын арттырғаны үшін шикізаттарды, материалдарды, отындарды үнемдегені
үшін жабдықтың техникалық жұмыс режимін сақтағаны үшін) сыйлық төлейді.
Үдемелі кесімді еңбекақы жүйесі бойынша-еңбекақының бұл жүйесінде
кесімді жұмысшылардың белгіленген нормалардан артық өндірген өнімі үшін
көтермелеу көзделеді. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға
төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра
дайындалған өнім үшін проогрессивті үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбекақының аккордтық жүйесі-бұл жүйеде жұмысшылардың еңбекақысын жұмыс
көлемінің орындалуы бойынша анықтайды, онда нормаланған тапсырма (уақыт,
өндірім нормалары) және баға алдын-ала анықталған. Еңбекақының бұл жүйесі
жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригаданы, бригадалардың бөлек ұжымдары
үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімін қысқартуда
олардың материалдық ынталылығын күшейту мақсатымен қолданылады. Еңбек
төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған тапсырмалар (уақыт
өндірім нормалары) мен бағалар негізінде белгілейді, ал олар болмаған
жағдайда осындай жұмыстар үшін қолданылатын нормаланған тапсырмалармен
бағаларды шығарып белгілейді.
Еңбекақының бұл жүйесі бойынша тапсырма мерзімдерінің қысқартылғаны
үшін сыйлық беру тәртібін енгізуге болады.
Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың
даму, жұмысшылардың мамандықтары жетіліп еңбекақысында нақты сараланудың
кемуі нәтижесінде кесімді жүйенің қолданыс аясы қысқарады да, ал
жұмысшылардың еңбекақысының мерзімдік-ұжымдық және мерзімдік -сыйлықтық
жүйесімен алмастыратын болады.
Қарапайым мерзімді еңбекақы. Еңбек төлемін сағаттық, күндік, айлық,
тарифтік төлем мөлшері немес айлық еңбекақы бойынша есептейді. Оның көлемін
жұмыс істеген уақыт санына белгіленген тарифтік төлем мөлшеріне көбейту
арқылы анықтайды. Бұл жүйені негізінен басшы қызметкерлердің, мамандардың,
кіші қызмет көрсететін адамдардың еңбек төлемі үшін қолданылады.
Еңбекақының мерзімдік - сыйлықтық жүйесі-бұл жүйеде еңбек төлемін
еңбекақының қарапайым мерзімдік жүйесіндегідей жасайды, бірақ жұмыс істеп
жүргендер сыйлықты белгілі бір сандық және сапалық көрсеткіштерге қол
жеткізгендері үшін алады.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру еңбекақы
қорынан мынадай және тұтыну қорынан мынадай көрсеткіштер (ережелер) бойынша
жүзеге асырылады: өндірістік тапсырмалар және жеке тапсырмалардың,
техникалық тұрғыдан негізделген өндірім нормаларының, нормаланған
тапсырмалардың орындалуы және асыра орындалуы, еңбек өнімділігінің,
өндірімнің өсуі, бұйымдардың нормаланатын көп жұмыстылығының төмендеуі
өндірім (уақыттың және қызмет көрсетудің) жаңа нормаларының игерілуі
өндіріс бригадасының учаскесінің, цехының шаруашылық қызметінің соңғы
нәтижелерінің жақсартылуы және т.б. Сыйлықтардың мөлшері істеген
жұмыстарының маңыздылығы мен күрделілігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері
мен топтары бойынша сараланып белгілейді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада
ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленілетін қаражат мөлшеріне бригаданың
әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек
тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың
мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық әдетте айлық жұмыс нәтижелері бойынша
беріледі.
Еңбекақы өнімнің өзіндік құнының негізгі элементтерінің бірі болып
табылады: оның есебін дұрыс ұйымдастыру еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің
өзіндік құнын төмендеуіне және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына
септігін тигізеді. Әрбір қызметкердің еңбек ақысы жұмыстың соңғы
нәтижелерімен қызметкердің жеке өзінің қосқан үлестерімен анықталуға тиіс
және ең көп мөлшерімен шектелмейді .
Жалпы жұмысшы қызметкерлерге есептелетін еңбек ақы негізгі және қосымша
болып бөлінеді.
Негізгі төлем – қызметкерлерге нақты жұмыс істеген уақыты үшін істелген
жұмыстардың немесе берілген баға немесе айлық еңбекақы бойынша өндірілген
өнімнің саны мен сапасы үшін есептелген еңбекақысы
Қосымша төлем – еңбек туралы заңға сәйкес қызметкерлерге кәсіпорында
жұмыс істелген уақыты үшін есептелетін еңбекақысы. Оған кезекті демалыстар
төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді және т.б. орындалғаны үшін
берілетін төлемдер, түнгі немесе мерзімнен тыс уақыттарда істегені үшін
төленетін төлемдер, және т.б жатқызылады. Экономиканың барлық салаларындағы
және меншіктің барлық түрлеріндегі шаруашылық субъектілеріндегі еңбек
төлемінің негізінен тарифтік төлем мөлшері алынады. Олар қызметкерлердің
мамандық топтары бойынша сараланған. Экономиканың барлық салаларындағы
қызметкерлердің бірыңғай тарифтік кестені құруға тарифтік төлем мөлшерін
және қызмет орындарының айлық еңбекақыларын есептеуге тұтастай республика
бойынша заң жүзінде белгіленген жалақының ең аз мөлшері негіз болып
табылады. Ол 2008 жылы 13470 теңгені құрайды. Еңбекақы төлемі ақшалай
есептеліп төленуге тиіс.
Ақшалай еңбекақы-еңбекақысының қолданыстағы жүйесіне сәйкес есептелген
сомалар.
Заттай еңбекақы- төлем ретінде заттай берілген өнімнің құны, тегін
немесе төмендетілген бағамен тамақтандыру, қызметкерлерге берілетін немесе
қоғамдық жолаушылар тасымалының үшін қосалқы шаруашылықтардан бөлінетін
өнімнің жұмыстың және көрсетілген қызметтік баға айырмашылығына орнын
толтыру және т.б.
Еңбекақының құрамына қызметкерлердің дивиденттер мен проценттер
түріндегі табыстары енгізілмейді. ҚР-сының 2007 жылдың 1 қаңтарында жүзеге
асырылған Қазақстан Республикасындағы 1999 жылғы 10-12 № 493 Еңбек туралы
заңы 2008 жылғы 06. 12. № 260 ІІ ҚР Заңымен енгізген өзгертулер мен
толықтырулармен азаматтардың ҚР-дағы еңбек бостандығына Конституциялық
құқығын іске асыру процесіндегі туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.
Сондай-ақ ҚР-сының Еңбек туралы конституцияға негізделеді және осы Заң
мен қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттейтін
нормалары осы Заңның нормаларынан кем бола алмайтын өзге де нормативтік
құқықтық актілерден тұрады. Егер конституцияда заңда және Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе осы Заңның
күші ҚР-сының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыратын шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. Және де әркімнің де өзінің еңбек
құқықтарын іске асыруға тең мүмкіндіктері бар. Егер де шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар өздерінің еңбек қатынастарын Қр-сының аумағында
жүзеге асырса және заңда конституцияда, ҚР бекіткен халықаралық шарттарда
басқаша көзделмесе еңбек қатынасына қатысушыларға мемлекеттің араласуын
шектеп көптеген бостандықтар беріледі.
Еңбекке қатысатын жас мөлшері, яғни жеке еңбек шартын он алты жасқа
толған адамдармен жасауға жол беріледі. Ал жұмысқа қабылдаудың ең төменгі
шегі ата-анасының біреуінің келісімімен 14 жастан басталады. Сондай-ақ
табиғи және климат жағдайларына байланысты бүкіл күнтізбелік жылдан немесе
айдан аспайтын белгілі бір кезең (маусым) ішінде жұмыс атқаратын
қызметкерлер маусымдық қызмкеткерлер болып танылады. Мұндай қызметкерлерді
жұмысқа қабылдау кезінде қызметкердің оған тапсырылатын жұмысқа сәйкестігін
тексеру мақсатымен сынақ белгіленбейді. Сондай-ақ жұмыс беруші мен өзінің
материалдарымен және өзіндегі немесе жұмыс беруші бөлетін немесе жұмыс
берушінің қаражаты есебінен сатып алынатын жабдықтарды құрал-саймандармен
тетіктерін пайдалана отырып жұмысты үйінде өз еңбегімен орындау туралы жеке
шартын жасасқан адамдар үйде жұмыс істейтін қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өзге де санаттарының еңбек қатынастарын реттеуге осы
заңға және қызметкерлердің жекелеген санаттарының айқындайтын өзге де заң
актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру үнемі өзара байланысты және өзара
тәуелді элементтермен атап айтқанда тарифтік жүйемен еңбекті нормалаумен
және еңбекақы төлеудің түрлерімен анықталады. Тарифтік жүйе еңбекті
сапасына қарай бағалауға, нормалау жұмсалған еңбек төлемін есепке алуға ал
тәртібін анықтауға мүмкіндік береді. Тарифтік жүйе жұмысшыларға еңбекақыны
ұйымдастырудың негізгі ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар жұмысшылардың
біліктілігіне еңбекақы төлеу түрлері мен маңызына тәуелді түрде құрылады.
Тарифтік жүйеге мыналар кіреді:
- Бір күнге немесе бір сағатқа төленетін еңбекақыны анықтайтын
тарифтік ставка
- Әртүрлі жұмыстармен біліктілігімен разрядтары арсында еңбекақының
қатынасын көрсететін тарифтік сетка
- Тарифтік сеткаға сәйкес жұмыс пен жұмысшының разрядтарын анықтауға
болатын тарифтік біліктілік анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау 1-ші разрядты жұмысшының тарифтік
ставкасы бойынша төленеді. Басқа разрядтағы жұмысшылардың ставкасы бұл
көлемінен олардың еңбек біліктілігін деңгейіне былайша айтқанда
тағайындалған тарифтік разрядқа немесе белгіленген тарифтік разряд әрбір
өндірістік операцияға әрбір жұмысқы тағайындалады. Сондықтан тарифтік
ставка орындау уақыт нормасын есепке ала отырып кесімді бағаларды есептеуге
пайдаланады.
Кәсіпорын еңбекақы төлеу түрлерімен жүйелерін тарифтік ставкаларымен
окладтарымен жүйесін құрудың негізі болып ҚР Үкіметі белгіленген Ең
төменгі еңбекақы есептеледі. Анығырақ айтқанда заң негізінде белгіленген
орташа айлық жұмыс уақытының ұзақтығы мен ең төменгі еңбекақыдан барып 1
разрядтың сағаттық тарифтік ставкасының ең төменгі мөлшері және орташа
айдағы жалақы уақыты тарифтік ставканың ең төменгі мөлшерімен есептеледі.
Тарифтік кестеде тарифтік еңбекақының кесімді және мерзімді еңбекақы деп
аталатын еңбекақының түрлері бойынша есептелетін жұмысшы қызметкерлерге
қарастырған тарифтік еңбекақы мөлшері 1 сағатқа белгіленеді. Ол уақыт
мөлшеріне немесе өндірілетін өнім көлеміне және орындалатын жұмыс көлеміне
қарай бағасын анықтауға пайдаланады.
Кесімді еңбек бағасы белгілі тарифтік баға бойынша 1 сағатқа
белгіленген еңбекақы мөлшерін сол сағатта өндірілген өнім көлеміне немесе
орындалған жұмыстың мөлшеріне бөлу арқылы табылады. Негізінен еңбекақының
мынадай түрлері бар: кесімді еңбекақы, мерзімді еңбекақы. Мерзімді еңбекақы
негізінен екіге: жай мерзімді, сыйлықты мерзімді болып бөлінеді. Ал
кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар: жай кесімді, жанама кесімді,
үдемелі кесімді аккордтық, кесімді сыйлықты жүйесі.
1.2 Еңбекақы бойынша қызметкерледің құрамы мен жұмыс уақытының eceбi
Еңбек өнімділігінің өсуіне және өнімнің өзіндік құнын төмендетіп оның
сапасын арттыруға еңбек тәртібін нығайтуға еңбекақы есебі біршама септігін
тигізеді. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесінде қызметкерлер жұмысқа
қабылданып және жұмыстан босатылып жатады, олардың саны өзгеріп отырады,
жұмыс бабына қарай ауыстырулар болып тұрады. Кәсіпорнында қызметкерлер
құрамының есебін кадрлар бөлімі жүргізеді. Олар бүкіл Бұлақ – Астық ЖШС
ның құрылымдық бөлімшелеріндегі қызметкерлердің саны мен өзгеру себептері,
жынысы, жас мөлшері категориялары, кәсіптері, қызмет орындары,
мамандықтары, біліктілігі, жұмыс стажы, білім және басқа белгілері бойынша
қызметкерлер құрамы туралы деректер алуды қамтамасыз етеді. Кәсіпорынында
қызмет атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тізімдегі саны деп аталады.
Жұмысқа қандай мерзімге қабылдағанына қарай қызметкерлер тұрақты,
уақытша және маусымдық болып бөлінеді. Жұмыстың бітер мерзімі көрсетілмей
қабылданғандар тұрақты қызметкерлерге екі ай мөлшерден белгілі бір мерзімге
немесе белгісіз мерзімінен, бірақ екі айдан аспайтын уақытқа сондай-ақ
(ауруына, бала тууға байланысты алған демалысқа орай) заңдарға сәйкес
қызмет орны сақталатын жұмысы жоқ қызметкерлердің мерзімді жұмысқа
қабылданғандар уақытша қызметкерлерге: маусымдық жұмыстар істеу кезінде
қабылданғандар маусымдық қызметкерлерге жатады.
Қызметкерлердің өндірістік шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кәсіпорындағы қызметкерлер: өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік қызметкерлерге негізінен өндірістік қызметпен шұғылданатын
қызметкерлерді жатқызады. Өндірістік емес қызметкерлерге тұрғын үй
коммуналдық шаруашылықпен шұғылданатын Бұлақ - Астық ЖШСке қатысты мәдени
тұрмыстық және оқу орындарына еңбек ететін қызметкерлер көлік саудадағы
тағы басқа қызметкерлерді жатқызады.
Кәсіпорнында қызмет істеп жүргендерді тізімдік және тізімдік емес
қызметкерлер деп бөледі. Тізімдік қызметкерлерге Бұлақ - Астық ЖШСтің
негізгі қызметі бойынша 1 күннен артық мерзімге, ал қызметінің қалған
түрлері бойынша кем дегенде 5 күн мерзімге жұмысқа қабылданған барлық
тұрақты маусымдық және уақытша қызметкерлерде енгізеді. Қызметкерлер тобы
мынадай категорияларға бөлінеді: басшылар мамандар және осы топқа жататын
басқа да қызметкерлер. Жұмысшыларды өндіріс процесінде қатысуына қарай өнім
дайындаумен жұмыс істеумен және қызмет көрсетумен тікелей шұғылданатын
негізгі жұмысшылар деп және негізгі цехтарда қосалқы жұмыстар атқаратын
немесе қосалқы өндірісте жұмыс істейтін қосалқы жұмысшылар болып бөлінеді.
Қызметке алынған адамға табельдік номер беріліп жеке карточкасын ашады.
Бұл жеке карточкада жұмыс істейтін қызметі жалақысы, табельдік номері және
жұмыстағы қозғалысы көрсетіледі. Сонымен қатар бұл карточкада еңбек ақы
бойынша есеп айырысулар да көрсетіледі. Кәсіпорнында орташа қызметкерлердің
орташа санын анықтау үшін олардың күнделікті сандық есебін жүргізеді. Ол
үшін қызметкерлердің тізімдік санын жұмысшылардың жұмысқа алынғаны басқа
жұмысқа ауысқандығы, жұмыстан шығарылғаны бұйрықтар негізінде дәлелденіп
отырады.
Есеп беретін кәсіпорынның жұмысшы қызметкерлерін орташа саны сол алдағы
әрбір календарлық күндегі жұмысшы қызметкерлердің тізімдегі санын қосып (1-
31 күн аралығындағы) мейрам немесе жұмыс істемейтін демалыс күндерін қоса
алғандағы қосынды санды календерлық күн санына бөлу арқылы алынады. Сондай-
ақ басқа жұмыс істемейтін күндердегі қызметкерлердің тізімдік саны сол
күннің алдындағы жұмыс күннің мәліметіне сәйкес алынады.
Қызметкерлер мен жұмысшыларына еңбекақы әркімнің білім немесе мамандық
дәрежесіне қарай куәландыратын алғашқы құжаттардың бірнеше үлгісі бар.
Олардың қай үлгісін қандай жағдайда қолдану керектігін қолданылатын еңбек
ақы төлеудің үлгісіне қарай белгіленеді.
Мысалы, жұмыс уақыты бойынша төленетін еңбекақыны 03 үлгідегі Жұмыс
уақытын есептеу табелі негізінде есептейді. Қызметкерлердің категориялар
бойынша табельде алфавит бойынша реттік номері, санына қарай жүргізіледі.
Табельді есептеу бухгалтериясының бухгалтері толтырады. Онда жұмыс
істеушілердің аты-жөні табельдік номері мамандық қызметі көрсетіледі. Бұл
табельдерде кәсіпорындағы әрбір құрылымның өкілдері бойынша қызметкерлердің
жұмысқа келмегені, жұмыстың тоқтап қалғаны және т.б жағдайларға сәйкес
тиісті шартты белгілерді қою арқылы толтырылады. Жұмысшы қызметкерлердің
уақытша жұмысқа жарамай қалғандығына берілген құжаттар осы табельге қосымша
тіркеледі. Қызметкерлердің демалысқа шығуы, уақытша жұмысқа жарамай
қалғандығы жұмысқа себепсіз кешігуі және т.б жағдайлар табедьде тиісті
белгілермен көрсетіледі. Мысалы: Демалыстағы қызметкерлер үшін – О, ауырған
күндері– Б, іс-сапарда болған күндері – К, себепсіз жұмысқа келмеген
күндері – П, т.с. сияқты белгіленеді.
Жалпы табельді кәсіпорнында еңбек өнімділігін анықтап жұмыс уақытын
пайдалануды жақсарту үшін Бұлақ - Астық ЖШСте кеңінен қолданылады.
қызметкерлеріне істеген уақытына тұрақты жалақы төленеді. Мұндай жағдайда
әр айдағы жұмыс уақытының санына қарамай жұмыс уақытының санына қарамай
жұмыс күндері толық есептелінсе белгіленген тұрақты жалақы толық
есептелінеді. Егер жұмыс күндері толық есептелінбесе, белгіленген тұрақты
жалақы мөлшері сол айдағы жұмыс күндерінің жалпы санына бөліп күндік орта
табысы анықталады да оны сол айдағы істеген жұмыс күндеріне көбейту арқылы
есептейді. Істеген уақытша мерзімі бойынша төленетін жағдайда әр
қызметкердің істеген жұмыс күннің (жұмыс сағатына) санына белгіленген күнді
сағаттық тарифтік төлеу бағасына көбейту арқылы еңбекақы мөлшері
анықталады. Еңбекақы төлеуді есептеуде бекітілген тарифтік ставкаларда
(жалақыны) өндіру нормаларын жұмыскерді әртүрлі категорияларына еңбекақы
төлеудің ережелерін басқа да басшылыққа немесе нұсқау материалдарды
басшылыққа алу қажет.
Жалақы – еңбек үшін оның күрделілігіне саны емес, сапасына сәйкес
төленетін сый ақы немесе табыс.
Орташа жалақы дегеніміз – қызметкерлердің өткен уақыт ішінде алған
нақты жалақысынан есептелген еңбекақы төлемінің мөлшері деп түсінеміз. ҚР-
дағы еңбек туралы заңда орташа жалақы есептеп шығарудың әртүрлі ережелері
пайдаланады, сол бойынша мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған
уақыт үшін басқа жұмысқа ауысқан кезде донорлық міндеттерді орындаған уақыт
үшін, жұмыстан шығарылған кезде жәрдем ақы ретінде жұмыстан амалсыз қалған
уақыт үшін, кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшін, пайдаланылмаған
демалыс үшін, өтем ретінде оқуға демалыс уақыты үшін, жұмысқа уақытша
жарамсыздығы бойынша жәрдемақы ретінде төлемдер төленеді. Орташа жалақыны
есептеп шығарудың негізінде қызметкерлер өзінің негізгі жұмысын жалғастырып
істеп берген жағдайда қанша жалақы алатын болса орташа жалақыны да сол
мөлшерде анықтау мақсаты сақталады. Ай сайын өзгермейтін тұрақты мерзімдік
төлем алып тұратын қызметкерлер үшін орташа жалақы белгіленген айлық сол
ақыдан анықталады. Еңбек төлем ай сайын өзгеріп тұратын қызметкерлерге
орташа жалақы төленер айдың алдындағы календарлық 12 ай бойынша есептеледі.
Ал демалыс үшін төленетін төлем қызметкерлерге (календарлық емес) жұмыс
жылында бір рет беріледі. Демалыс жұмысқа қабылданған күннен бастап
есептеледі. Қызметкер сол кәсіпорында 11 ай үзіліссіз жұмыс істегенннен
кейін демалыс алуға құқылы демалыстың ұзақтығы жұмыс істеп жүргендердің
әртүрлі категориялар бойынша ұжымдық шартқа және ережелерге сәйкес
белгіленеді. Демалыс төлемін 12 календарлық айдағы жалақы есебінен осы
кезеңге тиесілі белгіленген үстемелермен қосымша ақыларды және сыйлықтық
орташа мөлшерлік ескере отырып төленеді.
1.3 Аудиторлық тексеруді ұйымдастыру мақсаты
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасын реформалау жөніндегі
үрдістер жаңаша басқару мен коммерциялық құрылымдардың пайда болу
қажеттігін тудырады. Қайта құрудың алғашқы жылдарында − ақ халық
шаруашылығын басқару жүйесінде жоспарлы экономиканың бақылаушы органдарды
барлық мүлделі болып отырғандарды объективті ақпараттармен қамтамасыз ету
барысында туындаған қиындықтарды шеше алмайтындығын байқатты.
Әміршіл − әкімшіл жүйедегі басқарудың төменгі буынының жоғары жаққа
бағынуы жоспарлы тапсырмаларды орындау, шаруашылық операциялардың
заңдылығын сақтау мен мемлекет сеніп тапсырған қорлардың тиімді
пайдаланылуын қадағалап тексеріпотыруды ғана талап етті. Ал, нарықтық
экономика барысында шаруашылық субъектілерінің әріптестермен,
инвесторлармен, несие берушілермен, мүлік иелерімен және басқа да
тұтынушылармен жан − жақты байланыстар жасау кезінде мейлінше жинақы әрі
дәлме – дәл ақпараттардың қажеттігі артады. Бұл ретте келісілген өлшемдерге
тексерулер жүргізіп қана қоймай, іс - әрекетті жақсартып жандандыратын
ғылыми негізгі бар ұсыныстар жасап, кеңес беретін және жоғары деңгейдегі
қызмет түрлерін қөрсету қажет.
Сонымен қатар нарықтық экономика мен аграрлық өзгерістер жағдайында
кәсіпорындардыңшаруашылық, экономикалық дербестігі артып, жаңа ұйымдық
құрылымдар қалыптасты. Меншіктің түрлі нысандарының негізі қаланып, әртүрлі
ұйымдық құқықтық нысандағы кәсіпорындарды құрылып жұмыс істеуде. Осыған
орай, аталмыш кәсіпорындардың шаруашылық қызметі барысында мүліктерінің
болуы және оларды сату – тарату мен қорғау талап етіледі. Мұндай талаптың
үдесінен шығу үшін экономиканы жүргізудің әлемдік тәжірибесінде басқару
қызметінің айрықша түрі – аудит пайда болып қалыптасты.
Қазақстан Республикасында аудит фирмасы алғаш рет 1990 жылы Қазақстан
Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша құрылды (15.11.1990ж. I 60). Осы қаулы
негізінде Республикалық Қаржы Министрлігі жанынан шаруашылық есеп
принципінде аудит орталығы Қазақстан аудит фирмасы ашылып, ал облыстарда
оның аймақтық бөлімшелері құрылды, 1992 жылдан бастап дербес акционерлік
компания болып, Республикамыздағы барлық дәрежедегі меншіктегі
кәсіпорындарға, мекемелерге аудиторлық қызмет көрсетіп отырады.
Еліміздегі аудит жұмысының тианақты дамуына заң тұрғысынан жұмыс
жүргізуге, құқылығын анықтап отыруға, бірден бір негіз болған 1993 жылы 18
қазан айында Жоғпры Кеңес қабылдап бекіткен және 2001 жылы 15 қаңтар
айында өзгертулер мен толықтырулар енгізген Қазақстан Республикасындағы
аудиторлық қызмет туралы заң. Бұл заң аудит қызметін бір жүйеге келтіріп,
оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз етеді. Осы заңға сүйене отырып
еліміздегі аудиттің даму жолы анықталып, шет елдің аудит фирмаларымен қарым
– қатынас бірлесіп аудит жүргізу, мамандыру жолдары белгіленеді.
Аудиттің (түрлері, мақсаты) қалыптасуы ұзақ үрдіс, ол әлі күнге дейін
аяқталған жоқ. Аудиттің қоғамдағы ролі мен кәсіби міндетін түсіну үшін, ең
алдымен аудит дегеннің не екенін немесе оны жүргізудің бағдарын анықтап
алған жөн.
Аудит туралы түрлі көзқарас білдіріледі. Мысалы. Есептің негізгі
концепцияларына байланысты америкалық Бухгалтерлік ассоциация комитетінің
материалдары бойынша: аудит дегеніміз экономикалық әрекеттер мен
оқиғалардың объективті түрдегі бағасы мен мәліметтерін алудың жүйелі
процесі, яғни олардың сәйкес деңгейін анықтай отырып, тұтынушы мүддесіне
сай нәтижелерге қол жеткізетін критерий.
Кәсіптік аудит тарихы тұрғыдан бухгалтерлік есепте кеңес беру қызметін
арттырудың салдарынан қалыптаса бастады. Кеңес берушілер мен тапсырыс
иелеріне бухгалтерлік есепте қажетті деңгейге жеткізу үшін заңдастырылған
нормалар мен стандарттар белгілері қажет болды. Бухгалтерлік есепте кеңес
беру мен аудиттің атқаратын қызметі сан – салалы болып келеді. Дегенмен,
кеңес беру мен аудиттің ең басты мақсаты біреу ғана: кәсіпорын
қызметкерлерінің сәйкес қызмет саласына кәсіптік тұрғыдағы көзқарасын
қалыптастыру, кеңес берушілер стандарттарды, нормалар мен ережелерді есепке
кіргізеді, ал аудиторлар оларды қатаң басшылыққа алып отырады.
Көптеген оқымыстылар аудитті жәй бақылаумен теңестіріп, басқару
міндетін атқарады деп есептейді. Басқару қызметі теория мен практика
барысында, көбінесе, басқару жүйесінің басқа элементтеріне қарағанда
базистік болып есептеледі.
Бұл қызметтердің жиынтығының ішінен екі үлкен: шартты түрақтылар мен
ауыспалы шартты топтарды бөліп қарастыруға болады. Шартты тұрақты қызметтер
көбінесе, бухгалтерлік есепте, адамдарға басшылық етуді, өндірісті
басқаруда және т.б. жүзеге асырылады. Ауыспалы шартты қызмет кез – келген
үйымның, білім беру мекемелеріндегі оқу барысын, сауда кәсіпорындарындағы
сыртқы қызмет жұмысын және т.б. басқаруды қарастырады.
Осы топтардың әрқайсысында уақыт өте бір қызметтің екіншісіне ауысып
немесе артып, иә болмаса кеміп отыруына байланысты құрамында өзгерістер
жүріп жатады.
Алдымен ауыспалы шарттылықтың соңынан шартты тұрақтылықтың құрамын
кеңейткен осындай қызметтңғ бірі қызмет өз кезегінде жұмыс ауқымын кеңейте
отырып, жаңа қызмет есептің аудиті қызметі кеңейіп – сәйкестілік аудиті,
қаржылық есеп беру аудиті, операциялық аудит болып үш түрге бөлінеді.
Сәйкестілік аудиті ұйымдық – құқықтық сипаттағы стандарттарға,
ережелер мен заң актілерін орындау тәртібіне бақылау жасайды. Нақтырақ
айтқанда, адамдарға алдын – ала жазып ескертуден, қызмет көрсетудің
стандарттарын, бірыңғай қойылатын талаптардан, құқықтық нормаларды
сақтаудан және басқалардан тұрады.
Қаржылық есеп беру аудиті – бұл бухгалтерлік есеп аудитінің орнын
басады.
Операциялық аудит ішкі аудитпен теңестірілетін шаруашылық жүйесінің
өызмет саласының бірі. Э.Н.Аренс пен Дж.К.Лоббектің басқарушылық кеңес беру
ретінде түсіндіріледі.
Осының нәтижесінде аудитті өткен нәтижелер бойынша қорытындылау және
бағалау десек, онда кеңес беру – бұл өткен нәтижелерге баға беру мен
болашаққа кепілдеме беру болып табылады.
Жалпы алғанда операциялық аудит өндірістің жай – күйін, жабдықтау
жұмыстарын, маркетинг және де ресурстарды пайдалану тиімділігін әсер ететін
ынның басқа да қызметтерін қамти отырып, шаруашылық жүйесінің кез – келген
бөлігіндегі әдістер мен орындау тәртібінің жұмыс істеуін тексеру құралы
ретінде кәсіпорұйымдастыру құрылымын бағалай алады.
Жалпы аудит барысында жүргізілетін, қаржылық есеп беруді дайындауға
қойылатын талаптар мен нұсқаулар сәйкес келетіндігіне қарамастан,
ресурстарды пайдалану жөніндегі операциялардың тиімділігін нақты бағалау
әлдеқайда күрделірек. Бұл ретте операциялық аудит кәдімгі әдеттегі аудитпен
әкімшіліктің консалтингіне кқөбірек ұқсастық танытады.
Көптеген авторлар Операциялық аудит деген терминнің орнына Басқару
аудиті немесе Шаруашылық қызметінің аудиті дегендерді қолдануды жөн
көреді. Мұндай жағдайда операциялық аудит тереңінен түсіндіріліп, ол
түсінікке ішкі шаруашылыққа баға беру мен оның тиімділігіне тест жүргізу
қосылады. Басқа жағдайларда операциялық аудит пен шаруашылық қызметі
аудиттің және басқару аудитінің ара жігі ажыратып көрсетілмейді.
Біздің ойымызша, операциялық аудитті өзінің қолданылу барысында ықпал
ететін арнайы ортасы мәнгі объектілері, зерттеудің мақсаты мен міндеттері
бар айрықша аудиторлық қызмет түрі деп санайтын авторлар тобының
пікірлерінде негіз бар сияқты.
Операциялық аудиттің үш түрлі бағытын ерекшелеп бөліп алуға болады.
Функционалдық. Бұл бағыт аудиторлардың еңбегін өндіріс пен басқару
қызметтері бойынша бөлінуін, мысалы, өнім таратудыжоспарлау аудиті,
қызметкерлерді материалдық жағынан ынталандыру аудиті сияқты жәйттерді
анықтаудан тұрады.
Ұйымдастыру аудиті қызметтердіңөзара әрекетін бағалауға бағытталған.
Арнайы аудит кез – келген субъектінің қызмет ін жақсартуға қажетті
аудиттің нақты түрлерін біріктіреді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер аудитінің әлемдік тәжірибесі –
кәсіпорындардың, бірлестіктердің сыртқы және ішкі аудитке бөліп көрсетеді.
Мұндай әдістердің әрқайсысы өздеріне сәйкес келетін құқықтық және ұйымдық
статусына лайық мақсаттары мен міндет тері ие. Ішкі және сыртқы аудиттің
негізгі тұрғыдан сәйкес келуі, шаруашылық субъектілердің мүліктік мүддесін
қорғауды қамтамасыз етенді.
Аудиторлық өызметтің қағидалары мен бағыттарының бірлігі сыртқы және
ішкі аудиттің мазмұнына байланысты көзге ұрғандай айырмашылықты жоққа
шығармайды. Мінеки, осы айырмашылықтың өзі оларды бірін – бірі толықтырып
тұруының маңызды шарты болып саналады.
Аудит Қазастанда шаруашылық қызметін басқарудың жаңа саласы болып
табылытындықтан, оның мазмұны мен субъектілері, ұйымдық және құқықтық
формалары әлі толық анықталған жоқ. Дамыған шет елдердегі аудиттік
қызметінің көп жылдық тәжірибелерін Қазақстанға бірден алып қолданысқа
енгізуге болмайды. Өйткені жағдайлардың түрлілігі, нормативтік – құқықтық
базаның, дайындалған мамандардың жоқтығы және тағы басқа кедергілер
мүмкіндік бермей отыр.
Нарықтық экономика кезіндегі бақылау жұмысы шаруашылық субъектілерінің
өызметіне басшылық жасаудың аса қажет құралы болып табылады.
ТМД елдеріндегі нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылыққа бақылаудың
жаңа жүйесін енгізудің алғы шарты болды. Қаржы – шаруашылық жүйесіне
бақылау жасауды түбірінен өайта құрудың, тәуелсіз аудитті енгізу мен оның
қарқынды дамуының негізіне мына қағидалар жатқызылды:
- бақылауға алынатын объектілердің меншік түрі мен қаржылану
көздерінің айрықша анықталып көрсетілуі;
- субъектілердің мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық, мекемелік және
ішкі болып бөлінуі;
- бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастырудың дұрыстығы, есеп
берудің нақтылығы, өндірістік әлеуметтің қолданылу тиімділігін арттыру
мүмкіндіктерін анықтау және бағалау;
- Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, шаруашылықтың ішкі және тәуелсіз
аудиторлық ұйымдармен жекелеген аудиторлардың дербес қызметінің әрекет ету
көлемін анықтау.
Нарықтық қатынастардың одан әрі дамуы, меншік түрлерінің әрқилылығы,
шаруашылық субъектілерінің толық тәуелсіздігі аудиторлық бақылаудың өрісін
кеңейтіп, мекеме тарапынан жасалатын бақылауды қысқартады. Мұның өзі
жүргізілетін тексерулердің сапасына, тиімділігі мен дер кезіндегі жүзеге
асырылатындығына ғана байланысты емес, зерттелуге тиіс объектілердің
жұмысын жақсартуға арналған нақты ұсыныстарды дайындап, оны іске асыруға
негізделген. Қазақстан Республикасына аудиторлық қызметті лайықтанған
бухгалтерлердің Американдық институты, аудиторлық тәжірибе жөніндегі Кеңес,
толық өкілетті қоғамдық бухгалтерлердің Ассоциясы, Шотландияның кәсіби
бухгалтерлерінің Институты және басқа да халықаралық ұйымдар аудиторлық
қызметті жетілдіру барысында аса үлкен көмек көрсете алуы мүмкін. Сонымен
бірге аудит пен сырттай бақылау жасаудың басқа да түрлері жеке меншік
иелері мен кәсіпорындардың басшыларының ұйымдастыру жауапкершілігіндегі
ішкі және ішкі шаруашылық басқарушылардың беделіне нұқсан келтірмеуі тиіс.
Ішкі аудиторлар сыртқы аудиторлардың сыртқы қаржы есептерін тексеретіні
сияқты ішкі есептерді тексеріп отыруға тиісті.
Отандық ғалымдардың еңбектерінде ауыл шаруашылығында ішкі аудитті
ұймдастырудың мәселелері әліде болса аз зерттеліп, жеткілксіз қамтылып
отыр.
Қазіргі таңда ұйымдастыру құрылымдарының күрделілігіне байланысты ішкі
бақылау қызметі үлкен мәнге ие болып отыр. Нарықтық қатынастардың барысында
ішкі бақылаудың тиімді жүйесі субъектінің өмір сүруінің кепілдемесі және де
оның табысты қызметінің басты шарттарының бірі.
Батыс елдерінде ішкі аудит кеңінен қолданылып, ішкі бақылаудың жалпы
жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Оны шаруашылық
субъектісінің ішінде жүргізілетін қызметке тәкелсіз баға беру арқылы
анықтауға болады.
Ішкі аудит – ішкі бақылаудың өте жетілген нысаны. Қазіргі кезде
шаруашылықты жүргізу барысында өсу тенденциясы бар жоғары қаржылық
тәуекелді жиі өзгеріп отыратын отандық салықтық заңдылықтарды, сонымен
бірге оның бөлімдерде талқылауда шаруашылық субъектілерінде ішкі аудит
бөлімін құру қажеттілігі туындайды.
Ішкі аудит кәсіпорындардың ішкі стандарттары негізінде жасалып,
олардың қаншалықты тиімді екендігін анықтауға қызмет етуі қажет.
Ішкі стандарттың мақсаты мынадай төмендегі міндеттерді шешуге арналады:
− кәсіпорынның әрбір бөлімшелері үшін тексерулерге тиісті
параметрлердің жиынтығын құру;
− осы параметрлерді түгелдей жүзеге асыруға бағытталған ұсыныстар,
ережелер, кеңестер, нормалар мен стандарттар дайындау;
− алынған параметрлерді бақылаудан өткізу;
− мүмкін болып теріс көріністерді жоюға бағытталған ұсыныстар беру;
Осы міндеттердің негізінде аудиторлар мына келесі операцияларды
тексеруі қажет:
− қаржылық есеп берулер мен бухгалтерлік бақылау жүйелерін;
− субъектінің саясатын жүзеге асыруды, жоспарлардың орындалуы мен
процедураларды, заңдылық актілерді қамтамасыз ететін бақылау жүйелерінің
талдауын;
− субъектінің өнімдерінің тиімділігін бағалау.
Сонымен ішкі аудит басқару мәселелері бойынша кеңес беруші болып
есептеледі. Бұл ретте кеңесшілер ретінде сыртқы аудиторлар да,
кәсіпорындағы ішкі аудиттің ерекшеленген қызметтері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz