Мектеп оқушыларының жеке басының азаматтығын қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар беру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕК ЕТУ ӘРЕКЕТТЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
І.1. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы шарттары
І.2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық
ерекшеліктері
І.3. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеуді психологиялық
жағынан қалыптастыру және оның әдістері
II. ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазіргі мектептердегі тәрбиенің мазмұны
2. Тәрбие спецификасы және ерекшеліктері
1.3 К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесі
1.4 Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
ІІI. ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДЛАГОГИКАДАҒЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ
2.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
2.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы
(1499-1551)
2.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
2.4 Ұлы адамдардың тәрбие жайлы пікірлері
2.5 Қазақ мәдениетіндегі еңбек құндылығы
2.6 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
ІV. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ПРОЦЕСІНІҢ БАРЫСЫНДА АЗАМАТТЫҚ, ҚҰЛЫҚТЫЛЫҚ,
ЭСТЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР МЕН ҚҰРЫЛЫМДАР БОЙЫНША КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ
3.1 Еңбек сабақтарында дамуында балаларды еңбекке тәрбиелеудің
маңызы
3.2 Жастар еңбек тәрбиесі
3.3 Бала еңбегін қорғау пробемасы бойынша (бала құқықтары туралы Конвенция)
КОРЫТЫНДЫ
ПАДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КІРІСПЕ
Мектептер қоғамның барлық даму кезеңінде және бүгінгі білімді жаңалау,
білім берудің ұлттық үлгісін жүзеге асыру жағдайында өз үлгісін қосары мол.
Мұндай мектептердің жұмысы бүгінгі заманның сұранысын болашақ талаптарымен
ұштастыра отырып, ауыл және қала жағдайына жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға бағытталған.
Солардың бірі мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. Мектептерде сыныптан
тыс жұмыстардың орны ерекше. Сабақтан тыс жұмыстардың мазмұны-оқушының
теориялық білімін кеңейтіп, толықтыра түседі және оқушылардың жеке
қабілетін дамытады.
Оқушылардың сабақ үстіндегі және сабақтан тыс әрекеттерінің кірігуі
қоршаған орта туралы біртұтас түсінік қалыптастыруға, теория мен практика
арасында байланысты қамтамасыз етуге, оқу – тәрбие процесін құруда және
оқушы тұлғасын қалыптастыруда үйлесімділікке жетуге, мұғалімдер мен
оқушылар арасындағы ынтымақтастықтың дамуына ықпал етеді.
Мектептерде оқу және тәрбиенің кіріктірілуі мына төмендегідей жұмыстар
арқылы жүзеге асырылады:
- базалық кәсіпорындарда, табиғат аясында, мұражайларда, мәдени
мекемелерде мектептен тыс сабақтар ұйымдастыру;
- ауылдық гимназияларда, лицейлерде оқыту үшін әртүрлі жастағы дарынды
балалар топтарын құру;
- таңдауы бойынша, еркін сабақтар, оқу пәндері бойынша олимпиадалар
жүргізу;
- кәсіптік бағдар бойынша соған сәйкес бағдарламаларын оқыту кезінде
арнаулы сабақтар өткізу;
- кіріктірілген және пән аралық оқу сабақтарын жүргізу;
Оқушылардың сабақ үстіндегі және сабақтан тыс әрекеттерін кіріктіру
бірыңғай педагогикалық жүйе құруға бағытталған, онда әрбір құралдар
тәрбиелік және білімдік міндеттер кешенін шешуге көмектеседі.
Мектептің басшыларынан, мұғалімдерден кәсіби икемділіктері мен
шығармашылық қызметте, басқаруда ақпаратты қамтамасыз ету, талдау,
жоспарлау, ұйымдастыру әрекетінде біліктілікті талап етеді. Яғни, ауылдық
және қалалық мектепжағдайында егер мұғалімдер оқушылардың қызығушылықтары
мен сұраныстарын ескеруді көздеген болса, онда атқарылатын жұмыстардың
түрлері оқу пәндері мен сабақтан тыс жұмыстың мазмұның, мақсат –
міндеттерін кіріктіре алатын болады. Бұған мектеп ұжымының және сыныптардың
аздығы, оқу процесін икемді құру мүмкіндігі, қоршаған ортамен неғұрлым
терең байланыстар септік етеді.
Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу мен тәрбие процестерін
кіріктіруді жүзеге асырудың шарттары:
- ұлттық және жергілікті дәстүрлерді ескере отырып, мектептің тәрбие
қызметінің қала істерімен, қала тіршілігімен байланыстырылуын (мектеп
пен қаланың мерекелерді бірлесіп өткізуді, қоршаған ортаны қорғау және
оған қамқорлық жасау) қамтамасыз ету;
- оқушылардың қызығушылығы мен сұраныстарына қарай шығармашылық
бірлестіктер, үйірмелер, секциялар ұйымдастыру;
- оқушылардың мектепте демалыс уақытын (шығармашылық байқаулар, пікір
сайыстар, тақырыптық кештер, көңілділер мен тапқырлар клубы, спорттық
жарыстар және т.б.) ұйымдастыру;
- оқушылардың клубтық бірлестіктерін, үлкендер мен балалардың шығармашылық
ұжымдарын ұйымдастыру үшін жергілікті мамандар мен мұғалімдерді тарту;
- оқушыларды саналы түрде кәсіп таңдауға, экономикалық білімдерді,
ауылдағы өндірістік технологияларды меңгеруге дайындау;
- оқушылар ұжымында өзіндік басқаруды дамыту: оқушылар арасынан үлкен
оқушылар мен кішкене оқушылардың ынтымақтастық қатынастарына
негізделетін әртүрлі жастағы топтардың әрекеттерін ұйымдастьруға ықпал
етуге қабілетті үздіктерді анықтау;
- мектептің қоршаған ортамен байланысын кеңейту, қала оқушыларының қарым –
қатынасқа зәрулігін болдырмау.
Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы ақыл – ой, танымдық сипаттағы
әрекеттерін кеңейту – пәндік үйірмелер, бірлестіктер, қызығу бойынша
клубтар, оқушылардың ғылыми қоғамдары желісін құру, ұжымдық танымдық
шығармашылық істерді жүргізу арқылы жүзеге асады.
Жалпы алғанда, сабақтан тыс әрекеттер оқушылардың білімдерін
кеңейтіп, жан – жақты ізденулеріне мүмкіндік жасайды, өзіндік таным іс -
әрекеттердің қорытындысы шығады және сабақтан тыс жұмыстар арқылы балалар
тылсым дүниенің әртүрлі сырларын ұғынады.
Қазіргі қоғамда мектеп оқушыларының тәрбиесі мәселелі жағдайда. Әр
бала тәрбиені ауадай қажет етеді. Бала тәрбиесіне педагогтар мен ата –
аналар көп көңіл бөлу керек. Тәрбиені тек мектепте ғана емес, сыныптан тыс
уақыттарда жүргізу керек. Бұл дипомдық жұмыста жалпы тәрбие шаралары өте
жақсы көрсетіліп, талданған.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Нұр Отан халықтық-демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ
съезінде партия Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз баяндамасының
төртінші бөлімін қазіргі қазақ қоғамындағы құндылықтарды қайта қарау
қажеттігіне арнап, көшбасшы партияның қоғамдағы құндылықтардың оң жүйесін
қалыптастырудағы орнын көрсетіп берген болатын. Сонда асқан сарабдалдықпен
көтерілген еңбекқорлық пен кәсібилікті дәріптеу керектігі өз өзектілігін
ешқашан жоғалтпақ емес, ол жаңа мақсаттар биігін межелеген 2010 жылдағы
Елбасы Жолдауын жүзеге асыру тұрғысынан да өте маңызды. Себебі адал еңбекті
биік құндылық деп білмеген жерде, адал еңбекпен сый-құрметке бөленбеген
елде іскерлікке тірек болар еңбек мәдениеті қалыптаспайды. Ендеше,
Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер сыйлайтын экономикалық өрлеуге жол бастаймыз
десек еңбек адамына деген құрметті арттыруымыз, таза еңбекпен байлыққа
кенелу мүмкін деген сенім қалыптастыруымыз қажет.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және қүндылығы
артады.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кәсіп иесі болуын көздеді. Бұл жерде еңбек
дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық
күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты болып
табылады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Жасөспірімді, еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке
міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар: балаларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау: оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың
ынтасын және қабілетін дамыту.
Балаларды енбекке психологиялық және практикалық тұрғы-дан дайындау - бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке басының
азаматтығын қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар берудің
жолдарын қарастыру.
Бұл істе әр түрлі әдебиеттер, бұқаралық-ақпарат құралдарының
хабарлар, халық даналығы – мақалдар мен мәтелдер пайдаланған.
Зерттеудің міндеттері:
– Мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттерін қарастыру.
– Еңбекке үйрету және оған байланысты оқуды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін зерттеу.
– Оқушыларға еңбек процесінің барысында азаматтық, құлықтылық,
эстетикалық аспектілер мен құрылымдар бойынша кәсіптік бағдар берудегі
оқытушының рөлі.
Зерттеу объектісі: Мектеп оқушыларының жеке басының азаматтығын
қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар беру.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, баспасөз материалдары, озат
тәжірибеден.
Дипломық жұмыс: Кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу тапсырмалары:
1. Тәрбие әдістері мен теориясының дамуын талдау.
2. Сабақта және сабақтан тыс тәртіпті құру, негізгі түсінігін құрастыру.
3. Сыныптан тыс тәрбие жұмысының психологиялық себебін талдау.
4. Сынып оқушыларының жеке бас ерекшеліктерінің көрінуі бойынша
диагностикалық жұмысты көрсету.
5. Тәрбие әсері мен педагогикалық әдістерді сынып оқушыларына тәртіпті
жақсарту үшін кешенді өндеу жүргізу.
6. Сынып оқушыларының индивидуалдық жұмыстарын жүргізу.
7. Сынып оқушыларының сыныптан тыс жүргізілген жұмыстарда көрінген
ерекшеліктерін талдау.
І. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕК ЕТУ ӘРЕКЕТТЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
І. 1.Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы шарттары.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар
жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт бағдар таңдауға
қабілетті, яғни белсенділік көрсете алды. Тіршіліктің жалпылама сипатын
қамтыған адам қоғамындағы белсенділік көрінісі ісәрекет деп аталады. Адам
ісәрекеті күрделі құбылыс. Оның қыртараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді:
әлеуметтік мағынасын қоғамдық ғылымдар; физиологиялық механизмдерін
физиология пәні; ал психология ісәрекеттің психикалық болмысын танумен
шұғылданады. Ісәркет психологиясын зерттеуде, әдетте, назарға жеке дара
адамның ісәрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық
зерттеулердің объектісіне бірлікті, ұжымдық ісәрекет те алынып жүр.
Адам ісәрекетінің нәтижесі нақты бір өнім. Ал осы өнімді әрбір жеке
адам көбіне өзі үшін емес, қоғам игілігі үшін өндіреді, жаратады. Өз
кезегінде, осы қоғамның көптеген мүшелерінің өнімі әрбір жеке адамның
мүддесін қамтамасыз етуге жұмсады. Тіпті адам бір нәрсені тек өз
қажеттігіне жасап жатқаннын өзінде, ол өз еңбегінеде басқалардан алған
білімдерін қолданып, олардың тәжірибесін пайдаланады.
Ісәрекет қоғамдықтарихи категория. Шынында да, қалаған жеке ісәрекет
қоғам қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға басқа адамдармен
қарымқатынаста. Жеке ісәрекет қоғамдық ісәрекеттің тетігі, нақты
көріністегі бөлігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен
қатынастардан тыс жеке, дара ісәрекет жасалмайды. Жеке ісәрекет қоғамдық
ісәрекеттің құрылымды бөлігі болғандықтан, оны зертеп талдау да осы жеке
әрекеттің қоғам өміріндегі рөлін білуден басталғаны жөн. Сондықтан жеке
ісәрекет белгілі қоғамның кезеңдік тарихи даму сатысындағы қалыптасқан
нақты қоғамдық қатынастар жүйесімен байланыстырыла зерттелуі тиіс.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың ісәрекетінен тыс болуы мүмкін
емес. Керісінше, ісәрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық қатынастардың іске
ауысуын байқататын негізгі формалардың бірі. Белгілі қоғамдағы ісәрекет
түрлері сол қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан
қоғамдық қатынастар жүйесімен анықталады. Ісәрекетте ғана адам қоғамдық
тұлға, азамат болып танылады.
Ісәрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субьектінің обьектімен байланысы. Қандай да бір ісәрекетті орындау
барысында адам бір нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін
аударуы қажет; әрекет желісінде оның қандай да көңілкүй шарпулары туындап,
ерік сапалары іске қосылады, ниетұстамдары мен қатынастары
т.б.қалыптасады. бұларсыз ешбір ісәрекет болуы мүмкін емес. Біз психикалық
деп анықтап жүрген адамдағы процестер, қалыптар мен қасиеттердің бәрі осы
ісәрекет барысында қалыптасады, дамиды, көрініс береді.
Ісәрекет қырларының ішінде психологияның зерттейтіні ісәрекеттің
субьективтік жоспары, яғни әрекетшең адамның дүние шындығын өзінше бейнелеу
деңгейі, түрі және формалары. Бұл бағытта психологияны қызықтыратын
факторлар: түрткі, мақсат қою, ерік жұмсауғ эмоциялар білдіру т.б. қоғамдық
қатынастарды субъектив бейнелеудің арнайы формалары. Субьективке
байланыссыз ісәрекет ешқандай психологиялық сипатқа ие емес. Ондай қасиет
тек әрекет иесі субьективте ғана болады.
Белгілі жағдайда адамды, нақты ісәрекетке бағыттайтын ықпал қандай
нәрсе? Адамды барша тіршілік иесі сияқты белсенді ісәрекетке келтіретін
күш бұл қажетсіну, яғни индивидтің өзінің тіршілік және дамуының қажетті
жағдайларына тәуелділігінің көрсеткіші.
Хайуанаттар әлемінде қажеттілікті қамтамасыз ету белсенділікке мәжбүр
ететін қандайда бір табиғи затқа байланысы (қорек, ін, қарсы жынысты түр,
т.б.). Ал адам қажеттіктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан
туындайды. Егер жануарлар қажетсінуін табиғи (органикалық) деп есептесек,
онда адам қажеттігі табиғи қажеттікке үстеме, тікелей заттық мәні мен
әрекетінен алшақтап, жанама түрге келген құбылыс. Мысалы, сәбидің стол
басында отырып, қасықпен тағам қабылдауы оның жалғызақ тамаққа деген
қажетсінунен емес. Столдың да, қасықтың да тіпті керегі жоқ. Бірақ қоғамда
қабылданған тәрбие талаптарына орай аталған заттар негізгі табиғи
қажеттілікті қамтамасыз ету үшін керек болған қосымша қоғамдық
қажеттіліктер. Адамның қылықәрекетінің формасы тікелей қажеттіліктен емес,
ал сол қажеттілікті қанағаттандыру үшін қоғам тарапынан қабылданған
әдістерге тәуелді.
Адамның өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан тәсілдерді пайдалануы осы қажеттілікті орындаудағы жеке және
қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Бұл сондайақ әрбір жеке
адамның өзінің ең қарапайым қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоғамдық
еңбек бөлінісі нәтижелерін пайдаланады (шаһарлықтар ауыл шаруашылық
өнімдерін өсіруде, жинауда қатыспайды, бірақ өз өнімдерін айырбастау арқылы
ауыл өнімдерін қажеттігіне пайдаланады). Қажетсінудегі жеке және қоғамдық
мүдделердің байланысты болуын әрбір адамның жеке көптеген қажеттіліктерінің
өзі араласқан қоғам, ұжым, топ қажеттіліктерімен тығыз байланыста болуынан
деп түсіндірген орынды. Сондықтан да бір топқа саналы біріккен адамдардың
қажеттіліктері де бірыңғай келеді (мысалы, отбасында, сыныпта, бригадада).
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз
туындауына орай қажетсінулер табиғи және мәдени сипатқа ие. Табиғи
қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін
керек (тағам, ұйқы, суыұтан және ыстықтан сақтану т.б.). Табиғи
қажеттіліктер қамтамасыз етілмесе, адам тіршілігі күйзеліске түседі, не
жойылады. Ал мәдени қажеттіліктер объектісіне қандай да табиғи
қажеттіліктерді іске асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық т.б.),
сондайақ басқа адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін
керекті мүліктер. Мәдени қажеттіліктердің қамтамасыз етілмеуінен адам
өлмейді, бірақ оның әлеуметтік болмысы жойылады.
Қоғамдық талаптар да мәдени қажеттіліктердің сан алуандығына бастау
береді. Әр топтарға араласа жүріп, жастар кең ауқымдағы мәдени
қажетсінулерге ұшырайды; сәнді, заманына сай киімнн, кино кейіпкерлерінің
суретінен бастап, мәнді әрі қызықты кітапқа дейін. Ал енді осы
қажеттіктерінің ішкі, субъектив бағасы адамның құндылық талғамы мен
көзқарасына тәуелді болса, олардың сыртқы, объектив құны қажеттіктердің
адам өмір сүріп атқан қоғам талаптарына сай келуіне байланысты.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктерзаттасқан құндылық (тағам,
киім,баспана,тұрмыстық мүліктер т.б.) және рухани құндылық қоғамдық сана
өнімдеріне тәуелдіктен шығатын (ой, пікір алмасу қажеттігі, ақпарат
қажетсіну, әнкүй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі т.б.) құндылықтар
болып бөлінеді. Адам қажеттіліктерінің бәрі өзара тығыз байланысты. Заттық
қажетсінулер орнына келмей, рухани қажеттілік қанағатын таппайды.
Алайда, қажеттілік өздігінен саналы әрекет туындата алмайды, болған
күнде де инстинктік не ойсыз қылықа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы
ісәрекет түзілуі үшін қажеттілік қамтамасыз етуге керек болған затпен
сәйкестендірілуі тйіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік
әрекетқылықтың түрткісіне айналады. Ісәрекеттің психологиялық тұрғыдан
түрткі және мақсат түсініктеріне үлкен мін беріледі. Түрткісі сондайақ
мақсат бағдарсыз әрект тіпті болуы мүмкін емес. Түрткі мен мақсат
ісәректтің бағдарын анқтайтын сілтеукөрсеткіш қызыметін атқарып, сол
әрекетті орындауда субъектіге керек болған күшқуат мөлшеріне де айқындауға
жәрдемін береді. Осы түрткі мақсатты ісәрекетбарысында
өрістейтін,қалыптасатын психикалық процестер мен қалып, қасиеттердің бәрін
жүйелестіріп, ұйымдастырады.
Адам ісәрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда, алдымен назарға
алынатын нәрсеәрекетке итермелеуші субъектив толғаныс ықпалдары. Осы
түрткі ықпалдар адам әрекетқылығының қозғаушы күші, себебі. Жалпыланған
түрде түрткіобъектив заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі.
Қажетсінуден адам әрекетқылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
ісәрекеттің нақты сипатынанықтап бере алмайды. Бір түрткінің әрқилы
ісәрекетте жүзеге асуы мүмкін емес. Қажеттілік пен оны қнағаттандыру
әдістерінің арасында бір жақты, қатып қалған байланыс жоқ. Қандай да бір
белгілі түрткіге орай туындаған ісәрекеттің қандай күйде болатын мақсат
анықтайды. Естен шығармайтын жәйт; бір түрткі негізінде әрқилы мақсаттар
қойылуы мүмкін. Түрткі жалпы әркетке итермелесе, мақсат нақты қызметті
белгілейді. Түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат
әрекет бағытталған әрекет бағытталған және сол әрекет барысында өнімге
айналатын затқа байланысты.
Ісәрекеттің мақсаты дегеніміз сол іс әрекеттің болашақ нәтижесін
күні бұрын санада болжау. Осы болжау, яғыни мақсат, заң ретінде адам
әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап береді. Мақсат, сонымен, алдын ала
бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалтын қызметке тыстан келіп
қосылмайды, оны сол әрекетті іске асыраушы адамның өзі белгілейді. Бұл
процеске нақты адамның оқу, тәрбие барысында игерген қоғамдық тәжірибесі
қосылады. Белгіленген мақсат қызмет барысында іске асады. Сонымен бірге
ісәрекеттің күрделілігі мақсат пен ісәрекет мақсат пен ісәрекет
объектінің арасындағы жақын сәйкестікке, әрекетті орындауға қажет
құралжабдықтың болуына байланысты.
Әдетте, адам ісәрекет процесінде бір емес, ал бір топ өзара тәуелді
мақсаттар жүйесін негіздеуі мүмкін. Мысалы, оқушы алгебрадан нақты бір ееп
шығарады, мұндағы ең жақын мақсаттапсырманы дұрыс орындау, ал енді мұнан
былайғы мақсаттардың бәрі қашық, жанама, бірақ қажетті: алгебраны үйрену,
математиканы игеру сауатты адам болу, білгір маман болып жетісу. Осыдан
мақсаттар жақын арада іске асатын не ұзаққа көзделген сипатымен бөлінеді.
Егер адам тек жақын мақсаттарды басшылыққа алса, оның іс әрекетінің
келешегі болмайды. Мұндай адамдар тар өрісті, үлкен қиындықтарға төзімсіз
келеді. Ал үлкен, ауқымды себептерді жетекшілікке алған адам өз жұмысының
ізгі, басты мақсатына керекті саты, кезеңдік міндет деп қарастырады. Мұндай
адамдарды қиыншылықтар жұмыстан бездіре алмайды, керісінше, белгіленген
міндеттерді іске асыру жолында ынтасын күшейте түседі.
Психологияның зерттейтін міндеттерінің және бірі бұл сезімдік
қабылдау, саналық және басқа да психикалық процестердің нақты іс әрекет
жағдайындағы жүрісін, өзгерісін бақылау. Оының нәтижесінде мақсат түрткі
өте жетілген әрекет қылық реттегіш болып қоймастан, сол әрекет процесіне
араласатын психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушы да. Осы
мақсат пен түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі,
естегі қажет ақпаратты жіктеп алу т.б.іске асады.
Ісәрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің обьектісі
болған заттар, әрекет шарттары мен құралжабдықтарының адам басында
бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға
қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалды.
Ісәрекетті зерттей отырып, психология шындықты субьектив бейнелеудің
формаларын, деңгейін және қозғалысөзгерісін және сол әрекетті психикалық
реттеп отырудың еанизмдерін айқындауы тиіс. Сонымен бірге, психология
әрқандай ісәрекеттің оны орындаушы субьектегі психикалық процестерге,
қалыптарға, қасиеттерге және жалпы адамзаттың дамуына әсер, ықпалын
зерттейді.
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе:
ісәрекеттің снадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы
байланыстың іске асуы. Бұл үшін әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық
бейнелену табиғатын біліп алу қажет. Мұндай таным қоршаған дүниеде орыны
бар құбылыстар заңдылықтарына орай топталады. Адам осы заңдылықтарды аша
отырып, өз ісәрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттасқан әрекет
ішкі саналық әрекетке ауысады. Объектіге бағытталған заттық әрекет бір
сәтке идеалдық операцияларға келтіріледі. Сыртқы нақты ісәрекеттің саналық
ішкі әрекетке айналуы интериоризация деп аталады. Бұл құбылысты келесідей
көрнекілікке келтіруге болады: алдымен адам затпен кейбір әрекетке келеді;
бұл сырт әрекет затты қолына алып, олайбұлай қарастырылады; кейін әрекет
санаға өтеді де, психикалық әрекетке айналады. Әрекет бұл жолда қысқарады,
біршама жойылады не өзгеріске ұшырайды. Мысалы, баланың есепсанаққа
үйренуі: алғашқыда таяқшаларды ығыстырумен санайды, кейін алдында жатқан
таяқшаларға қарап тұрып санайды, ақырында санақ нақты затпен де, оған
байланысты әрекетпен де қатысы жоқ дерексіз сана әрекетіне айналады. Енді
әрекет обьектісі сан мен сөз. Интериоризацияның арқасында адам психикасы
нақты мезгілде көздің алдында жоқ заттармен де әрекеттік байланысқа келе
алады, яғни адам сезімдік бейнеден саналық бейне түзу дәрежесіне өтеді.
Сонымен, адам ісәрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты қоршаған дүниеге ықпал
етудегі адам әрекеті ішкі (псхикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттасқан әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы
көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі адам өзінің нақты
әрекетінде алдын ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет
ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне
не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып отырады. Міне осыдан жантану
ғылымы ісәрекеттің сырттай көрінісін зерттей отырып, оның ішкі мазмұнын
ашады, дәлірек айтсақ, психиканың ісәрекеттегі нақты рөлін түсіндіреді.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен
көптеген практикалық міндеттердің тиімді шешімін табуда үлкен маңызға ие.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі алғашқы теориялық пайымдаулар әрекет
элементтерімен байланыстырылады. Бұл қарапайым элементтер ретінде әрекеттің
ең жай түрлері: алу, қою, көтеру, қабылдау. Әрқандай іс әрекет осы
элементтердің бір ізді тізбегі.
Инженерлік психологияның дамуымен іс әрекеті тұрақталған алгоритмдер
сипатындағы құбылыс деп тану кең өріс алды.Осыған орай элементтер жөніндегі
түсінікте және олардың әрекет орындау әдістерімен байланысы туралы көзқарас
та басқаша болды.Әлбетте, әрекетті алгоритмдік құрылым сияқты тану іс
әрекеттің орындалу барысын талдауда өте қажет, ал бірақ осы әрекеттің
психологияны қызықтыратын тарапы, яғни субъективтік мазмұны мұндай жағдайда
назарға ілінбей қалады.
Психологиялық тұрғыдан іс әрекет өте күрделі, көп өлшемді де деңгейлі,
ұдайы даму өзгерістегі құбылыс. Ал осы құбылысты әрқилы ғылыми тұжырымдарға
негізделген теориялық бағыттар, әдетте, жеке элементтерге бөлініп, оларды
өзара байланыссыз зерттеуде.Мысалы, бір тұжырым бойынша ісәрекет бірізді
өзара ауысып отыратын қимылдар жиынтығы делінсе, екіншісі ісәрекеттің
түрткілік қырына үлкен мән береді, ал үшінші бірі ісәрекетті реттеп
беруші механизмдерді талдауға көп назар аударады.Ісәрекетті онымен қоса
жүретін физиологиялық процестермен де байланыстыра талдау концепциясы да
жоқ емес. Әдетте аталған ғылыми бағыттардың бәрінің де өзіндік маңыздылығы
орасан, әрбірі өте құнды нәтижеге жеткізіп, бірінбірі толықтырып
отырады.Бірақ олардың әрқайсысы өз алдына әмбебап сипатқа ие емес. Сонымен,
ісәрекет адамның қоршаған дүниемен өзара ықпалды байланысының қозғалысты
жүйесі. Осы жүйеде психикалық бейне пайда болып объекті күйіне енеді, ол
ісәрекеттің саналы қабылданған мақсаты болып табылады. Белгілі мақсаттың
болуынан әрқандай белсенділікті ісәрекет деп санауға болады.Ал
ісәрекеттің бүкіл басқа тараптарының бәрі септүрткі, ісәрекетті
жоспарлау, ағымдағы ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау бірде сезілсе, көбіне
еске алына бермейді.Алынған күнде де толық болмауы, кейде тіпті қате де
болуы әбден мүмкін. Ісәрекет қай деңгейде танылмасын, саналы мақсат оның
қажетті белгісі.
Жекеадамның әрекеті еңбек ісәрекетінің қандай да бір көрінісі ретінде
қалыптасқан. Белгілі бір қоғамдық қызметке бағытталған әрекет жиынтығы
еңбектік ісәрекеттің белгілі бір түрін құрайды. Ал еңбектік ісәрекет
әрдайым белгілі өнімге арналатындықтан, адам әрекеті де тиісті нәтижені
көздейді. Адам әрекетінің саналы әрі мақсатты болуы адамның басқа
жануарлар дүниесінен ажырау белгісі.Бірақ мақсат қаншама маңызды
болғанымен, оның бір өзі әрекеттің толық мәнін таныта алмайды. Ісәрекет
бағдарланған мақсат өзінің біршама қашықтығымен еленеді. Сондықтан оған
жетем дегенше адам бірбіріне байланысты, ізбеіз келетін әлденеше жеке
міндеттерді орындауына тура келеді.Бұл міндеттермен байланысты әрекеттер
операциялар деп аталады.Әрқандай мақсат көздеген ісәрекет орындалу
барысының әр мезетіне орай іске асып отыратын осы операциалардан құралады.
Адам ісәрекеті әрқилы және әр деңгейдегі әрекеттердің жәрдемімен жүзеге
келеді.Ал осы жай бір міндетті іске асыруға қажет болған біршама біткен
ісәрекеттің әрбір элементі әрекет деп аталады. Затқа бағдарланған осы
әрекет қимылдар бірікпесінен жасалады. Олар алу, орын ауыстыру,босату.
Сапалық жағынан бұл қимылдар әлдіәлсіз, дәлжаңсақ, жылдамшабан,
ептіепсіз, бағдарлыбағдарсыз болуы мүмкін.
Затқа бағдарланған қимылдардан басқа адам ісәрекетінде денені қалыпты
ұстау, қозғау және тілдесуге қажетті қимылдар да болды. Сонымен, әрқандай
заттық әрекет белгілі қимылдар жүйесімен қамтамасыз етіледі. Ал бұл
қимылдар әрекеттің мақсатына, заттың қасиетіне және әрекет шарттарына
байланысты. Белгілі әрекеттің орындалуында қатысатын қимылдар өздігінен не
бір дене мүшесінің қандай да қозғалысқа келуінен емес, адамның жеке
ниетінне, қозғалысты міндетке орай іріктеуіне, орындалатын қимылға деген
қатынасына қарай іске араластырылады. Ниет өзгерісі қозғалыс ауқымын да
бұрып жібереді.
Адам қимылының шын мәні мен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы
әрекетке тікелей байланысты.
Әрекетті құрайтын қимылдар тобы белгіленген мақсатқа орай басқарылады
және реттеледі. Дәл осы орындалатын әрекеттің нәтижесі қойылған мақсат
тұрғысынан бағаланады, қажет болса оған түзетулер ендіріледі. Адамның
көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбей, ол ендігі орындалатын
әрекеттің жемісі. Сондықтан, мақсат адам миында іс әрекеттің болашақтағы
нәтижелік бейнесі не әрекетшең моделі болып із береді. Осы болашақтағы ниет
бейнесі әрекеттің нақты нәтижесімен салыстырылады.
Әрқандай жаңа іске кірісуде адам істің орындалу тәсілдерін
білмегендіктен, мақсатқа бағытталған бүтін әрекетті де, оның элементтерін
де ойланып, саналы барластырылып орындауына тура келеді. Ал бірнеше
қайталай отырып, адам мақсатқа бағышталған әрекетті енді саналы барластырып
орындауына тура келеді. Ал бірнеше қайталай отырып адам мақсатқа
бағышталған әрекетті енді саналы күш жігерін жұмсамай ақ орындау
мүмкіншілігіне қол жеткізеді.Саналы әрекеттің орындалу барысында кейбір
қимыл элементтердің сана аймағынан шығып, өздігінен орындалуы әрекеттің
автоматтануы деп аталады.
Жаттығу, үйрену нәтижесінде қалыптасатын адамның саналы іс әрекеті
бірліктерінің автоматты түрде орындалуы дағды атамасын алған. Әңгіме
әрекет емес, сана қатысынсыз орындалатын қимылдар жөнінде, себебі адамның
қалаған қалыпты іс әрекеті сана басқаруымен болатыны белгілі.Бір барысында
адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып толғанбай,бүтін
іс әрекет элементтерінің бірінен екішісіне жеңіл ауысып отырады, яғни
кейбір әрекет қимылдар дағдылық қасиетке айналып,автоматтанған орындалу
қалпына түсіп, енді адам жеке қимылдарын реттеп отыру борышынан арылып,
өзінің саналы әректін күрделірек жүктемелерді атқаруға бағыттайды.
Адамның қай әрекеті болмасын үш тараптан тұрады:қимылдық, сезімдік
және саналық, бұлардың әрбірі өзіне сәйкес қызмет атқарады, ол қызметтер:
орындау, бақылау және реттеу.
Әрекет құрылымындағы бірліктердің біршама автоматтанып, дағды
қалыптасуынан келесі тәсілдер өзгеріске келеді:
а) әрекет орындалуы майда қимыл қозғалыстар біртұтас әрекетке
бірігеді, артық, қажетсіз қозғалыстар жойылып, қимыл жеделдей түседі;
ә) әрекетке сезімдік бақылау қимылды көзбен бақылау бұлшық
еттер бақылауымен ауысады, әрекет нәтижесін бақылауға қажетті бағыт бағдар
сараптау қабілеті дамиды;
б) әректті санамен реттеп бару зейіннің әрекет тәсілдерінен сол
әрекеттің орындалу жағдайлары мен нәтижелеріне ауысуы. Осыдан әрекеттегі
кейбір есеп қисаптық санаға байланысты шешімдер бірлікті әрі ықшам
қабылданады. Келесі қимылға көшуге болған ішкі дайындық алдынғы әрекеттің
орындалуымен бірге жүргізіліп, жаңа әрекетке өту арнайы жоспарсыз ақ
орындалады.
Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға
ие.Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде
қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағды қалыптастыру үшін жаттығулар саналы
іріктеліп , әрекеттің тұтастай орындалуы немесе оның күрделі бөліктері
арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді. Ал әр
жағдайдағы нақты әдістер саны мен түрі бекуі тиіс дағды әрекеті мен сол
әректті игеруші адамның ерекшеліктеріне байланысты.
Дағды әрекет мазмұнына орай әртүрлі болады:
а) қимыл әрекеттік дағды (спортсмендер әрекеттерінің бекуі);
б) сезімдік ( түр түс тану, балалардың алғашқы әріп тануы т.б.);
в) интелектуалды дағдылар ( есп, оқу, жаттау т.б.)
Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдікқимыл дағдысы
(жазу, сурет салу, сызу);сезімдік ой дағдысы ( математикалық ұғымдармен
жұмыс істеу).
Адамзат іс-әрекетінің тарихи қалыпты түрі- еңбек. Еңбек жалпы
психологиялық емес, әлеуметтік категория. Сондықтан да оның заңдылықтарын
қоғамдық ғалымдар зерттейді. Ал психологиялық тұрғыдан зерттелетін нәрсе
жалпы еңбек емес, еңбектік іс-әрекеттің психологиялық бірліктері. Еңбек -
белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі мақсатқа орай ерік күшін
қосумен реттелуші мақсатты бағдарлы, саналы іс-әрекет. Басты ниетке
байланысты нәтижеге жетісу шарасы болумен бірге еңбек жеке адам
қалыптастырудың негізгі жолы да. Еңбек процесінде субьекті өнімі ғана пайда
болып қоймастан, сол субьектінің өзі де осы еңбекте кемелденеді.
Еңбектенуден адам қабілеті дамиды, оның мінезі тұрақтанады. Еңбектік
қызметтің психологиялық ерекшеліктері ең алдымен оның қоғамдық пайдалы өнім
жасауға бағытталған іс-әрекет болуында. Еңбек процесіндегі әрекеттердің
бәрі тұтасымен ең соңғы кезеңге, қорытынды нәтижеге тәуелді болуы еңбектік
сеп – түркілерге өзіндік сипат береді: мақсат іс-әрекеттің өзінде көрінбей,
оның өнімінен байқалады. ал еңбектің қоғамдық бөлшектенуі бұл ерекшелікті
айқындай түседі. Әрқандай адам өз қажетігін қанағаттандыру үшін барша
заттарды өндіре алмағандығынан, адам әрекетінің сеп-түркісі оның өз іс-
әрекетінің өнімімен емес, басқа тұлғалардың қоғамдық қызметінің өнімімен
байланыста болады.
Еңбек желісінде тек еңбек құралдары ғана емес, адамның сол еңбекке
деген қатынасы да үлкен мәнге ие. Адам еңбегінің түркілері де нақ осы
қатынастан. Адамның еңбекке бағытталған субьектив қатынасы санада
бейнелетін обьектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Әдетте, еңбек адамның
қалыпты қажеттігі. Еңбек ету - өзіңді іс-әрекетте көрсете білу. Әрқандай
нақты іс-әрекеттегідей, еңбекті адамның барма қасиеттері мен сапалары
қатысып, көрініс береді. Әрқандай еңбек түрінде өзіне сай еңбек құралдары
қолданымын таба білуі қажет, адам міндеті сол құрадарды қолдану тәсілдерін
игеру. ал бұл үшін жүйелі білім мен дағдылардың ролі күшті. мұнсыз ешқандай
еңбек болуы мүмкін емес.
Баланың әрқандай даму кезеңдеріне сай еңбек әртүрлі болады. Бүгінгі
нақты іс әрекет ендігі іс-әрекеттің дайындығы тиісті қажеттіліктер дамиды,
танымдық мүмкіндіктері мен әрекет-қылық ерекшеліктері ашылады. Осыған орай
психологияда іс-әрекеттің жетекші түрі ұғымы қалыптасқан.
Қай жас кезеңінде болмасын іс әрекеттің үш түрі де (ойын, оқу, еңбек)
өз маңызына ие, бірақ белгілі бір кезеңде олардың әрқайсысына деген
қажетсіну әртүрлі, өзіндік мазмұнға ие. Ал осыларды ішінде жас кезеңіне
байланысты бала психологиясына маңызды өзгерістер енгізіп, ондағы танымдық
процестер мен жеке адамдық қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасай алатыны
ғана іс-әрекеттің жетекші түрі деп есептелінеді.
І. 2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық
ерекшеліктері
Еңбек үстінде жеке адамның сапасы психологиялық процестерінің
ерекшеліктері және адамның қасиеттері көрінеді. Сонымен қатар еңбек осы
процестерді жетілдірудің және жеке адамның қасиеттерін қалыптастырудың ең
басты құралы болып табылады. Еңбек әркетінің арқасында адамда ойлау,
қабілет, ынта дамиды, білім, іскерлік пен дағыдыға ие болады, еркі күшейіп,
мінезі қалыптасады.
Баланы екі жастан бастап еңбекке тәрбиелеген дұрыс және ол оқумен
ұштастырылуы қажет. Баланың әрқандай даму кезеңіне сай еңбек әртүрлі
болады. Мектепке дейінгі жастағы бала үшін (оның еңбектенуге де, оқуға да
ықыласы болғанымен) мұндай әрекет түрі – ойын. ал мектепте (1-ші
сыныптағылардың ойынқұмарлығы басылмаса да) оқу еңбегі басым келеді.
Көрнекті кеңес педагогы А.С.Макаренко балаларды еңбекке тәрбиелеу
саласындағы мәселелерге ерекше назар аударды. Балаларды белсенділікке,
творчестволық пен инициативалыққа тәрбиелеуде тек ұлы істер мен көрнекті
еңбек қана емес, ойын да белгілі дәрежеде әсер ететіндігін ашып берді. Ол:
Бәрінен бұрын ойын мен жұмыс арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін айту
қажет...Жақсы ойын жақсы жұмысқа, жаман ойын, жаман жұмысқа ұқсайды - дей
келіп, ойнаудың қай-қайсысы болса да еңбекке және ойлануға негіз болып
табылатындығын дәріптейді және ойынның үлкен тәрбиелік мәнін талдай отырып:
Егер біздің баламыз тек әрекетсіз, енжар ойындармен ғана айналысатын
болса, одан енжар, басқаның жұмысына көзін сатып отыратын, бастама дегеннен
айырылған және жұмыста жаңалық ашуға ұмтылмайтын қиындықтарды жеңуге
дағдыланбаған адам тәрбиеленеді. Күш жұмсап, белсенді әрекет етпейтін ойын-
қашанда жаман ойын. Бала шынында да ойнасын, ойыншықтарды бөлшектеп, жинап,
құрастырсын. Алғашқы бастаған ойынын аяқтамай, бір істен екіншісіне
ауыспасын, не істесе де сол істі аяғына дейін жеткізсін. Ойыншықтардың
қайсысынан болса да болашаққа қажетті құнды жақтарын түсінетіндей болуы
керек. Сонда ойын баланы еңбекке жұмылдыруға әсерлі болады және білім
қатарласа жүрмеген, саяси және қоғамдық тәрбие қатар жүргізілмеген еңбектің
тәрбиелік пайдасы болмайды, бейтарап жүргізілген іс болады да қалады.
Психология ғылымында адамның жеке басы сапасын, оның ішінде еркі
(тұрақтылық, дербестік, инициатива т.б.) туралы мәселе жөнінде көптеген
жұмыстар жүргізілсе де ашылмай отырған сырлар аз еме. Сондықтан оларды
ескерусіз, елеусіз тастауға болмайды, қайта адамның жеке басы сапасын
барынша зерттеп ашу кезек күттірмейтін мәселенің бірі боп табылады. Бұл
мәселені зерттеу үшін жеке адам еркінің ерекшелік белгілері мен мінезіне,
қасиетінің қалыптасуына назар аудару қажет. Бұл – психологтар ұжымының
алдында тұрған проблемалық үлкен мәселелердің бірі.
Оқушылар инициативасына психологиялық талдау жасауда мынандай жоспарда
жүргізуге болады. Инициатива - еріктің саналы түрдегі ықпалының бір
көрінісі, инициатива көрсету - мінез ерекшеліктеріндегі дербес қасиеттің
қалыптасуы.
Адамның ерік сапалары тәрбие үстінде дамып, дербес тәрбие кезінде
жетіледі. Ерік қоғамдық дәлелдерге, бағытқа, сыртқы қайшылықтарды жеңе
білуге сай бағаланады. Ол жеке адамның өмір тәжірибесінен жинақталады.
Жеке адам еркінің сапалары іс-әрекет үстінде көрініс береді. Олар
мыналар: дербестік, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу. Адамның өз қылығын
өзі анықтап, маңайындағылардың кездейсоқ әсерлерінің ықпалына мойын
ұсынбай, өз сенімімен, өз біліміне жүгіну арқылы қызмет атқаруын дербестік
дейміз. 6-7 сыныптардағы оқушылардың дербестігі: Мен еліме қандай пайда
келтіремін және қалай келтіруім керек?! дегендей мағынада көріне бастсйды.
Оқушылардың осы шақтағы кезеңін психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде толқымалы жас деп есептейді. Бұл жастағы ұлдар мен
қыздардың мінезі айқындалып, өмірге көзқарасы және сенімі қалыптаса
бастайды. Мінез-құлық дәрежесі бағдарланып, төңірегіндегілермен қарым-
қатынасы басталады. Бұларды жас өспірімдер деп атайды.
Психологтар балалар мен ересек адамдар жасының психологиялық
ерекшеліктерін зерттеумен шұғылданып, сан рет өмірге қажетті мәселелер
көтерді. Жалпы және педогогикалық психология ғылыми - зерттеу институты
жеке адамдардың психологиясын, сонымен қатар олардың қажетті қасиеттерінің
даму мәселелерін зерттеуді қолға алып, ғылыми тәжірибелер негізінде жеке
адам мінез – құлқының қалыптасуы жөніндегі проблемаларды белгілі бір ғылыми
жүйеге келтірді. Оқушылардың ар-ұжданы мен даму заңдылығы негізінде жеке
адамның мінез құлқын зерттеу, еңбек сүйгіштікке баулу арқылы жаңа адамдар
тәрбиелеу - психология ғылымының негізгі саласы. Адамдардың еңбекке деген
сүйіспеншілігі әрқашанда жоғары бағаланады. Өйткені еңбек сүйгіштік, жаңаға
талпыну, еңбекке шығармашылық көзқарас, іске жауапкершілік сезім, т.б.
оқушыларды патриоттық рухта тәрбиелеудің бірден-бір мектебі болып табылады.
Бала мен ересек адамдардың психологиясын жеке зерттеу бүгінгі
психология ғылымының актуальды мәселелерінің бірі. Бұл салада инициативаның
мәні зор. Жеке адам психологиясы инициатива арқылы көрініс береді. Қазіргі
ғылым, техниканың дамыған шағында адамның инциативасы,еңбекке деген
белсенділігі,сан-алуан мамандыққа орай қалыптасқан
қабілеттілік,алғырлық,еңбектен ләззат ала білу-тек адамға ғана тән тамаша
қасиеттер.
Инициатива әрқашан қоғамдық заңды ықпалға сәйкес ,жеке адамның саналы
да, орнықты қасиеттерінен туындайды. Міне сондықтан да 13-14 жастағы
оқушылардың ақыл-ойы қауырт дами бастайды да,бүкіл болашақ өміріне арқау
боларлық дүние таным мен мінез ерекшеліктері қалыптасады. Әдетте 13-14
жастағы жас өспірімдердің психологиясы дене құрылысынан баяу дамып
жетіледі. Олар балалық шаққа жатпайды,алайда ересек деуге де болмайды. Жас
өспірімдердің ақыл-ойы толқымалы да, мінез-құлықтары мен көңіл күйлерінде
қарама-қайшылықтардың кездесетіндігін жиі байқауға болады. Оқушылардың 13-
14 жас шамасындағы кезеңінде тәрбие жұмысын өте шеберлікпен жүргізбесе жас
өспірім мен ересек адам арасында келіспеушіліктің туатындығы сөзсіз.
Оқушылар бастауыш сыныптан орта мектеп бағдарламасына көшкен кезде де
психологиялық өзгерістерге ұшырайды,өйткені оқылуға тиісті пәндердің
бағдарламалық талабына сай ой өрісі мен материалды түсіну дәрежесі оқушының
қабілеттілігі мен дербестігіне байланысты қайта қалыптастыруға тура келеді.
Олар жаңадан жүктелген тапсырмаларды талдап, дәлелдей отырып, олардың
мәніне нақтылы көз жеткізумен бірге белгілі жағдай мен заңдылыққа
байланысты айқын тұжырым жасай білуге машықтанады. Өйткені қандай істі
болса да оның шешімін таба білу үшін белсенділік пен шығармашылық қажет.
Сонымен бірге орта мектеп программасы жас өспірімдердің іскерлігі мен
шеберлігін де жетілдіре түседі. Міне, осындай кезкңде оларға берілетін
тәрбие өте пәрменді болуға тиіс. Сонда жас өспірімдерде жігер артып, іске
деген инициатива мен дербестік туындайды да, өмірге құлшына араласып
кетеді. Тәрбиені қашанда жас өспірімнің талғамы, жас ерекшелігі, мінез-
құлқына байланысты өте шебер жүргізе білу керек. Негізгі тәрбие- еңбекке
баулу. Еңбек балаларды ұйымшылдыққа, жігерлі іске, творчестволықпен қарап
білетін іскерлікке, жарқын жанды ұйымшылдыққа тәрбиелейді. 6-7 сынып
оқушыларының мінез- құлықтары тұраұсыз болып келеді. Олар бір- бірінен
дараланып, жеке әрекет жасауға әуес болады. Бұл жас өспірімдердің ересек
адамға еліктегіш, толқымалы шағы. Сондықтан оларға педагогикалық ықпал
жасамаса болмацды. Әсіресе бұл жастағы балаларды психологиялық жағынан да
алдын ала әзірлей білген жөн.
Көп жағдайларда жас өспірім тәрбиесіне кейде ата- аналар мен мектеп
үсірт қарайды. Бұл дұрыс емес. Әсіресе ата- аналардың ештеме істей
алмаймыз, толқымалы шағы ғой - деп келісімпаздық жасауын дұрыс деуге
болмайды.
Жеке адам сапасын қарастырғанда иницитиава тралы түсінік беру керек.
Инициатива дегеніміз алдын ала белгіленген тәсілдердің бірі емес, ол-
адамның еркінен туындаған ұлы бастама. Жеке адамның инициативасы оқу мен
еңбек кезінде, оқушылардың күнделікті іс- әрекеті кезінде байқалады. Бұл-
әрбір жеке адамға тән жақсы қасиет.жас өспірімдердің инициативасы әр түрлі
іс- әрекеттерде, оқуда, еңбекте, тіпті ойын кезінде байқалады. Бұл олардың
жеке басының дербес қасиеті, моралдық қозғаушы күш болып саналады. Жаңа
қоғам орнату жолында әрбір адам әр істе инициатива көрсетіп, белсенді
еңбек ете білу қажеттігін орынды түрде талап етуде. Демек, инциатива
адамның қоғамға және еңбекке араласуы кезіндегі үлгілі қызметін көрсететін
негізгі қасиеттерінің бірі. Жас өспірімдердің сапалы білім алып, оны өмірде
пайдалану ісінде инициатива маңызды роль атқарады. Сондықтан оқушыларды
еңбекке баулуда мына мәселелерге ерекше назар аудару қажет.
1. Жас өспірімдердің еңбекте инициатива көтеруіне мән беріп, оны қоғамдық
талап тұрғысынан бағалау. Оқушылардың еңбектің қандай түріне болса да
жауапкершілік сезіммен қарауына мүмкіндік беру.
2. Оқушылардың еңбекке деген белсенділігінің қалыптатасуы мен психологиялық
ерекшеліктерінің дамуын мектепте алған білімі, әр іске зейін
аударғаштығы, еңбек етуге бейімділігі және алған білімнің өмірде қолдана
білуіне байланысты анықтау.
3. Жоғарғы сынып оқушыларының еңбек етудегі белсенділігінің тұрақтану
мүмкіншіліктерін бақылап талдау.
Ересек адамдар балаларының оқушыға арналған ережедегі жеке пункттерді
қалай түсінетінін мезгіл-мезгіл тексеріп, бақылап отыруы керек.Егер оқушы
ережені саналы түрде игерсе,оны іс жүзінде қолданып жүреді.
Көптеген оқушылардың ереже пункттерімен таныс екендігіне күмән жоқ.
Бірақ кейде тәрбиешілердің өздері де қамқорлығындағы балалардың тұрмыс
мәселелерін қаншалықты дәрежеде түсіндіретіндігіне көңіл аударуды естен
шығарып алады.Бұл дұрыс емес.Сондықтан оқушыға арналған ережені дұрыс
түсініп,тұрмыста қолдана білуін назардан тыс қалдыруға болмайды.
Осыған байланысты мынадай сәттердің:а)еңбек мұғалімдері жас
өспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін,олардың жеке қабілеті мен
талпына білуінің:ә)осының негізінде жаңа жағдайларда міндеттерді дербес
шеше алуына,кездескен қиындықтарды жеңуде көрсеткен
сергектігін,тапқырлығын,табандылығы н дамытуға байланысты психологиялық
сапаларды дамытудың үлкен маңызы бар.
Оқушылар еңбекке әртүрлі көзқараста араласады.Олардың еңбекке үйрену
барысында мынадай категорияларды айқындауға болады:
а)ынталы;
ә)салғырт
б)амалсыз.
Еңбекке ынталы қатысу дегеніміз-оқушылардың тапсырмаларды
беріле,көрсетілген талаптарға үйлесімділікпен барлық қабілеттілігін
пайдалана отырып,ықыласымен орындауы.Оқушы еңбекке ынталы болса,ол еңбектен
ләззат алады,мейлінше рақатқа кенеледі.Егер оқушы еңбекке ынталы
кіріссе,онда ол инициатива көтеріп,басқа да жақсы жақтармен көрініс береді.
Еңбекке салғырт қатысу дегеніміз-оқушылардың берілген тапсырмаға
немқұрайды қарап,енжарлықпен орындауы.Олар өзіне берілген тапсырманы
орындауды ұнатпаса да оны орындау міндетті болғандықтан іске
кіріседі.Мұндай жағдайда оқушы істеген жұмысында ешқандай инициатива
көрсете алмайды,одан тапқырлыққа деген талаптану да
байқалмайды.Өйткені,оқушы еңбек етуге қызықпайды,сондықтан еңбектен ол
ешқандай өте сылбыр, дел-сал, бей-жайлықпен кіріседі.
Еңбекке амалсыз қатысу дегеніміз - оқушылардыңберілген тапсырманы
орындаудың жиі-жиі тексеріп,белгілі дәрежеде оны орындауға тырысады. Ондай
оқушыдан жауапкершілік күтуге болмайды,өйткені ол еңбекті ол
қадірлемейді,еңбектің жемісті нәтижелерін саналы түрде түсінбегендіктен
еңбек етуді қорлық санайды. Мұндай әрқашан жұмыстан бой таслауға
тырысатын,басқалар жұмыс істеп жатқанда оған самрқау қарап,олардың еңбек
жемісін пайдалануға тырысатын адам - қазіргі қоғамындағы ең іждағатсыз
адам.
Оқушылардың еңбек ету барысындағы себебін ашу кезінде металл өңдеу
сабақтарындағы жағдайлар толық қамтылды.
Осы сабақта:
а)ағаш өңдеу,
ә)қоғамдық-пайдалы еңбек,
б)өзіне-өзі қызмет ету шаруашылық-тұрмыстық еңбек жағдайлары да
ескерілді.
Өйткені, тапсырылған іске дұрыс қараудың түпкі негіздерін олардың үй
шаруашылығындағы кейбір жұмыстарды бақылауда қалай атқаратындығымен бағалау
дұрыс нәтиже береді.
Көбінесе оқушылар ересек адам жеке тапсырма берген кезде оны бір
адамның пайдасы үшін орындалатын жұмыс деп түсініп, істің мәніне назар
аудармайды. Мұндай жағдайда оқушының өзімшіл болуы ықтимал,берген
тппсырмасын орындағанда жеке мүдделілігін немесе өзімшілдігін көрсетуі
мүмкін. Сөйтіп, оқушы ұжым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕК ЕТУ ӘРЕКЕТТЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
І.1. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы шарттары
І.2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық
ерекшеліктері
І.3. Оқушыларды еңбекке тәрбиелеуді психологиялық
жағынан қалыптастыру және оның әдістері
II. ТӘРБИЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазіргі мектептердегі тәрбиенің мазмұны
2. Тәрбие спецификасы және ерекшеліктері
1.3 К.Д.Ушинскийдің педагогикалық жүйесі
1.4 Тәрбиелеудің жалпы сипаттамасы
ІІI. ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДЛАГОГИКАДАҒЫ ЕҢБЕК ТӘРБИЕСІ
2.1 Әл-Фарабидің тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы
2.2 Мұхаммед Хайдар Дулати тәрбие және еңбек тәрбиесі туралы
(1499-1551)
2.3 Иоганн Генрих Песталоццидің педагогикалық теориясы
2.4 Ұлы адамдардың тәрбие жайлы пікірлері
2.5 Қазақ мәдениетіндегі еңбек құндылығы
2.6 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
ІV. ОҚУШЫЛАРҒА ЕҢБЕК ПРОЦЕСІНІҢ БАРЫСЫНДА АЗАМАТТЫҚ, ҚҰЛЫҚТЫЛЫҚ,
ЭСТЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР МЕН ҚҰРЫЛЫМДАР БОЙЫНША КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ
3.1 Еңбек сабақтарында дамуында балаларды еңбекке тәрбиелеудің
маңызы
3.2 Жастар еңбек тәрбиесі
3.3 Бала еңбегін қорғау пробемасы бойынша (бала құқықтары туралы Конвенция)
КОРЫТЫНДЫ
ПАДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КІРІСПЕ
Мектептер қоғамның барлық даму кезеңінде және бүгінгі білімді жаңалау,
білім берудің ұлттық үлгісін жүзеге асыру жағдайында өз үлгісін қосары мол.
Мұндай мектептердің жұмысы бүгінгі заманның сұранысын болашақ талаптарымен
ұштастыра отырып, ауыл және қала жағдайына жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға бағытталған.
Солардың бірі мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. Мектептерде сыныптан
тыс жұмыстардың орны ерекше. Сабақтан тыс жұмыстардың мазмұны-оқушының
теориялық білімін кеңейтіп, толықтыра түседі және оқушылардың жеке
қабілетін дамытады.
Оқушылардың сабақ үстіндегі және сабақтан тыс әрекеттерінің кірігуі
қоршаған орта туралы біртұтас түсінік қалыптастыруға, теория мен практика
арасында байланысты қамтамасыз етуге, оқу – тәрбие процесін құруда және
оқушы тұлғасын қалыптастыруда үйлесімділікке жетуге, мұғалімдер мен
оқушылар арасындағы ынтымақтастықтың дамуына ықпал етеді.
Мектептерде оқу және тәрбиенің кіріктірілуі мына төмендегідей жұмыстар
арқылы жүзеге асырылады:
- базалық кәсіпорындарда, табиғат аясында, мұражайларда, мәдени
мекемелерде мектептен тыс сабақтар ұйымдастыру;
- ауылдық гимназияларда, лицейлерде оқыту үшін әртүрлі жастағы дарынды
балалар топтарын құру;
- таңдауы бойынша, еркін сабақтар, оқу пәндері бойынша олимпиадалар
жүргізу;
- кәсіптік бағдар бойынша соған сәйкес бағдарламаларын оқыту кезінде
арнаулы сабақтар өткізу;
- кіріктірілген және пән аралық оқу сабақтарын жүргізу;
Оқушылардың сабақ үстіндегі және сабақтан тыс әрекеттерін кіріктіру
бірыңғай педагогикалық жүйе құруға бағытталған, онда әрбір құралдар
тәрбиелік және білімдік міндеттер кешенін шешуге көмектеседі.
Мектептің басшыларынан, мұғалімдерден кәсіби икемділіктері мен
шығармашылық қызметте, басқаруда ақпаратты қамтамасыз ету, талдау,
жоспарлау, ұйымдастыру әрекетінде біліктілікті талап етеді. Яғни, ауылдық
және қалалық мектепжағдайында егер мұғалімдер оқушылардың қызығушылықтары
мен сұраныстарын ескеруді көздеген болса, онда атқарылатын жұмыстардың
түрлері оқу пәндері мен сабақтан тыс жұмыстың мазмұның, мақсат –
міндеттерін кіріктіре алатын болады. Бұған мектеп ұжымының және сыныптардың
аздығы, оқу процесін икемді құру мүмкіндігі, қоршаған ортамен неғұрлым
терең байланыстар септік етеді.
Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу мен тәрбие процестерін
кіріктіруді жүзеге асырудың шарттары:
- ұлттық және жергілікті дәстүрлерді ескере отырып, мектептің тәрбие
қызметінің қала істерімен, қала тіршілігімен байланыстырылуын (мектеп
пен қаланың мерекелерді бірлесіп өткізуді, қоршаған ортаны қорғау және
оған қамқорлық жасау) қамтамасыз ету;
- оқушылардың қызығушылығы мен сұраныстарына қарай шығармашылық
бірлестіктер, үйірмелер, секциялар ұйымдастыру;
- оқушылардың мектепте демалыс уақытын (шығармашылық байқаулар, пікір
сайыстар, тақырыптық кештер, көңілділер мен тапқырлар клубы, спорттық
жарыстар және т.б.) ұйымдастыру;
- оқушылардың клубтық бірлестіктерін, үлкендер мен балалардың шығармашылық
ұжымдарын ұйымдастыру үшін жергілікті мамандар мен мұғалімдерді тарту;
- оқушыларды саналы түрде кәсіп таңдауға, экономикалық білімдерді,
ауылдағы өндірістік технологияларды меңгеруге дайындау;
- оқушылар ұжымында өзіндік басқаруды дамыту: оқушылар арасынан үлкен
оқушылар мен кішкене оқушылардың ынтымақтастық қатынастарына
негізделетін әртүрлі жастағы топтардың әрекеттерін ұйымдастьруға ықпал
етуге қабілетті үздіктерді анықтау;
- мектептің қоршаған ортамен байланысын кеңейту, қала оқушыларының қарым –
қатынасқа зәрулігін болдырмау.
Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы ақыл – ой, танымдық сипаттағы
әрекеттерін кеңейту – пәндік үйірмелер, бірлестіктер, қызығу бойынша
клубтар, оқушылардың ғылыми қоғамдары желісін құру, ұжымдық танымдық
шығармашылық істерді жүргізу арқылы жүзеге асады.
Жалпы алғанда, сабақтан тыс әрекеттер оқушылардың білімдерін
кеңейтіп, жан – жақты ізденулеріне мүмкіндік жасайды, өзіндік таным іс -
әрекеттердің қорытындысы шығады және сабақтан тыс жұмыстар арқылы балалар
тылсым дүниенің әртүрлі сырларын ұғынады.
Қазіргі қоғамда мектеп оқушыларының тәрбиесі мәселелі жағдайда. Әр
бала тәрбиені ауадай қажет етеді. Бала тәрбиесіне педагогтар мен ата –
аналар көп көңіл бөлу керек. Тәрбиені тек мектепте ғана емес, сыныптан тыс
уақыттарда жүргізу керек. Бұл дипомдық жұмыста жалпы тәрбие шаралары өте
жақсы көрсетіліп, талданған.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың
бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры
деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымайды, кері кетеді, азады.
Нұр Отан халықтық-демократиялық партиясының кезектен тыс ХІІ
съезінде партия Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз баяндамасының
төртінші бөлімін қазіргі қазақ қоғамындағы құндылықтарды қайта қарау
қажеттігіне арнап, көшбасшы партияның қоғамдағы құндылықтардың оң жүйесін
қалыптастырудағы орнын көрсетіп берген болатын. Сонда асқан сарабдалдықпен
көтерілген еңбекқорлық пен кәсібилікті дәріптеу керектігі өз өзектілігін
ешқашан жоғалтпақ емес, ол жаңа мақсаттар биігін межелеген 2010 жылдағы
Елбасы Жолдауын жүзеге асыру тұрғысынан да өте маңызды. Себебі адал еңбекті
биік құндылық деп білмеген жерде, адал еңбекпен сый-құрметке бөленбеген
елде іскерлікке тірек болар еңбек мәдениеті қалыптаспайды. Ендеше,
Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер сыйлайтын экономикалық өрлеуге жол бастаймыз
десек еңбек адамына деген құрметті арттыруымыз, таза еңбекпен байлыққа
кенелу мүмкін деген сенім қалыптастыруымыз қажет.
Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой
деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және қүндылығы
артады.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ежелден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болды.
Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам өзінің жан және тән
сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар аударады. Сондықтан да
баланы еңбекке тәрбиелеу үйелменнің қасиетті борышы. Жас ұрпақтың еңбекке
қатынасы халық ауыз әдебиетінің өзекті мәселесі ретінде жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнері тамған" нақты кәсіп иесі болуын көздеді. Бұл жерде еңбек
дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі - әр азаматтың өмірде өз орнында толық
күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін қосуы,
еңбекке адал, саналы қатынасу қоғамның өмір салтының алғы шарты болып
табылады.
Мектепте еңбекке тәрбиелеу - тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Еңбекке тәрбиелеу, баулу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға
пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы оқуға деген саналы көзқарасты
тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық
жағынан қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Жасөспірімді, еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке
міндеттерді орындау арқылы іске асырылады. Олар: балаларды еңбекке
психологиялық және практикалық тұрғыдан даярлау: оқушылардың еңбек
дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың
ынтасын және қабілетін дамыту.
Балаларды енбекке психологиялық және практикалық тұрғы-дан дайындау - бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке басының
азаматтығын қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар берудің
жолдарын қарастыру.
Бұл істе әр түрлі әдебиеттер, бұқаралық-ақпарат құралдарының
хабарлар, халық даналығы – мақалдар мен мәтелдер пайдаланған.
Зерттеудің міндеттері:
– Мектептегі еңбек тәрбиесінің маңызы мен міндеттерін қарастыру.
– Еңбекке үйрету және оған байланысты оқуды ұйымдастырудың
ерекшеліктерін зерттеу.
– Оқушыларға еңбек процесінің барысында азаматтық, құлықтылық,
эстетикалық аспектілер мен құрылымдар бойынша кәсіптік бағдар берудегі
оқытушының рөлі.
Зерттеу объектісі: Мектеп оқушыларының жеке басының азаматтығын
қалыптастырудағы қоғамдық еңбек және кәсіптік бағдар беру.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттер, баспасөз материалдары, озат
тәжірибеден.
Дипломық жұмыс: Кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу тапсырмалары:
1. Тәрбие әдістері мен теориясының дамуын талдау.
2. Сабақта және сабақтан тыс тәртіпті құру, негізгі түсінігін құрастыру.
3. Сыныптан тыс тәрбие жұмысының психологиялық себебін талдау.
4. Сынып оқушыларының жеке бас ерекшеліктерінің көрінуі бойынша
диагностикалық жұмысты көрсету.
5. Тәрбие әсері мен педагогикалық әдістерді сынып оқушыларына тәртіпті
жақсарту үшін кешенді өндеу жүргізу.
6. Сынып оқушыларының индивидуалдық жұмыстарын жүргізу.
7. Сынып оқушыларының сыныптан тыс жүргізілген жұмыстарда көрінген
ерекшеліктерін талдау.
І. МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕҢБЕК ЕТУ ӘРЕКЕТТЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
І. 1.Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің психологиялық
тұрғыдан теориялық алғы шарттары.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар
жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт бағдар таңдауға
қабілетті, яғни белсенділік көрсете алды. Тіршіліктің жалпылама сипатын
қамтыған адам қоғамындағы белсенділік көрінісі ісәрекет деп аталады. Адам
ісәрекеті күрделі құбылыс. Оның қыртараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді:
әлеуметтік мағынасын қоғамдық ғылымдар; физиологиялық механизмдерін
физиология пәні; ал психология ісәрекеттің психикалық болмысын танумен
шұғылданады. Ісәркет психологиясын зерттеуде, әдетте, назарға жеке дара
адамның ісәрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық
зерттеулердің объектісіне бірлікті, ұжымдық ісәрекет те алынып жүр.
Адам ісәрекетінің нәтижесі нақты бір өнім. Ал осы өнімді әрбір жеке
адам көбіне өзі үшін емес, қоғам игілігі үшін өндіреді, жаратады. Өз
кезегінде, осы қоғамның көптеген мүшелерінің өнімі әрбір жеке адамның
мүддесін қамтамасыз етуге жұмсады. Тіпті адам бір нәрсені тек өз
қажеттігіне жасап жатқаннын өзінде, ол өз еңбегінеде басқалардан алған
білімдерін қолданып, олардың тәжірибесін пайдаланады.
Ісәрекет қоғамдықтарихи категория. Шынында да, қалаған жеке ісәрекет
қоғам қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға басқа адамдармен
қарымқатынаста. Жеке ісәрекет қоғамдық ісәрекеттің тетігі, нақты
көріністегі бөлігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен
қатынастардан тыс жеке, дара ісәрекет жасалмайды. Жеке ісәрекет қоғамдық
ісәрекеттің құрылымды бөлігі болғандықтан, оны зертеп талдау да осы жеке
әрекеттің қоғам өміріндегі рөлін білуден басталғаны жөн. Сондықтан жеке
ісәрекет белгілі қоғамның кезеңдік тарихи даму сатысындағы қалыптасқан
нақты қоғамдық қатынастар жүйесімен байланыстырыла зерттелуі тиіс.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың ісәрекетінен тыс болуы мүмкін
емес. Керісінше, ісәрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық қатынастардың іске
ауысуын байқататын негізгі формалардың бірі. Белгілі қоғамдағы ісәрекет
түрлері сол қоғамдағы өндірістік күштердің даму деңгейі және қалыптасқан
қоғамдық қатынастар жүйесімен анықталады. Ісәрекетте ғана адам қоғамдық
тұлға, азамат болып танылады.
Ісәрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субьектінің обьектімен байланысы. Қандай да бір ісәрекетті орындау
барысында адам бір нәрсені қабылдауы, есінде қалдыруы, ойлауы, оған зейін
аударуы қажет; әрекет желісінде оның қандай да көңілкүй шарпулары туындап,
ерік сапалары іске қосылады, ниетұстамдары мен қатынастары
т.б.қалыптасады. бұларсыз ешбір ісәрекет болуы мүмкін емес. Біз психикалық
деп анықтап жүрген адамдағы процестер, қалыптар мен қасиеттердің бәрі осы
ісәрекет барысында қалыптасады, дамиды, көрініс береді.
Ісәрекет қырларының ішінде психологияның зерттейтіні ісәрекеттің
субьективтік жоспары, яғни әрекетшең адамның дүние шындығын өзінше бейнелеу
деңгейі, түрі және формалары. Бұл бағытта психологияны қызықтыратын
факторлар: түрткі, мақсат қою, ерік жұмсауғ эмоциялар білдіру т.б. қоғамдық
қатынастарды субъектив бейнелеудің арнайы формалары. Субьективке
байланыссыз ісәрекет ешқандай психологиялық сипатқа ие емес. Ондай қасиет
тек әрекет иесі субьективте ғана болады.
Белгілі жағдайда адамды, нақты ісәрекетке бағыттайтын ықпал қандай
нәрсе? Адамды барша тіршілік иесі сияқты белсенді ісәрекетке келтіретін
күш бұл қажетсіну, яғни индивидтің өзінің тіршілік және дамуының қажетті
жағдайларына тәуелділігінің көрсеткіші.
Хайуанаттар әлемінде қажеттілікті қамтамасыз ету белсенділікке мәжбүр
ететін қандайда бір табиғи затқа байланысы (қорек, ін, қарсы жынысты түр,
т.б.). Ал адам қажеттіктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан
туындайды. Егер жануарлар қажетсінуін табиғи (органикалық) деп есептесек,
онда адам қажеттігі табиғи қажеттікке үстеме, тікелей заттық мәні мен
әрекетінен алшақтап, жанама түрге келген құбылыс. Мысалы, сәбидің стол
басында отырып, қасықпен тағам қабылдауы оның жалғызақ тамаққа деген
қажетсінунен емес. Столдың да, қасықтың да тіпті керегі жоқ. Бірақ қоғамда
қабылданған тәрбие талаптарына орай аталған заттар негізгі табиғи
қажеттілікті қамтамасыз ету үшін керек болған қосымша қоғамдық
қажеттіліктер. Адамның қылықәрекетінің формасы тікелей қажеттіліктен емес,
ал сол қажеттілікті қанағаттандыру үшін қоғам тарапынан қабылданған
әдістерге тәуелді.
Адамның өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан тәсілдерді пайдалануы осы қажеттілікті орындаудағы жеке және
қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Бұл сондайақ әрбір жеке
адамның өзінің ең қарапайым қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоғамдық
еңбек бөлінісі нәтижелерін пайдаланады (шаһарлықтар ауыл шаруашылық
өнімдерін өсіруде, жинауда қатыспайды, бірақ өз өнімдерін айырбастау арқылы
ауыл өнімдерін қажеттігіне пайдаланады). Қажетсінудегі жеке және қоғамдық
мүдделердің байланысты болуын әрбір адамның жеке көптеген қажеттіліктерінің
өзі араласқан қоғам, ұжым, топ қажеттіліктерімен тығыз байланыста болуынан
деп түсіндірген орынды. Сондықтан да бір топқа саналы біріккен адамдардың
қажеттіліктері де бірыңғай келеді (мысалы, отбасында, сыныпта, бригадада).
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз
туындауына орай қажетсінулер табиғи және мәдени сипатқа ие. Табиғи
қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін
керек (тағам, ұйқы, суыұтан және ыстықтан сақтану т.б.). Табиғи
қажеттіліктер қамтамасыз етілмесе, адам тіршілігі күйзеліске түседі, не
жойылады. Ал мәдени қажеттіліктер объектісіне қандай да табиғи
қажеттіліктерді іске асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық т.б.),
сондайақ басқа адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін
керекті мүліктер. Мәдени қажеттіліктердің қамтамасыз етілмеуінен адам
өлмейді, бірақ оның әлеуметтік болмысы жойылады.
Қоғамдық талаптар да мәдени қажеттіліктердің сан алуандығына бастау
береді. Әр топтарға араласа жүріп, жастар кең ауқымдағы мәдени
қажетсінулерге ұшырайды; сәнді, заманына сай киімнн, кино кейіпкерлерінің
суретінен бастап, мәнді әрі қызықты кітапқа дейін. Ал енді осы
қажеттіктерінің ішкі, субъектив бағасы адамның құндылық талғамы мен
көзқарасына тәуелді болса, олардың сыртқы, объектив құны қажеттіктердің
адам өмір сүріп атқан қоғам талаптарына сай келуіне байланысты.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктерзаттасқан құндылық (тағам,
киім,баспана,тұрмыстық мүліктер т.б.) және рухани құндылық қоғамдық сана
өнімдеріне тәуелдіктен шығатын (ой, пікір алмасу қажеттігі, ақпарат
қажетсіну, әнкүй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі т.б.) құндылықтар
болып бөлінеді. Адам қажеттіліктерінің бәрі өзара тығыз байланысты. Заттық
қажетсінулер орнына келмей, рухани қажеттілік қанағатын таппайды.
Алайда, қажеттілік өздігінен саналы әрекет туындата алмайды, болған
күнде де инстинктік не ойсыз қылықа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы
ісәрекет түзілуі үшін қажеттілік қамтамасыз етуге керек болған затпен
сәйкестендірілуі тйіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік
әрекетқылықтың түрткісіне айналады. Ісәрекеттің психологиялық тұрғыдан
түрткі және мақсат түсініктеріне үлкен мін беріледі. Түрткісі сондайақ
мақсат бағдарсыз әрект тіпті болуы мүмкін емес. Түрткі мен мақсат
ісәректтің бағдарын анқтайтын сілтеукөрсеткіш қызыметін атқарып, сол
әрекетті орындауда субъектіге керек болған күшқуат мөлшеріне де айқындауға
жәрдемін береді. Осы түрткі мақсатты ісәрекетбарысында
өрістейтін,қалыптасатын психикалық процестер мен қалып, қасиеттердің бәрін
жүйелестіріп, ұйымдастырады.
Адам ісәрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда, алдымен назарға
алынатын нәрсеәрекетке итермелеуші субъектив толғаныс ықпалдары. Осы
түрткі ықпалдар адам әрекетқылығының қозғаушы күші, себебі. Жалпыланған
түрде түрткіобъектив заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі.
Қажетсінуден адам әрекетқылығы белгілі түрге, формаға енеді.
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
ісәрекеттің нақты сипатынанықтап бере алмайды. Бір түрткінің әрқилы
ісәрекетте жүзеге асуы мүмкін емес. Қажеттілік пен оны қнағаттандыру
әдістерінің арасында бір жақты, қатып қалған байланыс жоқ. Қандай да бір
белгілі түрткіге орай туындаған ісәрекеттің қандай күйде болатын мақсат
анықтайды. Естен шығармайтын жәйт; бір түрткі негізінде әрқилы мақсаттар
қойылуы мүмкін. Түрткі жалпы әркетке итермелесе, мақсат нақты қызметті
белгілейді. Түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат
әрекет бағытталған әрекет бағытталған және сол әрекет барысында өнімге
айналатын затқа байланысты.
Ісәрекеттің мақсаты дегеніміз сол іс әрекеттің болашақ нәтижесін
күні бұрын санада болжау. Осы болжау, яғыни мақсат, заң ретінде адам
әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап береді. Мақсат, сонымен, алдын ала
бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалтын қызметке тыстан келіп
қосылмайды, оны сол әрекетті іске асыраушы адамның өзі белгілейді. Бұл
процеске нақты адамның оқу, тәрбие барысында игерген қоғамдық тәжірибесі
қосылады. Белгіленген мақсат қызмет барысында іске асады. Сонымен бірге
ісәрекеттің күрделілігі мақсат пен ісәрекет мақсат пен ісәрекет
объектінің арасындағы жақын сәйкестікке, әрекетті орындауға қажет
құралжабдықтың болуына байланысты.
Әдетте, адам ісәрекет процесінде бір емес, ал бір топ өзара тәуелді
мақсаттар жүйесін негіздеуі мүмкін. Мысалы, оқушы алгебрадан нақты бір ееп
шығарады, мұндағы ең жақын мақсаттапсырманы дұрыс орындау, ал енді мұнан
былайғы мақсаттардың бәрі қашық, жанама, бірақ қажетті: алгебраны үйрену,
математиканы игеру сауатты адам болу, білгір маман болып жетісу. Осыдан
мақсаттар жақын арада іске асатын не ұзаққа көзделген сипатымен бөлінеді.
Егер адам тек жақын мақсаттарды басшылыққа алса, оның іс әрекетінің
келешегі болмайды. Мұндай адамдар тар өрісті, үлкен қиындықтарға төзімсіз
келеді. Ал үлкен, ауқымды себептерді жетекшілікке алған адам өз жұмысының
ізгі, басты мақсатына керекті саты, кезеңдік міндет деп қарастырады. Мұндай
адамдарды қиыншылықтар жұмыстан бездіре алмайды, керісінше, белгіленген
міндеттерді іске асыру жолында ынтасын күшейте түседі.
Психологияның зерттейтін міндеттерінің және бірі бұл сезімдік
қабылдау, саналық және басқа да психикалық процестердің нақты іс әрекет
жағдайындағы жүрісін, өзгерісін бақылау. Оының нәтижесінде мақсат түрткі
өте жетілген әрекет қылық реттегіш болып қоймастан, сол әрекет процесіне
араласатын психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушы да. Осы
мақсат пен түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі,
естегі қажет ақпаратты жіктеп алу т.б.іске асады.
Ісәрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің обьектісі
болған заттар, әрекет шарттары мен құралжабдықтарының адам басында
бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға
қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалды.
Ісәрекетті зерттей отырып, психология шындықты субьектив бейнелеудің
формаларын, деңгейін және қозғалысөзгерісін және сол әрекетті психикалық
реттеп отырудың еанизмдерін айқындауы тиіс. Сонымен бірге, психология
әрқандай ісәрекеттің оны орындаушы субьектегі психикалық процестерге,
қалыптарға, қасиеттерге және жалпы адамзаттың дамуына әсер, ықпалын
зерттейді.
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе:
ісәрекеттің снадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы
байланыстың іске асуы. Бұл үшін әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық
бейнелену табиғатын біліп алу қажет. Мұндай таным қоршаған дүниеде орыны
бар құбылыстар заңдылықтарына орай топталады. Адам осы заңдылықтарды аша
отырып, өз ісәрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттасқан әрекет
ішкі саналық әрекетке ауысады. Объектіге бағытталған заттық әрекет бір
сәтке идеалдық операцияларға келтіріледі. Сыртқы нақты ісәрекеттің саналық
ішкі әрекетке айналуы интериоризация деп аталады. Бұл құбылысты келесідей
көрнекілікке келтіруге болады: алдымен адам затпен кейбір әрекетке келеді;
бұл сырт әрекет затты қолына алып, олайбұлай қарастырылады; кейін әрекет
санаға өтеді де, психикалық әрекетке айналады. Әрекет бұл жолда қысқарады,
біршама жойылады не өзгеріске ұшырайды. Мысалы, баланың есепсанаққа
үйренуі: алғашқыда таяқшаларды ығыстырумен санайды, кейін алдында жатқан
таяқшаларға қарап тұрып санайды, ақырында санақ нақты затпен де, оған
байланысты әрекетпен де қатысы жоқ дерексіз сана әрекетіне айналады. Енді
әрекет обьектісі сан мен сөз. Интериоризацияның арқасында адам психикасы
нақты мезгілде көздің алдында жоқ заттармен де әрекеттік байланысқа келе
алады, яғни адам сезімдік бейнеден саналық бейне түзу дәрежесіне өтеді.
Сонымен, адам ісәрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты қоршаған дүниеге ықпал
етудегі адам әрекеті ішкі (псхикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.
Сыртқы заттасқан әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы
көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі адам өзінің нақты
әрекетінде алдын ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет
ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне
не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып отырады. Міне осыдан жантану
ғылымы ісәрекеттің сырттай көрінісін зерттей отырып, оның ішкі мазмұнын
ашады, дәлірек айтсақ, психиканың ісәрекеттегі нақты рөлін түсіндіреді.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен
көптеген практикалық міндеттердің тиімді шешімін табуда үлкен маңызға ие.
Ісәрекет құрылымы жөніндегі алғашқы теориялық пайымдаулар әрекет
элементтерімен байланыстырылады. Бұл қарапайым элементтер ретінде әрекеттің
ең жай түрлері: алу, қою, көтеру, қабылдау. Әрқандай іс әрекет осы
элементтердің бір ізді тізбегі.
Инженерлік психологияның дамуымен іс әрекеті тұрақталған алгоритмдер
сипатындағы құбылыс деп тану кең өріс алды.Осыған орай элементтер жөніндегі
түсінікте және олардың әрекет орындау әдістерімен байланысы туралы көзқарас
та басқаша болды.Әлбетте, әрекетті алгоритмдік құрылым сияқты тану іс
әрекеттің орындалу барысын талдауда өте қажет, ал бірақ осы әрекеттің
психологияны қызықтыратын тарапы, яғни субъективтік мазмұны мұндай жағдайда
назарға ілінбей қалады.
Психологиялық тұрғыдан іс әрекет өте күрделі, көп өлшемді де деңгейлі,
ұдайы даму өзгерістегі құбылыс. Ал осы құбылысты әрқилы ғылыми тұжырымдарға
негізделген теориялық бағыттар, әдетте, жеке элементтерге бөлініп, оларды
өзара байланыссыз зерттеуде.Мысалы, бір тұжырым бойынша ісәрекет бірізді
өзара ауысып отыратын қимылдар жиынтығы делінсе, екіншісі ісәрекеттің
түрткілік қырына үлкен мән береді, ал үшінші бірі ісәрекетті реттеп
беруші механизмдерді талдауға көп назар аударады.Ісәрекетті онымен қоса
жүретін физиологиялық процестермен де байланыстыра талдау концепциясы да
жоқ емес. Әдетте аталған ғылыми бағыттардың бәрінің де өзіндік маңыздылығы
орасан, әрбірі өте құнды нәтижеге жеткізіп, бірінбірі толықтырып
отырады.Бірақ олардың әрқайсысы өз алдына әмбебап сипатқа ие емес. Сонымен,
ісәрекет адамның қоршаған дүниемен өзара ықпалды байланысының қозғалысты
жүйесі. Осы жүйеде психикалық бейне пайда болып объекті күйіне енеді, ол
ісәрекеттің саналы қабылданған мақсаты болып табылады. Белгілі мақсаттың
болуынан әрқандай белсенділікті ісәрекет деп санауға болады.Ал
ісәрекеттің бүкіл басқа тараптарының бәрі септүрткі, ісәрекетті
жоспарлау, ағымдағы ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау бірде сезілсе, көбіне
еске алына бермейді.Алынған күнде де толық болмауы, кейде тіпті қате де
болуы әбден мүмкін. Ісәрекет қай деңгейде танылмасын, саналы мақсат оның
қажетті белгісі.
Жекеадамның әрекеті еңбек ісәрекетінің қандай да бір көрінісі ретінде
қалыптасқан. Белгілі бір қоғамдық қызметке бағытталған әрекет жиынтығы
еңбектік ісәрекеттің белгілі бір түрін құрайды. Ал еңбектік ісәрекет
әрдайым белгілі өнімге арналатындықтан, адам әрекеті де тиісті нәтижені
көздейді. Адам әрекетінің саналы әрі мақсатты болуы адамның басқа
жануарлар дүниесінен ажырау белгісі.Бірақ мақсат қаншама маңызды
болғанымен, оның бір өзі әрекеттің толық мәнін таныта алмайды. Ісәрекет
бағдарланған мақсат өзінің біршама қашықтығымен еленеді. Сондықтан оған
жетем дегенше адам бірбіріне байланысты, ізбеіз келетін әлденеше жеке
міндеттерді орындауына тура келеді.Бұл міндеттермен байланысты әрекеттер
операциялар деп аталады.Әрқандай мақсат көздеген ісәрекет орындалу
барысының әр мезетіне орай іске асып отыратын осы операциалардан құралады.
Адам ісәрекеті әрқилы және әр деңгейдегі әрекеттердің жәрдемімен жүзеге
келеді.Ал осы жай бір міндетті іске асыруға қажет болған біршама біткен
ісәрекеттің әрбір элементі әрекет деп аталады. Затқа бағдарланған осы
әрекет қимылдар бірікпесінен жасалады. Олар алу, орын ауыстыру,босату.
Сапалық жағынан бұл қимылдар әлдіәлсіз, дәлжаңсақ, жылдамшабан,
ептіепсіз, бағдарлыбағдарсыз болуы мүмкін.
Затқа бағдарланған қимылдардан басқа адам ісәрекетінде денені қалыпты
ұстау, қозғау және тілдесуге қажетті қимылдар да болды. Сонымен, әрқандай
заттық әрекет белгілі қимылдар жүйесімен қамтамасыз етіледі. Ал бұл
қимылдар әрекеттің мақсатына, заттың қасиетіне және әрекет шарттарына
байланысты. Белгілі әрекеттің орындалуында қатысатын қимылдар өздігінен не
бір дене мүшесінің қандай да қозғалысқа келуінен емес, адамның жеке
ниетінне, қозғалысты міндетке орай іріктеуіне, орындалатын қимылға деген
қатынасына қарай іске араластырылады. Ниет өзгерісі қозғалыс ауқымын да
бұрып жібереді.
Адам қимылының шын мәні мен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы
әрекетке тікелей байланысты.
Әрекетті құрайтын қимылдар тобы белгіленген мақсатқа орай басқарылады
және реттеледі. Дәл осы орындалатын әрекеттің нәтижесі қойылған мақсат
тұрғысынан бағаланады, қажет болса оған түзетулер ендіріледі. Адамның
көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбей, ол ендігі орындалатын
әрекеттің жемісі. Сондықтан, мақсат адам миында іс әрекеттің болашақтағы
нәтижелік бейнесі не әрекетшең моделі болып із береді. Осы болашақтағы ниет
бейнесі әрекеттің нақты нәтижесімен салыстырылады.
Әрқандай жаңа іске кірісуде адам істің орындалу тәсілдерін
білмегендіктен, мақсатқа бағытталған бүтін әрекетті де, оның элементтерін
де ойланып, саналы барластырылып орындауына тура келеді. Ал бірнеше
қайталай отырып, адам мақсатқа бағышталған әрекетті енді саналы барластырып
орындауына тура келеді. Ал бірнеше қайталай отырып адам мақсатқа
бағышталған әрекетті енді саналы күш жігерін жұмсамай ақ орындау
мүмкіншілігіне қол жеткізеді.Саналы әрекеттің орындалу барысында кейбір
қимыл элементтердің сана аймағынан шығып, өздігінен орындалуы әрекеттің
автоматтануы деп аталады.
Жаттығу, үйрену нәтижесінде қалыптасатын адамның саналы іс әрекеті
бірліктерінің автоматты түрде орындалуы дағды атамасын алған. Әңгіме
әрекет емес, сана қатысынсыз орындалатын қимылдар жөнінде, себебі адамның
қалаған қалыпты іс әрекеті сана басқаруымен болатыны белгілі.Бір барысында
адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып толғанбай,бүтін
іс әрекет элементтерінің бірінен екішісіне жеңіл ауысып отырады, яғни
кейбір әрекет қимылдар дағдылық қасиетке айналып,автоматтанған орындалу
қалпына түсіп, енді адам жеке қимылдарын реттеп отыру борышынан арылып,
өзінің саналы әректін күрделірек жүктемелерді атқаруға бағыттайды.
Адамның қай әрекеті болмасын үш тараптан тұрады:қимылдық, сезімдік
және саналық, бұлардың әрбірі өзіне сәйкес қызмет атқарады, ол қызметтер:
орындау, бақылау және реттеу.
Әрекет құрылымындағы бірліктердің біршама автоматтанып, дағды
қалыптасуынан келесі тәсілдер өзгеріске келеді:
а) әрекет орындалуы майда қимыл қозғалыстар біртұтас әрекетке
бірігеді, артық, қажетсіз қозғалыстар жойылып, қимыл жеделдей түседі;
ә) әрекетке сезімдік бақылау қимылды көзбен бақылау бұлшық
еттер бақылауымен ауысады, әрекет нәтижесін бақылауға қажетті бағыт бағдар
сараптау қабілеті дамиды;
б) әректті санамен реттеп бару зейіннің әрекет тәсілдерінен сол
әрекеттің орындалу жағдайлары мен нәтижелеріне ауысуы. Осыдан әрекеттегі
кейбір есеп қисаптық санаға байланысты шешімдер бірлікті әрі ықшам
қабылданады. Келесі қимылға көшуге болған ішкі дайындық алдынғы әрекеттің
орындалуымен бірге жүргізіліп, жаңа әрекетке өту арнайы жоспарсыз ақ
орындалады.
Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға
ие.Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде
қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағды қалыптастыру үшін жаттығулар саналы
іріктеліп , әрекеттің тұтастай орындалуы немесе оның күрделі бөліктері
арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді. Ал әр
жағдайдағы нақты әдістер саны мен түрі бекуі тиіс дағды әрекеті мен сол
әректті игеруші адамның ерекшеліктеріне байланысты.
Дағды әрекет мазмұнына орай әртүрлі болады:
а) қимыл әрекеттік дағды (спортсмендер әрекеттерінің бекуі);
б) сезімдік ( түр түс тану, балалардың алғашқы әріп тануы т.б.);
в) интелектуалды дағдылар ( есп, оқу, жаттау т.б.)
Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдікқимыл дағдысы
(жазу, сурет салу, сызу);сезімдік ой дағдысы ( математикалық ұғымдармен
жұмыс істеу).
Адамзат іс-әрекетінің тарихи қалыпты түрі- еңбек. Еңбек жалпы
психологиялық емес, әлеуметтік категория. Сондықтан да оның заңдылықтарын
қоғамдық ғалымдар зерттейді. Ал психологиялық тұрғыдан зерттелетін нәрсе
жалпы еңбек емес, еңбектік іс-әрекеттің психологиялық бірліктері. Еңбек -
белгілі нәтижеге жету үшін бағытталған, белгілі мақсатқа орай ерік күшін
қосумен реттелуші мақсатты бағдарлы, саналы іс-әрекет. Басты ниетке
байланысты нәтижеге жетісу шарасы болумен бірге еңбек жеке адам
қалыптастырудың негізгі жолы да. Еңбек процесінде субьекті өнімі ғана пайда
болып қоймастан, сол субьектінің өзі де осы еңбекте кемелденеді.
Еңбектенуден адам қабілеті дамиды, оның мінезі тұрақтанады. Еңбектік
қызметтің психологиялық ерекшеліктері ең алдымен оның қоғамдық пайдалы өнім
жасауға бағытталған іс-әрекет болуында. Еңбек процесіндегі әрекеттердің
бәрі тұтасымен ең соңғы кезеңге, қорытынды нәтижеге тәуелді болуы еңбектік
сеп – түркілерге өзіндік сипат береді: мақсат іс-әрекеттің өзінде көрінбей,
оның өнімінен байқалады. ал еңбектің қоғамдық бөлшектенуі бұл ерекшелікті
айқындай түседі. Әрқандай адам өз қажетігін қанағаттандыру үшін барша
заттарды өндіре алмағандығынан, адам әрекетінің сеп-түркісі оның өз іс-
әрекетінің өнімімен емес, басқа тұлғалардың қоғамдық қызметінің өнімімен
байланыста болады.
Еңбек желісінде тек еңбек құралдары ғана емес, адамның сол еңбекке
деген қатынасы да үлкен мәнге ие. Адам еңбегінің түркілері де нақ осы
қатынастан. Адамның еңбекке бағытталған субьектив қатынасы санада
бейнелетін обьектив қоғамдық қатынастарға тәуелді. Әдетте, еңбек адамның
қалыпты қажеттігі. Еңбек ету - өзіңді іс-әрекетте көрсете білу. Әрқандай
нақты іс-әрекеттегідей, еңбекті адамның барма қасиеттері мен сапалары
қатысып, көрініс береді. Әрқандай еңбек түрінде өзіне сай еңбек құралдары
қолданымын таба білуі қажет, адам міндеті сол құрадарды қолдану тәсілдерін
игеру. ал бұл үшін жүйелі білім мен дағдылардың ролі күшті. мұнсыз ешқандай
еңбек болуы мүмкін емес.
Баланың әрқандай даму кезеңдеріне сай еңбек әртүрлі болады. Бүгінгі
нақты іс әрекет ендігі іс-әрекеттің дайындығы тиісті қажеттіліктер дамиды,
танымдық мүмкіндіктері мен әрекет-қылық ерекшеліктері ашылады. Осыған орай
психологияда іс-әрекеттің жетекші түрі ұғымы қалыптасқан.
Қай жас кезеңінде болмасын іс әрекеттің үш түрі де (ойын, оқу, еңбек)
өз маңызына ие, бірақ белгілі бір кезеңде олардың әрқайсысына деген
қажетсіну әртүрлі, өзіндік мазмұнға ие. Ал осыларды ішінде жас кезеңіне
байланысты бала психологиясына маңызды өзгерістер енгізіп, ондағы танымдық
процестер мен жеке адамдық қасиеттердің қалыптасуына ықпал жасай алатыны
ғана іс-әрекеттің жетекші түрі деп есептелінеді.
І. 2. Ересек адамдар мен балалардың психологиялық
ерекшеліктері
Еңбек үстінде жеке адамның сапасы психологиялық процестерінің
ерекшеліктері және адамның қасиеттері көрінеді. Сонымен қатар еңбек осы
процестерді жетілдірудің және жеке адамның қасиеттерін қалыптастырудың ең
басты құралы болып табылады. Еңбек әркетінің арқасында адамда ойлау,
қабілет, ынта дамиды, білім, іскерлік пен дағыдыға ие болады, еркі күшейіп,
мінезі қалыптасады.
Баланы екі жастан бастап еңбекке тәрбиелеген дұрыс және ол оқумен
ұштастырылуы қажет. Баланың әрқандай даму кезеңіне сай еңбек әртүрлі
болады. Мектепке дейінгі жастағы бала үшін (оның еңбектенуге де, оқуға да
ықыласы болғанымен) мұндай әрекет түрі – ойын. ал мектепте (1-ші
сыныптағылардың ойынқұмарлығы басылмаса да) оқу еңбегі басым келеді.
Көрнекті кеңес педагогы А.С.Макаренко балаларды еңбекке тәрбиелеу
саласындағы мәселелерге ерекше назар аударды. Балаларды белсенділікке,
творчестволық пен инициативалыққа тәрбиелеуде тек ұлы істер мен көрнекті
еңбек қана емес, ойын да белгілі дәрежеде әсер ететіндігін ашып берді. Ол:
Бәрінен бұрын ойын мен жұмыс арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін айту
қажет...Жақсы ойын жақсы жұмысқа, жаман ойын, жаман жұмысқа ұқсайды - дей
келіп, ойнаудың қай-қайсысы болса да еңбекке және ойлануға негіз болып
табылатындығын дәріптейді және ойынның үлкен тәрбиелік мәнін талдай отырып:
Егер біздің баламыз тек әрекетсіз, енжар ойындармен ғана айналысатын
болса, одан енжар, басқаның жұмысына көзін сатып отыратын, бастама дегеннен
айырылған және жұмыста жаңалық ашуға ұмтылмайтын қиындықтарды жеңуге
дағдыланбаған адам тәрбиеленеді. Күш жұмсап, белсенді әрекет етпейтін ойын-
қашанда жаман ойын. Бала шынында да ойнасын, ойыншықтарды бөлшектеп, жинап,
құрастырсын. Алғашқы бастаған ойынын аяқтамай, бір істен екіншісіне
ауыспасын, не істесе де сол істі аяғына дейін жеткізсін. Ойыншықтардың
қайсысынан болса да болашаққа қажетті құнды жақтарын түсінетіндей болуы
керек. Сонда ойын баланы еңбекке жұмылдыруға әсерлі болады және білім
қатарласа жүрмеген, саяси және қоғамдық тәрбие қатар жүргізілмеген еңбектің
тәрбиелік пайдасы болмайды, бейтарап жүргізілген іс болады да қалады.
Психология ғылымында адамның жеке басы сапасын, оның ішінде еркі
(тұрақтылық, дербестік, инициатива т.б.) туралы мәселе жөнінде көптеген
жұмыстар жүргізілсе де ашылмай отырған сырлар аз еме. Сондықтан оларды
ескерусіз, елеусіз тастауға болмайды, қайта адамның жеке басы сапасын
барынша зерттеп ашу кезек күттірмейтін мәселенің бірі боп табылады. Бұл
мәселені зерттеу үшін жеке адам еркінің ерекшелік белгілері мен мінезіне,
қасиетінің қалыптасуына назар аудару қажет. Бұл – психологтар ұжымының
алдында тұрған проблемалық үлкен мәселелердің бірі.
Оқушылар инициативасына психологиялық талдау жасауда мынандай жоспарда
жүргізуге болады. Инициатива - еріктің саналы түрдегі ықпалының бір
көрінісі, инициатива көрсету - мінез ерекшеліктеріндегі дербес қасиеттің
қалыптасуы.
Адамның ерік сапалары тәрбие үстінде дамып, дербес тәрбие кезінде
жетіледі. Ерік қоғамдық дәлелдерге, бағытқа, сыртқы қайшылықтарды жеңе
білуге сай бағаланады. Ол жеке адамның өмір тәжірибесінен жинақталады.
Жеке адам еркінің сапалары іс-әрекет үстінде көрініс береді. Олар
мыналар: дербестік, шешімділік, өзін-өзі ұстай білу. Адамның өз қылығын
өзі анықтап, маңайындағылардың кездейсоқ әсерлерінің ықпалына мойын
ұсынбай, өз сенімімен, өз біліміне жүгіну арқылы қызмет атқаруын дербестік
дейміз. 6-7 сыныптардағы оқушылардың дербестігі: Мен еліме қандай пайда
келтіремін және қалай келтіруім керек?! дегендей мағынада көріне бастсйды.
Оқушылардың осы шақтағы кезеңін психологиялық және педагогикалық
әдебиеттерде толқымалы жас деп есептейді. Бұл жастағы ұлдар мен
қыздардың мінезі айқындалып, өмірге көзқарасы және сенімі қалыптаса
бастайды. Мінез-құлық дәрежесі бағдарланып, төңірегіндегілермен қарым-
қатынасы басталады. Бұларды жас өспірімдер деп атайды.
Психологтар балалар мен ересек адамдар жасының психологиялық
ерекшеліктерін зерттеумен шұғылданып, сан рет өмірге қажетті мәселелер
көтерді. Жалпы және педогогикалық психология ғылыми - зерттеу институты
жеке адамдардың психологиясын, сонымен қатар олардың қажетті қасиеттерінің
даму мәселелерін зерттеуді қолға алып, ғылыми тәжірибелер негізінде жеке
адам мінез – құлқының қалыптасуы жөніндегі проблемаларды белгілі бір ғылыми
жүйеге келтірді. Оқушылардың ар-ұжданы мен даму заңдылығы негізінде жеке
адамның мінез құлқын зерттеу, еңбек сүйгіштікке баулу арқылы жаңа адамдар
тәрбиелеу - психология ғылымының негізгі саласы. Адамдардың еңбекке деген
сүйіспеншілігі әрқашанда жоғары бағаланады. Өйткені еңбек сүйгіштік, жаңаға
талпыну, еңбекке шығармашылық көзқарас, іске жауапкершілік сезім, т.б.
оқушыларды патриоттық рухта тәрбиелеудің бірден-бір мектебі болып табылады.
Бала мен ересек адамдардың психологиясын жеке зерттеу бүгінгі
психология ғылымының актуальды мәселелерінің бірі. Бұл салада инициативаның
мәні зор. Жеке адам психологиясы инициатива арқылы көрініс береді. Қазіргі
ғылым, техниканың дамыған шағында адамның инциативасы,еңбекке деген
белсенділігі,сан-алуан мамандыққа орай қалыптасқан
қабілеттілік,алғырлық,еңбектен ләззат ала білу-тек адамға ғана тән тамаша
қасиеттер.
Инициатива әрқашан қоғамдық заңды ықпалға сәйкес ,жеке адамның саналы
да, орнықты қасиеттерінен туындайды. Міне сондықтан да 13-14 жастағы
оқушылардың ақыл-ойы қауырт дами бастайды да,бүкіл болашақ өміріне арқау
боларлық дүние таным мен мінез ерекшеліктері қалыптасады. Әдетте 13-14
жастағы жас өспірімдердің психологиясы дене құрылысынан баяу дамып
жетіледі. Олар балалық шаққа жатпайды,алайда ересек деуге де болмайды. Жас
өспірімдердің ақыл-ойы толқымалы да, мінез-құлықтары мен көңіл күйлерінде
қарама-қайшылықтардың кездесетіндігін жиі байқауға болады. Оқушылардың 13-
14 жас шамасындағы кезеңінде тәрбие жұмысын өте шеберлікпен жүргізбесе жас
өспірім мен ересек адам арасында келіспеушіліктің туатындығы сөзсіз.
Оқушылар бастауыш сыныптан орта мектеп бағдарламасына көшкен кезде де
психологиялық өзгерістерге ұшырайды,өйткені оқылуға тиісті пәндердің
бағдарламалық талабына сай ой өрісі мен материалды түсіну дәрежесі оқушының
қабілеттілігі мен дербестігіне байланысты қайта қалыптастыруға тура келеді.
Олар жаңадан жүктелген тапсырмаларды талдап, дәлелдей отырып, олардың
мәніне нақтылы көз жеткізумен бірге белгілі жағдай мен заңдылыққа
байланысты айқын тұжырым жасай білуге машықтанады. Өйткені қандай істі
болса да оның шешімін таба білу үшін белсенділік пен шығармашылық қажет.
Сонымен бірге орта мектеп программасы жас өспірімдердің іскерлігі мен
шеберлігін де жетілдіре түседі. Міне, осындай кезкңде оларға берілетін
тәрбие өте пәрменді болуға тиіс. Сонда жас өспірімдерде жігер артып, іске
деген инициатива мен дербестік туындайды да, өмірге құлшына араласып
кетеді. Тәрбиені қашанда жас өспірімнің талғамы, жас ерекшелігі, мінез-
құлқына байланысты өте шебер жүргізе білу керек. Негізгі тәрбие- еңбекке
баулу. Еңбек балаларды ұйымшылдыққа, жігерлі іске, творчестволықпен қарап
білетін іскерлікке, жарқын жанды ұйымшылдыққа тәрбиелейді. 6-7 сынып
оқушыларының мінез- құлықтары тұраұсыз болып келеді. Олар бір- бірінен
дараланып, жеке әрекет жасауға әуес болады. Бұл жас өспірімдердің ересек
адамға еліктегіш, толқымалы шағы. Сондықтан оларға педагогикалық ықпал
жасамаса болмацды. Әсіресе бұл жастағы балаларды психологиялық жағынан да
алдын ала әзірлей білген жөн.
Көп жағдайларда жас өспірім тәрбиесіне кейде ата- аналар мен мектеп
үсірт қарайды. Бұл дұрыс емес. Әсіресе ата- аналардың ештеме істей
алмаймыз, толқымалы шағы ғой - деп келісімпаздық жасауын дұрыс деуге
болмайды.
Жеке адам сапасын қарастырғанда иницитиава тралы түсінік беру керек.
Инициатива дегеніміз алдын ала белгіленген тәсілдердің бірі емес, ол-
адамның еркінен туындаған ұлы бастама. Жеке адамның инициативасы оқу мен
еңбек кезінде, оқушылардың күнделікті іс- әрекеті кезінде байқалады. Бұл-
әрбір жеке адамға тән жақсы қасиет.жас өспірімдердің инициативасы әр түрлі
іс- әрекеттерде, оқуда, еңбекте, тіпті ойын кезінде байқалады. Бұл олардың
жеке басының дербес қасиеті, моралдық қозғаушы күш болып саналады. Жаңа
қоғам орнату жолында әрбір адам әр істе инициатива көрсетіп, белсенді
еңбек ете білу қажеттігін орынды түрде талап етуде. Демек, инциатива
адамның қоғамға және еңбекке араласуы кезіндегі үлгілі қызметін көрсететін
негізгі қасиеттерінің бірі. Жас өспірімдердің сапалы білім алып, оны өмірде
пайдалану ісінде инициатива маңызды роль атқарады. Сондықтан оқушыларды
еңбекке баулуда мына мәселелерге ерекше назар аудару қажет.
1. Жас өспірімдердің еңбекте инициатива көтеруіне мән беріп, оны қоғамдық
талап тұрғысынан бағалау. Оқушылардың еңбектің қандай түріне болса да
жауапкершілік сезіммен қарауына мүмкіндік беру.
2. Оқушылардың еңбекке деген белсенділігінің қалыптатасуы мен психологиялық
ерекшеліктерінің дамуын мектепте алған білімі, әр іске зейін
аударғаштығы, еңбек етуге бейімділігі және алған білімнің өмірде қолдана
білуіне байланысты анықтау.
3. Жоғарғы сынып оқушыларының еңбек етудегі белсенділігінің тұрақтану
мүмкіншіліктерін бақылап талдау.
Ересек адамдар балаларының оқушыға арналған ережедегі жеке пункттерді
қалай түсінетінін мезгіл-мезгіл тексеріп, бақылап отыруы керек.Егер оқушы
ережені саналы түрде игерсе,оны іс жүзінде қолданып жүреді.
Көптеген оқушылардың ереже пункттерімен таныс екендігіне күмән жоқ.
Бірақ кейде тәрбиешілердің өздері де қамқорлығындағы балалардың тұрмыс
мәселелерін қаншалықты дәрежеде түсіндіретіндігіне көңіл аударуды естен
шығарып алады.Бұл дұрыс емес.Сондықтан оқушыға арналған ережені дұрыс
түсініп,тұрмыста қолдана білуін назардан тыс қалдыруға болмайды.
Осыған байланысты мынадай сәттердің:а)еңбек мұғалімдері жас
өспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін,олардың жеке қабілеті мен
талпына білуінің:ә)осының негізінде жаңа жағдайларда міндеттерді дербес
шеше алуына,кездескен қиындықтарды жеңуде көрсеткен
сергектігін,тапқырлығын,табандылығы н дамытуға байланысты психологиялық
сапаларды дамытудың үлкен маңызы бар.
Оқушылар еңбекке әртүрлі көзқараста араласады.Олардың еңбекке үйрену
барысында мынадай категорияларды айқындауға болады:
а)ынталы;
ә)салғырт
б)амалсыз.
Еңбекке ынталы қатысу дегеніміз-оқушылардың тапсырмаларды
беріле,көрсетілген талаптарға үйлесімділікпен барлық қабілеттілігін
пайдалана отырып,ықыласымен орындауы.Оқушы еңбекке ынталы болса,ол еңбектен
ләззат алады,мейлінше рақатқа кенеледі.Егер оқушы еңбекке ынталы
кіріссе,онда ол инициатива көтеріп,басқа да жақсы жақтармен көрініс береді.
Еңбекке салғырт қатысу дегеніміз-оқушылардың берілген тапсырмаға
немқұрайды қарап,енжарлықпен орындауы.Олар өзіне берілген тапсырманы
орындауды ұнатпаса да оны орындау міндетті болғандықтан іске
кіріседі.Мұндай жағдайда оқушы істеген жұмысында ешқандай инициатива
көрсете алмайды,одан тапқырлыққа деген талаптану да
байқалмайды.Өйткені,оқушы еңбек етуге қызықпайды,сондықтан еңбектен ол
ешқандай өте сылбыр, дел-сал, бей-жайлықпен кіріседі.
Еңбекке амалсыз қатысу дегеніміз - оқушылардыңберілген тапсырманы
орындаудың жиі-жиі тексеріп,белгілі дәрежеде оны орындауға тырысады. Ондай
оқушыдан жауапкершілік күтуге болмайды,өйткені ол еңбекті ол
қадірлемейді,еңбектің жемісті нәтижелерін саналы түрде түсінбегендіктен
еңбек етуді қорлық санайды. Мұндай әрқашан жұмыстан бой таслауға
тырысатын,басқалар жұмыс істеп жатқанда оған самрқау қарап,олардың еңбек
жемісін пайдалануға тырысатын адам - қазіргі қоғамындағы ең іждағатсыз
адам.
Оқушылардың еңбек ету барысындағы себебін ашу кезінде металл өңдеу
сабақтарындағы жағдайлар толық қамтылды.
Осы сабақта:
а)ағаш өңдеу,
ә)қоғамдық-пайдалы еңбек,
б)өзіне-өзі қызмет ету шаруашылық-тұрмыстық еңбек жағдайлары да
ескерілді.
Өйткені, тапсырылған іске дұрыс қараудың түпкі негіздерін олардың үй
шаруашылығындағы кейбір жұмыстарды бақылауда қалай атқаратындығымен бағалау
дұрыс нәтиже береді.
Көбінесе оқушылар ересек адам жеке тапсырма берген кезде оны бір
адамның пайдасы үшін орындалатын жұмыс деп түсініп, істің мәніне назар
аудармайды. Мұндай жағдайда оқушының өзімшіл болуы ықтимал,берген
тппсырмасын орындағанда жеке мүдделілігін немесе өзімшілдігін көрсетуі
мүмкін. Сөйтіп, оқушы ұжым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz